Бий секирип тургъанлыгъына ёрге,
Къоркъа барды нарт аууп тургъан жерге.

– Итим кибик жата берчи энди! – деп, –
Къурт этгенди, керти да ёлгенди! – деп,

Ийилгенлей акъ кюбесин тешерге,
Нарт, жан кирип, секирип тургъанд ёрге:

– Къачар эдинг, чыпчыкъ кибик учалсанг,
Бир кёрейим энди менден къачалсанг! –

Деп Батыртуу алгъа хыны атлайды,
Бийни тёппе чырчачыгъы чартлайды.

Гиляхсыртан уллу сыйыт этеди:
– Къызыл къаным тёрт санымдан кетеди,

Эй, чабыгъыз, уой, элия ургъанды,
Озгъур кючюн ол юсюме бургъанды,

Гюрен туруп, «Чоппа» тепсеу этигиз,
Хан-Тейрини сиз кёлюне жетигиз! –

Ёхтем эди Батыртуу, кёлю сынды,
Сырпынына къарай, ауур ахсынды:

– Элияны кючю жокъ эсе менде,
Бош жашайма, тейри, мен жер юсюнде,

Нарт улума, алп батырма, эйра, деп!
Мен кесими бир аламатха тергеп! –

Ёлюп къалады Батыртуу, алай айтып.
Эл сакълады, ол а келмеди къайтып.

Нартла анга уллу бушуу этдиле,
Асрарагъа, дейд, къабырлагъа элтдиле.

Ол бушуудан аязалмай тургъанлай,
Къуугъун келди, чууакъ кюн буз ургъанлай:

Эй, аланла, эй, тебрегиз теркирек,
Къыйын кюнде нартлагъа бирлик керек.

Эмегенле орманлада жайылып,
Чабадыла, сюрюу-сюрюу, жыйылып.

Анда-мындан жетип, къыра аяусуз,
Нарт эллени этгендиле жашаусуз,

Тутуп-тутуп, къурманлыкъгъа соялла,
Этибизден, къаныбыздан тоялла.

Келгенибиз – ол палахны айтыргъа,
Сиз керексиз Нарт Элине къайтыргъа! –

Къарт эсе да, башчы болуп Индиляй,
Нартларына айланып, айтды былай:

– Эй, аланла, кётюрюлюп, кетейик,
Нарт Элине болушургъа жетейик! –

Тау Атрындан кючлю аскер жетгенди,
Нарт Элине уллу жардам этгенди.

Душманларын дырын этип салдыла,
Бирлик болуп, уллу хорлам алдыла.

Гиляхсыртан сыйсыз жанын къалдырып,
Тёппесине багъыр жамау салдырып,

Бир ауукъ жыл къаласында жашады,
Къартлыгъында къара къушха ушады.

Къыш жамауу, сууукъ тартын, къыйнады,
Жаз а – къызып, дейд, мыйысы къайнады.

Бий бир жол а ауур кёкге алданды,
Кёз ачайым деп къонакъгъа атланды.

Жыйынын да алып алай чыгъады,
Жарты жолда тийреге кюн къагъады.

Бийни багъыр жамауу аман къызды,
Башын, темир къысхачлай, къаты къысды.

Башы къайнап, тёзмез кибик къыйналды,
Атдан кетип, алайда ёлюп къалды.

О Т У З У Н Ч У К Е С Е Г И


АМАЛЧЫ НАРТ СОСУРУКЪ


ЭМЕГЕН КЪАЛАДА ДЕМЛЕШ


Эмегенле орманладан, бир нарт элге къуюлуп,
Талап-тонап кетген элле, жерлерине къутулуп.

Сюрген элле жесирликге элни малын, къызларын,
Нарт жыйыны чыкъгъан эди, сууутмайын ызларын.

Нарт жыйыны чыкъгъан эди къачакъланы[i] жетерге,
Уяларын чачып-оюп, кеслерин гунч этерге.

Бара барып, тюртюлдюле орманда бир талагъа,
Талада уа – юч къат бийик къабыргъалы къалагъа.

Эшиклери темир эди, гам этилип, дейд, къаты,
Нарт Ёрюзмек къычыргъанды, тепчиллей къолан аты:

– Эй, къалада жан бар эсе, чыгъып, бери къарасын,
Хаталыла тюйюлбюз биз, жукъ сорургъа жарасын.

Тура келип, темир эшик, таууш этип, ачылды,
Бир мазаллы эмегенни кёзю нартха чанчылды:

– Не хахайды, – дейди ол зат, – бу занасыз заманда,
Эй, нартчыкъла, не излейсиз, келип, бизни орманда?!

– Жаула сюрюп кетгендиле элни малын, къызларын,
Бу къалагъа тюртюлгенбиз, тутуп келе ызларын.

Таш къаладан чыгъад энтда бир деу, эрши кекире,
Нартлагъа алай айтады ол, доммайча ёкюре:

– Биз сюргенбиз, хикки нартчыкъ, бар да, ананга тарыкъ!
Малларыгъыз жиликсизле, къызларыгъыз да арыкъ.

Бир ай бакъсакъ, семиртирбиз, жарар кибик ашаргъа,
Не тап болду келгенигиз, малыгъызгъа къошаргъа.

Разы эсенг, бек жигитинг келсин да, мени тутсун,
Сёзюгюзден чыкъмабыз биз, алай ол мени утсун!

Нарт Ёрюзмек, къыза келип, сауут теше тебреди,
Сосуругъ а атасына былай айтып тиледи:

– Уой, нарт атам, бу тутушха мени чыкъма къойсанг а,
Бу генезир къашхабашны, тутуп жыкъма къойсанг а! –

Нарт Сосурукъ Ёрюзмекни разылыгъын алгъанлай,
Эмегеннге сёлешгенди, ат башындан, дейд, былай:

– Таматабыз сеничагъа боялыргъа багъалы,
Агъарыргъа башлагъанды узун къара сакъалы.

Алгъа мени кёрюрмединг, эй, чийбыдыр, жыгъаргъа,
Алай кючюнг жеталырмы, мен сермесем, чыдаргъа? –

Эмеген кючден тёзгенди, чапмай аны тюерге.
Сора къалагъа къайтханды, гёжеф кийим киерге,

Бир нарт къыз а, жашырынчыкъ бир тасханы айтыргъа
Келгенди да, былай дегенд темир санлы батыргъа:

– Демлешгенден суусап болуп, сиз гумугъа чабарсыз,
Анда суудан толу эки уллу чыккыр табарсыз.

Ол эмеген суу ичер да онг жанында чыккырдан,
Сол жанында суудан ичип, сен боллукъса жыкъдыргъан.

Онг жанында деу чыккырны жандарлыды да сууу,
Ким ичсе да, кёп боллукъду аны кючю-къарыуу.

Онгун – солгъа, солун – онга эслетмейин салайым,
Хайт де, батыр, хорлатмазгъа, уой, жанынга болайым!

Барды ташкес къылычы да, болмаз аны тергемей,
Къоймаз сени ол эмеген аны бла сермемей.

Ол къылыч а этилгенди къаты къара доммакъдан,
Тийгенни жанын алады, сурх созулуп узакъдан. –

Эмеген чыгъып келгенди, дейд, ышармишле ийип,
Тутушуучу кийим бла тери къолкъапла кийип.

Экиси да эки бугъа кибик тутушхандыла,
Тютюнлери къара булут болуп, утушхандыла.

Ташла аякъ тюплеринден, къурмачла кибик уча,
Кёк кырдыкны топракъ этип, дейд, жер къарасын ача,

Бир бирлерин хорлаялмай, демлеше бергендиле,
Сора, суусап къысып, ала гумугъа киргендиле.

Деу эмеген тогъугъанды онг чыккырдан жутланып:
«Кючюкню кибик бууарма энди!» – дей, умутланып.

Сосуругъ а чолпу бла сабыр узала, сууун,
Къыйналгъан кибик ичгенди, сюймегенча татаууун.

Иче – мычый, иче – мычый, сюелгенди бир кесек,
Эмеген а къарай эди, ичсе сюйюп кёбюрек.

Санап къыркъ чолпу ичгенди, сейир эте халына:
Уллу къарыу-кюч келгенди Сосурукъну санына.

Демлешдиле биягъынлай, къара ачыудан толуп:
– Жууунайыкъ! – деди батыр, юслери шыты болуп.

Деу эмеген, арлакъ барып жылы суугъа секирди,
Сосуругъ а баргъан сууну сайлап, дейд, ары кирди.

Алай суугъа киргинчинге, ол гумугъа баралды,
Ёз къылычын ол созулгъан къылыч орнуна салды.

Нарт къылычны, состар ташха уруп-уруп, къарады,
Состар ташны, сапынныча, юч кесекге туурады.

Баргъан сууда жатып, дейди, зауукъ этип жууунду,
Къарыууна къарыу къошуп, тутушургъа къууулду.

Эмегенни тюпге уруп, дукъумун да махтады,
Эмеген а, женгдирмейин, сылтау айтып тохтады:

– Сен тутушда онглу болдунг, энди къылыч сынайыкъ,
Хорлагъанны хар айтханын этилгеннге санайыкъ.

– Охо, алай жесирлени чыгъарсынла тышына,
Мен хорласам, хар бири да эркин болсун башына. –

Эмегенле жесирлерин бек къаладан ийдиле,
Жесирле уа нарт батыргъа баш урургъа сюйдюле.

Андан сора уллу, ачы къылыч сермеш башланды,
Сосурукъну дерт ачыуу андан да бек ашланды.

Сермегени сайын кесе, алындырды жюрегин,
Ай, бергенед ол сылыкъгъа излегенин, керегин!

Нарт къылычын эмегенни тюз бойнуна салады,
Деу эмеген тобукъланып, жалыныргъа къалады:

– Нарт Сосурукъ, демлешиуде сен хорладынг биягъы,
Бош айтылмай кёре эдим батыр атынг дуньягъа.

Бек тилейме, – дейди сора, – жойма жарлы жанымы,
Атангы къулу болурма, тёкме къара къанымы!

– Болсун, – дейди Сосурукъ да, – сау къояйым жанынгы,
Тёкмез ючюн сыйлы жерге сени харам къанынгы.

Ант этигиз, мындан ары нарт эллеге чапмазгъа,
Адамланы тузакъ этип, къойлай союп къапмазгъа! –

Эмегенле тизилдиле, уллу антла этдиле,
Аны бла нарт жигитле эллерине кетдиле.




[i] Къачакъ – къачхынчы.

СОСУРУКЪ БЛА СОКЪУР ПЕЛИУАН


Нарт Сосурукъ бир кюн жол кёл алгъанды,
Юйде туруп эрикгенди, талгъанды.

Чычхансыртха минип, бара кетгенди,
Ол ёзенде акъ къаягъа жетгенди.

Къая тюйюл эди ол а – баш сюек,
Тулпар шаудан къатында этгенд тилек:

– О Хан-Тейри, муну бир тирилт манга,
Бир къарайым бу сейир алауганнга! –

Алай айтыр-айтмаз сюек тирилгенд,
Бир мазаллы деу аллында сирелгенд.

Аны эки кёзю да сокъур эди,
Деулюгюнден ким да, дейд, къоркъур эди.

Кёрюк басхан таууш эте солууу,
Сейир эди ишни былай болууу.

– Эй, былайда адам бармыд? – дейди деу.
– Барды! – дейди ол мазаллыгъа биреу.

– Кимсе? – дейди. – Сосурукъма. Сен а – ким?
– Деулен улу Деулеменме, – дейд залим.

– Кёк Тейриге нарт тилегим жетгенди,
Жан къайтарып, тилегими этгенди.

Айтыр эсенг, барды санга сорууум.
– Да сор, – дегенд, – тыйылгъынчы солууум.

– Ол заманда барыгъыз да уллула,
Мазаллыла, кючлюле, къарыулула,

Деменгиле, батырламы эдигиз,
Жанузакъла, къатыламы эдигиз?

– Бар эдиле менден къайда уллула,
Мазаллыла, батырла, къарыулула.

Жети жюзден аз жашамай эдик биз,
Иги эди саулугъубуз. Сиз а – сиз?!

– Да узалсам, тобугъунга жетерме,
Атым бла бут арангдан ётерме.

– Ай харипле, не ууакъчыкъласыз сиз,
Бек жарсыдым, бош улакъчыкъласыз сиз.

– Аллай деуле къалай жашай эдигиз, –
Бармы эди гыржынгъыз, этигиз?

– Элпек эди ашыбыз, – деди киши, –
Хар адамны бар эди жери, иши.

Кёгетле да сау жыл ариу бишгенлей,
Сабийчикле ашай элле, тюшгенлей.

Кийикле да кёп эдиле ауларгъа,
Бара эдик орманлагъа, таулагъа.

Чабакъла да суулада сыйыннгысыз,
Аш ючюннге болмагъанбыз тынгысыз.

Алай керти ашыбыз а – жер тымы, –
Жан сакълатхан, жашау берген дер тымы. –

Алай айтып, киши топракъ алгъанды,
Къол ызындан терен чунгур къалгъанды:

– Ууучунгу тут, – деп, аны сыкъгъанды.
Сыкъгъанды да, жерни тымы чыкъгъанды. –

Бир жалачы энди аны, – дегенди,
Нарт Сосурукъ тымны жалап кёргенди.

Жер тымыны татыуу жилик эди,
Татымы да къакъ къуйрукъ кибик эди.

– Бизге жашау кюч берген бу хант болуп,
Жашай эдик аш сагъышындан солуп.

Шыр-шыр этип тама эди жер тымы,
Энди уа жокъ сабийге жетер тымы.

Баям, жер да къартаяды, ай медет,
Сизге былай аз къарыу андан жетед.

– Сауутугъуз-сабагъыз а бармеди,
Уруш деген хатагъыз а бармеди?

– Айхай-айхай, бир бирге тие эдик,
Сынашыргъа биз да бек сюе эдик.

Сауутубуз таш эди терек эди,
Аны кесинг сынасанг керек эди.

– Да онгунгда эмен терек, узалсанг,
Солунгда уа – къая жаркъа, сызалсанг!

– Къарыууму билирге сюе эсенг,
Бек кёрюрсе, бир тёбеге сюелсенг.

Нарт Сосурукъ тёбе башына чыкъды:
– Эй, мындама! – деп, сокъургъа къычырды.

Ол деу киши терекни тынч чыгъарды,
Сосуругъ а къоркъуусуз жерге барды.

Сора киши терекни сызып ийди,
Ол, сызгъырып, тёбеге къаты тийди.

Жез къазанча, тёбе узакъ учхады,
Ол тёбени сыйдам тюбюн ачханды.

Нарт Сосурукъ тёбе тюбюне къайтды:
– Не залимди кючюнг! – деп уллу айтды.

Сосурукъну сау къалгъанын деу билди,
Сейир этди, сора ышарды-кюлдю:

– Чыкъчы энди башха тёбе башына, –
Деп узалгъанд ол деу къая ташына.

Атып ийип, кюл этгенди тёбени:
– Керти уллу кёреме кючюнг сени, –

Деп сёлешгенд деу кишиге жанаша.
Деу киши уа: – Не сейир, не тамаша,

Алай онглу, – дегенд, – къалай болгъанса,
Ол тёбеде сен сау къалай къалгъанса?

– Эй, уллу деу, сейир затла сораса,
Ур мени дер сирелликми сунаса?

– Хай-хай, – дегенд, – не хыйлачы затчыкъса,
Жаш эсенг да, эсинг бла къартчыкъса.

Акъыл айныр адам улу гитчере,
Дей эдиле, ныгъышда хапар бере. –

Кёп зат келгенд нарт жашны акъылына,
Алай тийгенд Сосурукъ сакъалына –

Сылагъанды сакъалын сабыр-сабыр.
Узунуна жарылгъанды да къабыр,

Деу ёлгенди, гола кибик оюлуп,
Сюеклери тюшгендиле къуюлуп.

Нарт Сосурукъ жолуна кетип бара,
Ол баш сюек къалгъан эди, агъара.

СОСУРУКЪНУ НАРТХА ОТЛАРЫН КЪАЙТАРГЪАНЫ


Тогъуз тарны, тогъуз тюзню нарт эллери толтуруп,
Жашай элле, уруш эте, сый да эте олтуруп.

От жагъаргъа керек болса, нарат терек къобарып,
Кюн кёзюне тутханды нарт, кючю аламат къарып.

Не да, садакъ окъла бла кёкден жулдуз тюшюрюп,
От этгенди, ашагъанды хантын, иги биширип.

Бир кере уа ахырзаман бир сууукъ къыш чилледе,
Къалгъандыла къартла, къызла, сабийле нарт элледе.

Батырла уа Гезам таугъа кюч жол[i] салгъан эдиле,
Жортууулдан къайтмай ала бир кёп къалгъан эдиле.

Аны билип эмегенле нарт эллеге чапдыла,
Жете келип, кёп юйюрню эшиклерин жапдыла.

Мал, адам деп къарамайын, ашалла да, ёлтюрюп,
Ызларына ашыкъдыла, тыпырларын ёчюрюп.

Нарт батырла бир заманда эллерине кирдиле,
Сау къутулгъан адамларын бек абзырап кёредиле.

