КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Tinibek 31.01.2020 00:58:27
Сообщений: 1273
2020 дж. башил айны 25 "КЪАРАЧАЙ"
Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды
САУГЪАЛАРЫН АЛАЛМАЙ КЪАЛГЪАН
ДЖИГИТЛЕРИБИЗ



Чомаланы Джатдайны джашы Юсюп 1920-чы джыл Огъары Тебердиде туугъанды. Эл школда тёрт классны окъугъанды. ВКП(б)-гъа членнге кандидат болуб тургъанлай 1939-чу джыл аскерде къуллукъ этерге чакъырылгъанды. Уллу Ата джурт къазауат ачылгъан кёзюуде Юсюп къралыбызны Кюнбатыш чеклеринде болгъанды.

Беларусь Республиканы миллет архивинден алыннган документлеге кёре Чома улу 1942-чи джыл арттотур (апрель) айны 20-дан 1944-чю джыл элия (июль) айгъа дери Минск областда партизан бёлекни, артда «Беларусь», кечирек а «За Родину!» деген партизан отрядлада уруш этгенди. Андан сора «Беларусь» деген бригаданы къурамында болгъанды, кеси да биринчи тюз партизан, кёб турмай бёлюмню командири, андан сора взводну командири болуб джау бла къазауат этгенди.

Сауут-саба бла уста хайырлана, таб, къурамлы башчылыкъ эте билиуню, джигит сермешиуню юлгюлерин кёргюзюб тургъанды. Сёз ючюн, 1942-чи джыл хычаман (май) айны 9-да Кличевск районну Суша деген элини къатында, талай сагъатны миномётладан эмда тобладан от джаудуруб уллу сермешиу баргъанды. Чома улуну бёлеги оннга джууукъ фашистни къырады. Алай бла алгъа уруб келе тургъан джауну аллын тыйгъанды. Ол джылны къыркъар (август) айында уа партизан отряд Белизина суудан Брода элге ётген заманда да литвачы фашист карателлеге тюбеб къалады да, алайда да кючлю къазауат этеди. Ётгюр таулу ол сермешиуде да 7 немец солдатны ёлтюреди. Ол кюн партизанладан бир къоранч да болмагъанды.

Дагъыда Чома улуну ётгюр партизан бёлеги 1942-чи джыл аууз-герги (октябрь) айны 3-де Холопеничи районну Жартайка элинде гитлерчилени бетджанларына чабыуул этгенди. Алайда хатерсиз уруш баргъанды. Юсюп пулемётундан джаугъа окъла къуюб, бешисин къурутханды.

Къоруулау министерствону Ара архивинде Чомаланы Юсюпню дагъыда бир джигитлигине шагъатлыкъ этген документле бардыла. Алада джазылгъандан, 1943-чю джыл къыркъар (август) айны 29-дан 1943чю джылны абыстол (ноябрь) айыны 22-не дери кёзюуде Чома улу башчылыкъ этген партизан бёлек немец эшелонлагъа эмда гарнизонлагъа чабыуул этгенлей тургъанды. Аллай кёзюулени биринде Юсюп кесин тамам ётгюрча танытханды. Аны башчылыгъы бла партизан бёлек джауну 2 паровозу бла 4 вагонун атылтханды, 11 фашистни ёлтюргенди, 6 аскерчини да джаралы этгенди. Андан сора арадан кесек заман озуб, ол джыл эндреуюк (декабрь) айны 20-да Боровая элни къатында партизанла фашистлени баргъан джолларын кесиб, уруш этиб бир кесек заманны тыйыб тургъандыла. Кеслери да немец аскерчиледен 5 адамны къурутхандыла, бирин да джаралы этгендиле.

Ётгюр партизанны уруш джолунда быллай джетишимлери кёб болгъандыла. 1944-чю джыл арттотур (апрель) айны 15-де Чомаланы Юсюп танкалагъа къаршчы тоб бла (ПТР) джау эшелонну атылтханды, 2 паровозун чотдан чыгъаргъанды. Былайда дагъыда Чома улуну бир батырлыкъ шартын чертерге тыйыншлыды. Ол немец бетджаннга таша кириб, анда фашистлеге къуллукъ этген сатлыкъланы – палицайланы - да талайын къурутханды. Алай бла Чома улу къуллукъ этген партизан бёлек 1944-чю джылны никкол (июнь) айына дери гитлерчиле бла уруш этген заманны ичинде бютеулей 270 фашистни къыргъанды, джауну 300 адамын да джесирге алгъанды. Кесини ишин толу билгени ючюн болур эди, андан сора уста партизаннга – Чома улугъа - «Къара киштик» деб атагъандыла.

«За Родину» атлы партизан отрядны командири П.Н.Гончаров Юсюпню ёлюмден къоркъмагъан аслан кёллю адам болгъаныны эмда Джигит атха теджелгенини юсюнден былай джазады: «...Чомаев Ю.Д. в годы войны с фашистскими захватчиками проявил множество героических подвигов, он вырос с рядового пулемётчика до командира взвода нашего отряда. Он в бою был всегда смелым, храбрым, воодушевлял партизан на подвиги, пользовался заслуженным авторитетом среди партизан и населением нашей партизанской зоны.

...Его хорошо знали в гарнизонах фашистов в м. Шаун и Руденск. Он несколько раз проникал в расположение гарнизона и уничтожал предателей Родины – полицаев... Чомаев Ю.Д. неоднократно представлялся к правительственным наградам, но награждался с большими ограничениями по неизвестным мне причинам и звания Героя СССР...».

Артда, Уллу Ата джурт къазауат бошалгъандан сора, кесини эсге тюшюрюулеринде П.Н.Гончаров бизни джердешлерибизни юсюнден дагъыда былай джазады: «...Теперь, спустя почти 50 лет, я вспоминаю, как героически дрались Чомаев Юсуф и его земляк Саша Крымшамхалов. Оба они участвовали в боевой операции по освобождению Белоруссии под кодовым наименованием «Багратион». Это было 1 июля 1944г. при освобождении райцентра Минской области – Руденска. Командование партизанского отряда «За Родину» и бригады «Беларусь» представляло Крымшамхалова Александра (Шукур) и Чомаева Юсуфа к высшей боевой награде – званию Героя Советского Союза, но наградные материалы, посланные нами, по неизвестным нам причинам не прошли...». Бу джазылгъан къагъытлагъа дагъыда партизан отрядны комиссары А.Д.Белогорцев да шагъатлыкъ этгенди.

Урушлада ётгюрлюгю ючюн тамада сержант Чомаланы Юсюп Къызыл Джулдузну ордени, Ата Джурт къазауатны орденлери бла, бютеулей да 8 кърал саугъа бла саугъаланнганды.

Къазауат бошалгъандан сора 1946-чы джыл ол кесини адамлары болгъан къум тюзлю джуртлагъа джолун тутуб кетгенди. Юсюп Къыргъызияда адамларын излеб табады. Анда Хубийланы Ахлауну къызы Лейла бла джазыуун бир этеди. Ала тёрт джаш бла эки къызны ёсдюргендиле. Туугъан джуртуна, Огъары Тебердиге, адамлары бла бирге къайтханды. Къазауатны къыйын кёзюулеринде сыйын сакълаб, сынамланы тыйыншлы ётген Юсюп мында да башын урунуугъа атыб, атын махтау бла айтдыргъанды. Ётгюр фронтчу Чома улу 1993-чю джыл къыркъар (август) айны 1-де ауушханды. Алтын Джулдузгъа ие болалмай къалса да, ол миллетини джюрегинде ёмюрлюкге джашарыкъды, Джигитлени кёгюнде джукъланмазлыкъ джулдузлай турлукъду.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.
Изменено: Tinibek - 31.01.2020 01:08:46
Tinibek 31.01.2020 00:59:36
Сообщений: 1273
2020 дж. башил айны 25 "КЪАРАЧАЙ"
Эресей гвардия
УЛЛУ ХОРЛАМНЫ КЕЛТИРГЕНЛЕНИ БИРИ


«Хорламны иелери. Джигитликни хапары» деген санагъат акция баргъан кёзюуде Эресей гвардияны Къарачай-Черкес управлениесини къуллукъчулары Совет Союзну Джигити Багъатырланы Харунну къарнашындан туугъан Багъатырланы Керим бла тюбешгендиле.

Ол Къарачай шахарда санагъатдан тышында къоруулау бёлюмню тамадасы болуб ишлейди, полицияны полковнигиди.

Ушакъ этген заманда полицияны абычары ата къарнашыны махтаулу уруш джолундан хапар айтханды. Багъатырланы Умарны джашы Харун фронтха 1942-чи джыл тюшгенди. 97-чи танк бригаданы 1-чи танк батальонуну командири болгъанды. Батальон Курск Тогъай ючюн баргъан сермешиулеге къошулгъанды. Былайда Багъатыр улу кеси къолу бла джауну алты ауур танкын кюйдюргенди.

Бёлек заманны Харун 97чи танк бригадагъа да башчылыкъ этиб тургъанды. 1943-чю джылны къачында 3-чю гвардияны танк армиясы, Днепрни ётюб, Григоровка элге ие болады, алайда Букринский плацдармны къурайдыла. Арадан эки кюн озаргъа 1-чи Украин фронтдан бёлек адамгъа «Совет Союзну Джигити» деген ат бериледи – аланы бири Багъатырланы Харун болады.

Уллу Хорламдан сора да Харун аскер къуллугъун бардыргъанды. Ол Ленинни ордени, Къызыл Байракъны юч ордени, Александр Невскийни, Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы, Къызыл Джулдузну орденлери бла саугъаланнганды.

Эресей гвардияны республикан управлениесини къуллукъчулары Джигитни джашау джолундан тынгылы хапар айтханы ючюн, Багъатырланы Керимге разылыкъларын билдиргендиле.
Tinibek 02.02.2020 04:56:36
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 1 "Къарачай"
Спорт
АЛБОТЛАНЫ Альберт



***
Ата-бабаларыбыздан бери да, Къарачайда тутушха уллу магъана берилгенди. Тойда-оюнда, байрамлада джыйылыб къарагъандыла. Ол заманлада гёджебледен кёблени атлары миллетни эсинде сакъланнгандыла. XIX-чу ёмюрню аякъ сюреминде эм бек махталгъан Абайханланы Къочхар болгъанды. Бу адамны юсюнден къартладан, сиз да эшитген болурсуз, кёбчюлюк информация мадарлада да окъугъаныгъыз хакъды. Хар ким бирер тюрлю айтады, джазады. Мен, аланы да сансыз этмей, миллетни ауузунда джюрюген бир къауумун айтайым.

Ол Джазлыкъ элде джашагъанды. Къарыуу-кючю бла къалмай, тутушха усталыгъы бла да саулай Кавказда айтылыб тургъанды. Бизге джетген хапарлагъа кёре, аны сыртын джерге салгъан болмагъанды. Ёшюн уруб кёрюрге Къабартыдан, Чеченден, Дагъыстандан, Тегейден кеслерине базгъан гёджебле келиб тургъандыла. Бары да хорланыб къайтхандыла.

Бир джолда «Абайхан улу тутмакъгъа болгъан кёзюуде) спорт эришиуле боладыла. Америкадан дуниягъа белгили гёджеб да келеди. Ол тёгерекден джыйылгъан тутушуучуланы джыгъыб тебрейди. Алайыны башчылары тыш адам хорлаб, бетибизни джояргъа тебрегенди, деб къайгъыгъа киредиле. Эришиулеге къарагъанланы арасында тюрмени тамадасы да болады. Къарачайдан бек къарыулу адамны хапарын эшите тургъаны себебли Абайхан улуну айтады. Сора келиб, Къочхарны кабинетине чакъырады. Америкадан джашны хапарын айтыб, аны бла тутушурун излейди. Бу да огъай демейди. Алгъа маджал ашарыкъ бериб, бир кесек солургъа къойсагъыз, хазырма, дейди. Айтханын этедиле. Къайдан эсе да тауладан келген тутмакъ, дуниягъа белгили адам бла джыгъышырыкъды, деген хапар терк огъуна кенгнге джайылады.

Америкадан багъылыб тургъан, юсюне да джау джагъылгъан джаш, мынга джазыкъсыннганча, джукъгъа санамагъанча къарайды. Тутуш башланады. Къонакъ адамны ачытыб, джаны къайгъылы болуб къалырча амалланы этиб тебрейди. Алагъа «француз джорукъла», дегендиле ол заманлада. Абайхан улуну уа аладан хапары джокъ, кесини къарыууна, таб къымылдай билгенине ышаннганы болмаса. Джыйылгъан миллет да не болады, къалай болады деб, эслери алагъа кетиб къарайды. Тыш къралчы гёджеб ачыта башлагъанында, бу кесине бир таб кёзюучюкде аны чачына сол къолу бла къадалыб, кесине хыны тартады. Ол джунчугъан сагъатда, онг къолу бла белине узалыб, къачан да этиучюсюча, джансюекге алыб, джерге урады. Америкачы ёрге турургъа дыгалас этеди, ёрге тургъанны къой, Къочхар анга тыпырдаб кёрюрге да онг бермейди. Джыйылгъанла, бир уллу муратлары толгъанча къууаныб, харс урадыла. Шахарны тамадалары бюсюреу этиб, саугъагъа ачха берликлерин айтадыла. Таулу гёджеб аны унамайды. «Мадар бар эсе, дженгилирек башыма бош этигиз», - дейди. Олсагъатдан аны разы этедиле, бу да ашыгъыш джуртуна къайтады.

Бу хапар, бир кесек башха тюрлю, Байрамкъулланы Хамидни «Тутуш» деген китабында 1971-чи джыл чыкъгъанды. Эндиги тёлюледе билмегенле кёб болурла, ала окъусунла деб, андан алыб китабыма къошханма.
***
Абайхан улуну джетишимлерин андан ары бардыргъанды Къарт-Джуртдан Гочияланы Соббак. Белгилисича, XX-чы ёмюрню ал джылларында, таулуланы джамагъат джашауларыны аралыгъына Нарсана шахар саналгъанды. Малчылыкъны, джерчиликни продукцияларын да анда сатыб тургъандыла. Адам аслам джыйылгъаны амалтын, миллет спортдан эришиуле да алайда аслам болгъандыла.

1912-чи джылгъа, джаш адам болса да, аны аты айтылыб башлайды. 1927-чи джыл къарачайлыла эки байрамны бирге этедиле: Октябрь революция хорлагъаныны 10-джыллыгъы бла Микоян-Шахар ачылгъанын. Тутушдан область дараджада биринчи эришиуле да ол къууанчла бла байламлы бардырыладыла. Соббак кесичаланы барын да джыгъады. Байрамкъулланы Хамид кесини китабында джазгъаннга кёре, облисполкомну председатели Гюрджюланы Къурман-Алий анга разылыгъын билдире, миллетни аллында багъалы саугъа береди. Ол байрамда дагъыда кеслерини ауурлукъларында Тебердиден И. Аджи улу, Ташкёпюрден Х. Джашакку улу, Къумушдан да Х. Байкъул улу хорлайдыла.

Ол кюн биринчи кере Гочия улуну 16 джыл болгъан гитче къарнашы Юсуф да арагъа чыгъады. Соббак аны сабийликден да юретиб, чыныкъдырыб тургъанды.
***
30-чу джыллада Юсуф да Къарачайны атын айтдырыр ючюн къалмагъанды. Шимал Кавказда болгъан эришиулеге кёб къошулгъанды. Ол огъай, тамам амалсыз сагъатда, Абайханланы Къочхарча, тыш къралладан гёджебле бла тутушуб, Эресейни сыйын джакълагъанлары да болгъанды. Аланы бирини юсюнден Байрамкъулланы Хамид джазгъаннга кёз джетдирейик.

«1931-чи джыл тыш къралладан Кавказгъа келген уста гёджебле Къарачайны да джокълайдыла. Аланы арасында Американы Кентукки штатындан Эдуард Крон да болады. Бизден ол джаш адамгъа аны бла тутушургъа тюшеди. Талай такъыйкъаны ичинде къонакъны сыртындан салады. Ол ким болгъаныны юсюнден хапарны келгенледен бири артда айтады: кёб къралда «менме» деген гёджеблени хорлаб тургъанды. Эркин тутушну, самбону, дзюдону джорукъларын тикирал билгенди. Кючюн-къарыуун алыб айтсакъ, темир быргъыны эки джанына тенг юлешиниб, андан тутуб тургъан он адамны кёлтюрюб, имбашына салгъанды. Бу бир къолу бла экинчи къолун тутуб, аллай бир да адам эки джанына тартыб, бармакъларын бир-биринден айыралмагъандыла. Бу джаш андан онглу болгъанына бек сейирсиниб кетгендиле Америкадан келгенле».
Tinibek 02.02.2020 05:33:08
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 1 "КЪАРАЧАЙ"
ФАХМУЛУ ДЖЕРДЕШИБИЗ



Быйыл башил (январь) айны 17-де Тюркде «Турки идут: меч справедливости» деб тарих фильм экранлагъа чыкъгъанды. Беш кюнню алгъа уа аны юсюнден Интернетге видеоролик салыннган эди. Ол къысха заманны ичинде анга джыйырма мелиуан адам къарагъанды. Алгъын чыкъгъанланы бирине да туура быллай эс бёлюнмегенини юсюнден Тюркде газетледе джазылгъанды, телевидение бла да берилгенди. Бизни къууандыргъан а анга белгили джердешибиз, джырчы эмда композитор Султанбеков Арсланбек да къошулгъаныды. Ол кесини домбрасын да согъуб, тюрк тилде джырлайды.

Продюсери «Воскресший Эртугрул», «Основание Осман» деген фильмлени автору Мехмет Боздагды. Бу фильм эртде заманлада османлыла, Султан Мехметни башчылыгъы бла Европаны алыр ючюн баргъанларына аталады. Сюжетде баш магъана 1489-чу джыл никкол (июнь) айны 15-де Косовоны къатында болгъан сермешге бериледи. Алайда османлы тюркле сербле бла Босний къралны бирлешген аскерин ууатадыла. Арсланбекни джыры ол кёзюуде гимнча эшитиледи.

- Ол «къан тёгюлген» заманда джырлагъан кёзюуюнгде кёлюнге не затла келе эдиле? Халынг къалай эди?– деб сордукъ, алкъын Тюркден къайтмагъан джердешибизге телефон бла.

- Джууаблылыкъ уллу болгъанын ангылагъан эдим. Джыр ол заманда джашауну хауасыны сездирирге керек эди. Халкъны джашауу, тарихи бла байламлы болгъаны амалтын, джырны сёзлери, макъамы, эшитилгени да анга келишсе деб, кюрешдим. Айтханларына кёре, ол муратым толгъанды. Мени репертуарымда орта ёмюрледе ногъай поэтлени ШалКийиз, Асан Кайгылы дагъыда башхаланы ёмюрледен бери келген джырлары бардыла. Фильмде джырлагъан кёзюуюмде, кесим да ол заманлагъа тюшюб къалгъанча болгъан эдим. Тюрк тилли миллетлеге саналгъан халкъланы тарихлери, адетлери, маданиятлары бир-биринден узакъ кетмегендиле бюгюн да. Белгили джамагъат къуллукъчу, джазыучу Казаков Валерий айтханлай, ногъайлыла бла тюрклюле кеслерини узакъ тарих джолларында къазауатны, артыкълыкъны, тюрлютюрлю тыйгъычланы сынар ючюн къалмагъандыла. Ол затланы да эсде тута, мындан ары къайда да шохлукъ, мамыр джашау болур ючюн кюреширге керекбиз. Джырлагъаным да быллай оюмланы тамалында болгъан эди, - деб джууаб берди джырчы.

Арсланбек айтыудан, джырны джарашдырыуда музыкадан терен хапары болгъан композитор Сатыров Ислам да болушханды. Бу экиси кёбден бери да творчество джаны бла бирге ишлейдиле. Кесибизде, ногъайлыла джашагъан тыш къраллада да сахнагъа бирге чыгъадыла. Къайда да алагъа къууаныб, джарыкъ тюбейдиле. Бу джол да ол шохлукълары джарады.

«Турки идут: меч справедливости» деген фильм Америкада, Канадада, Бразилияда, Германияда, Индияда, Эресейде, Италияда, Къазахстанда, Кореяда, Австралияда дагъыда талай къралда экраннга чыкъгъанды. Анда Эмре Кывылджым, Левент Оздилек, Сердар Гёкхан дагъыда башха Тюркде эм махтаулу актёрла ойнайдыла.

Былайда джердешибизни юсюнден да талай сёз айтайыкъ. Султанбеков Арсланбек КъЧР-ни халкъ артистиди, Къазахстанны махтаулу артистиди. Аны аты Тюркде эртдеден бери да белгилиди. «Домбра» деген джыры анда эм уллу партияны гимни болуб бошагъанды. Аны къалгъан чыгъармалары да джырланадыла Тюркде, башха къраллада да. Маданият, санат джаны бла халкъла арасында байламлылыкъ тутаргъа себеб болгъан фахмулу джашыбызгъа, мындан ары да огъур ишинде джетишимле теджейбиз.

НАЙМАНОВА ДАБАГОВА Н.
«Ногай давысы» газет.
Изменено: Tinibek - 02.02.2020 05:35:11
Tinibek 14.02.2020 02:16:22
Сообщений: 1273

1 0

2020 дж. байрым айны 1"КЪАРАЧАЙ"
Саулукъ сакълау
«МЕДИЦИНА «БИЗНЕС» ТЮЛДЮ, ИЛМУДУ»

Бюгюн кюн, бирси санагъатладача, медицинада ишлегенлеге да тынч заман тюлдю. Быллай болумда да иш борчларын айыбсыз тындырыб, джамагъатны разы этиб тургъан медикле бизде, Аллахха шукур, джетишедиле.