Тауда тургъан эмегенле Жел Тейрини кёрюгюн
Урлап алып, баса элле, жел, боран да кётюрюп. тилеп

Эмегенле нарт эллеге уллу къыйынлыкъ салып,
Къырылыргъа жетгендиле, отсуз, жылыусуз къалып.

Кёк басылып жел, боран да, кёз ачдырмай нартлагъа,
Марап жулдуз аталмалла, минип учхан атлагъа.

Нарт батырла Сатанайгъа келдиле, мадар сурай,
Бир кесек мычып айтханды бийче алагъа былай:

– Уой, аланла, – дегенди ол, – кёлю къалып алагъа:
Отубузну къайтарыргъа керексиз тыпырлагъа!

Ол жумушну Сосурукъду ичигизде эталлыкъ,
Хыйла бла, амал бла от учуруп кеталлыкъ. –

Нарт Сосурукъ талпып эди алайсыз да барыргъа,
Терк окъуна атланнганды отларын къайтарыргъа.

Чичхансыртха миннгенди да, кюбесин-несин кийип,
Тар къоллада, орманлада учханды лячин кибик.

Къаф таулада кёп айланды батыр, кёп да къыйналды,
Бир заманда жел акърын бола, бираз шаушалды[ii].

Узакълада бир дорбундан от жарыгъы ургъанды,
Нарт Сосурукъ, атын буруп, ол жарыкъгъа баргъанды.

Анда къаты жукълап тургъан эмегенни кёргенди,
«Уятмайын от алыргъа кюрешейим» дегенди.

От орун а къошун эди, оту тохтаусуз жанып
Эмеген да ол къошуннга, жилян кибик, чулгъанып.

Нарт Сосурукъ, атдан тюшмей, от оруннга узалды,
Жана тургъан кесеу башны къолуна сермеп алды.

Ашыкъды да, эмегенни бурнуна жик тюшюрдю,
Къутукъбаш деу, къаяланы зангырдата, чючкюрдю.

Чючкюрдю да, къуш тюгюнлей, нарт батырны учурду,
Уянганлай, шекли болуп, эсин тыпыргъа бурду.

Санады да кесеулени: – Бири уа къайдад?! – деди.
Къарай, къармай кетип ол деу Сосурукъну эследи.

Эследи да, деменгили къолу бла узалып,
Аты бла бирге нартны къол аязына алып,

Сейир болду: – Эй, кимсе сен, бери да къалай кирдинг?!
Отумдан да урлап, – деди, – бурнуму да кюйдюрдюнг!

– Эй, жюйюсхан, кечир, маржа, нартла жол кёл алгъанбыз,
Бу ангкъытда, къыямада, отсуз, къуусуз къалгъанбыз.

Аны ючюн келген эдим кесеу башчыкъ тилерге,
Чомартласыз дегенлерин, – дейд, – кёрюрге, билирге.

Эмеген а Сосурукъгъа: – Базыгъ а тюйюлд бойнунг,
Нарт эсенг а хыйлаладан тыкъ толу болур къойнунг!

Эмегенле нарт-гуртланы жаулайдыла эрттеден,
Кёп тойгъанма жаныбызгъа дарман нарт-гурт этледен.

Чолакъ Чомур пелиуан деп, айтадыла атыма,
Кертичилей къаллыкъма мен, нарт улучукъ, антыма.

Эмегенле умутубуз – бир асны да къоймазгъа,
Нарт эллени ашап-ашап, этлеринден тоймазгъа!

Умутубуз – къаныгъызны гоппан-гоппан ичерге,
Амалыбыз бир да жокъду сиз асланы кечерге!

Айхай, болгъан онгубузну ол тейриле алалла,
Ала бары нарт эллеге къарыу, акъыл салалла.

Кёк Тейриси – сизге олду, тохтамайын жарагъан,
Нарт эллеге, батырлагъа иги кёзден къарагъан.

Нарт Ёрюзмек турамыды Нартха бачама болуп,
Жортууулдан къайтып келсе, бек къаласында солуп?

– Нарт Ёрюзмек битеу Нартны бачамасы-башыды,
Нарт эллени жерден таймаз бир къадама ташыды!

– Адам улу, Сосурукъну бекми жютюд сырпыны?
– Сурх чыгъарса, эки болуп къалады болат къыны!

– Адам улу, Сосурукъну бекми уллуд гебоху?
– Аны кючден кётюреди нартны тогъуз шуёху!

– Адам улу, Сосурукъну бекми къатыд садагъы?
– Кёкден жулдуз тюшюреди, къая да тешед дагъы.

– Таныгъан а этемисе? – деп сорады эмеген.
– Сосурукъну танымай а, жалчысыма сора мен.

– Киши хыйсап эталмайды дейле къарыуун-кючюн,
Оюнларындан айтсанг а, манга бир эки-ючюн.

Ойнап кёрсем, билир эдим нартны керти къарыуун,
Бек къайнайды ол батыргъа, – дейди, – мени сарыуум.

– Да айтайым. Биринчиси: мен къаягъа чыгъама,
Къая жухну Сосурукъну тюз юсюне жыгъама,

Нарт жигити Сосуругъ а, къая тюбюне туруп,
Гыйыланы башы бла артха къайтарад, уруп.

– Бир кёрейим мен да ойнап, чыкъ да къая башына,
Ташла жаудур! – дегенди ол нартны темир жашына.

Нарт Сосурукъ таудан къуя жютю гыйы ташланы,
Чолакъ Чомур, башы бла уруп-уруп башлады.

Гыйы ташла Сосурукъну башы бла аудула,
Къаяланы от чакъдыра, терен къолгъа жаудула.

Нарт Сосурукъ, къая оя, бек арыды, терледи,
Чолакъ Чомур: – Не аламат оюн эди бу! – деди. –

Башым ауруп тура эди, сау этдинг! – деп къычырды,
Эй, къалайды, Сосурукъча ойнаймамы?! – деп сорду.

– Айхай-айхай, Сосурукъдан кёп да иги ойнадынг,
Бир гыйыны, бир ташны да сен къайтармай къоймадынг.

– Хайда, энди экинчисин айт! – деди Чолакъ Чомур,
Турма, нартчыкъ. Баям, ол да саныма хайыр болур.

– Алтмыш сабан темирни, – дейд, – батыр отха салады,
Къызгъанлайын, кезиу-кезиу, къолу бла алады,

Алады да, сарыуекча, ол жутуп-жутуп барад,
Аузу къазан тылпыу эте, нарт сууутуп чыгъарад. –

Эмегенни темирлери нарт улун къууандырды,
Нарат чыракъ тюккючледен жаханим от жандырды,

Гондай къызгъан темирлени, шишлик этлей, жутады,
Эй тамаша, артха-артха ол бузлатып атады.

– Ётюрюк болмаз мынга да иги оюнду десек,
Къарным бузлап тура эди, жылыннганы бир кесек. –

Уой, амалчы кёре эдим Сосурукъ-нарт дегенинг,
Иги болду, оюнларын билип, бери келгенинг!

– Оюнланы экиси да ючюнчюге жеталмайд,
Сосурукъдан сора аны Нартда киши эталмайд.





[i] Кюч жол – демлеш жол.


[ii] Шаушал – селей, шошай.

Къыш чилледе, кёлге кирип, нарт жети кюн ётдюред,
Мукъур[i] къатхан кёлню, – дейди, – ол къыйналмай кётюред.

Да анкъытха сенден сора бир киши да чыдамаз,
Кёлню алып имбашына кёл жагъагъа чыгъалмаз! –

Чолакъ Чомур, уф-чуф эте: – Да кёрейик, – дегенди,
Сосурукъну биргесине уллу кёлге келгенди.

Бир арсарсыз, ауур-ауур атлай, кёлге киргенди:
– Кёл бузласа, уятыргъа кюреш мени, – дегенди.

Кёлню ташча буз къатдыргъан, къыяма сууукълада,
Чолакъ Чомур къуш тёшекде жатхан кибик, жукълады.

Жети кюнден уянды да аякъларын тиреди,
Сыгъынды да, ол кёл бузун чыкъырдатып тебреди.

Аны кёрюп нарт Сосурукъ: – Алай тохта, къозгъалма, –
Деп къычыргъанд, – уой, унутуп, бу оюнну бузгъанма!

Керек эди буз юсюне къамиш оруп жаяргъа,
Жарамайды Сосурукъну оюнундан таяргъа! –

Деп, нарт энтта бир ыйыкъгъа деуню кёлге къамады,
Бузну жарылгъанларын да къамиш бла жамады.

Сора таша кетип батыр, Хан-Тейриден тиледи:
– Жети жылны сууукълугъун жети кюннге ий! – деди. –

Олсагъатдан от кеси да бузларча ахырзаман
Сууукъ тюшюп, кёл къатханды гыйы ташдан да аман.

Нарт айтады эмегенни чыгъалмазлыгъын билип:
– Эй, боллукъду жукълагъанынг, кёрчю энди силкинип!

Чолакъ Чомур, силкинеме деп, кюч-къарыу салды,
Алай аны сыгъыннганы бошха кетип къалды.

– Ай-уой, медет, эталмайма оюнну ючюнчюсюн,
Тазалачы къамишледен, адам улу, кёл юсюн.

– Къарт эмеген, да бил энди, менме ол нарт Сосурукъ,
Тюккюч кибик бойнунга да сырпыны бла урлукъ!

– Сен къаягъа чыгъа туруп, шекли уа болгъан эдим,
Балтырларынг – хоразныча: сейирге къалгъан эдим.

Ай медет а, кюрешсем да, къолум санга жеталмаз,
Сырпын уруп кюрешме бош, ол бир жукъ да эталмаз.

Сен желкеми чач тюбюнден къылычымы ал, маржа,
Къыйнай турмай, сен бойнума, – дейди, – аны сал, маржа.

«Эй, бу аман гадур хыйла этер», – деди Сосурукъ.
Излей кетип, тапханды ол бир узун, къаты къурукъ.

Эмегенни желкесине къурукъ бла узалад,
Къылыч чартлап чыкъгъанлайын, нарт сабындан туталад.

Ол къурукъну туурай келип, бир тутум къалгъан эди,
Гиртчи эди нарт Сосурукъ: сермеп туталгъан эди.

– Аха, энди ёлтюресе, – дегенди Чолакъ Чомур,
Ёнгечими[ii] сен белибау этсенг, ол хайыр болур.

Тёрт санынга олсагъатдан келликди чексиз къарыу,
Уруш этип ай турсанг да биллик тюйюлсе арыу. –

Нарт Сосурукъ ашыкъмайын, дейд, женглерин къайырды,
Эмегенни, уруп, башын тёммегинден айырды.

«Ышаныргъа арталлы да жарамайды былагъа,
Эмегенле, ёле туруп, бек усталла хыйлагъа», –

Деп, Сосурукъ эмегенге ийнанмайын, ойлады,
Ол ёнгечни бир терекни гюренине байлады.

Базыкъ эмен терек нартюх сабакъ кибик эзилип,
Бир жанына аууп кетди, тюз тюбюнден юзюлюп,

– Хай-хай-хай-хай, ойламасам, аман жоюла эдим,
Нартха отун къайтаралмай, бедишлик бола эдим! –

От къошунну алгъанды да нарт ызына учханды,
Элден элге ёте батыр, тамызыкъла чачханды.

Нарт эллери Сосурукъгъа уллу махтау бердиле,
Ташдан туугъан нартны сыйын бек бийик кётюрдюле.

Биргесине алып келген ёнгечге тюрслеп къарай:
– Аламат зат келтиргенсе, – деп къууанды Сатанай. –

Бир кесегин темирчиге берейик, сауут керек
Эте туруп мындан къошса, ол кесгин боллукъду бек.

Ачы уулу да боллукъду: жара тюшген – сау къалмаз,
Садакъ учу жютю болур, тап къая да тыялмаз.

Хар нартха да бармакъ тенгли бирер кесегин юлеш,
Анга тартса нарт къылычын, хорламлы болур кюреш.

Сырпынлары ол заманда, шибля отлай чагъарла,
Душман башла жерге-жерге, алмалача агъарла. –

Нарт Сосурукъ аны кючюн бир сынайым дегенди,
Тау башында бир къаяны сайлап, ары келгенди.

Келгенди да, сермегенлей къая жухну аудургъанд,
Элияла чартлай, жилтип жауунла, дейд, жаудургъанд.

Ызы бла садакъ огъун ол ёнгечге тартханды,
Иги кенгде кёкге жетген бир къаяны атханды.

Садакъ огъу – шибля бутакъ – ол къаяны тешгенди,
Тешгенди да, къызыл къызып, тенгиз суугъа тюшгенди.

Тенгиз сууу къайнагъанды, чабакъланы бишире,
Башы бла учуп баргъан чарлакъланы[iii] тюшюре.






[i] Мукъур – къаты, къайнап къатхан.


[ii] Ёнгеч – аны бла аш аш оруннга барады.


[iii] Чарлакъ – чабакъчы къуш, чайка.

О Т У З Б И Р Н Н Ч И К Е С Е Г И


ЧЕК СУУНУ БОЙНУНДА


СОСУРУКЪ БЛА ЖЕЛБЫДЫР


Сосурукъну Коштан тауда болду бирде жашауу,
Къайгъыладан рахат эди, дамлы эди ашауу.

Нарт Шауай а бийик Дых тау этегинде тургъанды,
Алп жашауу Къобан суулай, уруп, къайнап баргъанды.

Нарт Ёрюзмек жашай эди, Тихтеннгенде орналып,
Бачама да рахат эди нарт эллери къуралып.

Ол тауланы артларында жайылып эмегенле,
Бир кюйсюзле, адам этден, чочхалай семиргенле.

Эки башлы эди Коштан эмегени – Желбыдыр,
Бош юфгюрюп, къобаргъанды эменлени Желбыдыр.

Деу Ючлеме эди Дых тау артын сайлап жашагъан,
Бир мардасыз кючлю эди къая жухха ушагъан.

Тихтеннгенни кюнлюмюнде тура эди Тёртлеме,
Ол хоншулукъ палах болду, нарт эллеге дертлене.

Эрирейни кимилдиси эди ол деу эмеген,
Атасыны жел кёрюгюн бура эди эллеге.

Ёсе келген сабанланы, кырдыкланы жатдырып,
Къыш келсе уа, адамланы сур жели сын къатдырып,

Нарт эллери, сабан ормай, тирлик алмай къалалла,
Маллары да, бичен жетмей, ач, кётюрем болалла.

Сатанайгъа адам ийип, чакъыртхандыла нартла:
– Не этебиз, сыйлы бийче? – деп соргъандыла къартла.

Асыл бийче былай дегенд Нарт Тёреде-кенгешде:
– Желбыдырны хорлап чыкъгъан бек къыйынды демлешде.

Жел Тейрини жел кёрюгюн сыйырыргъа керекди,
Аны этип къайталлыгъ а таза къоркъмаз жюрекди!


Тотур айда барлыкъды ол биягъы атасына,
Жел кёрюгюн тилерикди, тюбете хатасына.

Апсаты да, жукъ эталмай, Желбыдыргъа бойсунад,
Мал жасакъла бере, аны жумушаталлыкъ сунад.

Жаратмаса, жел кёрюгю тау сыртланы къаралтад,
Апсатыны кийиклерин къуру жерге къаратад.

Боран этип, къауданланы къар тюбюнде къояды,
Апсатыны малын къачда ол ма алай жояды.

Жети нарт да кирсин жети тулукълукъ терисине,
Жасакъ сюрюп келген сунар Желбыдыр деу кесине.

Нарт Сосурукъ сюрюп баргъан «жасакъны» деу терк жутар,
Жутханлай а, ол кесини ачы ёлюмюн табар. –

Нартла ууда атхандыла, дейд, жети тюрлю кийик,
Терилерин сойгъандыла тулукълукълагъа кибик.

Бир жугъутур, бир къандагъай, бир деу айыу, бир къаплан,
Бир марал, бир доммай элле, сонгура – бир къарт къабан.

Сауут-саба алып нартла тебредиле-кетдиле,
Коштан тауну кюнлюмюне бек къыйналып ётдюле.

Халкъны сабан ишге чыгъар заманы болгъан эди,
Аны билип деу Желбыдыр жел, боран бургъан эди.

– Эй-хей, – деди ол нарт бёлек, – мынга амал-кючюбюз,
Къарымаса, бир да шексиз, кырты болур ишибиз! –

Жууукълаша, хар бири да чий къабына киреди,
Сосуругъ а – сюрюучюча, нарт бёлекни сюреди.

Нарт жигитле барадыла, ойнай-кюле, секире,
Эмегенге эшитдирип къычыра да, ёкюре.

Желбыдырны кёредиле, тау башында олтуруп,
Жел кёрюгюн баса эди, нарт эллерине буруп.

Нарт Сосурукъ сыбызгъысын чыгъаргъанды, сокъгъанды,
Деу Желбыдыр нарт тартыудан элгеннгенди, къоркъгъанды.

Алай таудан анга жасакъ келип тургъанын кёрюп,
Уф-чуф эте, терк эннгенди ол, гюрюлдеп, ёкюрюп.

– Гумулжукла кибик была, хыликкямы этесиз?!
Барыгъыз да бир къабыннга кючден-бутдан жетесиз!