Аллайланы бириди Николаевское элде участок больницада 2011-чи джылдан бери терапевт болуб ишлеген Хубийланы Рашид.



Хубийланы юйдегилери Орта Азиядан джуртларына, Дружба элге, 1993-чю джыл джыйылгъандыла. Рашид, Къыргъызияда орта школну бошаб, ол кёзюуде медколледжни 1-чи курсунда окъуй эди. Окъууун Черкесскеде медколледжге кёчюрюб, аны тауусханы бла Дружба элдеги фельдшер-акушер пунктда медбрат болуб урунуу джолун 1997-чи джыл башлагъанды. Артда Заречный участок больницада терк медицина болушлукъну бёлюмюнде талай джылны фельдшер болуб тургъанды.

2004-чю джыл Черкесскеде медицина институт ачылгъанында, ары окъургъа киргенди Рашид. Аны тауусуб, бир джылны да Ставрополда ординатурада окъуб, 2011-чи джыл Николаевское элде участок больницагъа джарашханды. Андан бери бу больницада врачлыкъ этеди. Бусагъатда Хубий улу юч ишни бирден баджарады. Больницада ишинден сора да наркология диспансерни стационарында консультантды, экспертизаны кабинетинде да экспертди. Аны бла къалмай «Зара» деген саулукъ сакълау аралыкъда да къарайды ауругъанлагъа.

Къайда да керти билим, къайда да адамны инджиуюне керти къайгъырыу, инсанлыкъ борчну терен сезиу керекди. Ол шартла Рашидни къанындадыла. Республиканы Саулукъ сакълау министерствосуну, бирси кърал оноучулукъну джанындан да бу фахмулу врачха багъа берир ючюн къалмайдыла. Ол кеси бакъгъан, аны къолу бла инджиуюне себеблик табхан адамла, биргесине ишлеген медикле да бек уллу сый бередиле. Ма, сёз ючюн, Заречный участок больницаны баш врачы Байкъулланы Мадина, аны Аллах берген фахмусун, уллу адамлыгъын чертиб, бюсюреу этгенлерин кесим талай адамдан эшитгенме. Терк медицина болушлукъ этиучю къуллукъда ишлеген сагъатында аны аллына баргъан адамлагъа этген мадары, артда диагноз салгъан сагъатда тюз болуб чыгъыучусун Мадина кёб кере кёргенди, сынагъанды. Николаевское элдеги больницада ишлегенли уа ненча адамны инджиуюнден къутхаргъан болур ол. Кесине махтау излемеучю Рашид: «Аллах джарагъаннга, ким да джарайды», - деб къоюучанды. Ол затха ишек джокъду. Алай а Аллах разылыгъы ючюн игилик этерге кюрешген адамгъа бериле болур дараджа. Хубийланы Рашидге джюрек разылыкъларын билдиргенле аны билими, фахмусу бла бирге адамлылыгъын, халаллыгъын, инджиуню ангылагъанын чертиб сёлешедиле. Андан-мындан да Рашидни аллына кёб адам барады. Хар бирине къараб, ашыкъмай, аурууну не джаны бла да тинтиб, анга керекли дарман-дарыны табхынчы къоймаучусун да айтадыла адамла. Аланы арасында Черкесскени Юбилейный тийресинде джашагъан Аджиланы Мариямны, Бостанланы Фатиманы, Аджиланы Ляляны, Пристань элден Къанаматланы Тамараны эмда алача кёблени сагъыныргъа боллукъду.

- Бизни регионда къаллай ауруула бек джайылгъандыла бусагъатда? Сен кесинг бакъгъан сагъатда къаллай мадарланы хайырландыраса? – деб соргъан эдим мындан алда Рашид бла этген ушагъымда.

- Бюгюнлюкде къайда да ауругъан кёб болгъанды. Бизде, сёз ючюн, ёпке ауруула, инсульт, инфаркт, гипертония дегенча ауруула тамам бек джайылгъандыла. Алгъын джыллада ала джаш адамлада аз тюбеген эселе, бусагъатда джайылыб къалгъандыла. Багъыу ишде джангы мадарла, лагъымла, технологияла да кёб болгъандыла анга кёре. «БАД» (биологически активные добавки) деген затлагъа къаллай эс бёлюннгенин кёресиз кесигиз. Телевизорда, Интернетде, прессада алагъа кече, кюн да реклама бара береди. Врачладан кёбле да ала бла кюрешедиле. Фармацевтлени уа къой да къой. Къайдам, башхала «гомеопатия» дегенни айтыб, анга къадаладыла. Мен кесим ала бла кюрешмегенме, уллу хапарым да джокъду. Мен «традиционная медицина» деб, эртдеден сыналгъан джолну барыргъа кюрешеме. Медицина бизнес тюлдю, ол илмуду. Хар ауругъанны кесини дарманын табалсанг, айхай да, тюз диагноз сала билиб, олду, мени сартын, эм иги болушурукъ. Къысхасы, ишлейме деген, кёлю бла кюрешген бир мадар табады. Адамны ауруууну чурумун таба, анга дарман келишдире билиу - ол кесича бир санатды. «Искусство врачевания» деб анга Авиценнача (тюз аты Али ибн Син) закийле уллу магъана бергендиле медицинагъа тамал салгъан заманларында. Мен ол санат бла сауутланыб турама деб айталмайма, алай а аны юлгюге тутуб кюрешеме...

Кюрешеди. Къалай кюрешгенине шагъатла уа кёбдюле.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.
Сэстренка 14.02.2020 17:25:49
Сообщений: 9922

1 0

Цитата
Tinibek пишет:
2020 дж. байрым айны 1"КЪАРАЧАЙ"
Саулукъ сакълау
«МЕДИЦИНА «БИЗНЕС» ТЮЛДЮ, ИЛМУДУ»

Бюгюн кюн, бирси санагъатладача, медицинада ишлегенлеге да тынч заман тюлдю. Быллай болумда да иш борчларын айыбсыз тындырыб, джамагъатны разы этиб тургъан медикле бизде, Аллахха шукур, джетишедиле.

Аллайланы бириди Николаевское элде участок больницада 2011-чи джылдан бери терапевт болуб ишлеген Хубийланы Рашид.


Хубийланы юйдегилери Орта Азиядан джуртларына, Дружба элге, 1993-чю джыл джыйылгъандыла. Рашид, Къыргъызияда орта школну бошаб, ол кёзюуде медколледжни 1-чи курсунда окъуй эди. Окъууун Черкесскеде медколледжге кёчюрюб, аны тауусханы бла Дружба элдеги фельдшер-акушер пунктда медбрат болуб урунуу джолун 1997-чи джыл башлагъанды. Артда Заречный участок больницада терк медицина болушлукъну бёлюмюнде талай джылны фельдшер болуб тургъанды.

2004-чю джыл Черкесскеде медицина институт ачылгъанында, ары окъургъа киргенди Рашид. Аны тауусуб, бир джылны да Ставрополда ординатурада окъуб, 2011-чи джыл Николаевское элде участок больницагъа джарашханды. Андан бери бу больницада врачлыкъ этеди. Бусагъатда Хубий улу юч ишни бирден баджарады. Больницада ишинден сора да наркология диспансерни стационарында консультантды, экспертизаны кабинетинде да экспертди. Аны бла къалмай «Зара» деген саулукъ сакълау аралыкъда да къарайды ауругъанлагъа.

Къайда да керти билим, къайда да адамны инджиуюне керти къайгъырыу, инсанлыкъ борчну терен сезиу керекди. Ол шартла Рашидни къанындадыла. Республиканы Саулукъ сакълау министерствосуну, бирси кърал оноучулукъну джанындан да бу фахмулу врачха багъа берир ючюн къалмайдыла. Ол кеси бакъгъан, аны къолу бла инджиуюне себеблик табхан адамла, биргесине ишлеген медикле да бек уллу сый бередиле. Ма, сёз ючюн, Заречный участок больницаны баш врачы Байкъулланы Мадина, аны Аллах берген фахмусун, уллу адамлыгъын чертиб, бюсюреу этгенлерин кесим талай адамдан эшитгенме. Терк медицина болушлукъ этиучю къуллукъда ишлеген сагъатында аны аллына баргъан адамлагъа этген мадары, артда диагноз салгъан сагъатда тюз болуб чыгъыучусун Мадина кёб кере кёргенди, сынагъанды. Николаевское элдеги больницада ишлегенли уа ненча адамны инджиуюнден къутхаргъан болур ол. Кесине махтау излемеучю Рашид: «Аллах джарагъаннга, ким да джарайды», - деб къоюучанды. Ол затха ишек джокъду. Алай а Аллах разылыгъы ючюн игилик этерге кюрешген адамгъа бериле болур дараджа. Хубийланы Рашидге джюрек разылыкъларын билдиргенле аны билими, фахмусу бла бирге адамлылыгъын, халаллыгъын, инджиуню ангылагъанын чертиб сёлешедиле. Андан-мындан да Рашидни аллына кёб адам барады. Хар бирине къараб, ашыкъмай, аурууну не джаны бла да тинтиб, анга керекли дарман-дарыны табхынчы къоймаучусун да айтадыла адамла. Аланы арасында Черкесскени Юбилейный тийресинде джашагъан Аджиланы Мариямны, Бостанланы Фатиманы, Аджиланы Ляляны, Пристань элден Къанаматланы Тамараны эмда алача кёблени сагъыныргъа боллукъду.

- Бизни регионда къаллай ауруула бек джайылгъандыла бусагъатда? Сен кесинг бакъгъан сагъатда къаллай мадарланы хайырландыраса? – деб соргъан эдим мындан алда Рашид бла этген ушагъымда.

- Бюгюнлюкде къайда да ауругъан кёб болгъанды. Бизде, сёз ючюн, ёпке ауруула, инсульт, инфаркт, гипертония дегенча ауруула тамам бек джайылгъандыла. Алгъын джыллада ала джаш адамлада аз тюбеген эселе, бусагъатда джайылыб къалгъандыла. Багъыу ишде джангы мадарла, лагъымла, технологияла да кёб болгъандыла анга кёре. «БАД» (биологически активные добавки) деген затлагъа къаллай эс бёлюннгенин кёресиз кесигиз. Телевизорда, Интернетде, прессада алагъа кече, кюн да реклама бара береди. Врачладан кёбле да ала бла кюрешедиле. Фармацевтлени уа къой да къой. Къайдам, башхала «гомеопатия» дегенни айтыб, анга къадаладыла. Мен кесим ала бла кюрешмегенме, уллу хапарым да джокъду. Мен «традиционная медицина» деб, эртдеден сыналгъан джолну барыргъа кюрешеме. Медицина бизнес тюлдю, ол илмуду. Хар ауругъанны кесини дарманын табалсанг, айхай да, тюз диагноз сала билиб, олду, мени сартын, эм иги болушурукъ. Къысхасы, ишлейме деген, кёлю бла кюрешген бир мадар табады. Адамны ауруууну чурумун таба, анга дарман келишдире билиу - ол кесича бир санатды. «Искусство врачевания» деб анга Авиценнача (тюз аты Али ибн Син) закийле уллу магъана бергендиле медицинагъа тамал салгъан заманларында. Мен ол санат бла сауутланыб турама деб айталмайма, алай а аны юлгюге тутуб кюрешеме...

Кюрешеди. Къалай кюрешгенине шагъатла уа кёбдюле.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.
Талай джыл мындан алгъа мен форумда да джазгъан эдим бу дохтурну юсюнден. Керти да статьяда джазылгъанча быртда бир бек билимли, акъылла, келюн салыб ишлеген адамды. Ма шаа Аллах¡ Аллах сууаб китабына джазсын адамлагъа салгъан къыйынын, медицина джаны бла джарагъанын, ауругъанлагъа ариу сез бла селешгенин. Бизничаланы анга этген дууаларыбызны Аллах къабыл этсин¡

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Tinibek 15.02.2020 23:26:55
Сообщений: 1273
2020 дж., байрым айны (февраль) 6, орта кюн
Къарачай
УЛЛУ ДЖЕТИШИМЛЕ ЭТГЕНДИЛЕ

2020-чы джылны байрым (февраль) айыны ал эки кюнюнде Пятигорск шахарда «Лидеры России» деген конкурсну Шимал Кавказ федерал округну келечилерини арасында регионал джарым финалы ётдю.



Джарым финалгъа Ставрополь крайдан, Дагъыстан, Къабарты-Малкъар, Къарачай-Черкес, Чечен, Ингуш, Терк Башы Тегей республикаладан 263 адам къошулгъан эди.

Конкурсну эсеблери чыгъарылгъандан сора «Россия – страна возможностей» АНО-ну баш директоруну орунбасары Александр Садовский бла Кърал Думаны депутаты, «Лидеры России» деген конкурсха къарагъан советни члени Светлана Журова сёлешдиле.

Белгили спортчу тиширыу эришиулеге къошулгъанланы барын да таза джюрекден алгъышлаб, быллай ишлеге къошулууну джашауда уллу магъанасы болгъанын чертди. «Бюгюн хорламлы болмадыгъыз эсе да, аллыгъызда хорламла кёбдюле, мен анга ишексизме. Бу конкурсда бу кёзюуге дери джеталгъанла – сиз керти уллу билимлери болгъан усталасыз, ишигизни толусу бла билесиз. Алай эсе уа ишлеген джеригизде кесигизни регионугъузгъа, къралыгъызгъа да уллу хайыр келтиргенлей турлукъсуз», дегенди Светлана Журова.

Александр Садовский айтхандан, конкурсха къошулгъанланы араларында Шимал Кавказ регионладан келген адамланы дженгил айыраса. Ала кеслерин намыслы, адебли тута биледиле, башханы сыйын кёредиле, биргелеринде адамлагъа болушханлай турадыла. «Барыбыз да стол джанында олтуруб, ишни юсюнден сёлешген заманда, тамада айтырын айтыб бошагъынчы аны сёзюн бёлмейдиле. Башхаланы джангылычларын бир тюрлю джумушакъ, таб халда эсгерте биледиле. Мен оюм этгенден, быллай шартла адам улуну барына да амалсыз керекдиле», деб чертгенди Садовский.

«Сизни хар биригиз башхалагъа болушурча бир сынам алгъансыз бу конкурсну юсю бла. Аны тышында да социал проектлени юсюнден кёб айтылгъанды, сизни кёбюгюз да ол джаны бла ишлеб башлагъаныгъызны билеме. Аны себебли, туугъан джеригизде джашауну игилендирир джанындан ишлеригигизге ишексизме», - деб да къошханды «Россия – страна возможностей» АНО-ну баш директоруну орунбасары Александр Садовский.

Конкурсну джарым финалы 2 кюнню баргъанды. Ол заманны ичинде анга къошулгъанла кёб джангы затха юреннгендиле. Ишлерин бошагъандан сора уа алагъа багъа бергенле конкурсантланы хар бирине, ала мындан ары да ишлерин таб къурай билир ючюн деб, талай затны айтыб, юретгендиле.

Конкурсну кёзюуюнде, багъа бериу ишледен тышында юретиу программа да болгъанды. «Про любовь» деген мастер-классны дуниягъа белгили Паралимпия оюнлагъа къошулгъан спорчу, РФ-ны Джамагъат палатасыны члени, РФны Президентинде сабийлени эркинликлерин джакълауну хакъындан толу эркинликли келечисини Джамагъат советини члени Сергей Бурлаков бардыргъанды. Ол кесини джашаууну юлгюсюнде адам улу излесе аны къолундан кёб зат келлигин чертиб билдиргенди. Конкурсну бардырыргъа болушхан компанияланы келечилери да тюбешгендиле конкурсантла бла. РусГидро бла Россетлени келечилери Шимал Кавказ федерал округда ишлеб тургъан проектлерини эмда энди ишлеб башларыкъланы юслеринден тамамлы хапар айтхандыла, ол компаниялада ишлерге излегенле бла энчи тюбеб да сёлешгендиле.

Къарачай-Черкес Республикадан конкурсха 13 адам къошулгъан эди да, аланы араларында джетишимли болуб, финалгъа «Всероссийский межнациональный союз молодежи» деген Бютеуэресей джамагъат къозгъалыуну председателини орунбасары Аппакъланы Ахмат чыкъгъанды. Ахматны джарым финалны бет джарыкълы ётюб, финалгъа чыкъгъаны бла КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид алгъышлагъанды. «Конкурсну эсеблерине кёре, бизни джердешибиз финалгъа чыкъды. Бизден баргъанланы бары да уллу джетишимле этгендиле, усталыкъларын кёргюзгендиле. Ала джууаблы ишчиле болгъанларын танытхандыла. Джарым финалгъа дери джетгенлени барын да алгъышлайма, Аппакъланы Ахматха уа хорламлы болургъа теджейме», - деб джазгъанды Башчы Инстаграмда.

Саулай да ШКФО-дан финалгъа 30 адам чыкъгъанды.

ХУБИЙЛАНЫ Фатима.
Tinibek 16.02.2020 01:27:21
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 6 "КЪАРАЧАЙ"
ГИБДД билдиреди
Джолда джюрюгенле бир-бирин
сыйларгъа тыйыншлыдыла


Къарачай-Черкесияны багъалы джамагъаты бла къонакълары!

Озгъан 2019-чу джыл Джёгетей Аягъы районну джеринде джаяу джюрюген адамла да къошулуб 17 джол-транспорт чарпыу болгъанды. Алада 3 адам ёлгенди, джыллары джетмеген эки сабий да болуб, 13-сю тюрлю-тюрлю джарала алгъандыла.

Джаяу джюрюген адамла да къошулуб, джол чарпыула болдурмаз ючюн кюрешиу, Кърал машина инспекцияны бардыргъан ишини баш магъанасыды. Статистика билдиргенден, машина бла адамны уруу неда басыу къыйынлыкъ келтиреди. Аны арты аман бла бошалады. Машина адамны бир джерине тийсе, аны саулугъуна уллу заран салады.

Бардырылгъан ишлени баш муратларыны бири шофёрланы, джаяу джюрюгенлени араларында маданиятны кёлтюрюудю. Хар джерде, хар адам бир-бирин сыйларгъа керекди. Алайсыз къыйын болум орун алыб, джол чарпыу болургъа боллукъду.

Джёгетей Аягъы районну ОГИБДД-ны къуллукъчулары районну джеринде, адамла да къошулуб болгъан джол чарпыулагъа орун алдырмаз муратда башил (январь) айны 23-ден башлаб 28-не дери «Пешеход» деб, профилактика ишле бардыргъандыла. Ол ишлени кёзюуюнде ОГИБДД-ны къуллукъчулары джоллада закон, джорукъ къалай сакъланнганына терен эс бёледиле. Джаяу адам белги болмагъан джерден машина джолну къалай ётгенине, эркинлик берилген джерде машина адамгъа джол къойгъаны бла къоймагъанына къарайдыла. Кърал машина инспекцияны къуллукъчулары шофёрлагъа къыш кёзюуде артыкъ да бек сакъ болургъа кереклисин айтыб ангылатадыла. Джоллада джюрюуню джоругъу бузулмаса, джол чарпыула боллукъ тюлдюле. Джаяу джюрюгенле эркинлик берилген джерле бла, алай болмаса джолну джаны бла барыргъа керекдиле.

Адам джол джаны бла къарангы заманда барса, аны юсюнде машинадан тийген джарыкъны ызына къайтаргъан затлары болургъа тыйыншлыды. Шофёр аланы кёрсе, алайда адам болгъанын, бара тургъанын, ангылайды биледи.

Джаяу джюрюгенле машина джолда эркинлик берилген джерледен ётерге борчлудула. Аллай белги болмагъан джерледе адам эки джанына къараб, машина келгени бла келмегенин кёрюб, анга кёре оюм этиб ётеди. Машина джууукъ болса, тохтаб аны иеди, узакъда кёрюб, къоркъуусуз болмагъанын ангыласа, дженгил атлаб ётюб кетеди.

Багъалы шофёрла!

Адам эки джол бир-бири юсю бла баргъан джерде (перекрёсток), джол белги болмай ётген сагъатда, машина анга джол къояргъа керекди. Алай этмеген шофёр административ джууаблылыкъгъа тартылыб, 1500 сом ачха тазир тёлерикди.

Джёгетей Аягъы районну ОГИБДД-ны къуллукъчулары шофёрла бла джаяу джюрюгенле бусагъатда, мындан ары да бир-бирин сыйларыкъларына ышанадыла. Джоллада сакъ болугъуз, къоркъуусузлукъ баш орунда тургъанын унутмагъыз!

ЁЗДЕНЛАНЫ М.,
Джёгетей Аягъы районну
ОГИБДД-ны айтыу-ангыла-
тыу инспектору полицияны
тамада лейтенанты.
Tinibek 16.02.2020 01:28:18
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 6 "КЪАРАЧАЙ"
Разылыкъ
КЪОЛЛАРЫНДАН КЕЛГЕННИ ЭТЕДИЛЕ

Орта школну бошагъан джашларыбыз, къызларыбыз кеслери сюйген къуллукълада ишлерча баш окъуу билим берген заведениелеге киредиле. Аны тауусуб чыкъгъандан сора, тюрлютюрлю усталыкъ бла ишлейдиле – кими врач, кими устаз, кими къурулушчу, кими экономист, кими журналист боладыла.

Иги ишлегенле адамладан сый, бюсюреу табадыла. Аллахны аллында да сууаблыкъ иш этедиле. Мен кеслерини джумушларын бет джарыкълы баджаргъан бир бёлек адамны юсюнден газет окъуучулагъа хапар айтыргъа излейме.

Кёб болмай республикан больницагъа ауруб тюшдюм. Ай медет, арт кёзюуде къууукълары ауругъанла, анда ташлары, къумлары болуб инджилгенле кёбден кёб болуб барадыла. Эркишиле аслам джыйылгъан джерде сёз къууукъ бла байламлы аурууланы юслеринден баргъаны да аны ючюндю.

Алайды да, республикан больницаны экинчи этажында бу тукъум ауруулагъа джораланнган бёлюмге Боташланы Ибрагимни джашы Магомет башчылыкъ этеди. Алайда меннге буюргъан 7-чи номерли палатагъа киргенимде, анда джатхан талай адамны кёрдюм: Кушджетерланы Къурманны, Чагъарланы Алибекни, Къоркъмазланы Артурну, Семенланы Асланны, Текеланы Мухадинни, Эриккенланы Асланны, Токъланы Даулетни, Чотчаланы Энверни. Ала да саулукъларына къаратыргъа деб келгенле эдиле.

«Ярабин Аллах меннге не дерикдиле, адамла айтыучуча, суу акъгъан шышаны салыб къоярыкъ болурламы», - деб уллу сагъышха кирдим. Мен да алай эте тургъанлай, акъ халаты бла бир сюйюмлю джаш келди. Ол Боташланы Магомет эди. Кесин танымагъанлыкъгъа, адамла айтхан бла иги хирург болгъанын, дженгил къолу болгъанын да биле эдим. Биз ушакъ этиб башладыкъ.

«Мамчу улу сени операция керекли джеринг джокъду», – деб ол мени къууандырды. Аны сёзлери джюрегиме бал джагъылгъанча джагъылдыла. «Былайда меннге этер зат джокъду, кетейим да къалайым», деген акъылгъа да кирдим. Мен аныча джумушакъ сёлешген, сабыр адамгъа тюбегенме деб билмейме. Ол, хар бирибизни къатыбызгъа келиб, къагъытларыбызгъа къараб, кёлюбюзню басарча сёлешди. «Керти врачла дарман-дары бла бакъгъандан тышында да ариу сёз бла да багъадыла», деген айтыуну да эсиме тюшюрдюм.

Бу бёлюмде ишлеген медицина къуллукъчула бюсюреуге тыйыншлыдыла. Хар ким кесини джумушун айыбсыз баджарады. Врач Ёзденланы Альберт, медсестрала Дураланы Фатима, Эгизланы Оксана, Бостанланы Света, Шайлыланы Аминат, Муссова Ира, Абдокова Ася керти кёлюм бла айтайым, сау болсунла. Ауруб джатханланы аякъ юсюне салыр ючюн, къолларындан келгенни барын да этедиле.

Палатада джатханла, ышаргъан, кюлген да этиб, ушакъгъа сингдик. Врачла эмда медсестрала джан аурутуб къарагъанлары бла бизге саулукъ берген бла бирге, кёлюбюзню да кёлтюрдюле.

Биргеме 7-чи номерли палатада джатханланы, кесими да атымдан Боташ улугъа эмда аны бла бирге ишлегенлеге «Къарачай» газетни юсю бла таза джюрекден разылыкъ билдиреме. Биз, барыбыз да, иги болуб, сау-эсен юйюбюзге чыкъгъанбыз. Бизни къууандырыб ашыргъан медицина къуллукъчула энтда кёб джылланы сюйген ишлеринде урунсунла, Аллах этген ашхы муратларын берсин, адамладан разылыкъ табханлай турсунла.

МАМЧУЛАНЫ Азрет
хаджи.
Чапаевское эл.
Tinibek 16.02.2020 01:29:16
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 6 "КЪАРАЧАЙ"
Тёреден хапарла
КЕЧМЕКЛИК САЛАЛЛЫКЪ ТЮЛБЮЗМЮ?

Бир бабас (поп) не эсе да бир терс иш этгенди деб, иши сюдге тюшгенди. Аны джакъларыкъ сау къралгъа белгили ёкюл Фёдор Никифорович Плевако болгъанды. Сюд башланнгынчы сюдю Плевакогъа: «Бабасны джакълаб кёб сёлеширикмисе?» – деб соргъанды. «Мени айтыр сёзюм къуру бир айтымдан къураллыкъды», – деб джууаб бергенди Фёдор Никифорович.

- Ийманынг алай болсун... – дегенди сюдю.

Сюд башланнганды. Терслеучю ташны таш юсюнде къоймай, джарлы бабасны, ит ашамазлыкъ этгенди. Сёз ёкюлге джетгенди. Фёдор Плевако:

- Джюйюсханла! Эсигизге бир тюшюрюгюз, бу бабас сизни гюнахларыгъызны ненча кере тазалагъанды... (отпустил грехов), энди биз барыбыз да джангыз бир кере бабасны гюнахчыгъына кечмеклик салаллыкъ тюлбюзмю?.. – дегенди.

Сюдде олтургъанла Плевакону сёзюне харс ургъандыла да, бабасны башына бош этгендиле.

ТЕРСЛИГИ ДЖОКЪ ЭСЕU

Фёдор Никифорович Плевако сюдге ишлери тюшгенлени джакълагъан кёзюуюнде, сюдню ишине къошулгъан тюз адамланы (присяжный заседателлени) ич дунияларыны къарыусуз джерлерин билиб, (сёз ючюн, къарангылыкълары бла неда дин сезимлери бла ойнаб) ол затла бла уста хайырлана билгенди.

Бир кере, не эсе да бир аманлыкъ ишни юсю бла Фёдор Плевако ёкюл болуб, сёзюн башлагъанды. Талай сагъатны тохтамай сёлешиб, бетин «кёбмю сёлешиб джибердим» дегенча этдириб, сагъатына да кёзюню къыйыры бла къарай, ол терсленнген адамны джакълаб кюрешгенди. Олтургъанла Плевакону сёзюнден эригиб, разы болмагъанларын билдире тебрегендиле. Озгъун акъылы, билими, фахмусу болгъан ёкюл, ёрге къараб: «Хей, Дунияланы Къурагъан! Тилейме... Бу мен джакълагъан адамны терслиги джокъ эсе, СЕН бир белги, бир ышан бер бизге!» – дегенди. Плевако алай айтыр айтмаз, клисадан къонгурау таууш чыгъыб башлагъанды. Олтургъанла «тоба-тоба-тоба» дегенча бир-бирине къараб, сора къач салыб тебрегендиле (перекрестились).

Сюдню бардыргъанла кенгеш этиб, кёб да турмагъанлай, ол терсленнген адамны тюзетиб, азабдан башына бош этиб къойгъандыла.

***

Алай а, къалай болгъанды? Адамны ич дуниясыны къалынын, джукъасын билген ёкюл Фёдор Никифорович Плевако сюдге баргъынчы, клисагъа баргъанды да, анда къонгурау къагъыучу бла келишиб, «тамам ма бу заман болгъанлай къонгурау къагъарса», дегенди. Ишни ахыры оноудача болуб, Плевако бу джол да хорлагъанды.

Басмагъа хазырлагъан
КЪАРАБАШЛАНЫ Фатима.
Tinibek 16.02.2020 01:29:43
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 6 "КЪАРАЧАЙ"
Эсге тюшюрюу
НЕ КЁРДЮК, НЕ КЁРМЕДИК

Сюргюнню юсюнден кёб джазылгъанды. Алай болса да, хар юйюрге джетген къыйынлыкъ, кесича бир тарихди. Аны амалтын, мен да 13 джыл болгъан сабий болуб, эсимде къалгъан затланы джазаргъа излейме.

Джазлыкъ элден 1943-чю джылгъа дери кёбле кёчюб кетген эдиле. Кими Къумушгъа, кими Сары-Тюзге, кими Морхха дагъыда башха эллеге. Тюркге кетгенле да бар эдиле. Алай бла Джазлыкъны тийрелеринде джашагъан юйдегиле азайгъан эдиле. Кёчмей къалгъанлагъа уа джер эркин болгъан эди. Элчиле колхозда ишлеб, малчылыкъ бла кюреше эдиле. Колхоз алгъа баргъан колхозланы бири эди.

Экинчи дуния къазауат башланнганында тынчлыкъ джашау бузулду. 18 джыл толгъан джашладан башлаб, 60 джылгъа дери джетген эркишилени, бирин да къоймай, урушха чакъырдыла. Элде къалгъан къартлагъа, тиширыулагъа эмда сабийлеге, бютеу колхозну ишин да, энчи ишлерин да баджарыргъа керек болду. Аны юсюне да, ашарыкъ, джылы кийимле этиб, фронтха ашырыб турургъа керек эди. Башында айтханымча, колхозну ишлерин къартла бла 18 джыл толмагъан джашла баджарыб кюреше эдиле. Къалгъан джумушла тиширыуланы боюнларына тюшген эди.

1942-чи джыл немчала Шимал Кавказгъа кирдиле. Ийнаныгъыз, Джазлыкъ элге бир немец аскерчи да кирмеген эди. Алай а, аланы «эл башчыланы, коммунистлени тутуб немецлеге берирге; колхозну малларын элчилеге юлеширге; коммунистлени, активистлени юйдегилерине колхоз мал бермезге» деген магъанасы болгъан буйрукълары бизге да джетген эди. Комиссия къураб, колхозну малларын элчилеге юлешген эдиле. Ол тутугъуз дегенлери уа, фронтда уруш эте эдиле. Немец фашистле бизни джерде кёб заманны иелик этиб туралмадыла. Совет аскерле аланы сюрюб къыстадыла.

Немецле иелик этиб тургъан кесек заманчыкъда, аланы келгенлерин онгсунуб киши да турмагъан эди. Ол къой эсе, бизни адамла къолларындан келгенича партизанлагъа болушлукъ эте эдиле. Бизни элден бир полицай болуб ишлеген адам кёрмегенме неда эшитмегенме.

Фашистле кетгенлей, миллет къууаныб, колхозну малларын да джыйыб, ишлеб башладыкъ. Уруш ачылгъан кёзюуде мени атамы джылы 60-дан атлагъаны себебден, аскерге алмай, колхозгъа бригадир этген эдиле. Колхозчула маллагъа бичен этиб, къышха иги хазырланнган эдиле.

1943-чю джылны ауузгерги (октябрь) айыны ахыр сюреминде, элибизге НКВДны аскерлери кирдиле. Сабийлени юйлерине чачыб, школубузну алыб, алайда орналдыла. «Нек келгенсиз бери?» – деб соргъаннга: «Къазауат кёб этиб, солургъа келгенбиз», – деб джууаб бере эдиле. Джазлыкъны джолларына ремонт этиб да кюрешген эдиле.

Биз Бокайланы тийреде джашай эдик. Школну, Советни мекямы да, Гилячлары деген тийреде орналыб эдиле. Бизден узакъ тюл эди школ. Биз Дууут сууну онг джанында джашай эдик, сол джанында уа школубуз орналыб эди. Ингир сайын аскерчилени джырлагъан тауушлары бек ариу эшитиле эди. Аскерчилени постлары бизден энгишгеде эди да, хар ингир сайын постлада тургъан солдатланы ауушдура эдиле. Ауушдурулгъан аскерчиле бизге къайтыб, тёрт джанларына осмакълаб къарай, иги кесек олтуруб, бизни бла ауузланнган да этиб, кетиучен эдиле. Ала атам бла ушакъ эте эдиле, биз а аланы ушакъларындан джукъ да ангыламай эдик.

Бокайланы тийреде юч юйдеги джашай эди: мени къарт атам Ёзденланы Джюсюб юй бийчеси Гыджык бла, Батчаланы Идрис юй бийчеси Гыджы бла эмда мени атам Чомаланы Маймул юй бийчеси Айшат, сегиз сабийлери бла. Идрисланы сабийлери джокъ эди. Джюсюбню бир джашы бла бир къызы бар эди. Джашы Адемей Къумушда тифден ауруб ауушхан эди. Джангыз къызы Айшат – мени анам. Джюсюб джюз онбир джыл болгъан къарт эди, алай а тири эди, малларына кеси бичен чалыб къарай эди. Джюсюбню юй бийчесине 109 джыл болса да, ол джумушларын кеси баджара эди. Идрис бла юй бийчеси да къартла эдиле, 90 джыллагъа джете болур эдиле. Мени атам Чомаланы тийреден Бокайланы тийреге кёчюб келген эди, къайын атасы бла, къайын анасы къартла болуб, алагъа къарар адам болмагъаны амалтын.

1943-чю джыл ноябрь (абыстол) айны 2-де, танг тюгел атхынчы, эшик хыны къагъылды. Юйде атам да, уллу къарнашым Азрет да джокъ эдиле. Атам ат бла Учкуланнга кетген эди, Азрет да, колхозну бухгалтериясындан адамла да къошулуб, колхозну къышлыкъларында ишлеген биченлени ёлчелей эдиле.

Анам туруб, лампаны джандырыб, эшикни ачды, сора 3 аскерчи, къолларында герохлары бла, юйге кириб келдиле. «Эркек бармы, эркек бармы?» – деб, талай кере къайтарыб айтды бири. Ол сёлешген джаш узбекли болур эди, деб келеди кёлюме. Анам аны не айтханын, не излегенин ангыламай тынгылады. Сабийле бары да уяндыла. Эм гитчечигибизге эки ай да тюгел толмагъан эди, ол джылады. Меннге ол заманда 13 джыл болгъан эди. Мени кёргенлеринде, эшикни бир джанында къабыргъагъа сюеб, къатыма да бир солдатны сиредиле. Аланы бири, лампагъа джууукъ келиб, къагъытны алыб окъуду. Бир сёзюн да ангыламадыкъ. Сора анам эшикге чыгъыб: «О Ахмат, бла бизден не излейдиле? Амалынг бар эсе, кел да бир ангылат», – деб къычырды. Бизни тийрени туурасында, сууну сол джанында орналгъан Зауредейлары тийреде джашагъан Къоркъмазланы Ахмат деген джаш бар эди. Ол аскерде къуллукъ этген эди да, орус тилни биле эди. Ахмат мычымай джетди. Ол аскерчилеге джукъ да сормагъанлай, анама: «Бла бютеу къарачай миллетни кёчюрген этедиле. Сиз немецлени джакълагъан этгенсиз, сатлыкъласыз деб, джарым сагъатны ичинде джолгъа чыгъарча болугъуз дейдиле...» – деди. «Бизни элге бир немча да келмегенди! Биз кимни джакъларыкъ эдик?! Былагъа бир ангылат...» – деди анам. «Огъай, Айшат, былагъа бир зат да ангылаталлыкъ тюлбюз. Была буйрукъну толтурадыла. Гюнахы болгъан, болмагъан деб къарамайдыла. Бютеу миллетибизни кёчюредиле», – деди Ахмат.

Ахмат бу ачы хапарны ол эки къарт юйдегиге да айтыб ангылатды. Алай а къарт атам да, къарт анам да: «Биз джукъгъа кетерик тюлбюз, мында туууб ёсгенбиз! Мында ёллюкбюз!» – деб тохтадыла. Ахмат тылмачлыкъ этиб, къартланы айтханларын аскерчилеге ангылатды. Ала бир джерге джыйылыб оноу эте башладыла. Ахмат джууугъуракъ барыб тынгылады. Сора бети да тюрлениб, анама айланыб: «Была оноу этдиле... Къартланы тёртюсюн да ёлтюрюб кетерге...» – деди. Къарт атам аны эшитиб: «Ёлтюрселе ёлтюрсюнле!» – деди. «Мен сизни былайда кесигизни къоюб кетерик тюлме. Ол заманда мени да, сизни да бирге ёлтюрюб кетерикдиле. Алай болса бу сабийлеге ким къарарыкъды? Ала да къырыллыкъдыла!» – деб анам джылаб, къартланы хапчюклерин джыйыб тебреди. «Да не этейик сора? Аллах буюргъанны кёрюрбюз, миллетибиз болгъанча болайыкъ», – деб, къарт ання анама болушуб башлады.

Алай бла, сабийле джылай, анамы да сабийлеге къараргъа заманы болмай, атасы бла анасыны хапчюклерин джыя, уллу эгечим Мариямгъа: «Бир кюйюзню эки бюкле да эки джанын кёклеб бер», – деди. Гитче эгечим Байдыматха бла меннге да: «Урудан гардош чыгъарыгъыз», – деди. Дагъыда меннге айланыб: «Сен гардошну къуйгъандан сора бир къойну бойнун тарт да, ичин-башын ат да, союб кюрешме», – деди. Мен гардош бла ишими бошагъандан сора баугъа кириб, бир къойну алыб чыкъдым да, анам буюргъанча этдим.

ЧОМАЛАНЫ Мухаммат хаджи.
Мирный эл.
Мындан арысы басмаланныкъды.
Tinibek 16.02.2020 01:46:02
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 6 "КЪАРАЧАЙ"
Актуал интервью
СОХТАЛАГЪА КЕРЕКЛИ КИТАБ


Текеланы (Чомаланы) Хасанат, Османны къызы, 1974-чю джыл Черкесскеде педагогика училищени бошагъандан сора, туугъан эли Огъары Тебердиге къайтыб, орта школну ал башланнган классларында дерслени бардырыб башлагъан эди. Устазлыкъ ишни бек сюйгенден 1979-чу джыл Къарачай шахарда педагогика институтну орус тил бла адабият факультетин заочно бошаб чыкъгъан эди. 2002-чи джылгъа дери устаз болуб турду. Ол джыл а школну директору болду, бусагъатда да джууаблы къуллугъун тындырыб турады.

Ал башланнган класслада устаз болуб тургъан джылларында къарачай тил бла адабиятдан сабийлени окъутуб тургъан эди.

Ол джыллада Текеланы Хасанат устазлыкъ ишде уллу сынам алгъаны себебли «Харифле» китабны школлада джетишмегенин билиб, аны джазыб, биринчи класслада окъурукъ сабийлеге саугъа этерге излегенди.

«Харифле» китабны ненча джылны джазыб турду устаз? Бу эмда башха сорууланы «Къарачайны» корреспонденти Къобанланы Махмут «Эресей Федерацияны халкъ окъуууну айырмасы» деген атны джюрютген, Огъары Тебердиде орта школну директору Текеланы Хасанатха бергенди.


- Къарачай сабийлени ата-аналары школлада къарачай тил бла адабиятдан дерслени боллукъларын излемейдиле деген сёз эшитилир ючюн къалмайды, - дейди Хасанат. - Огъары Тебердиде джашагъанланы арасында аллай адам чыкъмагъанды. Ол ётюрюк сёздю. Къарачай тил бла адабиятдан бу арт джыллада сагъатла аз болгъандыла. Бир къауум ата-анала сагъатланы аз этгенлерине разы болмагъанларын билдирир ючюн къалмайдыла. Китабла джетишселе, кеслери да, асыры эскиден джыртыкъла болмасала, ариу джарашдырылсала, халатсыз чыкъсала, къарачай тил бла ана адабиятны сабийлерибиз окъумасынла деб, бир ата-ана айтырыкъ тюлдю. Китабла джетишмей тебреселе, аланы излей, ата-анала арысала, ачыулары бурун учларына келсе, «китабла джокъ эселе, окъумасынла» дерикле да чыгъаргъа боллукъдула. Алай айтмай да не этсинле, онла бла джылланы ол китабла джетишмей турсала.

Совет Союзну джылларында окъуу китабланы Къарачай-Черкес китаб басма чыгъара эди. Къайсы класслагъа да ала эркин джете эдиле. Кеслери да халатсыз чыгъа эдиле. Нек десенг, окъуу китабланы авторлары бла тыйыншлы учреждение кесамат бегитсе, ишлерин билген редакторла къарай эдиле. Тюрлю-тюрлю ангылашынмагъан затла болсала, авторла бла редакторла бирге олтуруб, сюзюб, кемликлени къоратыучан эдиле. Бусагъатда алай тюлдю. Окъуу китабланы Къарачай-Черкес Республикада устазланы билимлерин ёсдюрген институт чыгъарады.

Башхача айтсам, авторла бла бирге хазырлайды басмагъа. Джазыучу-редактор бла устаз-редакторну араларында башхалыкъ уллуду. Джазыучу-редактор творчество къуллукъчуду. Поэзия, проза китабланы авторуду. Башхача айтсам, тилни уста билген адамладыла ала. Бусагъатда да окъуу китабланы китаб басмагъа къайтарсала иги боллукъ эди. Китабланы халатсыз эмда заманында чыгъара турлукъ эди.

- «Харифле» деген окъуу китабны джазаргъа не зат себеблик этген эди? Ненча джылны джазыб тургъанса аны?

- Мен Черкесскеде педагогика училищени бошагъандан сора Огъары Теберди орта школда ал башланнган класслада окъутуб тургъанма сабийлени. «Харифле» деген китаб джетишмей эди. Андан сора да эски китаб заманны излемине келишмей эди. Къайсы китаб да болсун, ол сабийлени эслерин кесине бурурча, алагъа керти билим берирча китаб болургъа тыйыншлыды. Китаб бир кюннге керекли болуб къалмайды. Иги китаб бла, онла бла джылланы окъутадыла сохталаны. «Харифле» деген эски китабны кёб заты джетишмей эди. Учхара джазылгъаны амалтын сабийлеге терен билим берирча, къарачай тил бла адабиятны алагъа сюйдюрюрча этерге керек эди. Кесим устаз болмасам, кёб джылланы ал башланнган класслада ишлеб турмасам, ол затха уллу магъана берлик да болмаз эдим. Магъана берирча сынамым да, билимим да джетерик тюл эди. Кесинг ишлерик хунаны башха ишлеген хуна бла тенглешдире кетсенг, мындан эсе иги этерикме деген оюм кёлюнге келсе, ма ол заманда ишни къолгъа алыргъа боллукъса. Кесими энчи сынамыма таяна, бюгюн заманны излемине кёре «Харифле» китабны джазайым да сабийлеге керти саугъа этейим деген оюм бла башлагъан эдим ишни. Юч джылны джазыб турдум аны. Не да болсун, джангылмайым, халатла джибермейим деб, этген ишиме талай кере джангыдан къараб чыгъаргъа керек болдум.