– Да кёрюгюнг тохтамайын къар боранла кётюрсе,
Сабан жетмей, кырдык битмей, жаны барны ёлтюрсе,

Къайдан боллукъ сунаса сен семиз, уллу жасакъла,
Сабанланы къурутма да, жасакъла анда сакъла.

Быланы да Апсатыдан алып алай келеме,
Уой, Желбыдыр мандын артыкъ бизден жасакъ тилеме.

– Мени къанлы жауумсуз сиз, бир тохтамай теплерме,
Малыгъызны таууссам а, кесигизни чёплерме! –

Жасакъларын сюрюп батыр кенг добуннга киреди,
Желбыдырны кеси этген деу тыпырын кёреди.

Деу эмеген гыйы бла тар эшикни жабады,
Эки жашил кёзю, эки чыракъ кибик жанады.

Беш терекни бирге къалап, чакъгъыч бла от жакъды,
Беш доммайны этин салып, ары тулугъун къакъды.

Тулугъундан деу къазаннга юч зат тюшдю биягъы:
Адам мыллык, эшек мыллык, бир сарыуек аягъы.

– Аууз кирчик этерем, – деп, бууну, айыну тутду,
Арыш аузун эрши ачып, экисин да тенг жутду. –

Бир кесекчик, жукълайым деп, таш тапчаннга таянды,
Къалкъыгъанлай, деу эмеген, хахай этип уянды.

– Уой, не болуп къалды манга, чегилерим чанчалла. –
Эзип къояд деп, уланла жан жанына къачалла.

Нарт уланла, къапларындан чыгъып, бирден тепдиле,
Желбыдырны къара къанын, ырхылатып, тёкдюле.

Эки нарт да, ичин жарып, къутулдула тышына.
Желбыдырны аллай жетди залимлиги башына.

Эрттенликде нартла дорбун ичине къарадыла,
Не бар, не жокъ дедиле да, тинтдиле, къармадыла.

Дорбун арты къалау болуп, дейд, адам сюекледен,
Бир мюйюш а – алтын сауут, тюйме да тюекледен.

Ол дорбунда бёлек кюнню, ачдан ёле, турдула.
Гыйы ташны тепдиралмай, тюнгюлюп олтурдула.

Бир заманда, мур-мур таууш, хур-хур таууш келеди,
Ол тауушну не болгъанын бир нарт иги биледи.

«Маф-таф-уф-къуф» дейди ауаз, нарт а ангылап турад:
– «Юфгюрюучю къайда болур?» деп, ауаз алай сорад.

Гыйы ташны бир жанына аудурдула, кирдиле,
Ол эки деу Желбыдырны сан-сан болуп кёрдюле.

Ас-бус ийис, адам ийис! – деп, артхаракъ турдула,
Нарт уланла кёзлерине садакъ окъла урдула.

Экисин да жюк ташыгъан, мыжыкъ[i] атла этдиле.
Байлыкъланы жюклелле да, миндиле да кетдиле.

Эрирей а жел кёрюгюн тапды тауда атылып.
Ол бир бирде боран этед, кёрюгюне къатылып.




[i] Мыжыкъ – къотур алаша, онгсуз ат, кляча.

СОСУРУКЪ БЛА ЮЧЛЕМЕ


Желбыдырны хорлап нартла, нарт элине къайтдыла,
Къууандыла, той этдиле, алгъышла да айтдыла.

Дых тийреден уруш-согъуш хапар жетди нартлагъа,
Бир талагъа жыйылдыла нартла, минип атлагъа.

Нарт Сосурукъ жетмиш жети багъыр къазан асдырды,
Хар къазанга жетмиш жети къойну этин салдырды.

Ол эки эмегенни да, деу башларын тюшюртдю,
Экисини этлерин да бир къазанда биширтди.

Этлеринден хар уланнга бирер къабын къапдырды,
Биргелерине бирер да киштик юлюш алдырды:

– Бу шорпадан уртлагъаннга ангкъыт сууукъ да ётмез,
Жаясындан къызыу учхан огъу да тюзге кетмез!

Къанлары къатхан окъла уа, ташны тешип ётерле,
Кёз жауларын жакъсагъыз а, сууда тюкге жетерле,

Кёзлеригиз жютю болуп, дейд, кече да кёрюрле,
Дылгам, къысыр къаягъа да, шиш этгеча кирирле.

Бир кёзюгюз Темир-Къазакъ жулдуздагъын танытыр,
Бир кёзюгюз жер тюбюнде къурт-къумурсха санатыр.

Кюн кёзюне къарасанг да, кёзюнг чырт да къамамаз,
Жортууулда арысанг да, кюндюз жукъу унамаз.

Къылычлагъа сюртсек аны, къая таш томурурла,
Терисинден чабырла уа бек тынчлыкълы болурла.

Ол чабырла жыртылмазла, ташда, бузда таймазла,
Тенгизледе, къобанлада батаргъа да къоймазла. –

Бир къаууму бу затлагъа огъурамай эдиле:
– Эй, Сосурукъ жангыла уа болурмуса? – дедиле. –

Биз эмеген эт ашасакъ, Хан-Тейри ариу кёрмез,
Кёрмесе уа, Нарт Элине онгайлыкъ[i] насып кирмез! –

Деселе да, нарт Сосурукъ айтханны уа этдиле,
Аскер болуп, нарт Шауайгъа болушургъа кетдиле.

Нарт Шауайны ол жардамдан жогъед аз да хапары,
Аскер бла нарт Сосурукъ тебрегенликге ары.

Эмегенни кёз жауундан сюртюп, бир жаш къарады,
Дых артында не болгъанын ол кёрюрге жарады:

Уруш къайнап, нарт батырла тауусула туралла,
Сау къалгъанын эмегенле бир дорбунга уралла.

Эмегенле, отун ташып, ёртен от этелле, дейд.
Къая тюбю чауулланы, жауча эрителле, дейд.

Нарт Шауайны эмегенле буугъалакъгъа тутдула,
Дорбусызгъа[ii] салып аны, ёртен отха атдыла.

Ёртен отха атханлыкъгъа жукъ да болмайды нартха,
Эмегенле сейир этип, отун къошалла отха.

Дых чыранны этегинде къалдыла нартла кече,
Сууукъ болмаз ючюн къара, айырма сыра иче.

Эрттен бла эртте туруп, тау ауушха жетдиле,
Тау Артына аудула да, сууладан тыч ётдюле.

Тау сууланы юсю бла, батмай ёте эдиле,
Ала жангы чабырлагъа сейир эте эдиле.

Терен къолну ичи бла чаба-жорта бердиле,
Бир дорбунну тюз аллында жаннган отну кёрдюле.

Эмегенле отун ташый, Ючлеме уа – ышыра,
Къара-Шауай къарай эди жалын отдан ышара.

Буубаш тарпан жаяу ийди Ючлемеге ийесин,
Кётюраллыкъ тюйюлме деп аны уулу ийисин.

Нарт жаяулай чабып кирди эмегенле ичине,
Бир эмеген тёзалмады аны ачы кючюне.

Нарт Шауай а, от ичинде, къар боранла бурдурду,
Гемуда уа, отха солуп, от тилин къурушдурду.

Сора бери атлап Шауай, эмегенлеге чапды,
Аны сырпынындан талай эмеген ажал тапды.

Ол юч башлы Ючлеме уа нарт Сосурукъну кёрюп,
Ёлю мыллыгын атханды ёкюрюп, улуп, юрюп.

Сосуругъ а къылыч бла элия кибик урду,
Юч башында бирден къыйпап, голаныча аудурду.

Ючлемени аскерлери бютюн къаты ёкюрюп,
Ачы уруш башладыла, дейд, къутуруп, жекирип.

Сау юч кюнню уруш барды, кёп жигит нарт жоюлду,
Эмегенле аскерине дерт къаясы оюлду.

Душманларын хорлап, нартла дорбун таба чапдыла,
Нарт Шауайны аскерлерин сау-саламат тапдыла.




[i] Онгайлыкъ – онглулукъ, перекет


[ii] Дорбусыз – таш, от атыучу аскер сауут.

ЁРЮЗМЕК БЛА ТЁРТЛЕМЕ


Андан сора юч-тёрт жыл рахат озду,
Ол тынчлыкъны эмеген сюрюу бузду.

Эмегенле Тихтеннгенден эндиле,
Кёп нарт элни чачып, тоноу этдиле.

Болмай жауну тыярча амаллары,
Сюрюлдюле адамлары, маллары.

Нарт Ёрюзмек аскер бла узакъда
Эди душман нартлагъа чапхан чакъды.

Сатанай а аны тюшюне кирди,
Ёрюзмекге халны былай билдирди:

Дебет этген Нарт таякъ эки сынды,
Нарт Элине къаргъа-къузгъун басынды.

Жер Тейрисин бир амалсызлыкъ къысып,
Нарт бачама уянды мудахсынып:

– Эй, жигитле, мен бюгече тюш кёрдюм,
Башыбызгъа, – дейд, – бир аман иш кёрдюм.

Кёрген тюшюм жюрегими булгъайды,
Акъылымы, жау ургъушча, чайкъады.

Кёк Тейрини душманла хорлап кёрдюм,
Жер Тейрисин, – дейди нарт, – зорлап кёрдюм.

Элибизге, сёзсюз, душман чапханды,
Халкъны жесир этип, малны къапханды.

Эй, жанларым, Тихтеннгеннге жетейик,
Жауубузну къопмаз кибик этейик,

Тау Артындан бири ётмезча бери! –
Шауай бла Сосурукъну аскери

Ёрюзмекге къошулуп, Бештамакъда
Жыйылдыла, Нарт элге къыйын чакъда.


Садакъларын жерге-жерге къадайла,
Къан жугъусу бармыды деп къарайла.

– Жер Тейрибиз сауду! Эй, къызыл къаннга
Боялмады садагъыбыз! – деп анга

Къууандыла. – Эй, жер кырдык берликди,
Берликди ол нартлагъа бай тирлик да! –

Деп, жетелле Ёрюзмекни элине,
Къайгъы келе хар бирини кёлюне.

Жан кёрмейле орамлада, ныгъышда.
Хар бири да дерт жетдирир сагъышда!

Тыпырлары къуруп, юйле – адамсыз,
Нарт уланла сюелелле чыдамсыз.

Алгъын ариу отоулары – келинсиз,
Бешиклери, арбазлары – сабийсиз.

Сабанлары къап-къара кюлтюн[i] болуп,
Мал ёкюрмей, анда-мында ит улуп.

Бердибийни ташында[ii] бир къаргъаны,
Кёрдю батыр, къарк-къуркъ этгенин аны.

Нарт Ёрюзмек арбазына келеди,
Бийчени да жесирлигин биледи.

Чач гызмасын бир къадаугъа къысылып,
Тыпырында къуру къазан асылып.

Къан чабады нартны жулдуз кёзюне,
Урушады, чамланады ёзюне,

Эл сакъларгъа аз жигит салгъанем деп,
Уллу кёллю, уой, къалай болгъанем деп.

Тебредиле къаргъа айланнган жары
Нартны тыймаз тауланы тиги, къары!

Ахырында тюбедиле чыраннга,
Терк окъуна къонду ингир къарангы.

Кёзлерине эмегенни жауларын
Жакъдыла да, шарт кёрдюле алларын.

Къарангыны сан этмейин баралла,
Жол ариулай, гыйы ташла жаралла.

Нарт Ёрюзмек жер тюбюне къарайды,
Нарт жюрегин бу сыйсызлыкъ талайды.

Жер Тейрини сау-саламат кёреди,
Нартдан анга толу хапар береди:

– Уой, этсенг а, – дейди, бизге болушлукъ,
Келмез кибик нарт аскерге учузлукъ!

Нарт аскерим арыгъанды, талгъанды,
Кюндюзгю кюн, кече кибик болгъанды.

Эмегенле тейрисиди къыйнагъан,
Бизни бла, кёл кенгдире, ойнагъан.

Сарыуубуз къайнагъанын сезеди,
Башыбыздан къар жыйыла юзеди,

Ол от кёзю шибля бутакъ сызады,
Уой, Жер Тейри, ол асыры озады! –

Салып къулакъ мюйюзюн къулагъына,
Тынгылады, Кёк Тейриге багъына.

Шарт эшитди Жер Тейрини жууабын,
– Билдирейим мен санга ишни табын:

Сиз садакъла атыгъыз, кёкге буруп,
Эмегенле тейрисин бирден уруп,

Ол къанлыны сиз керегин берирсиз,
Кюн да тийип, ай да жарып кёрюрсюз. –

Нарт батырла жаяларын тартдыла,
Кёкге буруп от садакъла атдыла.

Алайлайын кёк жашнады, кюкюреп,
Зангырдалла къаяла да, титиреп.

Ызы бла, жан алырча къычырыкъ
Жетди, жели къая ташла учуруп.

Нарт аскер а ышыкъ жерге сюелди.
Эмегенле тейриси алай ёлдю.

Къызардыла булутла, къандан толуп,
Тёгюлдюле къып-къызл жауун болуп.

Бир кесекден таза жауун жаугъанды,
Харам къанны талагъанды, жуугъанды.

Кырдык ёсюп, сабан битип башлады,
Кёк кёгерди, жер а ариу жашнады.

Терекле да ариу элпек чакъдыла,
Орманлада жур улакъла чапдыла.

Тёртлемени тёрт башы да, тёрт кёзю,
Буруч, зыян акъылы да, тюрт – сёзю.

Бири кече, экиси – кюндюз кёре,
Бири сокъур, алай боран жибере.

Сосурукъну садагъы таудан ётдю,
Тёртлемени бир кёзюн мутхуз этди.

Нарт Ёрюзмек тохтады, чекге жетип.
Тёртлемеге адам ийди, юйретип.

– Мен келечи болуп, жетдим жумушха,
Нарт аскери келе турад урушха:

«Къатынлагъа, къартлагъа жигит кибик,
Баз бол манга, не ёлюрсе, ит кибик!

Аскеринги жый да тебре аллыма, –
Де дегенди, – мени сырсыз къанлыма!»

– Айхай-айхай, алай кёрген кёзюме
Шинжи киргенд, ийнан айтхан сёзюме.

Бир аскерим буруу этед маллагъа,
Бир аскерим таш ташыйды алагъа.





[i] Кюлтюн – пепел, кюл – зола.


[ii] Бердибийни ташы – Чегем аузунда Бердибий деген бийни ташы.

Алайды да, ашыкъмасын урушха,
Ары дери ючюнг келсин тутушха! –

Нарт келечи сёзюн алып келгенди,
Нарт Ёрюзмек, тебе, былай дегенди:

– Нек унутханд кеси къалай чапханын,
Аман итча ол жашырын къапханын!

Алай нартма, мен аныча эталмам,
Чола чагъын марап, къырып кетелмам,

Тилегин а мычый турмай, этейим,
Демлеширге, бир арсарсыз жетейим! –

Деп, Ёрюзмек батыр хыны тургъанды,
Тёртлемени къаласына баргъанды.

Биргесине – Шауай бла Сосурукъ,
Ючюсю да шашмай юч къая турукъ.

Эмегенле къонакъ кибик кёрдюле,
Сыйлы ашла, ичкиле да бердиле.

Бир-бирлерин таныдыла-билдиле,
Сора оюн этген жерге келдиле.

Нарт Ёрюзмек къолкъапларын киеди,
Дум булутча, ол къашларын тюеди.

Беллерине темир сынжыр къысалла,
Бир бирине биз къарамла сызалла.

Да Тёртлеме къарыууна базады,
Бугъа кибик аягъы жер къазады.

Тийишелле эки уллу пелиуан.
Келишим а: хорлатхан аллыкъды жан!

Башланады сора айтхылыкъ демлеш,
«Сен – сен эсенг, мен – менме!» деген кюреш.

Эки къая тутушхан кибик, дауур
Бора[i] болуп, къатланд ауур-ауур.

Демлешелле, ташланы да кюл этип,
Кюрешелле, кечени да кюн этип.

Ючюнчю кюн эмеген нартны урду,
Тобугъуна дери жерге батдырды.

Нарт батыр да, кючюн салып, къадалды,
Къазыкъныча, деуню жерге къадады,

Деуню сукъду белине дери жерге,
Деу, сан этмей, тири сюелди ёрге,

Кезиу-кезиу бир бирлерин къадайла,
Ким – кимни деп, бёрюлеча къарайла.

Деу эмеген бек арыды, терледи,
Сокъур кёзю боран буруп тебреди.

Ёрюзмекни алай жоярдан болду,
Аны буз таш этип къоярдан болду.

Гемуданы эки бурун тешиги:
Бири – ангкъыт, бири – санкъыт эшиги,

Тёртлемеге буруп къызыу тылпыуун,
Къар бурдумну этди ол жылы жауун.

Нарт Ёрюзмек: – Ай, сырсыз мондай! – деди.
Ачыуланып, хыны-хуну сермеди.

Сора батыр ахыр кючюн салды, дейд,
Тёртлемени башы къарап къалды, дейд.

Ай аперим, деуню жерге батдырды!
Жер Тейриси жерни ташча къатдырды.

Тёрт аузундан тёрт да къан ырхы келди,
Деу Тёртлеме, жер къысып, аман ёлдю.