Къарачай-Черкес Республиканы Окъуу бла илму министерствосу бла келишиб, китабны къол джазмасын рецензиягъа бердим. Филология илмуланы доктору, профессор Шаповалова И.А., филология илмуланы кандидаты Гочияланы С.А. (ауушханды, джандетли болсун), джазыучу эмда Черкесскеде устазланы билимлерин ёсдюрген институтда кёб джылланы ишлеб келген Сылпагъарланы К. М. къол джазмагъа реценция джаздыла да, джаратханларын билдирдиле. Былайда Шаповалова И.А. къарачайча джаза, окъуй билмейди, не рецензия джазаргъа боллукъду дерикле да табылыргъа боллукъдула. Тюздю. Къарачайча джаза, окъуй билмейди. Алай а ол: «хар салыннган суратны тюбюнде не джазылгъанды? Бу назму, хапарчыкъ нени юсюнденди?» - деб соруб турур ючюн къалмады. Мен орус тилге кёчюрюб, хар харифни, хар сёзню ангылатыб турдум анга.

Аланы реценцияларына кёре, Къарачай-Черкес Республиканы Окъуу бла илму министерствосу китабны чыгъарыргъа разы болгъанын билдирди. Алай а министерствода: «Китаб уллу китабды, аны чыгъарыргъа кёб ачха керекди. Биз а бусагъатда ачхасызбыз», дедиле.

Къыйыным бошуна кетибми къалды? деб къыйналыб тургъанлайыма, ашхы адамла къайда да бардыла, меннге ачха джаны бла болушлукъ этерге излегенин Текеланы Илияс билдирди. Къууандым. Хар зат заманында этилмесе, къала барса, заманны излемине келишмей, джараусуз болуб къалыучанды. Ачха табылгъанында, къол джазманы Москвада китаб басмаланы бирине элтиб бердик. Китаб чыкъды. Китабны тиражы 3000 экземпляр болду. КъарачайЧеркес Республиканы Окъуу бла илму министерствосу (сау болсунла, анда ишлегенле) китабны сатыб алды. Бусагъатда мен чыгъаргъан «Харифле» китаб бла биринчи класслагъа джюрюген сохтала окъуйдула.

- «Харифле» деген китабны ал бетинде сизни тукъумугъузну тюбюнде АджиланыИсмаилны къызы Замираны да тукъуму салыныб турады. Ол бу китабны джазыугъа къошулгъанмы эди?

- Ол китабны джазыугъа къошулмагъанды. Китабны тышын джарашдырыугъа, суратланы салыугъа къошулгъанды. Алайда биз билмегенликден аны да китабны авторуча этиб къойгъанбыз. Ол суратчыды. Китабны суратчысы Аджиланы Замирады, деб джазаргъа керек эдик. Китабны экинчи кере чыгъара башласакъ, алай этербиз деб турабыз.

Былайда мен Замираны юсюнден талай сёз айтыргъа излейме. Усталыгъы бла ол устазды. Бизни школда устаз болуб ишлеб тургъанды. Бусагъатда Черкесск шахарда джашайды. «Уллу Аллах бере башласа, бир адамгъа болгъанны береди», деб айтыу барды. Замира бир да фахмулу адамды. Уллу Аллах берген фахмусун хайырландыра, китабны къадар суратын ол салгъанды. Къайсы уста суратчы да китаб джарашдырыуда аныча ишин уста эталлыкъ тюлдю. Сау болсун, бюгюн-бюгече да анга джюрек разылыгъымы билдиргенлей турама.

- Окъуу китабла джетишемидиле?

- Бир къауум окъуу китабла джетишмейдиле.Сёз ючюн, къарачай тил 5-чи класслада окъугъан сохталагъа джетишмейди. Эртде заманлада чыкъгъан китабды, эски болгъанды. Бетлери джылтыргъандыла. Сабийлени къолларына берирге уялгъан да этесе. Къарачай тилден 8-чи классны сохталарына джораланнган китаб кёб болмай чыкъгъанды. Ол китабла джетишедиле. Аны чыкъгъанындан эсе, чыкъмагъаны иги боллукъ эди. Кёб халат джиберилгенди. Джиберилген халатла устазны ишине чырмау боладыла. Китабда бир тюрлю джазылыб, устаз да башха тюрлю айтса, сохтала китабда былай джазылгъанды, сиз башха тюрлю айтасыз, деучендиле. Аны амалтын окъуу китабланы чыгъаргъанла ишлерине джууаблы къараргъа керекдиле.

- Къарачай тилде окъуу китабла КъарачайЧеркес Республиканы окъуу бла кюрешгенлени усталыкъларын ёсдюрген институтну къуллукъчулары, «Харифле» китабны чыгъаргъаныгъызда биз этмеген ишни этдинг, сау бол деб, къууаннган болур эдиле?

- Къууаннганла да, къууанмагъанла да болдула. Аланы бири уа, школ-школгъа айланыб, «китабны джаратмайбыз» дегиз да, Окъуу бла илму министерствогъа джазыгъыз», деб, кёб заманны турду. Бир кюн кесине тюбеб: «Китабны не халатлары барды? Кесиме бир кёргюзт», - дегенимде джукъ айталмай къалды. Андан бери китабны сёзюн этгенин къойгъанды.

Окъуу китабланы джазгъан алай тынч иш тюлдю. Эрикгенликден джазмагъанма «Харифле» китабны. Аллай китабла аз болгъанларында, сабийле аланы табмай, инджилиб башлагъанларында, ол болгъан да бюгюннгю заманны излемине келишмей тебрегенинде, аны джазаргъа алай бла алланнган эдим. Мен аны кесиме деб джазмагъанма, сабийлеге деб джазгъанма. Джамагъатха керекли ишни ким да тындырсын, анга къууаныргъа керекбиз хар бирибиз да...
Tinibek 16.02.2020 03:28:19
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 8"КЪАРАЧАЙ"
Эсге тюшюрюу
НЕ КЁРДЮК, НЕ КЁРМЕДИК

Аллы газетни 8-чи номериндеди.


Мен къойну алыб чыкъгъан сагъатда, эгиз улакъланы бири да чыкъды эшикге. Джаз мен къойларыбызны кюте тургъанлай, бёрю джетиб бир эчкини бойнун кесиб къойгъан эди. Ол эчкини эки эгиз улакъчыгъы бар эди. Мен аланы къойлагъа эмизиб асырагъан эдим. Ала, кютю болуб, мен къайры барсам, ары барыб тура эдиле. Ол баудан мени бла чыкъгъан улакъ аланы бири эди, уллу да болгъан эдиле.

Алай бла, бир кесек гардош, бир кесек бышлакъ, бир гыбыт джау, бир кесек айран да алдыкъ. Юйюбюзден бир 100 атлам чакълыны арлакъда гюрбебизде 500 килограмм чакълы бир нартюхюбюз да бар эди. Барыб андан да кесек алайыкъ деб кюрешдик, унамадыла. Юйюбюзню ичинде уа мюрзеу хазна джокъ эди да, болгъан кесекчикни алдыкъ. Бизни тийре сууну онг джанында орналыб эди да, машина ётерча кёпюр джокъ эди. Джыйылгъан хапчюкню эшек бла ташыдыкъ машинагъа джюклер джерибизге дери. Бир джюклениб тургъан машинаны кёргюзюб: «Мыннга джюклегиз!» – деб буйрукъ берди бир аскерчи. Джюкледик. Биреулен келиб, машинаны кюбюрюне ёрлеб, иги кесек затыбызны джерге атыб ийди.

Ол мен хапарын айтхан улакъчыкъ да келген эди алайгъа дери. Мен машинагъа миннгенлей, тюбюнден къараб, макъырыб тохтады. Улакъчыкъны джазыкъсыныб, кёзлеримден джыламукъ агъа, бизни бла машинаны кюбюрюнде олтургъан бир аскерчиге: «Улакъчыкъны алайым...» – деб, тиледим. Аскерчи чыртда унамады. Улакъчыкъ макъырыб, бир талай джерге дери ызыбыздан чабыб келди. Биз узайгъаныкъда, ол да кёзден ташайды. Арты не болду эсе да билмейме. Эгиз нёгерчиги да, къойла бла, эчкиле бла бауда къалгъан эди. Тууарла да къалгъан эдиле джатма тюбюнде.

Джазлыкъдан чыкъгъынчы бир машина юсюнде да адамлары бла къобан суугъа аугъан эди. Бир къарт киши да ёлген эди...

Ма алай бла тохтаусуз элтиб, танг ата Джёгетейде темир джолну къатына машинадан къотардыла. Миллет ачды. Ушхууур этиб ашаргъа заман берилген эди. Бир джылы зат этиб ашайыкъ десек, отун джокъ. Къачхы, кюн сууукъ эди. Насыбха, атам да, уллу къарнашым Азрет да бизни излеб табдыла. Биз бек къууандыкъ. Атам ол бойнун мен кесген къойну сойду. Азрет отун мадар этди. Сора эт салыб, гардош туураб, шорпа этдиле. Биз да ашаб, ичиб эс джыйдыкъ. Иги кесек тургъанлай, бир эшелон келди. Мал ташыучу вагонлары бар эди аны. «Вагонлагъа минигиз!» – деб буюрду бир аскерчи. Бир вагоннга талай юйдегини хапчюгюн да, адамланы да тыкълаб, эшигин джабыб, ачылмазча этдиле. Вагонну туура ортасында бир темир печь бар эди, алай а не кёмюр, не отун джокъ эди. Ичи къанга, терезеси джокъ, хар ким фонарларын джандырыргъа кюреше эди. Кеси кереклисине чыгъар джер да джокъ. Амалсыз болгъанларында, вагонну полун балта бла тешиб, алайгъа кеси кереклерин этерге кюреше эдиле. Бир суткада эки кере тохтаб вагонну эшиклерин ача эдиле 10 минутха. Дуния эшикге мыллыгын ата, кеси кереклерин эте эдиле. Тири джашла отун, суу мадар этерге да кюреше эдиле.

Аскерчиле, хар вагоннга кириб, ёлген адам табсала, алыб чыгъыб кете эдиле. Ёлюклени асыраймы эдиле огъесе атыбмы кете эдиле, аны киши да билмей эди. Ёлген адамларын джашырыргъа кюрешгенле да бар эдиле, алай а табыб къоя эдиле. Вагонланы ачхан заманда экишер ётмек, бир кесек къатхан чабакъ бере эдиле. Къатхан чабакъ ашай юренмеген миллет, аланы берген чабакъларын алмай эди, ётмекден бирер кесек зат джете эди да, аны къаба эди.

Ма бу халда 20 сутка чакълыны барыб, Къыбыла Къазахстанобластда, Арысь станцияда, адамланы тюшюрюб, хамамгъа киргизиб джууундурдула. Кийимлерибизни исси паргъа тыкъдыла. Тонларыбызны «къуууруб», адам юсюне киймезча этдиле. Дагъыда бизни вагонлагъа миндириб, элтиб Бадам деген станцияда къотардыла. Колхозланы атлары джазылгъан тизмени алыб: «Къайсы колхозгъа барыргъа разысыз?» – деб сордула. Биз а аланы къайсысын, несин биллик эдик. «Молотов» деген колхозгъа джаздыла бизни. Колхозла ёгюзле бла, атла бла ол станциягъа ташый кёре эдим джыйгъан мамукъларын. Бизни колхозгъа элтир улоу табылмай, ингир ала, бир арбаны тутуб, быланы «Молотов» колхозгъа элт деб, бир арбачыгъа буйрукъ бердиле. Арбачы орус джаш эди, кеси да Темирлановка элде джашай эди. Бизни кесини элине элтди. Атларын да ат оруннга киргизиб, бизге да джукъ да айтмагъанлай, кетиб къалды. Кечени узунуна сууукъдан къалтырай, тангнга кючден чыкъдыкъ. Адамла къымылдай башладыла. Сора ол арбачы джаш келиб: «Арбамы бошатыгъыз, мен ишге барама», – деди. «Бизни «Молотов» колхозгъа элт да, андан сора барырса ишинге!» – деди атам.

«Огъай! Мен председателни айтханын этеме!» – деди арбачы джаш. Атам да, Азрет да председателге бардыла да, кёб мычымай къайтдыла. Арбаны бошатыгъыз дегенди председатель деб хапар айтдыла.

Алайы районну аралыгъы кёре эдим. Атам бла Азрет райисполкомгъа барыб, болумну ангылатхан эдиле. Артда билген хапарыбызгъа кёре, райисполкомну председатели: «Бу элде къалыб кетерми эдигиз...» – дегенди. «Бизни «Молотов» колхозгъа джазгъандыла...» – деб унамагъанды атам. Сора райисполком хыны этиб, председателге: «Быланы «Молотов» колхозгъа элтигиз!» – деб буйрукъ бергенди. Ол биягъы джаш атларын джегиб, бизни колхозгъа алыб барды.

Къулагъы да иги эшитмеген, бир къарт къатынны, полу да болмагъан бир комнатасына тюшюрдюле. От этерге печге ушагъан бир зат, юсюнде плитасы джокъ, плита орнуна бир къазах къазан салырча бир тешик бар эди. Ол тиширыудан тилеб, алайгъа къазан салдыкъ. Отун а джокъ. «Отунну къайда табаргъа боллукъду?» – деб сордукъ. «Арыс къобанны джанында къамиш ёседи, аны оруб келтириб от этебиз», – дедиле. Атам да, Азрет да къамиш келтирирге кетдиле. Бир кесекден къайтыб келдиле. «Суугъа кирмей алынныкъ къамишни оруб алыб къойгъан кёреме биз. Суугъа кириб алалмадыкъ...» – дедиле. Келтирген къамишлери бла бир джылы билямукъ этиб ауузландыкъ.

Узун сёзню къысхасы, бу колхозда джашау этелмезлигибизни ангыладыкъ. Районда эм къарыусуз колхоз кёре эдим. Сора, атам бла Азрет барыб, къаллайла эсе да эркинлик алыб, бу колхоз бла хоншу джашагъан Ермоловка элге кёчдюк. Неси да «Молотовдан» такъыл. Миллети оруслула бла къазахлыла. Анда да бир къазах тиширыуну, полу-заты да болмагъан бир комнатасын бердиле. Отуннга сипи терекчикле, сора дермене деб бир къауралы ханс ёсе эди, аны чага бла тамыры бла кесиб ала эдик, ол хайт деб бир кесек заманны джаныб тура эди. Ма алай бла анда джазгъа дери кечиндик.

Оруслуланы джашаулары аман тюл эди, къазахлыла уа бизден да джарлы джашай эдиле. Аладан бизге болушлукъ джокъ эди. Маллары болгъан къазахлыла бар эдиле. Мюрзеулери эркин болгъанла уа джокъну орнунда эдиле. Эркишилери къазауатда, тиширыулары колхозда ишлей эдиле. Алай а ишчилеге колхоз джукъ да бермей эди. Тракторланы джюрютген да тиширыула эдиле. Джангыз бир эркиши, бронь бла аскерге алынмай къалгъан, техникагъа тамадалыкъ этиб ишлей эди. Азретни дагъыда аныча 15-17 джыл болгъан джашланы, трактористликге окъутургъа МТСге алгъан эдиле. Ала къыш окъугъан да этиб, тракторлагъа ремонт да эте эдиле.

Кавказдан элтген затыбызны эртде огъуна бошагъан эдик. Анамы къолу кийим тигерге уста эди да, кийим тигиб, къыйынына ашарыкъ затла ала эди. Андан сора да, кече тюзде будай саламланы тюбюне джабыу джайыб, суууруб, ууулмай къалгъан будай баш тюшсе, бир-эки килограмм чакълы бир джыйыб къоя эдик. Бу затха къазах тиширыула юретген эдиле. Айхай, тамадала алай этгенибизни кёрселе, этген затыбызны сыйырыб ала эдиле.

ЧОМАЛАНЫ Мухаммат
хаджи.

Мирный эл.
Мындан арысы басма-
ланныкъды.
Tinibek 16.02.2020 21:50:12
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 13 "КЪАРАЧАЙ"
Эсге тюшюрюу
НЕ КЁРДЮК, НЕ КЁРМЕДИК (3)
Аллы газетни 8-чи, 9-чу номерлериндеди.


Кърал да ай сайын принч, макарон дегенча, хар адам башына бирер кесек зат бере эди. Анам кесини алтын, кюмюш дегенча, багъалы затларын да бирер кесек нартюххе ауушдургъан эди. Мен да бир байыракъ къазахлыны къойларын къыш джазгъа дери кютген эдим. Джалыма эртден, ингир сайын бирер кесек нартюх гырджынчыкъ бере эди. Алай бла бизни юйюрде ачдан ёлген болмайын, джазгъа чыкъдыкъ. Алтотур (март) айда, малла къырдышдан тоя башлагъан эдиле. Сабан сюрюу да, урлукъ атыу да бара эди. Элни къойларын джыйыб, бир къазахлы кютерге джарашханында, мен да элни бузоуларын кютерге джарашдым. Кютгеними хакъына хар ыйыкъда бир литр сют бере эдиле. Бузоула кёб болгъанлары себебден, хар кюн сайын эки челек сют ала эдик. Эгечлерими бирин да алыб, анам мени бла элни башындан аягъына дери, мен бузоуланы сюрюб, ала да сют джыйыб келиучен эдик. Алай бла, бизде сют эркин болуб, айран, бышлакъ этиб, ач болмай, аурумай турдукъ.
Миллетибизге ачлыкъ да джетиб, исси хауа да джарашмай, тели ауруудан ауруб, кёб адам къырылгъан эди. Алтотур айда къарт анам Гыджык, 109-чу джылында, ауушду. Анам, уллу эгечим Мариямны да болушдуруб, джуууб кебинледи. Атам, Азрет, мен дагъыда элде къарачай джашла да болушуб, къабырын къаздыкъ. Къарт атам Джюсюб, джаназы къылдырыб, асырадыкъ.
Къарт атам - 1905-чи джыл Турциягъа кёчюб, алты джыл анда джашаб, хауасын джаратмай, ызына къайтыб, кёчгюнчюлюк къалай болгъанын сынагъан, джангыз джашы ауушуб аны ачыуун да кёрген киши - эм ахырында къралны зорлугъун да чегиб, юй бийчесинден да айырылгъанында, къабырладан къайтханлай ёкюрюб джылады, бизни да джылатды. Экинчи кюн, эртденбла, аллыбызда баргъан канал сууну къатына барыб, олтуруб, Къур'ан окъуб башлады. Къур'анны бир ариу макъам бла окъуй эди. Сора каналны сол джанында джашагъан бир орус тиширыу келиб, бизни туурабызда бир кёгет терекге таяныб, тынгылаб турду. Къарт атам окъуб бошаб ёрге турду да, сора ол тиширыу да, хотасы бла кёзлерин сюртюб, имбашлары къалтырай, юйюне кириб кетди. Бизни джазыкъсыныбмы этди алай огъесе башха сезимлери кёлюн такъырмы этдиле, къайдам. Андан сора бир ыйыкъ да джашамай, къарт атам ауушду. Анга 112 джыл бола эди. Къарт атам Азретни Къур'ан окъургъа юретген эди. Мен да болушуб, Азрет джууду ёлюкню. Кебинлеб, джаназысын да къылыб, юй бийчесини къатына асырадыкъ. Дууаларын да этерге кюрешген эдик.
Джаз бизге урлукъ атыгъыз деб джер берген эдиле. Анда колхозчула бары да нартюх сала эдиле. Биз да нартюх салдыкъ. Суу салмасанг джукъ битмей эди да, суу салыргъа да юрендик. Дагъыда кърал 5 ууакъ аякълы неда бир ийнек бере эди хар юйдегиге. Биз бир къунаджинни алгъан эдик. Ол да къачха къозлаб, акъ керекли этмеди. Бир къауум юйдегиле, алгъан малларын кесиб, ашаб къойгъан эдиле, ачдан чыдаялмай этген эдиле алай.
Колхоз мамукъ битдире эди. Суу салынныкъ джерлеге мамукъ бла гардош, бир кесек нартюх дагъыда хауун, харбуз сала эдиле. Колхозну джюзюм тереклери да бар эди. Хауун, харбуз, джюзюм дагъыда башха кёгетлеге атамы къарауул этген эдиле да, ала бла да иги хайырлана эдик. Будайны оргъан заманларында, будай башла тюшюб да къала эдиле, аланы джыйыб, уууб, бюртюклерин ала эдик.
Колхоз битдирген будайындан колхозчулагъа джукъ да бермей эди. Мамукъ да бермей эди, джангыз кёгет бишген заманда, бирер кесек бере эдиле.
Эм къыйн иш колхозда мамукъ ёсдюрген эди. Талай кере чага этиб, талай кере сугъарыб, сора мамукълары ачылгъандан сора, аны къол бла джыя эдиле. Къыш тюшгюнчю, танг джарыгъы бла, къарангы болгъунчу дери, мамукъ джыя эдик. Бу ишге къартла, джашла, сабийле да къошула эдиле. Ай толгъан кёзюуде, кече да джыя эдик. Алай болгъанлыкъгъа, ишлегенибиз ючюн джукъ бермей эдиле. Битдирилген зат бары да къазауат этгенлеге бара эди. Иш кюнню мардасы «мынча сагъат» деген сёз джокъ эди. Аны юсюне да - ачлыкъ. Ашар зат болмай, ишлей тургъанлай ойсураб къалгъанла да бола эдиле. Не къыйын ишге да менича джашланы сюре эдиле. Тёрт атны джегиб эки корпуслу къаладжюкге, сабан сюрюрге бизге буюра эдиле, мамукъгъа культиватор салгъан да биз эдик. Будай оргъан заманда, эки атны лобогрейкагъа джегиб, будайны ора эдик. Будайны машоклагъа къуюб, арбала бла Бадам деген станциягъа элте эдик. Уллу машокланы сыртыбызгъа салыб, будай кирени башына чыгъарыб тёге эдик. Дагъыда къайсы бирин айтайым...
Бир кюн Дотдайланы Джюсюб, Бостанланы Добай, Батчаланы Мухтар, мен тюбешдик да, «биринчи сентябрда школгъа барайыкъ да, бизни окъургъа алыгъыз деб тилейик», деб оноу этдик. Биз тургъан элде тёрт класс окъутхан школ бар эди. Биз а Джазлыкъда тёртюнчю классны бошагъан эдик. Ишни къатылыгъындан къутулургъа излеген болмаса, окъуб билим алабыз деген акъылыбызда да джокъ эди.
Школну тамадасы Волков деген орус киши эди. Къазах тилни биле эди да, къазах тилде тиледик:
- Бизни тёртюнчю классха алсагъыз... - деб.
- Орус тилде окъутхан классхамы алайым огъесе къазах тилде окъутхан классхамы алайым? - деб сорду.
- Орус тилде... - дедик.
- Да сиз мени бла къазах тилде сёлешесиз, орус тилни билмей эсегиз, къалай окъурукъсуз? - деб сорду.
- Биз орус тилни билирге сюйюб, окъургъа излейбиз, - дедик.
- Да сора окъугъуз, эндиги джыл бешинчи класс ачыллыкъды, бу школ джетиджыллыкъ боллукъду, - деди.
Къууандыкъ, ишге баргъанны къоюб, школгъа джюрюб тебредик. Бузоу сюрюуге таналаны къошгъанча кёрюне, ууакъ сабийлени орталарында, хайт деген уллу джашла болуб, олтурабыз классда. Бизни окъутхан устаз къыз бизден хазна тамада болмаз эди. Арифметикадан дерслени бек дженгил этебиз, башха дерследен а хазна джукъ ангыламайбыз. Устазыбыз ангыламагъаныбызны кёрюб, дерс соруб да кюрешмейди, ючлени салыб бешинчи классха кёчюрдю.
Колхозну тамадасы школну тамадасына дау этиб кюрешген эди, «бизни ишчилерибизни школгъа алыргъа ким эркинлик бергенди сеннге?!» деб. «Окъуйбуз деб келсегиз, сизни да алмай къояргъа джокъду эркинлигим», - деген эди ол. Алай болгъанлыкъгъа, школдан сора, ыйых кюнледе мамукъ джыя эдик.
Тюзюн айтсакъ, окъугъан джылыбызны аягъына, орус тилни ангылай башлагъан эдик, сёлешген а эталмай эдик. Тёртюнчю классны бошагъаныбыздан сора, джёнгерлерим школну къоюб, ишлерге джарашхан эдиле. Мен къоймадым, джетиджыллыкъ школну, Темирлановкада онунчу классны, институтну да бошаб, ызыбызгъа къайтханыкъда, школда устаз болуб ишлерге джарашхан эдим.
Муну барын да айтханымы себеби, ишни къатылыгъындан чыдаялмай башлагъан эдик окъууну. Ол заманда ишлеген джылларымы стажгъа къошаргъа унамай къойдула. «Докажи, что работал на высылке...» - деб къойдула. Колхозда уа урунуу китабчыкъ бермей эдиле, трудодни деген китабчыкъгъа джаза эдиле ишлеген кюнлерибизни, ол китабчыкъ тауусулса да, аны къолубузгъа табдырмай эдиле. Артда, пенсиягъа чыгъар заманым джетгенинде, Чимкентге барыб, областны архивине кириб, трудоден китабчыкъларымы излегенимде: «Во время бунта шофёров, областной архив находился в здании ОВД и все архивные документы сгорели, так что вы нигде не найдёте ваших книжек», - дедиле.
Къазауатны заманында да, андан сора джыллада да, миллетибиз тюрлю-тюрлю санагъатлада, кишини алгъа иймей уруна эди. Алай а кърал саугъаланы къарачайлы болгъанлары ючюн бермей, башха миллетлени адамларына бериб къоя эди. Айтханыма бир юлгю келтирейим. Мени уллу къарнашым Азрет МТС-де механик болуб ишлей эди. Ол МТС талай колхозну техника бла баджара эди. Эски тракторла (ЧТЗ, гусеничный дегенчала), комбайнала, арт джыллада мамукъ джыйгъан техникала ишлей эдиле. Урлукъ салгъан, битим джыйгъан заманлада, техника тохтаусуз, кечекюн да ишлей эди.

ЧОМАЛАНЫ Мухаммат хаджи.
Мирный эл.
Мындан арысы бас-
маланныкъды.
Tinibek 16.02.2020 21:52:21
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 15 "КЪАРАЧАЙ"
Эсге тюшюрюу
НЕ КЁРДЮК, НЕ КЁРМЕДИК (4)
Аллы газетни 8-чи, 9-чу, 10-чу номерлериндеди.
Техникаланы джюрютгенле бири кече, бири кюндюз ишлеб, солур заманлары бар эди, къарнашымы уа аллай мадары джокъ эди. Кечеси, кюню да, ашагъан заманы бла бир къалкъыгъан заманы болмаса, тохтамагъанны орнунда ишлей эди. Битим джыйыуну заманында МТС-ни да, колхозну да тамадалары барына да айланыб, ишни къалай баргъанына къарай эдиле. Мен да мюрзеу джыйгъан заманда МТС-ни атындан орулгъан мюрзеуню ёлчелеб, токда джазыб тура эдим. Райкомну биринчи секретары Поташено биз ишлеген колхозгъа келиб, сутканы джукъламай тангнга чыкъгъан эди. Мени къарнашым да, техника сынаргъа къалыб, кёзлери къызарыб, тангнга дери джукъламай чыкъгъан эди. Поташенко бек терен акъылы, керти сабырлыгъы болгъан адам эди. Мени къарнашымы къалай ишлегенин кёрюб, чакъырыб машинасыны багажнигин ачыб, кесини азыгъындан да ашатыб, энди джат да джукъла, деб, колхозну председателине айланыб: «Бу адам кеси уяннгынчы уятмагъыз!» - деб, машинасына миниб, хоншу колхозгъа кетген эди. Ол джыл социалист эришиуледе Азрет биринчи орунну алгъаны себебли, Ленинни орденине теджеб, МТС-ни тамадасы эмда районну башчысы къол салыб, Баш Советге ашыргъан эдиле. Алай а бермедиле. Анга тыйыншлы орденни бир башха миллетден комбайнёргъа берген эдиле.
Мамукъ джыйыуда да бизни тиширыула кишини алгъа иймей ишлей эдиле. Алай а, алагъа да, къарачайлыла болгъанлары ючюн, кърал саугъала хазна бермей эдиле.
Ата-бабаларыбыздан бери джыйгъан рысхыбызны, юйлерибизни, бауларыбызны, малларыбызны эрлай сыйырыб, бир тукъум бир гюнахыбыз болмагъанлай, къум тюзлеге келтириб атхан къралыбызгъа тёзген миллет, иги ишлегенибиз ючюн саугъа бермегенди деб, ёпкелеген огъай эсенг, андан да къаты ишлеб, адетибизни, намысыбызны мийикде тутуб, къаллай миллет болгъаныбызны билдириб, джергили миллетлеге кесибизни сюйдюрдюк. Бу айтханыма шагъатлыкъ этген эки юлгю келтирейим.
Мен 1989-чу джыл, бир ишим болуб, Къазахстанда 14 джыл джашаб кетген элибизге, Ермоловкагъа, бардым. Эм алгъа муслиман къабырлагъа къайтыб дууа этиб, къарачай къабырланы табыб олтурдум. «Ясынны» окъудум да, сууаблыгъын анама, къарт атама, къарт анама багъышладым. Кёлюм аз болуб джылагъан да этдим. Балаларындан толу хапар айтдым. Андан сора элге бардым. Бизни кесибизни юйюбюз бар эди, башы къамиш бла джабылгъан уллу юй эди. Аны да дагъыда бир-эки юйню къоратыб тура эдиле. Алайтын уллу канал къазыб, суу джыйылгъан джерге Арыс суудан суу элтген эдиле. Алайда мен таныгъан киши да кёрмей, ызыма айландым. Бир кесек баргъанлай эки къартха тюбеб къалдым. Ала мени танымадыла, мен а таныдым. Аланы атлары Къыянбек бла Тёлеген эди. Къыянбек бригадир болуб ишлей эди, Тёлеген да хоншубуз, мамукъгъа суу салыучу эди. Экиси да къазаут бошалгъандан сора келген эдиле юйлерине. Кесими танытдым. Джангыдан къучакъладыла, къууандыла.
- Кел юйге барайыкъ, - деб къадалдыла.
- Ингирде Чимкентде болургъа керекме, танг тюгелатхынчы самолётха минникме... - деб, билетими да кёргюздюм.
- Автобусла да, таксиле да кёб джюрюйдюле Чимкентге, кел бир ауузланыб кет, - деб къоймадыла.
Бардыкъ Къыянбекни юйюне. Бир джаш тиширыучукъ, къойнунда да бир сабийчиги бла тура. Алайда ауузландыкъ да, кетер къан алдым мен. Тёлеген къоймады: «Мени юйюме да бир кел, юй бийчем сизни хаман сагъыныб турады, аны да бир къууандыр», - деди. Огъай деялмадым да, бардыкъ. Юй бийчесине мен ким болгъанымы айтханлай, къучакълаб, джылаб къойду асыры къууаннгандан. Мени эгечлерими, къарнашларымы, ол элде джашагъан къарачайлыланы барын да, атларын айтыб сорду. Андан сора ашарыкъ этер къайгъылы болду. Тёлеген бла ушакъ эте тургъан заманыбызда, ол тиширыу бир затланы мурулдай ишлей эди. Мен аны мурулдагъанына эсими ийдим.

ЧОМАЛАНЫ Мухаммат хаджи.
Мирный эл.
Мындан арысы бас-
маланныкъды.
Tinibek 17.02.2020 04:57:26
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 13 "КЪАРАЧАЙ"
Энчи оюм
СЫНТЫ ЭЛНИ ЮСЮНДЕН

Республикабызны эллерини ичинде Сынты эм эртдеги эллени бири болгъанына Сынтыны тауларыны, сууларыны, сыртларыны, къолларыны атлары эмда элни эски нарт аты шагъатлыкъ этедиле.

Бюгюнлюкде Сынты эл Тёбен Теберди деб джазылгъанлыкъгъа, Теберди ёзенде, саулай Къарачайда да тёлюден тёлюге кёче, ауузда Сынты аты джюрюйдю.

Сынты уллу элди деб айтырча тюлдю, ёзенни эки джаны бла эки мийик тау кибик къабыргъаны арасында ышыкъ тюз ариу уллу талада орналгъанды.

Тауладан, къулакъладан, джерни тюбюнден чыкъгъан чокъуракъ къара суула элни сол джаны бла баргъан Теберди къобаннга саркъадыла. Уллу эл болмаса да, тарихчилени, санагъатчыланы, тинтиу-излем ишле бардыргъан алимлени, къартланы да айтханларын тенглешдириб, келишдириб, сюзюб къарагъаннга, Сынты элни тарихи бек терен ёмюрлеге, нартлагъа элтеди. Теберди ёзенни аты бу ёзенде «Теберле» деген алан-къарачай юзюкден кетген атды.

Аны кибик Къара (уллу) Алан джуртда уллу алан-къарачай юзюкле болгъандыла:
Айрыкъазла – Архызда джашагъан къарачай юзюк;
Алкъазла – Терк сууну башында джашагъан къарачай юзюк;
Таукъазла – Лабаны тёгерегинде джашагъан къарачай юзюк;
Къапыкъазла – Къарачай ёзенчиле;
Сабарла – КеллиДжурт (Черкесск) тёгерегинде джашагъан къарачай юзюк;
Хазарла – Нарсана, Бештау,Къыйрым (Кърым) табада джашагъан къарачай юзюкле.
Бу уллу алан-къарачай юзюкле барысы да Къапыкъасдан (Ас-Къабакъдан), Уллу Къарачайдан (Уллу Камдан) бир ёзекли, бир тамырлы, бир босагъадан чыкъгъан къарачайлыладыла.

Ёзенни, къобанны да «Теберди» деген аты бек эртделеден, ас-аланладан, нартладан, бизни джыл санаугъа (до н.э.) дери заманладан келеди.

Эртде сибил нартланы заманында Сынты деб Теберди ёзенде эл болмагъанды. Теберди къобанны онг джанында, бусагъатда Сынты эл болгъан уллу тюз таланы аты Къара-Къула болгъанды. Хар минг джылдан къайсы миллетде да эски сёзле унутула, джангы сёзле къошула, тил тюрленнгенлей барады. Минг джылны мындан алгъа «къара» деген сёзню магъанасы «уллу, кирсиз, ариу» деген магъананы тутханды. «Къула» деб талагъа, тюзге айтылгъанды. Къара-Къулагъа Сынты деб атагъанлыра уа - нартла, Теберди къобанны эки джанында, тик къабыргъалада, кетген ёмюрледе адамланы асырагъандыла. «Сын» деген сёз сын таш (надгробный камень) деб ачыкъланады. «Ты» деген кесек кёбчюлюкню чертеди.Заманла, ёмюрле кетгенден сора, къабыргъаланы джар, чегет басханды, алай болса да, бюгюнлюкде сын ташла, шыякыла тюртюлгенлей турадыла. Сынты (место обилья надгробных камней) деб ачыкъланады.

Сынты элни огъары онг джанында Тар къулакъны ёрге терен кириб, уллу ариу талада эски шахар тюбле бардыла. Былайда шахарла «Аргъы-къала», арлагъыракъ,ташаракъда «Джашырын къала» деген къалала болгъандыла. Эртде заманлада шахарлагъа къалала дегендиле. Шахарны аты да къаланы аты бла айтылгъанды. Хар шахарны къаласында юйлери, юйдегилери, джумушчулары бла ассалезле (ас-алан бийле) джашагъандыла.

Сынтыны къыбыла джанында, Шам Тебердиге бара, онг къабыргъада ташлы, тикли джолчукъ бла ёрге кириб, «Амгъата» къаланы орну барды. Буруннгула «Ам» деб къыйын джоллу джерге айтхандыла. Къалагъа «гъата» да дегендиле. Гидам къала, Амгъата къала, Аргъы къала, Джашырын къала Сынтыда, Мамия къала, Къызыл къала (Къобан район), Гитче Маджарда, Уллу Маджарда къалала, Джаланджюкде, Бештауда шахарла, Алтыуюк къала (Адиюх), Акъбилек да дейдиле, Урум къала (Римгорка), Учкур къала, Инджургъата д.а.к. бютеу Шимал Кавказда, Ал Кавказда да ас-алан (нарт) шахар тюблени (къалаланы) сансыз-санаусуз тизиб, айтыб барыргъа боллукъду.

Алай болса да, Сынты элни хапарына кёчейик. Элни къартлары айтханнга кёре, Сынты эл орналгъан тала аллай ариу тюппе-тюз тала болгъанды, башханы къой, гаккы тёнгеремегенди. Къуланы арасында аскер-сиасат дин аралыкъ - элмекемен - болгъанды. Элмекеменде оноу джюрютген къауум, шатбекес, акитле, тау китле (эллеге оноу этиучюле, аскер башчыла, дин башчыла, Баш Тейриге табыннганла (единобожцы) джыйылгъандыла.

Былайгъа акитлени джыйылгъанларыны чуруму, Дарий джол бла Къапыкъасдан (Кавказдан) джюрюгенча, Къоллукъор (Клухор) аууш бла да шаркъ джанына джюрюгенлей тургъандыла бизни ата-бабаларыбыз ас-аланла.

Аны кибик, Тау Артына, эбзелеге, менгюрлеге (менгрелы), иеберлеге (иберия) башха миллетлеге да Къоллукъор аууш бла джюрюгенлей тургъандыла. Аны амалтын ауушлагъа, ыпчыкълагъа артыкъ да сакъ болгъандыла.

Къара-Къуланы Тёбен джанында атышыуладан, тутушууладан, эришиуле бардыргъандыла. Кеслерини кючлерин сынаргъа тулпарла, батырла джыйылгъандыла.

Къуланы огъары джанында «Харам тёбе» болгъанды, нартла эки ортаны айыралмасала, «Харам тёбеде» тюбешиб бирден бирге къан сермешиуге киргендиле. Сермешиулени тюзлюк халда сюзген кеслерини тёрелери болгъанды. Тюзлюк сермешиуде хорлагъан батыр, не ючюн сермешген эсе да, ол затха ие болгъанды. Ол атышыу, тутушуу болса да, эки батырны арасында тюзлюк сермешиуге саналгъанды.

Бюгюнлюкде Сынты элни огъары джанындан ючюнчю орамны элчиледе джюрюген аты «Харам орамды». Ол ат нартладан келгенди. Сынты элни огъары джанында, къабыргъаны кюнбетинде, Аллы хутор тауну ары джанында Арты хутор деб джайлыкъла бардыла. Алайлары минг-минг джылланы мындан алгъа нартланы ууакъ аякълы малланы джыйгъан юзгере орунлары болгъанды. Бурун бизни ата-бабаларыбыз юзгереге «хутэр» дегендиле. Джылла бла «хутэр» деген сёз тюрлениб «хутор» деген сёзге айланнганды.

Эртделеде бизни атабабаларыбыз джерге, суугъа, таугъа, къолгъа, сыртха, хар затны халисине, къарамына кёре атла бергендиле. Сёз ючюн, Курорт Теберди шахаргъа Таб джер, Огъары Тебердиге Шам джер, Тёбен Тебердиге Ариу, Тюз джер, Мара – Аламат джер д.а.к.

Заманла ёте, ёмюрле джутула, адамла, тёлюле ауушуна, тюрлене баргъандыла. IX-чу ёмюрде бизни ата-бабаларыбыз ас-аланла, Византиягъа (Румгъа) бара-келе туруб, румлуладан христиан динни алгъандыла. Христиан динни ас-аланланы бийлери алгъанды. Миллетни асламысы, бурунча, Баш Тийреге табыннганлай джашагъандыла. Алан бийле румлу усталаны болушлукълары бла Сынтыда (Сентинский храм), Къарачай шахардан шималгъа айланыб Чууана (Шоанинский храм), Архызда, дин аралыкъда, клисаланы IX-чу ёмюрде бир заманда ишлетгендиле.

Бюгюнлюкде да Сынты элни туурасында, Чууана дуппурну башында, Сынты клиса ариу, ачыкъ кёрюнеди. Хар Аллахны кюнюнде асаланладан къалгъан тарих эсгертмебизге джолоучула, Теберди бла Доммайгъа келген къонакъла, сейир болуб, джолдан къайтыб къарагъанлай турадыла, артыкъсыз да христианлыла. Адамла Сынты къала, Чууана къала деб айтыб къоюучандыла. Къала бла клисаны (храм, монастырь) араларында башхалыкъ уллуду.

Къала деб, бурун шахаргъа, эл, джамагъат джашагъан джерге айтхандыла. Монастырь клисала, христиан динчиле джыйылыб табыннган джерди. Къалалада алан бийле юйлери, юйдегилери, джумушчулары бла джашагъандыла. Къаланы тёгерегинде джамагъаты бла элле болгъандыла.

XX-чы ёмюрде Сынты монастырны тюбюн къазыб, тинтиу-излем ишле бардыргъан тарихчиле, тиширыу джюрютген талай алтын затны ичинде, гюрджюлю Тамара патчахны сураты бла алтын мынчакъла табыб, Ленинград шахаргъа ашыргъан эдиле. Ол зат джергили тарихчилени сейирсиндирмеген эди. Тамара патчахны къарт анасы Артыкъ, асалан къыз (ясиня), къарачай тёбер юзюкден болгъанды. Аны алайына шагъатлыкъ Артыкъ деген джайлыкъ этеди. Сынты элни кюн чыкъгъан джанында Уллу Артыкъ, Гитче Артыкъ джайлыкълагъа, бюгюн да, элчиле нартла (асаланла) берген атларын айтадыла. «Алан бий джерлеге къызыны атын бергенди. Артыкъ деб атагъаны уа - къызына артыкъ иегиси болгъанды», - деб къартла айтыучан эдиле.

Элни Сынты аты Сынтыда клисаны атындан кетгенди, деген оюмла орунсуз болгъанларына ёмюрле, заман, джерлени, сууланы, сыртланы, ёзенлени атлары шагъатлыкъ этедиле.

IX-чу ёмюрде Сынтыны джеринде ишленнген клиса (монастырь) былайыны адамына, джамагъатына ишленнгени кимге да хакъды. Сынты храмны аты Сентинский храм, монастырь деб, Сынты джерни, элни аты бла айтылгъаны ачыкъды. Сынты атлы джерни, элни ёмюрю IX-чу ёмюрден, Сентинский монастырдан да узакъ болгъаны хакъды. Элни тёгерегине сынталиланы кёблюгю бурун былайда джашагъан адамланы кёблюгюн кёргюзеди. Элни Сынты деген атын джаратхан, джаратмагъан да болур элчилени ичинде, алай болса да, ариу джерибизге бурун ата-бабаларыбыз берген ат бюгюннге дери сакъланыб айтылгъаны багъалы болургъа керекди.

Элге кирген джерде сослан ташны юсюнде да Сынты деб джазылса, ашхы боллукъ эди. Сынтыда монастыргъа мингден аслам джыл болады. Сынты эл къуралгъанлы мингле бла джылла болгъанына не сёз.