Адамларын, малларын къайтардыла,
Деулени уа, бирин къоймай, къырдыла.

Этгенлери жетдиле кёллерине,
Талауурлу къайтдыла эллерине.

Тёредеча, уллу байрам къурдула,
Чариш Ташда нартла сатыр турдула.

– Хара! – деди, байрагъын булгъап, эген,
Чариш этди кесин эрге тергеген.

Сибилчи да, Сосурукъ да – чаришде,
Къайсы хорлар бу жол эрлик эришде?

Шауай атын къанкъаз кибик жюздюрдю,
Ёрюзмег а ийне кёзюн юздюрдю.

Алауган а бугъа тенгли ташланы,
Ойнай-ойнай, тау атрына ташлады.





[i] Бора – тауушну къатланыуу, эхо.

НАРТЛА БЛА СИБИЛЧИ

Нарт Ёрюзмек – Тейрини керти къулу,
Бачамады, бек жютюдю акъылы.

Этер ишин сала турмайд болжалгъа,
Жыйын къурап, атланады ол жолгъа.

Нарт чериуню жолда ётед кюнлери,
Юйде кичип тебрейд табан тюплери.

– Нек турабыз, малла кибик, тагъылып,
Дей эдиле, – къатынлагъа жагъылып.

Эй, бу туруу туруу тюйюл нартлагъа,
Атланайыкъ, къонуп жоргъа атлагъа! –

Турбин тартып, дауурбасла къагъылып,
Душман элде талауур-къыргъын къылып,

Къайыта элле, нартла узакъ жол жюрюп,
Жесир сюрюп, жылкъы сюрюп, мал сюрюп.

Дерт жетдириу борч эди душманлагъа,
Хан-Тейрини танымагъан жанлагъа.

Ёрюзмекни бар эди тёрт уланы,
Ким танымай эди Нартда аланы?

Таматасы, темир санлы Сосурукъ,
Нарт Элине насыпха туугъан урлукъ.

Чёрчек, ёхтем Сибилчи, – экинчиси,
Тынгылауукъ Бюрче аны – кичиси.

Бек кичи уа артыкъ батыр Астемир,
Озгъан кючю – къая тепдирирча бир.

Жортууулну амалына тюшюне,
Алай бола элле Нартда кишиле.

Уланлай да Сибилчи, барчы-келчи
Тюйюл эди – эуюл эди Сибилчи!

Жортуулда эте эди чёрчеклик,
Кёп келтире жесир неда кёнчеклик.

Алай бла оспар болду Сибилчи:
– Нарт Элинде менме! – деди, – биринчи!

Тюбегеннге уллу-уллу сёлешип,
Масхаралап, чам этерге кюрешип:

– Эрме деген неден да нек къоркъады?!
Баям, жаны тал къабукъдан жукъады!

Игисагъан, бир билир эди аны –
Не болгъанын элгеннгеннни, къоркъгъанны! –

Къадалгъанды бирде уа Сосурукъгъа,
Сёлешгенди, тергемей аны жукъгъа.

Таматасын хыликгя этип алай
Сёлешгенди ол, айыплы масхарай.

Сосуругъ а, ёпкелемей, ышарды,
Сибилчини былай айтып ашырды:

– Тёбенг уллу, алай акъыл-балыгъ а
Болмагъанса, тохтап бир тур, алыкъа

Терлегенинг кёнчегинги жибитип,
Къалтырарса, сен жан дыгалас этип. –

Сибилчини къулагъына кирмеди,
Айтханында бир магъана кёрмеди.

Бир кюн оспар орамны кетир бара,
Ныгъыш таба къыйыкъ-къыйыкъ ышара:

– Лахор эте, къуру тирмен бурасыз,
Кесигизни нартла сунуп турасыз!

Кюн узуну сиз ныгъышны толтуруп,
Не жаншайсыз, къатынлача, олтуруп! –

Дей озду да, бирле шашхан сундула,
Бир бирле уа керти ачыуландыла.

Экинчи да алай этди ол улан.
Ачыуланды сора бёкем Алауган:

– Эй, сенден да тап юреди эгерим, –
Мени тыйгъан – Ёрюзмекге хатерим!

Жерге бек терк тюшер элле кёзлеринг,
Таш атханча, неди, не ол сёзлеринг?!

Жаш а айтды, абзырамай, ныгъышха:
– Эй, салынып, бош олтургъандан башха

Иш жокъмуду батыр туугъан нартлагъа?
Сиз къалгъансыз ушап онгсуз къартлагъа!

Ныгъышдан а жол тийиншлид эрлеге,
Заман болгъанд тарпанланы жерлерге! –

Нарт батырла, уой, кёпню сынагъанла,
Кёлсюзлюкден ёлюмню сайлагъанла,

Харх этдиле, Сибилчиге кюлдюле,
Харамлыгъы болмагъанын билдиле.

Алай бла оспарлыгъы кечилди,
Хыны сёзню жалыны да ёчюлдю.

ЧЕК СУУНУ БОЙНУНДА

Нарт Сосурукъ ол кюн ныгъышда эди.
Ол нартлагъа айланып, былай деди:

– Тюз айтады Сибилчи, батыр нартла,
«Бёрю ашы – жолда» дейдиле къартла.

Чыпчыкъ кибик кирип турмай уягъа,
Бир жайылып келирмедик дуньягъа?! –

Къамчилерин нартла жерге тарталла,
Кёк Тейриге тилеклерин айталла:

– Санга тутхан ниетибизни сына,
Къыйын жолгъа тебретип, бизни сына:

Борчубузну эталабызмы тамам,
Кёлюнге да жеталабызмы тамам?! –

Тогъуз жигит болуп, жолгъа чыкъдыла,
Белгисизлик къыйыннга ашыкъдыла.

Барадыла, жыл тургъанча тутулуп,
Неда – сыйсыз жесирликден къутулуп.

Батыр жыйын Чек черекде тохтайды,
Нарт Сосурукъ хата-хайыр жокълайды.

Тынгылайды ол сууну жыйысына,
Мызыу ийиси урады мыйысына.

– Эй, аланла, – дейди нарт, – мен билгенден,
Чек суу башы толуду эмегенден.

Нарт Ёрюзмек: – Суугъа кир этип, сийип,
Ауруу-талау жаялла, нартха ийип.

Ат-зат ичсе – кёзлери къара сокъур,
Адам ичсе – ёлюр ауруулу болур.

Деу башлары макъа башлагъа ушап,
Жилян, макъа, метеке, адам ашап

Жашайдыла, этмей бир жукъну башха,
Кундуш къошуп, зауукъ этелле, ашха.

Суугъа кирмей, бойну бла барайыкъ,
Не бар, не жокъ, нартла, – дейди, – къарайыкъ. –

Тюбемейин нартла ёзге жаулагъа,
Чаба, жорта, жетелле къар таулагъа.

Ингир тюшюп, керек болду къонаргъа,
Къыйын жолдан арып-талып, сонгаргъа.

Бир деу дорбун кёрюп, ары жетдиле,
Кече алай къалыр оноу этдиле.

Ичи толу кийик, адам сюекден,
Нарт Сибилчи: – Бу дорбунда сиз некден

Тохтагъансыз? Керекмиди бу бизге,
Башха дорбун излейик кесибизге.

Бу тийрени бир бек аманд ийиси,
Тынчайыргъа табылмазмы игиси? –

Нарт Сосурукъ кюле: – Юйде акъылынг
Башха эди, нек къалтырайд сакъалынг?

Элгендирген этди дейме кёргенинг:
Ары-бери нек чабалла кёзлеринг?

– Ким кёргенди мени къоркъуп, элгенип?
Бош айтханем, – дейд улан, – жийиргенип.

Къоркъгъан угъай, мен кирирме биринчи,
Деп махтанды, бек къоркъса да, Сибилчи.

Батырсынып, дорбуннга ёшюн урду,
Чач тюклери, кирпи ийнелей, турду.

Кёл сыйыныр деу къазан отда къайнай,
Эмегенле этлерин чийлей чайнай,

Ауузлары – къулакъларына дери,
Бери-бери къарап къабан тишлери,

Биришерден, жетишерге – башлары,
Кишилери, тишилери, жашлары,

Макъа башлы, жылытрауукъ терили,
Айры тили, къызыл, шыты эринли.

Хар башны да бирер уку кёзю бар,
Къаш башында бирер уллу бези бар.

Эмен къабукъ жабышханча – юслери,
Адам тёзюп болмаз да – ийислери.

Деу къоллары алты-жети бармакълы,
Бармакълары, шашмай, борсукъ тырнакълы,

Мыйыкълары чырпы кибик чюелип,
Шапалары юслерине сюелип,

Къолун сугъуп къайнай тургъан къазаннга,
Эт чыгъара, эт бошалыр заманнга.

Эмегенле галгундурла маталлы
Деу эдиле, къарыулу да, мазаллы.

Нарт жыйынны кёргенлей, суху туруп,
Къуршадыла нартланы, гюрен къуруп.

Жау къолларын деу быдырына сылай,
Жети башлы эмеген айтды былай:

– Не тап болду ажашханыгъыз бери, –
Ушхууурну биз сюйген игилери!

Сау келигиз, жууукъ болугъуз! Былай
Олтурчугъуз, билебиз къонакъ сыйлай!

Таш гыйыла – ол олтургъан жерлери,
Желим жакъды юслерине бирлери.

Аны сезмей, къондуламы къарашып,
Къалдыламы гыйылагъа жабышып?

Сосуругъ а сезген эди ийисин,
Былай деди, алдатмай батыр кесин:

– Эй, эслиле, уой, таш манга анады,
Ташха къонсам манга айып болады. –

Сибилчиге ышара, кесек турду,
Сора, бёркюн ташха салып, олтурду.

– Аха, – деди сора сюрюу тамата, –
Иги тойдукъ, – деди кёзю къамата. –

Тынчаяйыкъ, териледе-тюкледе,
Сиз а, нартла, – жумушакъ шинтикледе. –

Танг алада ала уугъа кетдиле,
Кетер аллы, дорбунну бегитдиле.

Нартла алай тогъуз кюн ашырдыла,
Къоркъгъанларын бир бирден жашырдыла.

Эрттенликде былай деди эмеген:
– Бизге къаты тёреди адет деген.

Къонакъбайлыкъ борчубузну толтурдукъ,
Тогъуз да кюн багъалап, сыйлап турдукъ.

Адет бла энди сизсиз къарарыкъ,
Ашыбызгъа, сууубузгъа жарарыкъ.

– Айхай, – деди Ёрюзмек, – сыйлар эдик,
Сизге талай кийик мал аулар эдик,

Бителипбиз, бизни уугъа барма къой,
Доммайланы аллыгъызгъа бурма къой!

Эмеген а: – Ай, зауаллы хыйлачы, –
Деди, – сора кеталлыкъ эдинг къачып!

Угъай, тейри, алай тели кесинг бол,
Уугъа угъай, къазаннгады энди жол!

Биринчиге Къоланынгы шишлейик,
Сюйречигиз, жашла, – деди, – тишлейик!

Нарт Сибилчи: – Эй, тамата, атны къой,
Андан эсе, мен жашыма, мени сой!

– Хай-хай, – деди тамата, – тели нартла,
Жаныгъыздан сыйлымыдыла атла?!

Алай эсе, хо, тутайыкъ бичакъгъа,
Келтирчи ол батырны таш ожакъгъа!

Биз адам эт кёрмегенли ай болду! –
Таматаны оноуу былай болду.

Алай айтыр-айтмаз, дейд, шапа жашха,
Нартны байлап салады союм ташха.

Сора багъыр бичагъын билеп башлайд,
Ол элия бутакъча ачы жашнайд.

Нарт Ёрюзмек нарт Сосурукъгъа тилейд:
– Амалчыса, къарап турма, маржа! – дейд.

Сибилчи уа жатады, ахы къуруп,
– Эй, къалайса, батыр?! – дейди Сосурукъ.

– Нек сораса, кёрмеймисе халымы,
Къалтырагъан, титиреген санымы,

Союм ташда хыйсапсыз азап чеге?! –
Бичакъ салды шапа уа Сибилчиге,

– Эй, бу неди, бу сыйсызлыкъ, бу хорлукъ,
Жокъмуд сизде нек келгенсиз деп сорлукъ?

Келген эдик сизге жангыз кечеге,
Билесиз да: ёлюм жокъ келечиге.

Сиз а бизни тогъуз кече тыйдыгъыз,
Бу дорбуннга, малланыча, жыйдыгъыз.

Алыкъына тангнга дери заман бар,
Эй, тамата, ашыкъгъан тилин къабар.

– Болсун, – деди, – тёреге къаршчы турмам,
Мен халкъыма адепсизд деп айтдырмам.

Хыйлачыса, айт, букъдурмай кёзюнгю,
Алай узакъ этме, жигит, сёзюнгю.

Сосурукъгъа кереги да ол эди, –
Бу палахдан къутултурукъ жол эди.

Нарт Сосурукъ башлады хыйла сёзюн:
– Келечиле айтыучудула тюзюн,

Жер жюзюнде жокъду сизден акъыллы,
Тау да ауар эди къалса нарт къыллы,

Суу да къурур, кёк да ууалыр эди,
Кюн да, ай да чыкъмайын къалыр эди!

Оюмлула, хар нени да сезгенле,
Терсни, тюзню айыргъанла, сюзгенле,

Акъылыгъыз жети кёкге жетгенле,
Жерни жети къатын жырып ётгенле,

Сермешледе биринг оннга тенглешген,
Къоркъмай, букъмай жюз жау бла демлешген,

Къонакълагъа жюреклери кенг болгъан,
Кёк бийикде тейрилеге тенг болгъан.

Алайд бизде айтыулары нартланы,
Ныгъышлада кёпню кёрген къартланы. –

Деуле анга алай разы болалла,
Жюреклери ёхтемликден толалла.

Бал сырача татый айхан сёзлери,
Жулдузлача жана элле кёзлери.

– Энтда айтчы! – дейди ол къарт эмеген.
– Ма алайды нартда эмеген деген.

Аны ючюн келген эдик биз бери,
Оноу керек, эй, дунья иелери.

Нартда даулаш буруллукъду урушха,
Эл жашайды батып ауур сагъышха.

Бир бирлерин тюйюп, жокъду бир сауу.
Эмегенле, буду аны сылтауу:

Эртте-эртте, бир деу бугъа болгъанды,
Таргъа кирсе, ол тар толуп къалгъанды.

Тереклени, кырдыныча отлагъанд,
Тауну, сыртны юсю бла атлагъанд.

Бойнун созуп, Эдил суугъа жетгенди,
Сууун ичип, ызын къургъакъ этгенди.

Жалагъанды тюзден таула тузларын,
Солууу уа эритгенди бузларын.

Сийсе, тюзню ырхы талап къойгъанды,
Мюйюзю да, жетсе, къая ойгъанды.

Чибин къоруй, ол къуйругъун булгъагъанд,
Булутланы сибиртгича сыйпагъанд.

Жашай-жашай, къартайгъанды, ёлгенди.
Бир сейир къуш мыллыгына келгенди.

Гаккылары Минги таудан уллула,
Тырнакълары жанкъылыч маталлыла.

Къанатлары кюн жарыкъны жапханды,
Жер юсюне кеч къарангы чапханды.

Къанат жели боран желле кётюргенд,
Къаяланы, тауланы да тепдиргенд...

Нарт Сосурукъ эуюл жашха бакъгъанды:
– Эй, Сибилчи, къалайса?! – деп къакъгъанды.

Эшитдирмей анга алай айтханды,
Айтханды да, хапарына къайтханды:

– Сора ол къуш ол бугъаны кётюргенд,
Кётюргенд да, таудан, тюзен ётдюргенд.

Къаны жерге жауун болуп жаугъанды,
Тогъуз суудан, тогъуз таудан аугъанды.

Бир жерде уа къой сюрюучю болгъанды,
Кёк къаралып, жауун жаууп къалгъанды.

Сюрюучюню бар эди бир текеси,
Къыбыдында уллу сюрюую, кеси,

Салкъынына кирип къала эди, дейд,
Жаш, сюрюу да солуу ала эди, дейд.

Къая сунуп, къуш мюйюзге къоннганды,
Ол теке уа аны сезмей къойгъанды.

Дуппурлагъа абынмайын жюрюучю
Онюч жылы бола тургъан сюрюучю,

Къарагъанд да, тохтаймыды деп жауун,
Ашай тургъан къуш элгенип, жауурун

Къалакъны, дейд, ычхындырып учханды.
Нек эсе да, жашны кёзю чанчханды.

Къуш жетгенди кёлден кенг уясына...
Къойчу келип, тарыкъгъанд анасына.

– Кир тюшгенди, балам, – деп жалап алад,
Тюкюред да, жаш рахат болуп къалад. –

Нарт Сосурукъ, хапарын айта келип:
– Эй, Сибилчи, къалайса? – деди, кюлюп.

– Уой, Сосурукъ, ёлеме, – дейд, – эт мадар,
Бу хапарынг манга не хазна жарар.

Сосуругъ а, дейд, ариулап тамагъан,
Андан ары бардыргъанды жомагъын:

– Кёп жылдан а ол жауурун къалакъгъа,
Жер къозлайды, эл да къонад аулакъгъа.