Бизде

Сынты. Къала. Къобан. Суу.
Сыртла. Таула. Марал. Буу.
Айры. Айланч. Аууш. Тар.
Тикле. Ташла. Джаргам. Джар.

Атлы. Джамчы. Сюрюу. Джыр.
Кюлкю. Сезим. Кюн. Ай. Джыл.
Тарих. Алан. Элчи. Джурт.
Айран. Махтау. Келбет. Къут.

Джолла. Сыртла. Къыйыр Къол.
Къарла. Чыран. Ёзен. Джол.
Чегет. Нарат. Эмен. Джерк.
Джулдуз. Чолпан. Кюйюз. Кёк.

Арбаз. Бичен. Ийнек. Ат.
Къууанч. Келин. Сабий. Къарт.
Сабан. Бачха. Мюрзеу. Джер.
Межгит. Тоба. Къур’ан. Эл.

Ата. Ана. Тёр. Адет.
Туудукъ. Намыс. Сый. Адеб.
Окъуу. Билим. Нюзюр. Баш.
Алим. Къуллукъ. Джигит. Джаш.

КЪОЙЧУЛАНЫ Зарима.
Tinibek 17.02.2020 04:58:10
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 13 "КЪАРАЧАЙ"
Динибиз-тинибиз
СОРУУЛАГЪА ДЖУУАБЛА

Газет окъуучулагъа тюбеген сагъатыбызда, телефон бла, письмола джазыб да соруула бергенлей турадыла. Арт кёзюуде сыйлы динибиз бла байламлы бир къауум затланы толу, терен билирге излегенле кёбдюле. Айырыб да керти дуниягъа кетгеннге аталгъан адетлеге уллу эс бёледиле. Мындан алда аланы бир къауумуна Шимал Кавказны Муслиманларыны бирикдирген аралыгъыны тамадасы, КъарачайЧеркесияны муфтийи Бердиланы Исмаил хаджи джууаб берген эди. Бу джол андан бери заманда тюшген соруулагъа къараргъа излейбиз. Алагъа джууаб берир ючюн, республикада талай имамгъа тюбедик. Барыны да айтханларын тенглешдиргеникде, чыкъгъан магъананы ол сорууланы бергенле да, къалгъанла да окъурла, деб басмалайбыз.

Соруу: Къайгъы сёз берирге, хар ким эшитгенине кёре, ол арбазгъа ашыгъады. Биреу ишден, биреу джолоучулукъдан джалан баш келиб къаладыла. Сора, тышында адамладан бёркле алыб кийиб, арбазгъа алай киредиле. Алай этерге керекмиди?
Джууаб: Башында бёркю болмай къайгъы сёз берирге джарамайды, дегенле джангыладыла. Ол адетча болгъанды да, аны бла эркишиле бёрк киерге излейдиле.
Соруу: Ёлгенни джууукъ адамы тышында болса, ол келгинчи асыратмай турургъа ёчбюз. Мында эт адамлары, къайгъы сёзге келгенле да сакълаб, инджиледиле. Алай этерге дурусмуду?
Джууаб: Огъай. Мурукку этдирген талай зат барды. Сёз ючюн, ауушханны борчу болса тёлеген, джуугъан, кебинлеген, къабырны хазырлагъан. Ол джумушла тынсала, къарау джокъду. «Ёлюнг болса, джерге ашыкъ» деб бош айтмагъандыла. Неда бек узакъда адам ауушса да, аны бери джетдиргинчи сакълайдыла бир-бирде. Ёлюкню алай «джолоучу» этерге болмайды. Анда джашагъан джеринде неда ол тёгерекде окъугъан адамла, муслиман къабырла да болмай мадары джокъду. Кёлтюрюб айланмай, асыраб къояргъа тыйыншлыды.
Соруу: Асырагъан кюнден сора келиб, дууа этдириб, бир-бирде къайгъы сёз аллыкъны арбазны къыйырында, къабакъ эшикден тышында да излейбиз. Сиз анга къалай къарайсыз?
Джууаб: Дууа этген бла къайгъы сёз алгъан бир-бири къатында болургъа керекдиле. Джумуш-зат чыгъыб, къайгъы сёз алгъан амалсыздан джалласа да, аны орнуна башха, эт джууукъ адам, келиб дууа этгенни къатында сюелирге дурусду.
Соруу: Бу джыллада ёлгенни ючюнчю кюню, кемик дууасы да башха тюрлю этилиб башлагъандыла. Сёз ючюн, юйде этерик джоюмларын санаб, дин институтха, медресеге, межгитге элтиб, алада ауузландырыб, дууасын этдириб къоядыла. Бир къауумланы кеслеринде, эт джууукъларында ол джумушланы тындыраллыкъ адамла болсала, джукъгъа да бармай, юйге да киши чакъырмай, кеслери этиб къоядыла. Бу затлагъа имамла къалай къарайдыла? Динде алай этерге эркинлик бармыды?
Джууаб: Юйде, къайда болса да, дууагъа къатышмазлыкъла ючюнчю кюнюнде, кемик дууасына да баргъандан магъана джокъду. Аллай джерледе хапар айта, лахор эте, кюле-ышара, кеслерин кёргюзюрге келгенле керек тюлдюле. Эт джууукъларындан къалгъанла кеслери «мен баргъандан файда бармыды, джокъмуду» деб, ол сагъышны этерге керекдиле. Межгитледе хар эртден сайын дууагъа джыйылабыз. Бир къауум элледе, ючюнчю кюнюн алайда этдирирге излегенле, окъугъанлагъа чай ичиредиле. Дин институтда, медреседе этдирирге да болады, алай таб кёрселе. Юйдегиледе дин джаны бла окъуулары, билимлери болгъанла джетише эселе, ол джумушланы кеслери тындырсала да джарайды.
Соруу: «Кябагъа баргъан гюнахларындан тазаланыб, анасындан джангы туугъанча болуб къайтады», деб айтыу барды. Ары дери уллу аманлыкъла этген эсе уа?
Джууаб: Хаджиликге тебреген разылыкъ излейди юйдегисинден, тийреде адамладан. Ол кеси биледи кимни джюрегин къыйнагъанын, кимге аманлыкъ этгенин. Артыкъ да бек ала бла сёлешиб, ёкюннгенин билдириб, джолуна барыргъа разылыкъ тилерге керекди. Хакъ джюрекден тобагъа къайтыб, анда да хаджиликде тыйыншлы къуллукъланы барын да этсе, гюнахларымы кеч деб, Уллу Аллахдан тилесе, гюнахларындан тазаланады, Аллах айтса.
Соруу: Мухаммад файгъамбар десек, «Аллахны саламы Анга болсун», дейбиз. Атлары Мухаммад (Мухаммат) болгъан адамла кёбдюле. Барына да аллай сый берирге тыйыншлы болмагъаны хакъды. Файгъамбарны атын сагъыныб, андан ары джукъ айтмай къойгъан келишемиди?
Джууаб: Сёз башха адамны юсюнден бара эсе, келишеди. Аллай сый, аллай магъана бериллик Мухаммад файгъамбар (Аллахны саламы Анга болсун) кесиди.
Соруу: Дин бла байламлы соруулары болгъанлагъа биз, газетни редакциясында ишлегенле, кесигизде имамла бла тюбегиз, дейбиз кёбюсюне. «Алагъа да сорабыз, бирча джууаб бермейдиле», деб алайын тутадыла. Бизде, сыйлы динибизни тамалында, къайда да ма былай болургъа керекди, деб алыннган бегим бармыды? Бар эсе, миллетге джаярча, ким да окъурча, ойлашырча этилмей нек турады?
Джууаб: Аллай бегим барды. Ол КъарачайЧеркесияны Муслиманларыны дин управлениесинде сюзюлюб алыннган, муфтиятны бегимиди. Анда бу сиз берген соруулагъа джууабла болуб да къалмай, дагъыда кёб затланы юслеринден айтылады. Ол джазылгъан межгитледе барды. Хар нени тюзюн билирге излегенле алыб окъургъа боллукъдула. Имамла да аны тамалында айтыр ючюн къалмайдыла. Биз джетишдирмеген зат бар эсе да, ол бегимни кеслери окъусала, ангыларла.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 24.02.2020 00:06:28
Сообщений: 1273
Цитата
Tinibek пишет:
Цитата
Сэстренка пишет:
Цитата
Tinibek пишет:
Алай а бюгюн-бюгече да дунияны сейирсиндириб тургъан затны - Айны эки джаргъаныны - юсюнден хапар айтыргъа излейбиз.
Интернетде алдауукъ хапарды дейдиле, НАСА айны джарылгъанын бегитгенди деген хапар.
https://factcheck.kg/ru/post/213
Kur'an'da Kamer dep sura bardı. Kamer Arapça'da Ay'dı. Suranı birinçi ayatında "Zaman cuuklaştı ay carıldı" mealinde aytıladı.
Ekinçi ayatta ese Mucizala sağınılıp "Ala bir muciza körsele betlerin aylandıradıla, "Bu (...) közbaudu" derle" deniledi.

Bu ayatlanı tafsir etkenlede bu ayat ay'nı carılğanın hapar beredi değenle bolğanıça, oğay bu ayatta aynı carılğanı aytılmaydı, başha zat aytıladı değenle de bardı. Alay a haman bu ayatnı artından kelgen ekinçi ayatta Mucizala sağınıladı.

NASA da başhala da bugünlükte köp zatnı körüp işlerine kelmeğenden adam uludan caşıradıla, ofitsial aytala bolmazla.


54. sura Kamer 1-5 ayatla:

"
Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla

1 . Kıyamet yaklaştı ve ay yarıldı.(1)
Цитата
(1) Hadis rivayetlerine göre, "Ayın yarılması" Hz. Peygamberin gösterdiği mucizelerden biridir. Müşriklerin bir mucize istemeleri üzerine Hz. Peygamber parmağı ile aya işaret etmiş ve ay ikiye bölünmüştü. Bazı müfessirlere göre ise, "Ayın yarılması" olayı Kıyamet yaklaştığı zaman meydana gelecektir.

2 . Onlar bir mucize görseler yüz çevirirler ve "Süregelen bir sihirdir" derler.
3 . Peygamberi yalanladılar, nefislerinin arzularına uydular. Hâlbuki her iş, (Allah nasıl takdir ettiyse öylece) gerçekleşecek (değişmeyecek)tir.
4 . Andolsun, onlara içinde caydırıcı tehditlerin bulunduğu haberler geldi.
5 . Bu haberler, zirveye ulaşmış birer hikmettir! Fakat uyarılar fayda vermiyor!"
The answer of the NASA representatives was amazing: " No, we studied the inner building of the moon and made an amazing discovery: the moon once was split into two parts , and then re-united ".

Оксана Амина



В 2004 году в одном из своих интервью Заглюль Ан-Наджжар рассказал, что более года назад он читал лекции на медицинском отделении Университета Кардиффа (Уэльс, Великобритания). В аудитории присутствовали как мусульмане, так и немусульмане. Вёлся живой диалог на тему: «Научные доказательства чудес, описанных в Коране».
Один из участников встречи англичанин Давуд Муса Пидкок (Dawood Musa Pidcock) сообщил следующее:
«До того, как я стал мусульманином, я изучал разные религии. Как-то один студент-мусульманин подарил мне перевод смыслов Корана. Дома я открыл перевод и первой сурой, которая попалась мне на глаза, была сура "аль-Камар" ("Месяц"). Я прочитал "И приблизился Судный день, и раскололась Луна…" И подумал "Возможно ли такое? Может ли Луна расколоться, а потом вновь соединиться? И какая сила способна сделать это?" Данный аят отбил у меня желание продолжить чтение. Я отложил перевод Корана и занялся своими делами... Но Господу было ведомо о моей искренности в поисках истины, и Ему было угодно, чтобы я сел перед телевизором. В этот момент в одной из передач на британском телеканале шла дискуссия между телеведущим и тремя учёными НАСА из США.
Ведущий упрекал их в больших средствах, потраченных на космические полёты, в то время когда на земле очень много нерешённых социальных проблем, много голодных и нуждающихся людей. Представители НАСА обосновывали такие большие расходы тем, что технологии, разработанные в космической отрасли, находят применение во многих сферах нашей жизни: в медицине, в промышленности, сельском хозяйстве, эти средства не были потрачены впустую. Отмечалось, что эти космические полёты помогли развивать высокие технологии.
И во время дискуссии был упомянут первый полёт на Луну – очень дорогостоящий проект, на который были потрачены сотни миллиардов долларов.
Телеведущий воскликнул: "Сотни миллиардов долларов вы потратили только для того, чтобы водрузить американский флаг на Луне?!" Ответ представителей НАСА был ошеломляющим: "Нет, мы изучали внутреннее строение Луны и сделали удивительное открытие: Луна когда-то была расколота на две части, а затем вновь соединилась". Ведущий спросил: "Как вы узнали об этом?" Американцы ответили: "Мы обнаружили на Луне аномалии, опоясывающие её по всей окружности и идущие от поверхности к недрам. Учёные-геологи разъяснили нам, что это возможно только в том случае если бы Луна раскололась, а затем соединилась обратно".
После услышанного я аж подпрыгнул на стуле, на котором сидел перед телевизором, и сказал себе: "Чудо, которое совершил Мухаммад ﷺ тысячу четыреста лет назад, сейчас изучают американцы, затрачивая сотни миллиардов долларов для того, чтобы подтвердить его. Поистине это и есть верная религия!" Так я принял Ислам».
В книгах хадисоведения повествуется, что за пять лет до переселения Пророка Мухаммада ﷺ из Мекки в Медину, к нему обратились мекканские язычники, которые попросили Пророка ﷺ показать им чудо, дабы подтвердить свою пророческую миссию. На вопрос, что они желают увидеть, была озвучена просьба расколоть Луну. Неверные надеялись, что это продемонстрирует беспомощность Мухаммада ﷺ.
Ранее ни один из пророков не совершал ничего подобного, все их чудеса свершались на Земле. И только Пророку Мухаммаду ﷺ было даровано великое чудо, совершаемое за пределами Земли.
Посланник Господа ﷺ обратился смиренно к Богу, и Всевышний внушил ему указать пальцем на Луну. Луна раскололась на две части. В течение нескольких часов эти части спутника Земли были отдалены друг от друга, и затем вновь соединены.
Уверовали из них, кто уверовал, и не уверовали из них, кому не суждено было уверовать. Так об этом говорится в Коране: «Уже приблизился День воскресения, и месяц раскололся! Но даже если неверные видят чудесное знамение (доказательство того, что Мухаммад ﷺ является истинным посланником Божьим), то отворачиваются (от истинной веры) и говорят (после того, как увидят явное доказательство): "Постоянное, последовательное колдовство!" Они отвергли посланников и последовали за тем, что им разукрасили их низменные желания и прихоти, а каждое дело обязательно имеет назначенный конец» (смысл 1-3 аятов суры «аль-Камар»).
Для справки: Заглюль Ан-Наджжар – египетский учёный, геолог, автор множества трудов о Коране и науке. Он получил докторскую степень по геологии в Университете Уэльса в Великобритании, является избранным членом исламской академии наук (1988), геологическое общество Египта и Американской Ассоциации геологов нефти, Талса, Оклахома.
Давуд Муса Пидкок (Dawood Musa Pidcock)Давид Муса Пидкок – родился в 1942 году в Шеффилде (Англия), где он живет с женой и двумя детьми. В 1975 стал мусульманином. Он член-основатель и с момента своего создания лидер Исламской партия Великобритании. Он консультант по технике и писатель. В настоящее время читает лекции по всей стране, особенно по исламской экономике.
Изменено: Tinibek - 24.02.2020 00:16:11
Tinibek 25.02.2020 05:02:41
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 20 "КЪАРАЧАЙ"
Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды
ДЖАШАУНУ КЪЫЙЫН АУУШЛАРЫ

2000-чи джыл, Хорламны кюнюню аллы бла, Уллу Ата джурт къазауатны ветераны Шыдакъланы Иссаны джашы Умаргъа тюбеб, ушакъ этген эдим. Бюгюн аны джашау джолу бла сизни да шагъырей этерге излейме.


Умар, Шыдакъланы Исса бла Сапиятны юйдегисинде, Дууут элде 1919-чу джыл туугъанды. 1940-чы джыл аскер къуллукъ этерге аладыла. Белоруссияны кюн батхан джанында тамал салыб тургъан полкга тюшеди. Къышны алайда бир шахарчыкъда ашырыб, джаз, джай турлукъ лагерине кёчеди.

- Хар кюн сайын бек эртде къобара эдиле. Ол кюн алай этмедиле. Биз да рахат къобуб, бет-къол джуууб, кийиниб, хар ким бирер зат бла булджуй тургъанлай, къуугъун болду. Сафха тизилдик. Полкну командири Шишлов фашистле чекледен ётгенлерин, аланы алларына барлыгъыбызны билдирди, - деб башлады хапарын Шыдакъ улу.

Ол кюн ингирге дери барыб, бир табыракъ джерде тохтаб, немец самолётла мийикден учуб озгъанларын талай кере кёредиле. Борчлары башха болур эди, былагъа къатылмайдыла. Энтда кесек алгъа барыб, джаула бла тюбеширге хазырланыб башлайдыла. Алай а танкалары джокъ, тоблары да бек къыт. Нелери да джетишген, алгъа уруб келген джауланы къалай тыярыкъларын киши билмей эди. Танг аласында, была да бетджанла къазыб бегирге, аланы самолётлары, бир къат бомбала къуюб кетгенден сора, танкала кёрюнедиле. Ызлары бла джаяу аскер. Бёлек заманны атышадыла. Полкну алагъа къарыу этер хыйсабы болмайды. Артха ыхтырылыргъа буйрукъ бериледи. Атханларын да къурутмай, ызларына айландыла. Немецле да тохтагъанмы этген эдиле, башха джанынамы бурулгъан эдиле, кёрюнмей къаладыла. Андан сора, бизни аскер бёлек, бир джанындан чыгъыб къалсала къазауат этген болмаса, хазна сермеш этерча халгъа тюртюлмеди. Алай эте, бир талагъа джетгенлей, туурада чегетден фашистле къуюлуб къаладыла. Была да ол джанында чегетге киредиле. Пулемётчиклеге эки сагъатны джау аскерни тыйыб, бизникиле узайгъынчы аланы иймей турургъа буйрукъ болады. Оналты пулемёт бар эди. Хар биринде эки адам.

- Мен биринчи номер эдим. Нёгерим джаш адам, ол къадар фашистни кёргенлей, хахайдан алыб, бауурундан джатыб къалды. Джумдурукъ бла сермегенимде эс джыйыб, болуша тебреди. Иги кесек адамларындан бошагъан эдик. Чегетден бери чыгъаргъа къоймай, юч сагъатха джууукъну тыйыб турдукъ. Бизден мен бла нёгерим, дагъыда бешеулен сау къалгъан эдик. Кече арасында полкну ызындан джетдик. Могилёв шахарны да алагъа къоюб, арлакъ озаргъа, фашистле бизни къуршоугъа алгъанлары белгили болду. Тобланы, башха ауур сауутланы, техниканы аланы къолларына тюшмез ючюн атылтыб, къауум-къауум болуб чыгъыб, кесибизни аскерлеге къошулургъа буюрулду. Тогъуз-он адамгъа юлешиниб, чегетлеге сингдик. Табсыз тюшсе, къолубузгъа алгъан сауутланы да джашырыб, солдатла болгъаныбызны билдирмей, ычхыныр мадарла этерге да эркинлик берилген эди.

Умар бла нёгерлери, тангнга дери чегет бла барыб, бир элчикге джетедиле. Къыйырда юйге къайтыб, граждан кийимле тилейдиле. Бередиле. Аланы да кийиб бара тургъанлай, тёрт джанларындан немецле чыгъыб къаладыла. Тинтиуюл этедиле, ёретин соруу аладыла. Была иш излей айланабыз деб, кескин айтыб турадыла. Бошлаб къоймайдыла. Ала барыб, Польшаны къыйыры сюремде сарайчыкъча бир мекямгъа джыядыла. Алайда джаралы, сау да иги кесек адам бар эди. Эртденбла машиналагъа миндириб, иги кесекни элтиб, алгъыннгы мюлк арбазланы бирине къотарадыла. Эки-юч кюнню былача тутхан адамларын ары ташыб турадыла. Ашарыкълары джокъ, кечелени да джерде джатыб ашырадыла. Алайдан, мингден артыкъ адамны, Могилёв таба сюрюб тебрейдиле. Ол элтгенлери бла шахарны къыйырында аэродромгъа джыядыла. Анда да адам кёб. Сакълауул-зат болуб уллу къатылыкъ сезмегенинде, Умар бир джанына бурулуб, джолгъа чыгъыб, арлакъда чегетге киреди. Узаймай, не этерге билмей айланнган, талай солдатха тюртюледи. Джол тюзеталсакъ деб, бери чыкъгъанлай, бир машина келиб къалады. Ичинде джесирле да бар, былачаланы джыйыб айланнган немец солдатла да бар. Бобруйскеге элтиб, анда кёб адамгъа къошадыла.

Экинчи кюн бир къауумун вагонлагъа миндириб, алыб тебрейдиле. Умар да ала бла болады. Брестден ётдюрюб, Польшаны джеринде тюшюредиле. Бирер кружка суу бла бирер кесек ётмек ашатханларындан сора, ол миллетни джаяу элтиб, концлагерге джыядыла. Тууар орунлача ишленнген, башлары да ачыкъ мекямла. Суткагъа бир адамгъа экиджюз грамм ётмек бла бир стакан чай неда билямукъ бере эдиле. Эртден сайын ёлгенлени бир джерге джыйыб, арлакъда хазыр чунгурлагъа элтиб къуя эдиле. Сууукъла да джууукълашхан эдиле. Миллет къырылыб бара эди.

Бир кюн бу ишге джарар деген адамладан айырыб, джюзден артыкъны темир джол станциягъа вагонланы къотарыргъа элтедиле. Умарны да алгъан эдиле. Ол нёгерлеринден талай адамгъа къачар мадар этерми эдик, деб кёреди. Киши базмайды. Джыйырма тутмакъгъа бир немец солдат къараууллукъ эте эди. Алайда тюрлю-тюрлю складла, ачыкъ хауада джыйылыб тургъан затла да кёб эдиле. Аланы къалайында болса да джашырылыб къалыр дыгаласха киреди.

- Сюрмеленнген агъачланы джонгурчхаларындан тюкла къаланыб тура эдиле. Бизни сакълагъан бир джанына бурулгъанлай, алагъа атладым, - дейди Умар. Башлары бир-бирлерине тийиб, тюблеринде ачыкъ джерлери бар эдиле. Ары сугъулдум. Ингирде, ишлей тургъанланы сюрюб кетгенлеринде, чыкъдым. Бела деб алай эди ол джерни аты. Джулдузла бла джолну тюзете, барама. Танг атды, кюн тийди. Мен оюм этгенден, джыйырма километр джол къоратхан эдим. Чегетни къыйырында алысын чалыныб этилген гапынала кёрдюм. Бир кесек солусам деб, аланы бирини ичине ташайыб, джукълаб къалдым. Кюнортадан джанлай уяныб, арлакъда хуторчукъну кёргенимде, джашырына-джашырына, ары атладым. Бир киши бла къатыны гардош къаза тура эдиле. Къатларына бардым. Ала полякла болгъанлыкъгъа, чекде джашагъанлары себебли, орусча, украинча да биле эдиле. «Адам болгъан джерде, адам ёлмейди, - деди ол киши. - Къыйынлыкъгъа тюшюб тургъанынгы ангылагъанма». Алада эки кюнню туруб, къалай ары барсам таб боллугъун да билиб, кетдим. Мен джашауумда андан иги адамны хазна кёрмегенме...

Ма алай бла бара-барыб кесибизден джашлагъа тюбей башлайды. Иги кесек адам джыйылады. Немецле джууукълашыб келген кёзюуде, Польшаны аскерлерини бир къаууму, сауутларын-сабаларын да атыб, юйлерине чачылыб кетгенлерин эшитген эдиле. Аладан джыйыб, сауут-саба къоллу боладыла. Партизан отрядланы хапарларын эшитген эдиле. Энди, немецле алыб тургъан джерле бла барыб, кесибизни аскерлеге къошулур къайгъыны къоюб, аланы излейдиле. Фашистлеге да тюбер ючюн къалмайдыла. Аслам кёрселе, джанлай, азыракъ кёрселе, чабыуул эте, аладан кёблени къурутадыла. Совет Союзну Джигити А.Ф. Фёдоровну партизанларына да джолугъадыла. Умарны анда темир джолланы, джауну складларын башха затларын къалай атылтыргъа боллугъуна юретдиле.

- Ол затха эм уста Москвадан бир аламат джаш бар эди, – дейди Умар. – Экибиз бирге джюрюучю болдукъ. Миналаны, башха партизан отрядда этилген атылтыучу затланы барлыкъ джерибизге кёлтюрюб элтиб, бир-бирибизге болуша темир джоллагъа, фашистлени сауутсабалары сакъланнган джерлеге, кёпюрлеге салыб турдукъ. Бир кере немец аскерле келлик поездни хапарын билгенлеринде, темир джолну атылтыргъа буйрукъ берилди. Бардыкъ. Ол джаш темир джолгъа къулакъларын кёзюу салыб, поезд келе тургъанын ангылады. Джюгюбюзню эм таб джерге салыб башладыкъ. Ишни тюгел бошагъынчы, «дженгил былайдан къора», деди меннге. Поезд бери кёрюннгени бла алайыны кючлю атылгъаны тенг болду. Айланч джер эди. Ол джаны да терен. Поезд саудан ары къуюлуб кетди. Чабдым. Ол джашны фуфайкасындан терекни бутагъына илиннген юзюклеринден сора, джукъ табмадым...

Бизни аскерле фашистлени артха ыхтыра тебреген сагъатларында, Фёдоровну партизан бирлешлиги, аланы бу джанларындан кириб, кёб халеклик салгъаны белгилиди. Ол сермешледе ал сафдагъыланы бири да Умар болады. Бизни аскерге къошулгъанларында, НКВД-ны къуллукъчулары бир къат соруу алыб чыгъадыла. Асламысын къайры эсе да ашырадыла, къалгъанлагъа джаула бла сермеширге эркинлик бередиле. Умар да фронтха кетерикле бла тюшеди. Была алгъын кёрмеген джангы техника да аслам, сермешиуню джорукълары да тюрленнгенлери амалтын, партизанлагъа бир къауум затланы юретир ючюн, батальон къурайдыла. Бир ыйыкъдан Шыдакъ улуну полкну штабына излейдиле. Эки автоматчикни къошуб, ашырадыла.

- Рахынла болгъан бир юйге элтдиле кече къалыргъа, – деб ахсынды Шыдакъ улу. - Эртденбла башха бёлмеден къарачайча сёлешген тауушланы эшитиб, ары чабдым. Тёрт джылдан бери эшитмеген эдим ана тилибизни. Талай адам, мен алгъындан таныгъан, танымагъан да бар. Аланы арасында Деккушланы Кемал, Ёзденланы Шукур, Батчаланы Мудалиф, Марадан да бир джаш дагъыда башхала. Барыны да кёкюреклеринде орденле, медалла джылтырай эдиле. Хапар сордула, айтдым. «Бизни да къазауатдан келтириб турадыла», деб, кёлкъалды халда сёлешдиле. Дагъыда къарачай, чечен, ингуш джашланы келтирдиле.

Бёлек замандан поезд бла Москвадан Ярославль шахаргъа элтедиле, экинчи кюнюнде бараклагъа джарашдырадыла. Артда ачыкъланнганына кёре, Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлген миллетлени джашлары болгъанлары ючюн къоратхандыла бери. Агъач кесерге джюрютюб тебрейдиле чегетлеге. Бир къауумланы бичен этерге иедиле. Умар да барады. Тебердиден Байчораладан бир кишини бригадир этген эдиле. «Была берген аш бла чалкъы чалаллыкъ тюлбюз, къарагъыз да, бир мал табыгъыз», - дейди ол. Бир тууарны келтириб, чегетде кесиб, бишириб, ашаб тебрегенлеринде, кюч-къарыу аладыла. Иш тыннгандан сора, Умарны НКВД-ны атларына къараргъа, ол этилген ашны да алагъа ташыб сала турургъа къоядыла. Ол кёзюуге, алгъаракъ Орта Азия бла Къазахстаннга ашырылгъан солдатла, абычарла, мында къалгъан танышларына письмола ийиб, адамлары къалайлада джашагъанларын билдирген эдиле. Умарны эгечинден да хапар келген эди. Алай а мадар джокъ, буюргъан ишлерин тындыра, сууукълада къарны джырыб, тогъуз-он километрге арба бла барыб, бичен ташый 1945-чи-1946-чы джылланы къышын ашырады.

Джаз ала Орта Азия бла Къазахстанда джашагъан адамларыны адреслерин билгенлеге ары кетерге эркинлик бередиле. Умар да джолгъа чыгъады. Джашланы кёбюсю Ташкентде тюшедиле. Бу Великая Алексеевка деген элге джетеди. Алайда атасыны эгечинден туугъанланы табады. Узакъ болмай джашагъан эгечи Аминатны да чакъырадыла. Атасы керти дуниягъа кетгенин да айтадыла. Эгечи муну да алыб, ызына къайтады.

- Мында хауа, суу бек аманды, - дейди Аминат. Ана джууукъларыбыз Къыргъызстандадыла. Комендант кишен салгъынчы, аланы бир джокъла.

Экинчи кюнюнде алайдан кетеди. Аскер кийимлери, кёкюреклеринде орденлери, медаллары бла кёбле айлана эдиле. Хар къайсысын да тохтатыб, соруу алыб тебремей эдиле. Муну да Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени, медаллары бар эдиле, киши тыймай Талас шахаргъа джыйылады. Эт адамларына тюбейди, таулары, хауасы, таза суулары бла да Кавказгъа ушагъан джерге, эгечин-затны келтирир къайгъыгъа киреди. Алайда комендант эсебге алгъан эди. Анга да къарамай, джанлаб кетеди. Къыргъыз Республиканы чеклеринден атлаб, Узбекистанда эгечи джашагъан элге джетеди.

- Сен умут этгенча тюлдю былайда болум, - дейди эгечи. – Меннге эркинлик берлик тюлдюле. Сен бизни къызчыкъны биргенге ал, анга къатылмазла, асыры джашды. Хапчюклени да тюйюмчекле этейик да, аланы да алыгъыз. Ычхынала эсегиз, кёрюгюз. Мен артда бир мадар излерме...

Экинчи кюн, талай адамы бла келе тургъан джюк ташыучу машинаны тохтатыб, тюйюмчеклерин да ары атыб, кеслери да минедиле. Темир джол станциягъа джетиб тюшгенлеринде, была бла келгенлени бири комендант болгъанын билдире, документлерин сорады. Кёргюзеди. Таласдан бери келирге эркинлиги болмагъаны ючюн къыса тебрейди. Тюйюмчеклени да станциягъа джыйдырады, документлерин да алады. Тамбла эртденбла комендатурагъа келирге буюруб, кетеди. Была да ызларына къайтадыла. Ашхам бола алайдан къачады. Талай кюннге джыйылады Таласха. Бир ыйыкъ да озгъан болмаз эди, чакъырадыла. Документлери келиб тура эдиле. «Къазауатда этген джигитликлеринги, артда иги ишлегенинги, кърал саугъаларынгы магъаналарын эсге ала, бу джол тюрме азаб салмазгъа оноулашханбыз», – дейдиле.

Таласдан узакъ болмай ат заводха ишге джарашады, юйленеди. Талай джылдан Таласны кесинде мекям ишлейди. Эки сабий да тууадыла. Шахаргъа кёчедиле. Шофёрлукъгъа да окъугъан эди да, предприятиелени бирини джюк машинасында ишлеб тебрейди.

1957-чи джыл башхала бла бирге, Умар да юйдегисин алыб, Кавказгъа къайтады. Морхха барады. Алай а элни алгъыннгы огъуру, хурмети къалмагъан эди. Джёгетей Аягъында тамал саладыла. Юйчюк да ишлеб, автоколоннагъа шофёр болуб джарашады. Алайдан Къарданикге кёчеди. 1972-чи джыл джарагъан иги юй ишлеб киреди. Колхозда ийнек саууучу болуб да талай джылны урунуб, солургъа чыгъады.

Къазауат бла байламлы документлерине къарайбыз. Аланы бири Шыдакъ улу Совет Союзну эки кере Джигити А. Ф. Фёдоровну партизан бирлешлигинде болгъаныны юсюнден справкады. Экинчиси партизан джашны характеристикасыды. Анда Умарны фашистле бла сермешледе этген джигитликлерини юслеринден джазылады. Кеси бек багъалатыб сакълагъан бир китабны да кёргюздю. Ол Зеленчук райондан къазауатха кетиб, Джуртубуз ючюн джан берген джашланы юслеринденди. Аланы арасында Умарны эки къарнашы, эт джууукълары, иги таныгъан адамлары да бардыла.

- Къыйын кюнледе джауну аллына темир буруу болгъанла тёлюлени эслеринде ёмюрлюкге турургъа тыйыншлыдыла, - дейди Умар, ол китабны сылай. - Энди ёсюб келгенледе быллай къоранчла болмасынла деб, Аллахдан баш тилегим олду.

Андан сора да ол джанына барсам, къайтыучан эдим. 2009-чу джыл ауушду, джандетли болсун. Умар бла Шерифатны тёрт джашлары бла бир къызлары бар эдиле. Бюгюн да сау-эсендиле. Аталарыны огъурун, сыйын сакълаб, толу юйле болуб джашайдыла, 13 сабийни ёсдюргендиле. Аладан туугъанла да онеки боладыла. Пенсиягъа чыкъгъанла, бирер джерде джетишимли ишлегенле, окъугъанла да бардыла. Гитчеге, уллугъа да Умарны джашау джолу ёмюрлюкге юлгю болгъанлай къалады.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 25.02.2020 05:04:28
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 20 "КЪАРАЧАЙ"
Афганчыла
ЮЛГЮ БОЛГЪАНЛАЙ ТУРЛУКЪДУ

Бюгюн хапарын айтыргъа излеген адамым бизни джердешибиз, афган къазауатны отлу джолларында джанын-къанын аямай, Совет къралны аллында этген антына кертилей къалгъан, таулуну ашхы шартларын да тас этмей сакълагъан Тоторкъулланы Батдалны джашы Магомедди. Отуз джылны узагъына джууукъ адамлары аны письмолары бла ушакъ эте, алада Магомедни киши джуртда хар кюнюн кёргенча, джюреклерин басаргъа кюреше, ол письмола бла джашайдыла.



Тоторкъулланы Батдалны джашы Магомед


1968-чи джыл Джангы Элде (Акъ Къалада) туугъанды. Школда он классны тауусхандан сора, ол агроном усталыкъны алыб, «Верхнекубанский» совхозгъа ишлерге киреди. Совхозда бир талай айны ишлегенден сора, 1987-чи джыл абыстол (ноябрь) айны 17-де, аскерге чакъырылгъанды. Ол биринчи Ставрополда аскерчилени джыйгъан пунктда 2-3 кюнню тургъанды, андан сора аны дагъыда талай джашны алайдан Узбекистанда Термез шахаргъа ашыргъандыла. Магомедни алайда алты айны окъутхандыла. Термез Узбекистанны къыбыла джанында, Афганистаннга бек джууукъ джерде, орналыбды.

Алты айны ичинде окънутобну тюрлю-тюрлюсюн (ала уа тыш къраллы тобла да болгъандыла) чачаргъа эмда атылтыргъа, аладан къалай сакъланыргъа керек болгъанын, душманланы хыйлалыкъ мадарларын билирге, бычакъ бла уста хайырланыргъа, дженгил чабаргъа, мийикге секирирге, таулагъа тири чыгъаргъа дагъыда урушда керек кёб тюрлю затха юретгендиле. Ол дерслени Магомед дженгил алыб баргъанды. Термезде Тоторкъул улуну дагъыда бир талай джашны къазауатха тамам иги хазырлагъандан сора, аскер тамада, аскерчилени бир джерге джыйыб, Афганистанны джерине ашырыллыкъларын билдиргенди. 1987-чи джыл хычаман (май) айны ал кюнлерини биринде, аланы Термезден Кабулгъа самолёт бла элтиб тюшюргендиле. Алайда да къауумлагъа бёлюб бирер джерге ашыргъандыла. Магомед Кабулдан узакъ болмай, 30 километрни шимал джанында, Калакан деген кишлакны къатында аскер бёлекге къошулгъанды. Аскерчилени тюрлю-тюрлю къауумгъа бёлгендиле. Аланы хар бирине бирем башха борч салыннганды. Сёзден, бир къауумуна кече бла джолгъа чыгъыб бир талай километрни тинтиб, душманланы джолларын табаргъа, бир къауумуна да андан ары ишекли болгъан затла табылсала анга кёре ол джумушну баджарыргъа, бир къауумуна да моджахедлени бугъунуб, марагъан джерлерине чабыуул этерча таблыкъла къураргъа, башхаларына да чабыуул этерге. Сержант Тоторкъул улу анда тахса ротада гранатомётчик болгъанды.

Ол анда «Саланг», «Багман» атлы уллу аскер урушлагъа къошулгъанды. Башындан берилген буйрукъну толтура, джумушха чыкъгъаны сайын, не къоркъуулу болгъан эсе да, керти таулуча, кесин тири, ётгюр кёргюзгенлей, джумушну да тыйыншлы толтургъанлай, джанына къоркъуулу къыйын джумушладан сау-эсен ызына къайтыб тургъанды.

Белгилисича, Совет Аскерлени Афганистанны джеринден чыгъарыргъа башындан оноу бегигенинде, бизни аскерчилерибизге ол бек уллу къууанч болгъан эди. 1988-чи джыл хычаман (май) айны 15-де аскерчилерибиз къаугъалы джерден чыгъыб башлагъандыла. Генерал-полковник Б.В.Громовну башчылыгъы бла эм ахыргъы аскерчи афган чекден бери 1989-чу джылны байрым (февраль) айыны 15-де ётгенди. Ол кёзюуде да аланы къоркъуусузлукъларын сакълагъан аскерчилерибизге тынч болмагъанды. Сержант Тоторкъул улугъа да аллай джумушну баджарыргъа буйрукъ берилген эди. 1989-чу джыл байрым (февраль) айны 1де аскерибизни бир полку Афганистандан чыгъыб баргъан кёзюуде моджахедле тобла атыб, чабыуул этгендиле. Алайда къаты уруш башланнганды. Аскер буйрукъну толтура, ётгюр сержант Тоторкъулланы Магомед душманлагъа къаршчы от ачады. Ай медет, къаты сермеше келиб, джауну огъундан алайда ёледи.



Магомед урушда къоркъуулу кёзюуде батырлыкъ кёргюзгени ючюн, аскерчилени джанларын сау къалдыргъаны бла ётгюрлюк танытханы ючюн, Совет къралны аллында этген антына кертилей къалгъаны ючюн ёлгенинден сора Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланнганды.

Аскерчи тенглери ючюн джанын берген таулу уланны ёлюгюн, сандыкъгъа салыб киши джуртдан туугъан элине келтириб, тыйыншлысыча аскер сый бериб, Акъ Къаланы джамагъат къаырларында асырагъандыла. Джигит аскерчини аты Къобан районну Кавказский посёлогунда ол окъугъан техникумну орамына эмда Акъ Къалада джашагъан орамына да аталгъанды.

Эркишиге эм уллу сый Ата джуртха тыйыншлы къуллукъ этиудю. Аны себебли къралыбызны аллында этген антына кертилей къалгъан сержант Тоторкъул улуну аты ёсюб келген тёлюлеге юлгю болгъанлай турлукъду. Ол школда окъугъан сохталаны, келир тёлюлени аскерпатриот иннетге эмда бирси ашхы шартлагъа юретген юлгю болгъанды.

ЭРИККЕНЛАНЫ
Азрет-Алий,

афган къазауатны ветераны.
Tinibek 27.02.2020 14:42:34
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 27 "КЪАРАЧАЙ"
Эсге тюшюрюу
НЕ КЁРДЮК, НЕ КЁРМЕДИК

Аллы газетни 8-чи, 9-чу, 10-чу, 11-чи, 12-чи номерлериндеди.

Ол мен тынгылагъан кесекде аны айтхан сёзлери мени кёзлерими джыламукъдан толтурду. «Я къудай, бу къарачай дегенинг адамны асылы экен къой», – деген эди. Тёлеген мени кёзюме къараб:
- Не болду? – деб сорду.
- Джукъ да болмагъанды, мында джашагъан
заманым эсиме тюшдю...
– дедим да къойдум.

Мени сыртым тиширыугъа айланыб эди, меннге бетсиниб айтмай эди ол сёзлени, кёлюнде болгъанын мурулдай, сёлеше эди. Къарт тиширыу, окъуй, джаза билмеген, къарангы тиширыу, бизни миллетибизге «адамны асылы» деген сыйны, алай бошуна айтыб къоймады, кёрюб, сынаб берди бизге ол сыйны.

Экинчиси, мени эгечим Байдыматны баш иеси Текеланы Джаппар, Къазахстанда Кёк-Тёбе деген элде джашай эди. Биз Кавказгъа къайтханыбыздан сора талай джылдан Джаппарны тенги, Кёк-Тёбеден Нарсанагъа солургъа келиб, тенгин излеб табыб, аны юйюне къонакъ болгъан эди. Къурманлыкъ этиб, ашайиче, ушакъ эте келиб, ол адам:

- Сиз кетгенден сора, бизге курдлула деб бир миллетни келтирген эдиле. Мен ол заманда, ол элге тамада болуб ишлей эдим да, халкъым меннге келиб, аланы бир къауумундан тарыгъа бездирдиле. Бир кюн элни адамларын джыйыб, аланы хыртха урдукъ. Кёбле кёб сёгюм салыб сёлешдиле. Ахырында мен айтдым: «Сиз келгинчи бизге къарачайлыланы келтирген эдиле. Ала мында 14 джылны колхозда ишлеб, хоншу-тийре бла татлы джашаб, кеслерин сюйдюрюб кетгендиле. Кёб болмай бизде джашаб кетген къарачайлыладан бир киши, келиб, 7 кюнню къонакъ болуб кетген эди. Ол адамгъа хар кюн сайын элибизни адамлары 7 къурманлыкъ къой кесиб сыйлагъан эдиле. Къарачайлылагъа тансыкъ болуб тургъанларын билдириб, энтда тур бир кесек, деб тилей эдиле.

Сизни уа хатачы къауумугъузну бизден къоратсала, хар юй, бири да къоймай, этерикди къурманлыкъ, аладан къутулгъанлары ючюн», – деди.

Хар миллетни ичинде да аманы, игиси да болгъаны ол хакъды. Алай болса да, бетинге къараб, адамларынга бедишле айтыб сёкгенлерин эшитгенден эсе, ёлюб къалгъанынг игиди.