Рахат жашай эди эл сабан сюрюп,
Ким да сукъланыр эди, аны кёрюп.

Алай бирде жер тебренип башлайды,
Тынчлыкъ деген рахат элни ташлайды.

«Жангыз бизни эл тебеди, – дейдиде, –
Кече сайын, ой, бу неди? – дейдиде».

Ол къалакъны къыйырындан кемирген
Тюлкю эди, элни алай тепдирген.

Чархлы чыкъен ишлеп, марап турдула,
Тюлкю келе тургъанлайын, урдула.

Ёлтюрдюле, терисин да сойдула,
Бир жанына аудуралмай къойдула.

– Не пох къауум эди! – деп, кюлдю бир деу, –
Аудуралмай къалай къойду сау изеу?!

Мен алайда болгъа эдим! – деп турду.
– Тый ауузунгу! – деп тамата къутурду, –

Къынгкъ этгенинг жумдуругъума тюбер!
Сен а, къонакъ, хапарнгы айта бер.

– Бир къатын а, халы ийире баргъанд,
Ол мыллыкны урчукъ бла аудургъанд,

Сора, тартып, айыргъанды терисин,
Туз салгъанды, жарашдыргъанд хар несин.

Эл къууанды, бёрклюк тюшюп, бу ишге,
Теричи да – быллай кёп сапаришге.

Алай къатын не кюрешди, жашына
Бёрк чыкъмады, киер кибик башына.

Къайсы уллу деп жетдик чачылыргъа,
Эй, боллукъду къазауат ачылыргъа.

Тюзюн биллик – акъылман эмегенле.
Къартладыла бизге алай дегенле.

Бизни бери ийгенле да алалла,
Сюзерле деп къор-садагъа болалла.

Эмегенле асыры къууангандан,
Уой, кёзлери чыракъ кибик жаннгандан,

Дорбун ичи, кюндюз кибик, жарыды,
Сосурукъну хыйля сёзю жарады.

Жюреклери ёхтемликден толдула,
Кёкге учуп кетерикча болдула.

– Уой, бу нартны юйю къурусун, – деди
Бир эмеген, – бек уллусу къуш эди!

Башхасы уа, хорсунуп: – Уий, текеден
Къуш къалай да уллу болалды экен,

Мюйюзюне къонду эсе текени?!
Жокъду, досум, тамчы акъылынг сени!

– Къойчу уллу! – Къатын уллу! – дедиле,
Ала кючлю ачыуланнган эдиле.

– Барындан да жашчыкъ уллу! – Уий, угъай,
Бугъа уллу, бугъа деу! Бугъай! Бугъай!

Тамата уа, къарай кетип, атылды,
Онгдагъына, солдагъына къатылды,

Хыны жыя низамгъа, кепге, сыргъа:
- Жар оюлгъан тёре болса сылхыргъа,

Биринг къаллыкъ тюйюл эдинг дуньяда,
Эс зат жокъмуд бу эмеген уяда?!

Эй-эй, нартха жууап тюйюл сиз айтхан,
Тюлкю уллу, ол сау элни сагъайтхан!

– Угъай – теке! – Угъай – къатын! – Сюрюучю!
Дуппурлада абынмайын жюрюучю!

Жагъалаша, тышына къуюлдула,
Бир бирлерин сопакъларгъа болдула.

Терек бла, таш бла да уралла,
Сызгъа бла къан ырхыла баралла.

Булгъашалла, къычырышып, улушуп,
Терен къолгъа кетелле, къуюлушуп.

Нарт Сосурукъ, дейд, женглерин къайырды,
Шорпа къуюп, нёгерлерин айырды,

Гам жабышхан ол гыйы ташларындан.
Ала къаргъа къычыра башларындан,

Атларына минип артха къачдыла,
Алай алгъа тыпырларын чачдыла.

Сибилчи да оспарлыгъын ташлады,
Айтыр аллы сагъыш этип башлады.

ДЕМЕНГИЛИ КЪАРА-ШАУАЙ


Бир ай озуп, нарт Шауай келди ары,
Анга ётдю Ёрюзмекни хапары.

– Ол дорбуннга элтигиз мени! – деди,
Сосурукъгъа, Сибилчиге тиледи.

– Хау, барайыкъ! – демедиле батыргъа:
Нарт Ёрюзмек, дейд, унады барыргъа.

Бек базына эди аны кючюне.
Шауай кирип барды дорбун ичине.

Ёрюзмек да базгъын атлай, киреди,
Жетибашны мугурайып кёреди.

Бирден ёрге къопдула эмегенле:
Кимлелле деп былай базгъын келгенле?

Биягъынлай дорбун аллын жапдыла,
Жыртайыкъ деп юслерине чапдыла,

Къыжылдата, от чакъдыра тишлерин,
Адам этден алыргъа юлюшлерин.

Тамата деу Ёрюзмекни юсюне
Сюелгенди, бек базынып кесине.

– Эй, нарт сийдик, бил: мен Къужун улума,
Шиблядан да ауур тиед къолум а!

Энди неди этеригиз, тутулуп?!
Кеталмазсыз алыгъын кибик къутулуп!

Андан бери жараларым кюелле,
Сени дарман этерими сюелле.

Ушхууурлукъ болуп келип дорбунга,
Къачалдыгъыз, къутулдугъуз урбуннга!

Бир кёрчюгюз энди къачып, къутулуп! -
Деп къычырды, парий кибик къутуруп.

– Эй, сабыр эт, неди бу къаргъа къаугъа,
Къачар ючюн келмеучюме мен жаугъа! –

Эшикни да, айтчыгъыз, нек этдигиз?!
Адеп-къылыкъ юйренмейин кетдигиз!

Къонакъны да тунакыда ким тутад,
Жолдан, суусап иш да бермей, ким турад?! -

Алай айтып нарт Шауай уруп ийди,
Таш, сызгъырып, бир къая жухха тийди.

Эмегенле ауузларын ачдыла,
Эс жыйгъанлай, хахай этип къачдыла.

Ызларындан къуууп кетди нарт Шауай,
Деу сюрюуню чач-тюк этди нарт Шауай,

Ёрюзмек а жетибашны тыйгъанды,
Жерге-жерге ура, кепге жыйгъанды.

Бир сау жери болмай хаман къачханды,
Нарт а деуле уяларын чачханды.

Экиси да кёмгендиле отларын,
Сора Нартха бургъандыла атларын.

Цитата
elbars пишет: – Эй, сабыр эт, неди бу къаргъа къаугъа, Къачар ючюн келмеучюме мен жаугъа! – Эшикни да, айтчыгъыз, нек этдигиз?! Адеп-къылыкъ юйренмейин кетдигиз! Къонакъны да тунакыда ким тутад, Жолдан, суусап иш да бермей, ким турад?! - Алай айтып нарт Шауай уруп ийди, Таш, сызгъырып, бир къая жухха тийди. Эмегенле ауузларын ачдыла, Эс жыйгъанлай, хахай этип къачдыла.

, Нартланы барысынданда Къара Шауайны джаратама. "Эрлени ичиндеда эрди!" - деп аны юсюнден айтыргъа боллукъду.

mur, нарт эпосубузда эм тюз, эм кючлю, эм огъурлу да олду. Тюз жаратаса!

О Т У З Э К И Н Ч И К Е С Е Г И

НАРТ ЭЛНИ КЪЫЙЫН ЗАМАНЫ


НАРТЛА БЛА ЧЕТЕН ГУБУЛА


Бурун-бурун, эртте-эртте заманда,
Нарт урлугъу бу жерледе тургъанда,

Къазман[i] бла Минги тауну къойнунда,
Дарман-дары Къыркъ-Сууланы бойнунда,

Эркин жашай эдиле нарт уллары,
Хан-Тейрини тулпар туугъан къуллары.

Уой, алай да эркин жашай эдиле,
Жаз башыча ариу жашнай эдиле.

Чемер къоллу, кенг, жарыкъ да кёллери,
Ариу элле шахарлары, эллери.

Сырпынларын къолларында тутханлай,
Урушлада душманларын утханлай,

Тура элле Къыркъ-Сууларын къоруулап,
Башласала нарт журтларын къарыулап.

Эртте-эртте, юч жыл керти аманда,
«Акъ жылла» деп, таза къыйын заманда,

Жауун жаумай, кюн да жерни къуууруп,
Келмей элле энди суула къутуруп.

Ачлыкъ кирип, мирзеулери бошалып,
Ол къыстырыкъ къатыкълары ашалып,

Ачлыкъ къысхан эмегенле да чаба,
Рахат жашау ачы болду, гузаба.

Амал этип кёрюр эдик, дедиле,
Мал-зат тапсакъ сюрюр эдик, дедиле.

Эки аскер тебреди талауургъа,
Ючюнчюню къойдула къалауургъа.

Анга башчы Батырбазны этдиле,
Кеслери уа эки жары кетдиле.

Эмегенле къаяланы тепдирип,
Нарт эллеге къыйынлыкъла жетдирип,

Тапханларын ашалла тангнга дери,
Азлыкъ этип Батырбазна аскери.

Батырбазгъа сабий жашла жетдиле,
Жетген кюнде ала эрлик этдиле.

Жайылдыла этеклеге, таулагъа,
Сермешдиле, дерт жетдире, жаулагъа.

Эмегенле Къыркъ-Суу башын алдыла,
Нарт жерлери артал суусуз къалдыла.

Кече бла андан-мындан чабалла,
Чабалла да, тутханларын къабалла.

Къыркъ-Сууланы къарты, жашы къопдула,
Эмегенле аллай кючден къоркъдула.

Мондайланы ызларына бурдула,
Къыра кетип, орманлагъа урдула.

Къарт Батырбаз, кенгеш къурап нартлагъа:
– Сакъ болайыкъ сабийлеге, къартлагъа,

Эмегенле чапханларын къоймазла,
Кёлсюз болсакъ, азыбызны жоймазла.

Къарыуубуз, амал-такъал аздыла,
Эмегенле бизге андан баздыла.

Аны ючюн алдаулуду бу шошлукъ,
Бек керекди, – деди, – бизге болушлукъ!

Билдирейик узакъ кетген аскерге,
Хорламабыз, жыйылмайын бир жерге. –

Аскерлеге эки къуугъун ийдиле,
Деу сюрюуге ууакъ-ууакъ тийдиле.

Къартланы да эллеге ашырдыла,
Азлыкъларын бу халда жашырдыла:

Тюрлю-тюрлю дауурбасла къакъдыла,
Кече сайын къонуш отла жакъдыла,

Санасала жюзден артыкъ болурча,
Алай бла муратлары толурча.

Азлыкъларын, ма бу халда кёп этип,
Сюелдиле сабий жашла, кёл этип!

Эмегенле орманлагъа къамалып,
Тура эди башчылары къаралып,

Къайдан келди быллай кюч деп былагъа,
Тюзюн билген къыйын эди гулагъа!..[ii]

Кердеуюкле деген нарт эл бар эди,
Уллулугъу эл угъай – шахар эди.

Шаушюгютге къайдан эсе да келген
Деу губула чаба эдиле элге.

Четенлеча, бир уллула, кёп болуп,
Аулары да жылтырауукъ, бек болуп.

Юслерин да темир чыбыкъ маталлы
Къыл тюк басып, къутургъан бёрю халлы.

Адамлагъа, жете келип, ау атып,
Къол ичине ташаядыла, тартып.

Сора, эмип, къабукъларын къоялла,
Тутханларын бек ажымлы жоялла.

Киши басмай къалды айбат Тызылгъа,
Жоллары да боялдыла къызылгъа.

Нарт жигитле кирген элле сермешге,
Сюре барып, къысхан эдиле тёшге.

Алай минг-минг губу жетди алайгъа,
Нарт жигитле аш болдула алагъа.

Къалмаз ючюн губулагъа тутулуп,
Ол эл къачды тик сыртлагъа, къутулуп.

Губула уа, ёрлей билмей эдиле,
Тик жерлеге андан келмей эдиле.

Келселе да, къазанлача тёнгереп
Кете элле, къол ичине, дёнгюрдеп.

Ол заманда Ёрюзмек, элден кетип,
Тура эди дорбунда, сагъыш этип.

Кюрешсе да, къарындашлыкъ къуралмай,
Жашау чархын сюйгенича буралмай.

Къан-къыранны тыяр мадар излейди,
Алай жалан къанлы къылыч эслейди.

Кёнделенден келди да ачы хапар,
– Керек эди жарлылагъа бир мадар, –

Деп Сатанай аскерлени сакълайды,
Ичи кюе, сауну, шауну жокълайды.

Кёп адамгъа жарады обурлугъу,
Деу сюрюуню кесин къыра зорлугъу.

Нартла къайтып, эринлерин къапдыла:
Талай элни кюйюп, къуруп тапдыла.

Ташлы Сыртха жетселе да бек талып, –
Жюреклерин, ёртен отлай, дерт алып.

Ай Сатанай арбаз къулун чакъырды:
– Астемирни алып кел, – деп чапдырды.

Нарт Астемир терк жетди анасына,
Ёрюзмекни оюлмаз къаласына.

– Жашым, – деди, – Астемирни къучакълай,
Бек къыйналдым адыргы этип сакълай.

Бек керексе Кёнделеннге жетерге,
Кердеуюкле Сыртда уруш этерге.

Деу губула эл адамын къурутуп,
Сау къалгъаны тик таулагъа къутулуп,

Аман бла жашайдыла, эт мадар,
Мычымайын аскеринги ал да бар!

Жашым, мен да сени бла барайым,
Губулагъа, элге да бир къарайым. –

Губуланы терен къолда тапдыла,
«Ый, маржа!», – деп, садакъларын тартдыла.

Башларындан ата-ата келдиле,
От окъладан асламысы ёлдюле.

Уллу къыран-къырыу болду алайда,
Эй, нартланы хорлар къарыу, кюч къайда?!

Юслерине гыйы ташла ойдула,
Къуршап алып, туурадыла, сойдула.

Нарт аскери хорлагъанлай жауларын,
Жыйдыргъанды бийче губу ауларын.

Арбалагъа жюклетгенди аланы,
Келтиртгенди элге ол къалауланы.

Изеу этип, сыйлы къумач сокъдургъанд,
Нарт аскерге кийим-жукъ тигип тургъанд.

Чепгенлери бек жараша хар кимге,
Суу ётмеди аллай жарыкъ кийимге.

Къышда жылы, жайда салкъын, рахатлы,
Сюйюп кийди аскерчи, къойчу, атлы.

Сырпын кесмей, окъ да тешмей аланы,
Аскерчини ачымады бир саны.

Кеслери да жараша элле бир тап,
Ариу элле, кюзгюлеча жылтырап.




[i] Къазман тау – Казбек.


[ii] Гула – сылхыр, менгиреу.

НАРТ ЭЛНИ УЛЛУ КЪЫЙЫНЛЫГЪЫ


Нарт батырла бирча жарыкъ кийинип,
Жангы аскер кийимлеге сюйюнюп,

Азыкъларын жыйып состар къалагъа,
Кетип бара, чыкъдыла бир талагъа.

Анда деуле къонушларын тапдыла,
Бир арсарсыз юслерине чапдыла.

Къамалла да ол деулени кёзлери,
Туурадыла, хахай эте, ёзлерин.

Болмагъанда, уллу кючлери къарып,
Къая ташла, деу терекле къобарып,

Чапханлыкъгъа, чий кёзлери кёрмелле,
Нарт аскерге къоркъуу къайгъы бермелле.

Бир тохтамай таш, агъач да быргъалла,
Таза сууну, билямукълай, булгъалла.

Ол деулени орманлагъа урдула,
Эс тапдымай, кюч алдырмай, турдула.

Чегетлени кече, кюн да жырдыла,
Солуу бермей, душманларын къырдыла.

Жюреклерин, шишлик этип, къапдыла,
Кёл кенгдире, аз-буз хошлукъ тапдыла.

Къалгъанлары, ол губула сойланып
Жатхан жерге къуюлдула, айланып.

Ашадыла мыллыкланы, жутланып
Къырылдыла, бири къалмай, ууланып.

Къырылдыла, къычырыкъ-хахай эте,
Тёгерекде тауланы титирете.

Эмегенле къурт тёбеле болдула,
Мыллыклагъа къанатлыла къондула.


Ол ийисге кёп жыртхыч да жыйылды…
Нарт эллеге къара ёлет жайылды.

Ёлет къырып, бара эди нартланы,
Жерлер адам къалмай тулпар атланы.

Орулмалла, жыйылмалла сабанла,
Эркин болуп мегежинле, къабанла.

Бош къалдыла, дейд, бурунгу къалала,
Нарт уланла жарау этген талала.

Нартны ючден бири къачды жеринден,
Узакъ кетди ёлет кирген Элинден.

Нарт тайпасы мынга дери къатылыкъ
Этмегенед бир халкъгъа да, артыкълыкъ.

Нарт Элинден, кёче, узакъ къачдыла,
Кёп эллени боран желча чачдыла.

Тапханларын кеслерине алдыла,
Хар халкъгъа да, къыргъын-къыран салдыла.

Дарман излей, Алп Таууна кетдиле,
Бара-бара, бир дорбунга жетдиле.

Ол дорбундан чыгъа элле жилтинле,
Кёкню, жерни кече этген тютюнле.

Анда бир къарт эмегенни тапдыла,
Тутдула да, эрлай, бойнун тартдыла.

Сора доммай бугъаныча, сойдула,
Къанын-къунун, гыбытлагъа къуйдула.

Къылычларын къылкъайракъгъа билелле,
Кюн Тейриден ала мадар тилелле:

– Жан аурут да, уой, юйрет амал! – делле. –
Юсюбюзден бу ёлети ал! – делле.

Кюн Тейри да къарамады алагъа,
Кёк Тейри да жарамады алагъа,

Тиледиле От Тейриге, табынып,
Болушмады, ачыуланып, къабынып.

Кюнчыгъышха, кюнбатышха бакъдыла –
Хазар, Азау тенгиз таба акъдыла.

Къыркъ-Суулары кёпге хужу къалдыла,
Ол жерлени ассы халкъла алдыла.

Сауут бла Нарт Элин жаныдыла,
Ассыланы кючлерин таныдыла.

Нарт Ёрюзмек айтды сора халкъына:
– Шагъат болдукъ энтда Тейри хакъына.

Биз унутдукъ Дебетни насийхатын,
Жомакъ этип Жаратхан Ханны атын.

Къарыусузгъа кетгенди ийманыбыз,
Бусхамлыкъгъа хорлатып аманыбыз

Бу къыргъынны бизге Тейри къурады –
Нек тайдыгъыз жолумдан деп сурады.

Ненча ахшы киши нартдан къуруду! -
Деп бачама ёхтемлеге къутурду.

Табу! Нартны асламысы сау къалды,
Табу! Табу! Саулагъа жашау къалды!

ТЕЙРИНИ ЖЕТИЛИК КЪЫЛЫЧЫ


Къыйын эди Нарт Элини бир заманы, бир чагъы,
Бир душманын хорласала, башхасы чыгъып дагъы.

Тау Артындан келе элле, буз жаугъанлай, къуюлуп,
Хар келгени алгъасындан кёп, кючлю, озгъур болуп.

Хоншу элде шуёхуна туууп бир тулпар улан,
Тебрегенди жыйын бла тойгъа-сыйгъа Алауган.

Гум Башында таша келген жау аскерге тюбегенд,
Нарт жыйыны, сермеш ачып, дейд, къаяча сюелгенд.

Артыкъ уллу жау аскери нарт бёлекни къуршайды,
Нарт жыйыны ол бугъоудан къутулмазгъа ушайды.

Бирем-бирем ауадыла, батыр туугъан нартлыла,
Уой, азая барадыла нарт жыйында атлыла.

Нарт Алауган, аслан кибик тебе, болду жаралы,
Бир дуппурдан, болушургъа болмай аз да амалы,

Алауганны юй бийчеси – хункур патчахны къызы,
Хан Тейриге жал баргъанда, жилямсырай ауазы:

– О кючю да, билими да кемсиз Тейри-Ханыбыз,
Сен кёресе бу къыргъынны, бек осалды халыбыз!

Нарт бёлекни душманлагъа хорлатхандан сен сакъла,
Нарт къартланы, сабийлени жесирликден сен жакъла!

Табынабыз, бек сыйлы да кёрюп жарыкъ къачынгы,
Алауганнга берсенг эди жетилик къылычынгы! –

Алай айтып, жал баргъанлай, тилегин кеси кёрдю,
Жети нюрлю деу къылычын Тейри къолуна берди.

Ариу бийче ол къылычны чапдырды Алауганнга,
Ай метет а! Душман огъу, бояды аны къаннга.

Эсин ташлай, кёк къылычны Алауганнга узатды,
Алауган а, эки силдеп, жау аскерни ууатды.

Шауай жетип, къалгъанларын жесир этип алдыла,
Тоноулары нарт бёлекге юлюш болуп къалдыла.

Алауганны деу къолунда ёлдю ариу бийчеси,
Эсли патчах къызы эди нартны кюню, кечеси.

Ол ачыуну кётюралмай, ёлюп къалды кеси да.
Жашаяллыкъ тюйюл эди, жарасы бош эсе да.

Алай болду экижюрек Алауганны ахыры,
Алай айтылып турады аны хапары, жыры.

Алауганны, бийчесин да бир къабыргъа салдыла,
Сыйыт болду Нарт Элинде – эм батырсыз къалдыла.

Асланжюрек нарт Шауайны кёз жашы тамды жерге,
Разы эди аны ючюн кеси ары кетерге.

Нарт Элинде анга дери аллай бушуу болмады,
Кёлю бла жилямагъан Нартда адам къалмады.

Къара-Шауай Кёк Къылычны Нарт Дорбуннга элтгенди,
Батырбазгъа – къарауулгъа нарт аманат этгенди.

Кёклю Къылыч алтын сынжыр бла тагъылып, алай
Наркъут Дорбунда турады, аяз урса, зынгырдай.

Жин зараны жетмез ючюн, ол къылычны тюбюне,
Артиш отчукъ саладыла, сууурула тютюню.

Бурунгуг а биягъыча, зар кёзлерин жандырып,
Ийселе да кетмед энди, жут суусабын къандырып.



АЛАМАННЫ ХЫЙНЫСЫ


Нарт эллери жашай элле, Тейри-Ханга табына,
Не ишде да Жаратханны сыйлы атын сагъына.

Аламанны ма ол эди, ачыу берип, къозутхан,
Акъылына хаман жангы хыйла, хата къозлатхан.

Кёп аманлыкъ этген эди Нартха Кюйсюз Аламан,
Адамыны хар атламын, тынчлыкъ кёрмей, марагъан.

Айтды сора: – Кючюм-онгум Нарт Элге къарымайды,
Анга жарсый, анга кюе, уой, кёзюм жарымайды!

Мен жашайма, ачыууму жалын отуна кирип,
Амалсыздан, итча улуп, галундурча ёкюрюп.

Къуралыред тутхан ишим, жангы амал табалсам,
Нарт тайпаны бек эшигин, хыйны этип, жабалсам,

Мен нартлагъа адетлерин, ийман жолун къойдурсам,
Тейри-Ханны нарт къулларын, бир бирине сойдурсам! –

Деу агъачны кетип бара, аллына чыгъып къабан,
Ёлтюрдю да, бауур къанын алды кюйсюз Аламан.

Бир текени союп, жыйды аны сюек жилигин,
Анга къошду жилян ууун, итини да сийдигин.

Нарт адамы байрамына бир макъа да къакълады,
Жерни жашил от[i] алгъынчы, къаны къайнап, сакълады.

Битеу жыйгъан кир затларын къатышдырып, ийледи,
Кепдирди да, ууакъ этди: ол нартлагъа уу эди.

Шам-Къалагъа жетди сора Кюйсюз Тотур айында,
Хыйныладан тыкъма толу къапчыкъчыгъы – къойнунда.

Къарап турду нартла баргъан узакъ, къыйын чаришге,
Оюнлагъа, тепсеулеге, таш атыугъа, кюрешге.

Битеу Нарт да келип эди, къууана, тепсей, ойнай,
Къыркъ къулакълы къазанлары отда, боркъулдап, къайнай.

Къыркъ бугъаны къурман эти бише багъыр къазанда,
Нарт байрамы, той-оюну къыза баргъан заманда,

Нарт адамы уллу тойгъа, кенг талагъа къуюлду,
Кюйсюз ууун къыркъулакъгъа, таша атып къутулду.

Жыйырмашар адам болуп, сый башлайдыла нартла,
Тейри-Ханнга тилек этип, алгъыш да айтып къартла.

Къапханлай да, жюреклери тюрленнгени сезилди,
Нарт тайпаны Тейри бла байламлыгъы юзюлдю.

«Неди бу?», — деп, сорур амал болмад Алтын Дебетге,
Халкъ атасы Алтын Дебет эртде кёчгенед кёкге.

Суу къуйгъанлай болуп, нартла чачылышып кетдиле,
Эллерине, не къууанмай, не сёлешмей жетдиле.

Къазанлары, харам болуп, тюзде атылып къалды,
Жылла оза, багъыр къазан жерге батылып къалды.

Нартла уудан ашагъынчы, жашнадыла, чакъдыла,
Ай, артда уа къабанкъылыкъ тыйгъысызла чыкъдыла.

Уу жилянны кюйсюзлюгю кирди нартны къанына,
Текени да эришлиги сингди таза санына.

Жашай элле бир бирине жаным-кёзюм дегенлей,
Энди ала сёлешелле арбаз итле юргенлей.

Андан сора кирген эди нарт халкъына бузукълукъ,
Тюшген эди Эл арагъа зарлыкъ, жаулукъ, сууукълукъ.

Нарт халкъы уа бола келди билимге багъа бичген,
Нарт Дебетни китабыны акъыл шауданын ичген.

Алай артда чыкъгъан элле Нартда Тейри ургъанла,
Жашау чархын харам ишге, терс жанына бургъанла.

Акъыл сёзле жутулурча, адет-тёре буздула,
Дебет къойгъан китапны да от аузуна сыздыла.

Ала – эртте Хазар тенгиз жагъасына кёчгенле,
Нарт Дебетни аманатын кеслерича бичгенле –

Мажюсюле бла къатыш этдиле да къанларын,
Динлеринден айырдыла таза туугъан жанларын.

Байлыкъ, бийлик, къырс ёхтемлик эди энди динлери,
Табыннган а – ташха, отха; алай озду кюнлери.

Уллу Тейри унутулуп, бусхамлыкъгъа жетдиле,
Бара-бара, Нарт Элине уллу палах этдиле.





[i] От – кырдык.

ЧАЛБАШ ПАТЧАХ БЛА МАШУКА


Айтды сора кюнчыгъышда жашагъан бир алп чалбаш:
– Мен саулай да Нарт Элине болургъа керекме, баш.

Нарт Элни да, ёзгелеча, болсун ханы, патчахы,
Бештаулада орналлыкъды мени ол алтын тахым! –

Бусхамлыгъы, байлыгъы да эссизлени терилтди,
Тейри берген адетлени жеринден кери этди.

Бузукълукъгъа хорлатмады Нартияны батышы,
Нарт Ёрюзмек болуп динни ууалмаз, тепмез ташы.

Ёрюзмекни алай болду нарт халкъына айтханы:
– Эй, аланла, иги эди динибизни къайтханы.

Кёремисиз, кюнюбюзню булутлагъа батханын,
Кюн сайын да тангыбызны аман бла атханын!

Эй, аланла, бир акъыллы, бир ниетли болайыкъ,
Жокъ болса да китабыбыз, Тейри бла къалайыкъ.

Нарт Дебетни айтхан сёзюн айта-айта турайыкъ,
Халкълай къалып, кесибизни хакъ жолуна бурайыкъ. –

Алай бир-бир ачкёз нартла башладыла эришип,
Байлыкъ ючюн, оноу ючюн, бир къажымай кюрешип.

Кюнчыгъышда бусхамлыкъгъа жол, тыйгъычсыз, табылып,
Кими ташха, кими Айгъа, кими Кюнге табынып,

Бийле, байла келишдиле бир кюн, бирге олтуруп,
Жашайыкъ деп, падчах айтхан оноуланы толтуруп.

Къурадыла уллу аскер жыйып жигит жашларын,
Бойсунмазлыкъ чыкъгъан болса, къыйпайыкъ деп башларын.

Бар эди ол сер патчахны аслан кёллю уланы,
Шам-Къалада жашай эди, дейд, сюйген къызы аны.

Машука деп алай эди ол аякъызны аты,
Сейир ариу эди аны къыргъый саны, сыфаты.

Аякъызгъа кёз салгъанды жашны чалбаш атасы,
Артда таш болуп тийигенди бусхамлыкъны хатасы.

Ол тамаша Машуканы жашы тилеп тургъанлай,
Аякъыз да аны сюйюп, барама деп тургъанлай,

Кече бла кирип келди патчах сыйлы шахаргъа,
Къаласына элтди къызны, аны бла жашаргъа.

Келинлигин сермеп кетип, палах алды башына,
Ол сынатды кетмез ачыу туугъан жангыз жашына.

Сарайында Машуканы кесине бийче этди,
Аякъызны эсинде уа жалан да ол жаш эди.

Тюбешгенде къала элле бир бирине аралып,
Термилгенден жюреклери, кёмюр кибик къаралып.

Харам падчах эслеп турду ол халларын аланы,
Кюйсюзлюгю озду сора кючлю уулу жилянны.

Кюйюкленип, сыфаты да ушай къазакъ бёрюге[i],
Къаст этеди бир кюн жашын Аламаннга берирге.

Ол уу ашдан уланнга да къабарыкъ жетген эди,
Атасыны харамлыгъы анга бек ётген эди.

Акъыл этди ол кюч бла Машуканы алыргъа,
Нарт Элине деменгили, уллу падчах болургъа.



ЧАЛБАШ ПАТЧАХНЫ ХОРЛАМЫ


Кюнчыгъышда нартла эки бёлек болуп къалдыла,
Нарт эллени асламысы падчах жанлы болдула.

Бир бирине къылыч билей, жаныуар сыфатлагъа
Киргендиле, сёз ётмейин алгъын керти нартлагъа.

Нарт Ёрюзмек, келечиле ийип, азмы кюрешди,
Аладан келгенлеге да, былай айтып сёлешди:

– Мидир[ii] болуп, Тёре жыйып, биз тюзлюкню жакълайыкъ,
Нарт Элни да, бирикдирип, алгъын кибик сакълайыкъ! –




[i] Къазакъ бёрю – жангыз бёрю; матёрый волк.


[ii] Мидир – жарашдырыучу; примиритель, посредник.

Бир жаны да женгдирмеди, тюрленмеди халлары,
Аламанны хыйнысындан бузулгъанед къанлары.

Патчах улу къутулады бир кюн Накъут Дорбуннга,
Жауун кёклю къылыч бла тыярыкъды ырбыннга:

– Энди кимди Нарт Элинде къылычыма чыдарыкъ,
Патчахлыкъдан тыяма деп, демлеширге чыгъарыкъ?! –

Тейриден а белги келди, тохтатырча жолундан:
Тейри къылыч учуп кетди, ычхынды да къолундан.

Эндигиле ол дорбунну билмейдиле, кёрмейле,
Билгенле да бир кишиге андан хапар бермейле.

Аны ючюн патчах улу тохтамады, тынмады,
Атасыны дертлиги да сууумады, сынмады.

Аллай уруш болгъан эди Теркни жашил бойнунда,
Нарт уланла жата элле къара жерни къойнунда.

Ол сермешде бетден бетге атала бла жашла
Тюбеп, жерге, къапла кибик, тёнгерей элле башла.

Чалбаш падчах бла жашы, окъ атып, къылыч уруп,
Бир бирлерин таладыла, итле кибик, къутуруп.

Демлеш узакъ созулса да, жинкле чача кёзлери,
Сур патчах, уруп, жаргъанды жашын белине дери.

Сюйгенини шау хапары келип сарайгъа кече,
Шам-Къалагъа къачып кетди, сарын салып, ханбийче.

Машуканы эси-саны тюшдю жанган ёртеннге,
Сюйгенине жиляй-жиляй, ёлюп чыкъды эрттеннге.

Асрадыла сыйлы Машакъ Тауну тюбюнде аны, –
Кёз жашлары бара тургъан аякъыз Машуканы.

Кёз жашлары жер тюбюнден тёгюлгенлей турдула,
Къыркъ-сууланы бир-бирлери ачы, тузлу болдула.

Чалбаш падчах аны ючюн тынчаймады, тынмады,
Темир кибик къатхан кёлю эримеди, сынмады.

Аламанны алай кючлю эди хыйны дарманы,
Жойгъан эди кюнчыгъышда туугъан жигит нартланы.

Чалбаш падчах Ёрюзмекни къаты жаулап башлады,
Да Нарт халкъы жан тынчлыгъын ахыры да ташлады.

Бир кюн залим падчах жыйып батырларын, аскерин:
– Эй, жигитле, къалып турад, – дейд, – мени бир этерим.

Бош ёхтемди нарт Ёрюзмек: ол кимди да, мен а – ким?!
Ёмюрлеге къалыр мени эрлигим, жигитлигим!

Шам-Къалагъа жортууулгъа атланайыкъ, барайыкъ,
Машакъланы-жаншакъланы дырын этип салайыкъ.

Таш юсюнде таш къоймазма, келип, – деди, – къолумдан,
Бир киши да кюрешмесин, – деди, – тыйып жолумдан! –

Ол аскерле жетген элле, желча, сыйлы къалагъа,
Къыран салып[i] рахат тургъан машакълагъа, къартлагъа.

Ол Тёгерек Чууананы ойгъан элле хунасын,
Уой, тюп этип кетген элле Нартны сыйлы къаласын.

Танг атаргъа къалгъан эди ол къаладан кюлтюню,
Анда-мында чыгъа эди аны кёксюл тютюню.

Ташлы Сыртха кече келди бир ашыгъышлы къуугъун,
Ёрюзмекге айтып берди хапарны бек сууугъун:

– Уой, Ёрюзмек, къуугъун болуп, ачы хапар келтирдим,
Ашыкъгъандан, алашамы, къууа-жорта ёлтюрдюм.

Ол чал падчах, аскер жыйып, юйюбюзню къурутду,
Шам-Балыкъны ойду бусхам, тыпырланы сууутду!

Бештаудагъы адамыбыз барысы да жоюлду,
Шам Къаланы хуналары, юйлери да оюлду! –

Нарт Ёрюзмек, ол хапарны эшитгенлей, дуу жанды,
Къысха жыйып Нарт Тёрени, чал патчахха чамланды.

Залимликге бачаманы уллу ачыуу чыгъып,
Ол Тёреде сёлешгенди, аузу, дейди, от чагъып:

– Эй, аланла, бош тёзеек, – деди, – ол чал къабаннга,
Тюбетдими эсибизге келмей тургъан аманнга?!

Нарт тайпаны жюрегине кирип жауу Аламан,
Сур патчахха ойдурдуму Шам-Къаланы ол аман?!

Жастыкъ тюбюнгден чыгъады дейле эм уулу жилян,
Бизге мындан уллу палах этмез эди бир душман.

Урлатханбыз Дебет берген юч да сыйлы саугъасын,
Ойдургъанбыз халкъыбызны таза ийман къаласын.

Бизге къалды жангыз къаплан башлы сибил къылычы,
Энди олду халкъыбызны бир насыбы, бир къачы.

Эй, аланла, манга шо ит сыйы берилмей къалсын,
Мыллыгым да, чирип, – деди, – багушлада табылсын,

Ол къабанны, мен сау болуп, жер юсюнде жашатсам,
Аны башын къыйпагъынчы, тёшекге киприп жатсам!




[i] Къыран салыу – ёлтюрюу, къырыу; уничтожить, устроить побоище.

ЭЛЛИК УРУШ


Нарт тулпарла, батыр жашла, секиришип турдула,
Ачыуларын, къылычларын сер патчахха бурлдула.

Ёрюзмекни келгенине чалбаш падчах къууанды,
Хатдан тайгъан нартла бла ол аллына атланды.

Кёнделенни тёбен тюзю – урушурукъ жерлери,
Душманлача къарашдыла бир бирге нарт эрлери.

Алгъа чыгъып, сур падчахха былай деди Ёрюзмек:
– Сен кесинги суна эсенг алай кючлю, алай бек,

Аскерлени къырдырмайын, демлешейик кесибиз,
Ким хорласа, бий ол болсун, эй, келишейик да биз!

Нарт тёреде сюйсенг атыш, сюйсенг тутуш этейик,
Ат белинде туугъан эсенг, сёзден ишге ётейик! –

Чалбаш падчах, кюлюп, айтды: – Нек керекме сайларгъа?
Сюе эдинг сора Тотур байрамдача ойнаргъа!

Аны ючюн келмегенме, аскер бла, ашыгъып,
Жолда атдан атха къона, арыгъанын алышып!

Нарт бачама: – Ай къоркъагъ а, айыпдан чыкъдым, – деди, –
Тёгюлмесе нартла къаны, манга ол керек эди. –

Башладыла нарт батырла кенг ёзенде атышып,
Къылычлагъа узалдыла сора, къара къатышып.

Хар жаны да, жан аямай, къан аямай кюрешди,
Ахырында нарт бачама падчах бла тюбешди.

Нарт Ёрюзмек къызып эди, атха аякъ алдырды,
Башын къыйпап, тёммегин а ат юсюнде къалдырды.

Аны кёрюп, ёхтемленип ачы сермеш ачдыла,
Сур патчахны аскерлерин, къуш тюгюнлей, чачдыла.

Ол урушда къырылдыла нарт жашланы кёплери,
Ачылып, дейд, жата элле ариу чолпан кёзлери.

Нарт Ёрюзмек айтды, бети мудах болуп, шургулу:
– Бузулгъанды нарт тайпаны Тейри берген урлугъу.

Азайдыла жауну тыяр Нартны батыр жашлары,
Ай, бошуна къырылдыла, жерге тюшюп, башлары.

Сыйлы жер да жутмай турад, тылпыу эте къанлары,
Бек къоркъама бу болур деп палахланы аллары.

Ёлгенлени бирин къалмай тийиншли ашырайыкъ,
Аскер намысларын кёрюп, сый берип асырайыкъ.

Ёлгенлени жерге салып, алагъа баш урайыкъ!
Нек тёгюлдю нартла къаны?! Аны кимден сурайыкъ?!

Ол къабанны мыллыгын а бёрюле сюйресинле,
Устала уа жетер чакълы кешене сюесинле.

Быллай ачы урушладан былай жауунг къутулсун,
Харам болсун ол чалбашны аты, Нартдан къурусун!

Бир заманда аталмасын аты Нартда уланга,
Бек биринчи ол бояды бизни къарындаш къаннга. –

Барын бирге асыралла, энчилемей кишини…
Сюедиле Кёнделенде элли уллу кешене.

О Т У З Ю Ч Ю Н Ч Ю К Е С Е Г И

НАРТ ЁРЮЗМЕКНИ НАРТДАН КЕТГЕНИ


СОСУРУКЪНУ ЁЛЮМЮ


Нарт Ёрюзмек кёп къыйынлыкъ сынады,
Хар хорламын игиликге санады.

Халкъы ючюн отха-суугъа кирди ол,
Кёп душманны къырды, кери сюрдю ол.

Бир да этди Нартны, аскер къурады,
Тюзлюк болсун деп ол къаты сурады.

Ариу адет, таза ниет буюрду,
Нарт эллеге ол къая болуп турду.

Сермешледе къан ырхыла тёкгенди,
Душманларын туз арбагъа жекгенди.

Заман бара, халы арсар болгъанды,
Мугурайып, юйден чыкъмай къалгъанды.

Таукеллигин арсарлыгъы хорлайды,
Кече-кюн да оюн-ангын зорлайды,

Былай мудах халына кетип эси,
Къыйналгъанды, жарсыгъанды бийчеси.

Тюрленнгенди, излемейди кишини,
Сууугъанды бачамалыкъ ишине:

– Ханым, жаным, – дейди анга Сатанай,
Бек жарсыйма: нек болуп къалдынг былай?

Ныгъыш таба айланмайса, бармайса,
Душман жанып,[i] къайгъы басып турмайса.

Нартха чапхан, жерин къапхан энди жокъ,
Халкъ тынчлыкълы, ач да, жаланнгач да жокъ.

Къуугъун къайгъы болмай, дунья рахатды,
Алай сени къыйнап тургъан бир затды.

Не эсе да, аны манга айтчы, – дейд, –
Жюрегинги бир кесек тынчайтчы, – дейд.

– Уой-къой, сорма, – дейди, – жашай келгенме,
Къыйналсам да, халкъгъа жарай билгенме.

Демлешледен, сермешледен безгенме,
Ёмюрюмде мен аз башмы кесгенме.

Алай аны кёрюнмейди ахыры,
Сауутубуз къан жугъу болуп къуру.

Жокъду хайыр уруп, къырып тургъандан,
Уой, артыкълыкъ къурумайды дуньядан.

Жайылгъанды Нартда бузукълукъ оту,
Кёбюбюзню жокъду адамлыкъ къуту.

Асыл тенгим Алауган да кетди, – дейд, –
Мени керти, чынты ёксюз этди, – дейд. –

Ич сёзюмю кимге баям этейим,
Тайгъынны да мен къалай тюзетейим?

– Тейри берген къадар, наным, алайды,
Батырны да, хау, арсарлыкъ онглайды.

Бек тилейме, ол затха хорлатма сен,
Саулай Нартны ёксюз этип атма сен! –

Сатанайгъа нарт бир жукъ да айтмады,
Юйден кетип, ол ызына къайтмады.

Нарт бир жетмиш къой сюрюп кетген эди,
Ол Шауданлы дорбуннга жетген эди.

Жашап башлайд элден, журтдан узакъда,
Жур, марал да агъызады бир чакъда.

Кеси жангыз къара къойла жаяды,
Ингир сайын дорбунуна жыяды.

Жулдузлагъа къарай, кече жатады,
Ташдан ауур сагъышына батады.

Къайгъы кирип, нартла аны соралла,
Нартны излей таугъа-къолгъа баралла.

Табалмайын, къайтадыла тюнгюлюп.
Къоркъадыла: къалгъан эсе уа ёлюп?

Сатанай а дейд: – Бир ауукъ къарайыкъ,
Ары дери жашау эте барайыкъ.

Аны Тейри алчы этип жаратды,
Жулдуз тюкге жашырып, жерге атды.

Не кючге да ол не хазна хорлатыр,
Арсар болуп, тюнгюлюп къалмаз батыр! –

Нарт Элде уа серле, дауургъа къалып,
Баш болургъа кюрешелле къадалып.

Къан къайнатхан Сосурукъду, тыйылмай,
Терисине арталлы да сыйынмай:

– Ёрюзмекни таматасы мен эсем,
Не дауугъуз, хан болама мен десем?!

Менича бир жигитлик ким этгенди,
Нарт Элине, – дейд, – хайыры жетгенди?!

Нарт Сибилчи: – Къой, кюрешме! – дейд анга, –
Къарындашым, келишмейсе сен ханнга.

Кел, сакълайыкъ атабызны къайтырын,
Эшитейик аны бизге айтырын.

Чамландырма, къутургъанга ушайса,
Тюйюшдюрюп, Нартны кючюн бошайса! –

Нарт Сосурукъ аязыргъа ушамайд,
Акъыл сёзню ахыры да унамайд.

Аскер жыйып, хан болургъа алданды,
Эллик уруш къайнатыргъа алланды.

Уруш болуп, халкъ аскери хорлайды,
Сосуругъ а уруш тюзден къорайды.

Къачып чыгъып, Чууанадан къарайды:
– Къырмай къоймам! – деп къылычын булгъайды.

Халкъ батырны тюзелмезин ангылап,
Къоялмайды бу ишине тынгылап:

«Алай эсенг, ташдан туугъан, таш болгъун,
Алай эсенг, бу дуньядан тас болгъун!»

Халкъны сёзю, Тейри сёзлей, баш болду,
Нарт Сосурукъ, аты бла таш болду.

Сатанай а жиляды уланына,
Ёрюзмекни келмейин тургъанына.

Сибилчиге: – Нартны иши бек осал,
Халкъ башчысыз – жанлы жыйын, не да мал.

Бир бирлерин аямайын къыралла,
Къуллукъ, дебер, байлыкъ излеп туралла.

Бачаманы тап да келтир юйюне,
Къан жаугъунчу нарт халкъыны юсюне.





[i] Жаныу – ачытыргъа излеу; угроза.

ЁРЮЗМЕКНИ МИДИРЛИГИ


Бюрче бла Сибилчи атландыла,
Ёрюзмекни излей кёп айландыла.

Къарындашла бир тар къолгъа келдиле,
Къая тюбю дорбун аллын кёрдюле.

Отлай тургъан къой сюрюу да эслейле,
Ол дорбуннга, талып, терлеп, ёрлейле.

Къарасала, бир чырайлы, мазаллы,
Жарашыулу, огъурлу, сабыр халы

Бир чал киши къой териде олтурад,
Тал бутакъдан бир таякъ жона турад.

Акъ сакъалы тобугъундан озады,
Юсю-башы, сукъланырча, тазады.

– Мал кёп болсун, уо тамата! – дедиле.
Къартха сейир болуп тура эдиле.

– Сау болугъуз, сау болугъуз, жанларым!
Сау келигиз, сау келигиз, ханларым!

Къарайма да, арыгъансыз, талгъансыз,
Узакъладан жолоучула болгъансыз. –

Къарт тургъанд да, бир къара къой сайлагъанд,
Къонакъларын, шишлик этип, сыйлагъанд.

– Адам болур ючюннге эсли жюрек
Керек болад, мени атым – Ёрюзмек.

Эй, жашларым, ашап, ичип тойгъансыз,
Атагъыны таныялмай къойгъансыз.

Хау, жашларым, сакъалым акъ болгъанды,
Жюрегим а жашлай-къушлай къалгъанды.

Мында тынчлыкъ тапханмамы, билмейме,
Нарт Элине сагъышымы бёлмейме. –

Аталарын танымай, уялдыла,
Сора, кюлюп, къууанчлы хал алдыла.

– Сени излей жюрюгенли ай болду,
Сен кетгенли Нартдан бир талай болду.

Ёлген эсенг, дуньябыздан не файда
Деп изледик, табу, тапдыкъ былайда!

Сен кетгенли, жарсыу басып турады,
Нарт Элинги бушуу асып турады.

Жарашыулукъ, бирлик болмай биягъы,
Сыртыбызгъа тийди буруш таягъы.

Халкъгъа чюйре барып, ёлдю Сосурукъ,
Жаныбызны къууандыргъан жокъду жукъ.

Сенсиз жарлыд анабыз, уой, башыбыз
Къоркъуудады, ата, Туугъан Ташыбыз.

Къайт, атабыз, иш осалгъа кетгенди,
Нарт уясы чачылыргъа жетгенди! –

Нарт Ёрюзмек Сосурукъгъа къайнады,
Ачыуундан бачама къыл чайнады.

Таш юсюнден ол секирип тургъанды,
Нарт бачама къолун жерге урады:

– Эй, артыкълыкъ, бизни бошап къояды,
Байлыкъ, бийлик ненча жанны жояды?!

Сыйлы асман аны ючюн кюкюрейд,
Жер, адам къан жутама деп, титирейд!

Элден, журтдан аны ючюн кетгенме,
Къан тёкмезге умут-мурат этгенме.

Мындан энип, дыгаласха[i] къарайма,
Къайтама да, бауурланып, жиляйма.

Бир бирлерин хазырдыла кесерге,
Бай болургъа, бий болургъа, ёсерге! –

Ол кезиуде ёзенден дауур келди,
Эки атлы аскер къаршчы сюелди:

–- Жаллылача, бир бирлерин сояргъа
Келгендиле, жерни къаннга бояргъа! –

Дегенди да, къоланына миннгенди,
Букъу этип, нарт ёзеннге эннгенди.

Жашлары да ызындан жортхандыла,
Атларына къамчи, дейд, тартхандыла.

Ол аскерле, сейир этип, къарайла,
Кимле болуп келелле деп, сакълайла:

– Эй, жигитле, тёзюм алыгъыз, маржа,
Айтырыма къулакъ салыгъыз, маржа!

Аллыгъызгъа, мидир болуп, келеме,
Ёрюзмек деп эшитгенсиз, билеме.

Бу жаулукъну, эрле, неди сылтауу,
Къайсыгъызны негеди былай дауу?

Аскерле уа бир бирлерин жаныйла,
Башчылары Ёрюзмекни таныйла.

– Малыбызны сюргендиле! – дейд бири,
– Жерибизге киргендиле! – дейд бири. –

Аны ючюн биз жайлыкъсыз къалгъанбыз,
Биз малларын хакъы ючюн алгъанбыз!

– Эй, жанларым, уруш керек тюйюлдю,
Бу сыйлы жер хар адамны юйюдю.

Сора Тейри аны жерсиз этерми,
Ёлген жерин ары алып кетерми?

Дауугъузну къылыч бла сюзмегиз,
Жашау – байлыкъ, аны былай юзмегиз!

Жаратханны чамландырып кетсегиз,
Къыйнар сизни – ол дуньягъа ётсегиз.

Ол жайлыкъ да, айтыгъыз, кимге жетер,
Сизден сора анда малын ким кютер?

Уруш угъай, жарашыулукъ, – дейд, – керек,
Муну айтхан кёп къан кёрген Ёрюзмек!

Арагъызны сыйлы Тёре айырсын,
Бир бирине жалкъа душаман къайырсын!

Ма былайда акъыл, ой да этейик,
Жарашыгъыз, уллу той да этейик! –

Разы болуп, эки башчы, тохтайла,
Ёрюзмекни мидирлигин махтайла.

Нарт Ёрюзмек, жашларына бурулуп:
– Жюз къой сюрюп келигиз, – дейд, – къууулуп.

Алагъа уа: – Сыра къазан къайнарча,
Эки эл да къууанырча, ойнарча,

Бу тауланы жырлагъа алдырыгъыз,
Тепсеп, халкъны сейирге къалдырыгъыз! –

Жерге угъай, жашла тойгъа тюшелле,
Къазанлада къара къойла бишелле.

Нарт Ёрюзмек таш башына чыкъгъанды,
Сыбызгъысын сейир ариу сокъгъанды,

Макъамлары жюреклени учура,
Къайгъыланы, бушууланы къачыра.

Эки аскер, шуёх болуп, къайтдыла,
Тёгерекге ойбер[ii] хапар айтадла.

Нарт жашларын артха – юйге ийгенди,
Бир жумушун тындырыргъа сюйгенди.





[i] Дыгалас – гузаба; тревога.


[ii] Ойбер – ойлатхан хапар; притча.

Цитата
elbars пишет: Нарт Сосурукъ, аты бла таш болду.

Алан, Сосурукъну арты аман болуп къалды(.

mur, бийликге алданмаса керек эди.

ЭЛИЯ БЛА ЁРЮЗМЕК


Нарт Ёрюзмек дорбунуна келгенди,
Элиягъа бир тюбейим дегенди.

Нарт Ёрюзмек – Элияны шуёху,
Тюбер болса, белгиси – учхан огъу.

Жер жюзюнде нарт Ёрюзмекге дери
Элияны жокъ эди бир нёгери.

Экиси да тюбешиучю эдиле,
Нарт жашаудан сёлешиучю эдиле,

Марал этден шишлик тата, олтуруп,
Жыр-зат айта, сыра тарта, олтуруп.

Нарт бу жол да Элия таугъа барад,
Терк окъуна шишликлик да мажарад.

Юч кере да кёкге садакъ атады,
Ол кесине былай-былай айтады:

«Окъ тауушу аны эсин бёлдюрюр,
Экичи окъ сакълаууму билдирир,

Къайдагъымы танытыр ючюнчюсю,
Ол терк жетер, жулдузлай жанып юсю».

Терк окъуна таула жарыкъ болалла,
Агъачла уа чыпчыкъ жырдан толалла.

Бёрю улуй, буу ёкюре тийреде,
Не къудурет барды бу сурх тейриде!

Нарт шуёху, аны кёрюп, къууанды,
Элия уа бютюн да жарыкъ жанды.

Ушакъ эте, жур шишликле ашайла,
Бир къайгъысыз эки къартха ушайла.

– Уой, Элия, арыгъанма мен къандан,
Сени бери чакъыргъаным да – андан.

Жерде ачлыкъ, ёксюзлюк да сынадым,
Этгеними мен тюз ишге санадым.

Батырладан кючлю аскер къурадым,
Нарт эллени бирге жыйып, къууандым.

Даулаш болса, энди Тёре сюзеди,
Къама, къылыч ёреженде тёзеди.

Тауда, тюзде кёп сабанла этгенбиз,
Деулени да, къырып, бошай кетгенбиз.

Энди мен да артха – кёкге кёчейим,
Атам бла анамы да кёрейим.

Заман болгъанд манга мындан кетерге,
Кёклюлеча, башха жашау этерге.

– Ангыладым, – деди анга Элия, –
Арыгъанса, артыкълыкъ жолун тыя.

Кёп сарыуек, кёп эмеген къыргъанса,
Бусхамланы ызларына бургъанса.

Кёклю Тёре не деригин кёрейим,
Кёрейим да, хапар алай берейим. –

Нарт Ёрюзмек кёкден хапар сакълайды,
Ол кюн сайын Элияны жокълайды.

Хар ингирден, умут этип, жатады.
Тёзе келип, кёкге юч окъ атады.

Сакълаууну балмай къыйыры-учу,
Атханлыкъгъа, кёрюнмейди къоргъучу.

Нарт биягъы кёкге юч окъ атханды,
Сурх Элия, энип, былай айтханды:

Умутунгу биледиле тейриле,
Жашайса да, артха – кёкге термиле.

Талай жылны жумуш эте келгенсе,
Тейри салгъан борчну къыла билгенсе.

Кёкден энип, жерде жангы туугъанса,
Адам бла асыры кёп тургъанса,

Аны ючюн осал къылыкъларынг – кёп,
Шёндю артха алаллыкъ тюйюлдю кёк.

Эсинг бла жюрегинги тазала,
Кёкге жолну эркин этерле ала.

Къайтырыкъса, заманынгы сакъла, – дейд, –
Нарт эллени къалгъан жаудан жакъла, – дейд.

– Айханынга, Элия, мен разыма,
Сермешледе жан берирге хазырма.

Къылычымы мен деулеге бурайым,
Алай санга, – дейд, – мен бир зат сорайым.

Уой, ол соруу мени къыйнап турады,
Жюрегимде къара къама бурады.

Тёгюлген къан – олду мени талагъан,
Тейри берген жюрегими тарагъан.

Уруш этер эки элге, эс бердим,
Мен алагъа келишиулюк дерс бердим.

Жокъмуд амал бир бирлерин къырмазгъа,
Тарбууунга[i] къуууп, тыйып турмазгъа?

– Эй, шуёхум, Кюйсюзню ууу кючлю,
Адамла да, нюр къатыш, къара ичли.

Ол сен салгъан жарашыулукъ кёп бармаз,
Зарлыкъ бийи этерин сенден сормаз!

Урходукдан[ii] гитче болуп адамла,
Кёлтенлери[iii] сыйынмала Аламгъа.

Къырс[iv] урлугъу жюрекледе ёседи,
Сен да – ёхтем, аз эслене эсе да.

Тейри борчун жюк этме да кесинге,
Нартла борчун бир тюшюрчю эсинге!

Дейд Элия, – къой ол бош ачыуланы,
Гунч этигиз[v] адам ашаучуланы! –

Алай айтып, Элия учуп кетди,
Нарт а кёлсюзлюгюне тырман этди.

Чал эсе да, чачы, сакъалы – къалын.
Чачын къыркъды, тап ишледи сакъалын.

Сора атха минип, элге киреди,
Халкъны саулай шургу басып кёреди.

Байрам болду бачаманы къайытханы,
Биягъыча тёре болуп айтханы.

Заман озуп, нартла къарыу алдыла,
Душманлагъа уллу къоркъуу салдыла!




[i] Тарбууун – тарлыкъ сынатыу, амалсыз этиу.


[ii] Урходук – кюйген затны кесекчиги, сууугъан жилтин.


[iii] Кёлтен – гынтты.


[iv] Къырс – къызгъанч.


[v] Гунч этиу – думп, тас этиу, къурутуу.

О Т У З Т Ё Р Т Ю Н Ч Ю К Е С Е Г И

БОРА-БАТЫР БЛА ЧЮЕРДИ


ЧЮЕРДИНИ САБИЙЛИГИ


Терк бойнунда мамырлыкъда, хошлукъда
Жашай эди эки бий хоншулукъда.

Бири Къуба, бири уа Бора эди,
Жашаулары къайгъысыз бара эди.

Экиси да бай эдиле, къолайлы,
Таш юйлери, хантлары – жаулу-майлы.

Бий Къубаны бийчеси, дейд, Сарасан,
Чурукълары ариу къызыл тахаран[i].

Кийимлери, кюнча, жылтырай-жана,
Дарий, чилле, лаудан, жибек, герхана.

Къуба чыкъды бир тулпар ат тутаргъа,
Уста эди Къуба аркъан атаргъа.

Тутхан атын баса эди белинден,
Ат излейед, къууанырча кёлюнден.

Деу жылкъыгъа Къуба терен киреди,
Къарайды да, бир сары тай кёреди.

Тайны тутуп, басады да белинден,
Бюгалмайды, тепдиралмайд жеринден.

Билип тулпар ажир болуп ёсерин,
Тайгъа салад чий кюмюшден иерин.

Экижашар болгъан эди, къатына
Баргъанлайын, ючжашар а – атына

Кюмюш жюген салгъанлай, болгъан эди.
Къуба-бийни мураты толгъан эди.

Сагъыш этип, атха Учхун атады,
Тёртлю атха минип, жолгъа атланды.


Кёп атладан артыкъ эди жюрюшю,
Уллу эди аны кюч да юлюшю.

Жорта эди, чапхан кибик учаргъа,
Тас болаед ол кёз къагъып ачаргъа.

Жайлыкъ ючюн Бора бла жау болду,
Демлешледе бир къауум жаш жоюлду.

Къуба кёчюп кетди Къобан тюзлеге,
Эли бла кирди агъач юйлеге.

Чомарт Къуба адамлагъа болушуп,
Тура эди, тюзлюк ючюн урушуп.

Тёбен тургъан Хубун-бийни къылыгъы,
Осал эди: гуду эди ылыгъы.

Тонай эди ол тюбеген адамны,
Айырмады Хубун халал-харамны.

Ахлу-жууукъ бола эдиле бийле,
Аналары бир тайпадан эдиле:

Тихтеннгенни нартларындан жууукъла,
Эки бий а – ючюнчюде туудукъла.

Тыхтеннгенни кёп тюйюлед нартлары,
Амалгъа уа уста элле къартлары.

Сур Хубуну кёзю къарап Къубаны
Жылкъысына, сюрюрге барды аны.

Ол къыйрда Къуба-бийни эследи,
Залим Хубун не иги болду деди.

Ол Къубаны кёзюн тутуп марады,
Огъу аны желкесинден къарады.

Ачыкъ уруш этерге жокъ былхымы.[ii]
Къуба ёлдю, Хубун сюрдю жылкъыны.

Аты алып келди бийни юйюне,
Таш эриди Сарасанны кюйюне.

Бир кесекден ёлет ауруу жайылды,
Эл кёчдю да, Сарасан кеси къалды.

Кюченнгиси жетген ариу Сарасан
Кеталмады, ол кече тапды улан.

Атына уа Чюерди деп атады,
Сора бийче Тихтеннгеннге атланды,

Къарындашы Къурша анга къууанды,
Ёксюзчюкню иши алай къуралды.

Чюердиге эрлик дерсле берди ол,
Тик таулада аны сынап кёрди ол.

Уугъа элте, анга жер-суу танытды,
Ол жауларын гитчеликден жанытды.

Чыранлада бугъейледен атлатды.
Уланчыкъны тангы жарауда атды.

Нарт юйретди иссиликге, сууукъгъа,
Керек болса, эс бурмаз кибик жукъгъа.

Нарт юйретди ашсыз-суусуз чыдаргъа,
Аркъан бла чынгыллагъа чыгъаргъа.

Садакъ берип, илишанла атдырды,
Хора тайны жетип тут деп чапдырды.

Гидаланы, къылычланы ойнатды,
Эмиликни Чюердиге сынатды.

Нарт чапдырды аш ашардан алгъа жол,
Суу бойнунда хомпар таш атдырды ол.

Ёретинлей арпа гыржын ашатды,
Ийис билмез деп иссисиз жашатды.

Жашха чийли-бишли этле чайнатды,
Жан аурутмай, нарт оюнла ойнатды.

Иги кёрюр къара дугъум къапса деп,
Эшитген да – бёдене жау жакъса деп,

Къулагъына бёдене жау жакъдырды,
Къара дугъум жыйып жашха къапдырды.

Арып келсе, таш юсюнде жатдырды,
Чюердини санын-жанын къатдырды.

Андан сора жашха тилсим[iii] этдиле:
– Сыртын киши жерге салмаз! – дедиле.

Алай эте, кирди онбеш жылына,
Киши ётмез жигит болду аллына.

Къурша жашны эгечине келтирди,
Махтады да, жашны кёлюн кётюрдю:

– Ие бол да атанг къойгъан къаланга,
Жаша энди, – деди, – къара ананга.

Барсала уа, къалалары – оюлуп,
Тюнгюлмеди жаш, умуту жоюлуп.

Жаш Чюерди ишни къолгъа алгъанды,
Кёп да турмай тёнгертге[iv] юй салгъанды.

Уугъа жюрюп, марал, доммай ёлтюрюп,
Къайтханды жаш, аулагъанын кётюрюп.

Бир кюн, улан анасына соргъанды,
Ол соруудан анасы бек къоркъгъанды:

– Кёрмей ёсдюм мен атамы сыфатын,
Ол мурдарны айт манга, – деди, – атын.

Оюлгъанды нарт атамы къаласы,
Алай къайдад аны сауут-сабасы?

– Уой-къой, жашым, атанг ауруп ёлгенеди,
Къой, къыйнама жюрегими, – дегенди.

– Айт! – дейди да, къайнай тургъан къазаннга,
Анасыны къолун сугъад, – айт манга!

– Аны айтхан аман тапсын Тейриден,
Тюз да менлей айырылсын эринден!

Хубун, атып ёлтюргенди ташадан,
Ол ёлгенли тюнгюлгенме жашаудан.

Уой-уой, жаным, кюйдю-бишди билегим,
Не къатыед Тейри берген жюрегинг!

Хубун бла демлеширге жашса, къой,
Юч-тёрт жылдан киши бол да, бар да, жой.

Сары аты, кереклери – дорбунда,
Дорбун – Къуркъур тау табада, урбунда.

Ол жерледе Боралары жашайла,
Сют башында, – дейд, – кёмюкге ушайла.





[i] Тахаран – гуннасы (качество) айырма ариу боялгъан сахтиян; сафьян высшего качества.


[ii] Былхым – хал, адеп, намыс, къылыкъ.


[iii] Тилсим – зарандан сакълагъан дууа; талисман.


[iv] Тёнгертге – томуроу юй; сруб.

САРАСАН БЛА ЭМЕГЕН


Агъач тюзде къала кёрдю Чюерди,
Арлакъда уа бир терен уру кёрдю.

Кирип барды деменгили къалагъа:
«Кёчер эдик бу аламат талагъа.

Жууукъ эди мындан уугъа жюрюрге,
Бошму болур, керек эди билирге?».

Ай, алайлай, бир эмеген чыгъады,
Алай улан, жагъалашып, жыгъады.

Ууадыхлап,[i] ол уругъа атады,
Ёлтюрдюм деп, ол юйюне къайтады.

Орналдыла ол къалада жашаргъа,
Тейри берген халал ашла ашаргъа.

Кенг арбазда мурку[ii] эте Сарасан,
Бир тауушла эшитгенди урудан.

Къараса уа – деу эмеген эди ол,
Сарасаннга, тилеп, былай деди ол:

– Чыгъар мындан, санга ата болурма,
Ата борчну мен бойнума алырма!

– Ай, атама къор болсун тели башынг!
– Алай эсе, болайым къарындашынг.

– Угъай-угъай, къор болгъа эдинг анга!
– Алай эсе, эр болайым мен санга!

– Охо! – деди, къалагъа чабып барды,
Эмегенни, аркъан атып, чыгъарды.

Жууундурду, тойдурду, тири болуп,
Ол къойнуна кирди сора, къубулуп.

Жашы келсе, эмегенни букъдурду,
Жашауларын алгъын кибик сундурду.

Бир ауукъдан Сарасан айлы болду,
Эмегеннге ол уллу къайгъы болду:

– Жаш къарнынгы эслер да, ишни билир,
Билгенлей а, мени жазам[iii] этилир.

Нек керекме гылдыу кибик жашаргъа?!
Биз керекбиз Чюердиден бошаргъа!

Тюйюл эсе, сени къоюп кетеме,
Ёз къаламы чачып, оюп кетеме!

– Не этейик ол деу, кючлю адамгъа,
Дейд Сарасан, – юйретсенг а амалгъа.

– Аурукъсун да, тёшегингден къопмай тур,
Жашынг санга: «Не болгъанды?», – деп сорур.

Сёлеш сора жашынга былай айтып, –
Деп юйретди, – ол андан келмез къайтып.

Иш эмеген айтханча алай болду:
– Не болгъанды, анам? – деп Чюе сорду.

– Уой-уой, жашым, жарлы кюнюм къарады,
Ауругъандан, жаным чыгъып къалады.

Быллай ауруу тиед эрсиз къатынга,
Бир дарман да жарамайды, – дейд, – мынга.

Алай барды танг узакъда эмеген,
Бу ауруудан къатынланы сау этген.

Кюнню, айны жабад аууз тылпыуу,
Аны барды тамаша саулукъ сууу.

Ол жашайды, сайлап таула арасын,
Жети тюрлю тамгъа жасап къаласын.

Ары баргъан жол жюрюмейди артха,
Бек тилейме, жер-зат салма сен атха. –

Батыр Чюе къаладан чыгъып кетди,
Тогъуз таудан, тогъуз суудан да ётдю.

Кёп айланып тапды Мухур къаланы,
Къара булут тумалады таланы.

Кёк жашнады, кюкюреди, къаралды,
Къара булут эмеген болуп къалды:

– Аха, – деди, – сени ашап къояйым,
Ач эдим да, адам этден тояйым!

– Да амал жокъ, мен жазамы кёрейим,
Ач аузунгу, ары кесим кирейим. –

Деп, хунадан алай айтып Чюерди,
Къылыч бла базыкъ бойнуна берди.

Эмегенни уллу башын чартлатды,
Алай а ол кесин Чюеге атды.

Тутама деп, кесин хунагъа ура,
Чюерди да анга кенгден къычыра,

Эмегенни бекледи да къаягъа,
Жаш саулукъ суу алып келди къалагъа.

Ётюрюкге тёшек ана сау болду,
Баласына бютюн да къажау болду.

Жаш Чюерди биягъы уугъа кетди,
Доммай аулай, бир ауукъ заман ётдю.

Улан тапды эмегенни къатыны.
Тейриберди атадыла атына.

Ол сабийни адам эди сыфаты,
Эмегенден жокъ эди, дейд, бир заты.

Сарасан а Чюердини жолуна
Салып аны, къарап турду аллына.

Уланчыкъны кёрюп батыр Чюерди,
Къоюп кетмей, къаласына келтирди.

– Ой, кёп болмай бир жарлы къатын ётгенд, –
Дейд Сарасан, – баям, ол къоюп кетгенд.

Харипчикни кесибизге алайыкъ,
Сен къарындаш, мен а ана болайыкъ. –

Баласына, дейд, сюйюне турургъа,
Шекли болуп, жаш къарады уругъа.

Алай къазан къайнаса да, дейд, башы,
Анасына жукъ сездирмеди жашы.




[i] Ууадых – аямай тюйюу, ууатыу.


[ii] Моркку – ууакъ иш бла кюрешиу, булжуу.


[iii] Жаза – азап.