Ол къарт тиширыу бла Кёк-Тёбе элни тамадасы бизни миллетибизге берген сыйны къатында кърал иги ишлегенибиз ючюн берирге къызгъаныб къойгъан саугъала джукъ да тюлдюле. Биз джуртубузгъа кете тебрегеникде Къазахстанны тамадалары: «Кетмегиз, биз сизге автономия да берейик», – деб кюрешгендиле. Сёз ючюн, биреулен: «Мен иги адам неда аман адам болгъанын къалай билирге боллукъма?» – деб соргъанды. Файгъамбар (гъ.с.): «Хоншуларындан сор», – деб джууаб бергенди.

1943-чю–1944-чю джылла халкъыбызгъа бек къыйын джылла болгъан эдиле. 1945-чи джыл къазауат да бошалыб, миллетибиз да джергили миллетни адамлары бла шагъырей болуб, бир кесек эс джыйдыкъ. Бизни юйюрде къарт атам бла къарт анам болмаса ёлген да болмагъан эди. Хар къарачай юйдеги кесине самандан юй да ишлеген эди. Биз да сатыб алгъан эдик иги уллу юй. Джашла, къызла да юйлениб башлагъан эдиле. Бизде да уллу къарнашым бла уллу эгечим юйленнген эдиле. Бизни инджилтген анамы ауругъаны эди.

Анам 1905-чи джыл туугъан эди. Атасы Ёзденланы Джюсюб, анасы Батчаланы Гыджык, джангыз къарнашы Адемей Турциягъа кёчген эдиле. Анама олсагъатда 3 джыл болгъанды. Стамбулда 6 джыл джашаб, ызларына къайтыб келиб, Джазлыкъда Бокайланы тийреде орналгъандыла. Къарнашы Адемей да юйлениб, юч сабийи да болуб, Къумушха кёчер къайгъы эте айлана тургъанлай, тели ауруудан ауруб ауушханды. Бу иш Адемейни атасына да, анасына да, эгечине да бир ауур къыйынлыкъ салады. Мени анам бек кемсиз этиб, хаман джылаб тура эди. Адамла урушсала, къулакъ ичине барыб, сыртын бир уллу ташха тиреб, джылаб келиучен эди. Алай бла ёпкелерине сууукъ чабдырыб, хаман джётел этиб туруучан эди. Джазлыкъда врач джокъ эди да, дарман да этилмеген эди. Ол хыйсабда кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын да сынаб, ёпкелери туберкулёз ауруугъа айланыб, тёшекге тюшген эди.

ЧОМАЛАНЫ Мухаммат хаджи.
Мирный эл.
Мындан арысы басмаланныкъды.
Tinibek 27.02.2020 14:45:30
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 27 "КЪАРАЧАЙ"
Экология
ТЫЙЫНШЛЫСЫЧА ЭТЕРГЕ

«Къарачай-Черкес Республиканы властлары 2020-чы джыл «Экология» деген миллет проектни тамалында Къарачай шахарда хылымылы, керек болмагъан къаты затла джыйылгъан джерни тазаларгъа, айбатлы этерге муратлыды. Ол ишни тыйыншлысыча толтуруб этерге 70 миллион сом ачха джоюм этилликди», - дегенди республикада Табигъат бла суу байлыкъланы сакълагъан управлениени тамадасы Ёзденланы Борисни джашы Джашарбек.



Ол быйыл «Чистая страна» деген федерал проектни тамалында республиканы джеринде «Рекультивация свалки ТБО в городе Карачаевске» деген иш планнга кёре джашауда орунлу боллугъун айтханды.

Джашарбек чертгенден, ол ишни джашауда орунлу этер ючюн, 69,99 миллион сом джоюллукъду - федерал бюджетден 66,491 миллион сом, республикан бюджетден 3,499 миллион сом.

Конкурс документле джарашдырылыб, бегитилгендиле. Ала дорх бардырыр ючюн, бирикген информацион системагъа салыннгандыла. «Проект-смета къагъытланы джарашдырыр ючюн, проект-тинтиу ишле бардырыладыла. Кърал кесаматны 2020чы джылны арттотур (апрель) айыны 1-не бегитир нюзюр барды», - дегенди Ёзден улу.

Ол айтхандан, бусагъатдагъы хылымылы атылгъан джер хайырланыугъа 1996-чы джыл берилгенди. Алайы шахарны шимал джанында, Къобан сууну сол джагъасында, алгъын Къарачай конденсатор завод орналгъан тёгерекде эди. «Алайда заманны излемине джууаб берген система джокъ эди. Хылымылыны, керек болмагъан къаты затланы айыргъан, бир затдан башха зат этген станция, башха керекли зат болмагъанды. Къарачай шахар округну бегими бла, 2012-чи джыл алайы джабылгъан эди», - деб билдиргенди ол.

Ёзденланы Джашарбек андан ары сёзюнде айтхандан, 2021-чи джыл «Чистая страна» деген федерал проектни тамалында республикада Зеленчук станседе да, хылымылы, керек болмагъан къаты затла джыйылгъан джер алайыча тазаланыб, бусагъат заманны излемине джууаб берген система бла баджарылыб этилликди.

Миллет проектни юсюнден айтсакъ, «Экология» деген миллет проект 2024-чю джылгъа дери джарашдырылгъанды. Аны «Чистая страна», «Комплексная система обращения с твёрдыми коммунальными отходами», «Инфраструктура для обращения с отходами 12 классов опасности», «Чистый воздух», «Чистая вода», «Оздоровление Волги», «Сохранение уникальных водных объектов», «Сохранения озера Байкал», «Сохранения биологического разнообразия и развитие экологического туризма», «Сохранение лесов», «Внедрение наилучших доступных технологий» деген, бёлюмлери бардыла.

Эресей Федерацияны миллет проектин толтурургъа бютеулей да 4 триллион 41 миллиард сом кетерикди - федерал бюджетден 701,2 миллиард сом, РФ-ны субъектлерини бюджетлеринден 133,8 миллиард сом, бюджетден тышында да 3 триллион 206,1 миллиард сом.

АЛЧАКЪЛАНЫ Хусей.
Tinibek 27.02.2020 14:46:52
Сообщений: 1273
2020 дж. байрым айны 27 "КЪАРАЧАЙ"
Окъуучуланы тилеклери бла
БАСМАЛАСАГЪЫЗ ДЕБ ТИЛЕКЧИБИЗ

Багъалы редакция!
Бёлек джылны мындан алгъа «Къарачай» газетде тарих илмуланы кандидаты, Бютеуэресей геральдика бирлешликни членкорреспонденти Хатууланы Рашидни «Къарачай-Малкъар байракъла» деген статьясы чыкъгъан эди. Ол статья басмаланнган газетни асыраб къоймагъаныбыз амалтын, излеб табалмайбыз. Байракъла бла байламлы тарихибизни, адетлерибизни билирге ол материал бек керек болады. Бир мадар бар эсе, энтда бир кере басмаласагъыз деб тилекчибиз.


Салам бла, КъЧКъУ-ну студентлери.

Къарачай-Черкес кърал университетни хурметли окъуучулары! Сизни тилегигизни къабыл эте, белгили алимибиз Хатууланы Тохтарны джашы Рашидни «Къарачай-Малкъар байракъла» деген статьясын басмалайбыз.

Салам бла, «Къарачай» газетни редакциясы.


КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАЙРАКЪЛА

Бурун къыз бергенде, келин келтиргенде, къарачайлыла, малкъарлыла байрамда тукъум байракъла бла хайырланнгандыла (аллай байракълагъа тукъум тамгъаны салгъандыла). Сёз ючюн, кюёу джёнгерле келинни алыб келген заманда, келинни, кюёуню тукъум тамгъалары салыннган байракъланы кёлтюрюб баргъандыла. Джашны джёнгерлерин сынар ючюн, аллай байракъны урлау адет болгъанды. 1868-чи джыл быллай байрамланы биринде болгъан орус алим Н.Ф.Грабовский (ол Бахсанда Орусбийлада къонакъда болгъанды) айтылгъан адетни юсюнден былай джазады: « Потерять это импровизированное знамя считается между горцами величайшим позором, способным вызвать серьёзную драку и неприятные последствия. По мнению солидных людей, молодежь, позволившая каким бы то ни было путём овладеть знаменем, может допустить это и по отношению к невесте. Несмотря на дурные последствия, вызываемые подчас смелым нападением на святыню киеу жёнгеров, нападения эти делаются все-таки при каждой свадьбе».

Бюгюнлюкде ол адет уну тулгъанды, «байракъ» деб аллай байрамда машина юсюне салыннган тюз къумачха айтыб къоябыз.

***
Байракъланы, тамгъаланы, герблени тинтген илмугъа геральдика дейдиле. Хар илмудача, геральдика тинтиуню кесини джорукълары бардыла. Байракъланы тинтгенде, ол джорукълагъа кёре, эм биринчи юч затха эс бёлюнюрге керекди: байракъны формасына, байракъны бетине, аны юсюндеги суратлагъа-белгилеге.

Бу джорукъланы эсде тутуб, ата-бабаларыбызда джюрюген байракъланы юслеринден хапар излейик. Аны да эки бёлюб: биринчи бёлюмде орта ёмюрлени ал кёзюуюндеги материаллагъа, экинчисинде, аланы арт кёзюуледе эмда XX-чы ёмюрню ал джылларына дери белгили болуб джюрюген затлагъа.

Тюркютле

580-чи джылгъа Кюнчыгъышдан келген тюркют аскерле, Шимал Кавказдагъы халкъланы кеслерине бойсундуруб, бизни регионну джерин къралларына – Тюрк къагъанатха – къошхан эдиле. Аны бла дуния тарихде ары дери анга тенг болмагъан, тамам уллу империяны къурамына Къара тенгизни джагъасындан Корея тенгизни джагъасына дери джерле киредиле...

604-чю джыл Тюрк къагъанат экиге бёлюннген эди: Шимал Кавказ Кюнбатыш – Тюрк къагъанатны къурамында къалгъан эди. Ич къаугъала, даула тохтамай, кърал джылдан джылгъа кючюн таууса барыб, мындагъы халкълагъа бийлик этерге ахырында хыйсабы джетмей башлагъан эди.

630-чу джыллада тюркют къралдан булгарлыла (аланы башчылары) тюркют къагъанны эгечинден туугъан да байрагъына бёрю баш суратны салгъанды.

Бёрю бютеу тюрк тилли халкълада «сыйлы джаныуар» болгъанды. Ашина тукъум да кесин бёрюден джаратылгъаннга санагъанды... Бюгюнлюкде бёрю баш салыннган кёк байракъны Молдавиядагъы тюрк тилли гагауузла джюрютедиле. Къазахстанны байрагъы да кёкдю. Кёк бетли байракъны кърым татарлыла да джюрютедиле. Кёк сызла Азербайджанны, Узбекистанны байракъларында да бардыла...

Къарачай-малкъар халкъда кёк байракъ, байракъгъа бёрю баш салыннган болгъанды деб билинмегенликге, экисин да ата-бабаларыбыз уллу сыйлагъандыла. Ол зат бизни нарт эпосубузда да ачыкъ белгиленибди. Сёз ючюн, Ёрюзмекни «эмчек анасы» бёрю болгъанды, ол шайтанланы бёрю тону бла джанларын алгъанды; Сосуркъа кёкден тюшген кёксюл ташдан туугъанды...

Ашина империяны байрагъын ата-бабаларыбыз джюрютгенлери ишексиз болур. Тюркют (Тюрк) къагъанатны къурамына кирген халкъланы барысындан да тюркют аскерге бёлекле къошулгъандыла. Аланла, булгарла, хазарла къуллукъ этгендиле ол аскерде (бу миллетле бизни этногенезибизни «ёзегине» тергеледиле). Ол аскер а бёрю башлы кёк байракъны тюбюнде джюрюгенди...

Аланла

VII-чи ёмюрде джашагъан эрмен алим Мовсес Хоренаци айтханнга кёре, ол кюзюуде аланланы байракълары джелмауузлагъа (дракон) ушагъандыла: «Вьющиеся на знамёнах драконы с ужасно разинутой пастью, вздымаемые дыханием ветра».

Алим К.В. Тревер джазгъаннга кёре, джелмаууз халлы болгъан байракъла бла аланлагъа дери скифле, сарматла да хайырланнгандыла (скифле, сарматла, аланла бир тамырдан чыкъгъандыла).

Джелмауузгъа аллай уллу дараджа нек бергендиле аланла? Бу таурухлу джаныуар Азияда бек сыйлыгъа саналгъанды, джерге, джер тюбюне, кёкге – бютеу дуниягъа – бийлик этгеннге тергелгенди.

Бизни ата-бабаларыбызны джелмауузгъа уллу сый бергенлери нарт эпосубузда белгиленеди. Сёз ючюн, Генджакешауай нартны сют анасы эмда анга кюбе этген онеки башлы сарыубек (джелмауузну бир тюрлюсю) болгъанды. Къызыл Фук ат орнуна джелмауузгъа миниб айланнганды кёкде. Къарачай фольклорда Тейри дунияны джелмаууздан джаратханыны юсюнден айтыу барды. Джелмауузну аман кёргюзген чурумла фольклоргъа кеч киргенлери илмуда бегибдиле: таурухлу-мифли джелмаууз да, аны тюрсюнлю тюз джылан да – меджисуу кёзюуде бек сыйлы болгъандыла, алагъа табыныб тургъандыла къарачайлыла...

Джелмаууз халлы байракъланы къарачайлыла бла малкъарлыла джюрютген болурла деген оюмгъа келеди тегей алим Р. Дзаттиаты. Неге таяныб джазады ол алай?

Эбзелени (сванланы) байрагъына «Леми» (Аслан) байракъ тергелгенди. Былай алыб къарасанг, бу байракъны формасы джукъгъа да ушамайды. «Леми» бирча контуру болгъан эки къумачдан тигилгенди. Тёгереги сырылыбды, къуру бир джаны – таякъгъа илиндирилгени – алай къалыбды. «Лемини» кёлтюрселе, аны ичине ол сырылмагъан джанындан хауа, джел кириб, кёбдюрген этеди. Ол заманда байракъны халы джаныуар сыфатны алады. «Леми» байракъ аланланы байракъларына бу джаны бла ушагъанын черте, Р. Дзаттиаты энтда бир затны келтиреди. Эбзелени айтыуларына кёре, «Леми» байракъ алагъа «татарлыладан» тюшгенди (эбзеле, «татарлыланы» хорлаб, быланы байракъларын алгъандыла). Дзаттиаты, «тау татарлыла» деб къарачайлыла бла малкъарлылагъа айтханларын эсге салады да, Эбзеге быланы аскерлери чабыуул этген болурла, дейди: «Организаторами нашествия, или скорее всего набега, были по-видимому, северные соседи сванов - аланы.., позднее ставшие мусульманами балкарцы и карачаевцы. Ещё недавно их называли горскими татарами»... Алай болгъаны бла болмагъаныны тюзюн айтхан къыйынды; «Леми» байракъ Эбзеге тышындан келгенин ала кеслери айтадыла, муну формасы да алан формагъа ушагъанын гюрджю алим В. В. Бардавелидзе айтады, тегей алим Р. Дзаттиаты уа аны бизни бла байламлы этеди. Сора биз кесибиз аллай затха эс бёлмей къалай къояйыкъ? Мынга къуру бир зат къошарыгъыбыз барды: «Леми» байракъдан копияла этиб тургъандыла эбзеле. Аланы бири къызыл, бири сары, бири акъ болгъанды. Терк Башы Тегейни байрагъы бюгюнлюкде ол юч бояуну джюрютеди»... Аланланы байракълары къуру джаныуар формалы болмагъандыла. Зеленчук районда табылгъан алан «патчах кешенени» къабыргъасында алан байракъны бир тюрлюсюн кёребиз. Биз билген материаллагъа кёре, бурун Къарачай бла Малкъарда байракъ бла юч затда хайырланнгандыла: уруш-къазауат чотда, юйюр байрамлада, меджисуу оюнладабайрамлада. Малкъар алим А.И. Мусука улу келтирген материалгъа кёре, ата-бабаларыбыз «къуугъун байракъны» джюрютгендиле. Ол къара тюрсюнлю болгъанды, юсюнде да эки къама бла бир садакъ окъну сураты. Ол байракъ тышындан къоркъуулу зат, чабыуул болса кёлтюрюлгенди, аны кёргенлей, джамагъат бирча къобханды, эркишиле аскерге джыйылгъандыла.

Скифлени кёзюуюнден башлаб, аланлада, андан сора къарачай-малкъар миллетде «текмет» деген белги джайылгъанды. Эм эски эсгертме (бу белги бла) Малкъарда табылгъанды, анга 2500 джыл болады. Эм эски муслиман эсгертме-текмет салыныб Къарачайда Къарт-Джурт элде табылгъанды. Ол XVII-чи ёмюрде этилгенди.

Джашил байракъ, байрам байракъ

Меджисуу кёзюуде къарачай-малкъар халкъда джаз ала, сабан ишлени аллары бла, «Гутан» деб байрам этгендиле. Анга байракъ бла чыкъгъандыла. Ол байракъ джашил болгъанды. Къартланы айтханларына кёре, «байракъны джашил болгъаныны баш магъанасы: кырдыкла, агъачла кибик, сабанларыбыз кёгерсинле, битсинле деб». Бу байракъны сабанлагъа чыкъгъан алдагъы, сайлама ёгюзню боюнсхасына илиндиргендиле. Барыуда быллай алгъыш айтыб баргъандыла:

Къууанч бла баразагъа
барайыкъ,
Бир атханыбыз минг болсун!
Тейрини кёлю тюз болсун!
Бек битсин, сау джетейик,
Бу урлукъча бюркейик.
Къарасына джетгенча,
Агъына да джетейик.

Гутан байрам меджисуу тёреледен къалгъанды, анда сыра, боза ичгендиле. Меджисуу тейрилени бирине «Чоппа» дегендиле. Анга аталыб уллу джамагъат байрамла этгендиле. Аланы биринде «Чоппа тойда» ат чабышыу къурагъандыла.

***
1991-чи джыл «Ленинни байрагъы» газетде, 1992чи джыл а Малкъарда «Тёре» джамагъат организацияны малкъар тилде чыкъгъан газетинде статьялары басмаланнган эдиле. Къарт-Джуртда гитче заманында Шамшудин афенди кёргюзген байракъны суратын салгъан эди ол статьялада. Авторну джазгъанына кёре, бу байракъ бла Къарачайда хайырланнгандыла. Байракъны юч этиб бири джашил, къалгъаны акъды. Джашил кесегинде алтын окъа бла ай бла джулдуз тигилиб эди, акъ кесегинде уа къара бояу бла арабча «Ля илляха илла-ллах, Мухаммаду ррасулу-ллах» деб джазылыб эди, дейди Къазий-Мухаммат.

- Мени сартын, быллай байракъ болгъаны ишексизди. Нек? Ай бла джулдузу болгъан байракъла бла къарачайлыла хайырланнганларын кёзю бла кёрген Текеланы Исмаилны (Наукъну) къызы Супият (1908-чи джыл туугъанды) меннге хапар айтхан эди. Андан сора Халкёчланы Нанакишини джашы Къады бир къарт аммадан джазыб алгъан хапарны берген эди меннге. Ол хапаргъа кёре, Къарачайда ай бла джулдузу болгъан (джулдузну ичинде да Минги Тауну гитче суратчыгъы урулуб) джашил байракъ бла хайырланнгандыла.

Башында айтханыбызча, джашил бетли байракъла Къарачайда ислам дин келгинчи дери да бар эдиле. Алайсыз да халкъ сыйлагъан джашил бетли байракъ ислам дин келгенинден сора андан да мийик дараджагъа чыкъгъанды. Башха суратла къораб, анга муслиман белги – ай бла джулдуз – салынады.

ХАТУУЛАНЫ Рашид,
тарих илмуланы кандидаты.
Изменено: Tinibek - 27.02.2020 14:48:09
Tinibek 27.02.2020 14:50:16
Сообщений: 1273

1 0

2020 дж. байрым айны 27 "КЪАРАЧАЙ"
Маданият джашау
ТИН БАЙЛЫКЪНЫ ДАГЪАНЫ


Миллетни кёлюн кёлтюрген, ангысын ёсдюрген, алгъа учундургъан затланы бири джарыкълыкъды. Ол джашауну къайсы санагъатында да джетишимле этерге себеб болады. Кърал аны ёсюуюне, бегиуюне къайгъыргъанлай да турады. Арт джыллада ол артыкъ да ачыкъ кёрюнеди. Къобан районда болум да анга шагъатды. Бу ишге администрацияны тамадасыны орунбасары Глоуланы Зульфия къарайды. Маданият бла солуу аралыкъгъа Хасанланы Лида башчылыкъ этеди. Экиси бла да тюбеб сёлешдик.

- Къачан да биз кёбчюлюкге аталгъан ишледе, Ата джурт къазауатда Хорлам бла байламлы затлагъа уллу магъана бергенлей тургъанбыз. Хорламны 75-джыллыкъ къууанчын этерге хазырланыб тебрегенли уа баш ишибизге аны санайбыз, – деди Глоуланы Зульфия. – Айырыб да «Песни военных лет09» деген акцияны юсюнден айтыргъа тыйыншлыды. Проект халда 2019-чу джыл аны джашауда бардырыб башлагъан эдик. Анга элчиле, ишчиле, устазла, организацияланы къуллукъчулары, сохтала, къысхасы бла айтсам, районда джашагъанланы къайсы бири да къошулургъа эркинди...

- Джарыкълыкъ юйлеге-затха келибми джырлайдыла? Огъесе...

- Алай этгенле да бардыла. Кёбчюлюк а кесине къалайда таб эсе, алайын сайлайды. Асламысы юйлеринде. Джырлагъанларын телефонлагъа алыб, Интернетге саладыла. Маданият-джарыкълыкъ ишлеге джууаблы адамла аланы бир джерге джыядыла. Кёб турмай былтыр тюшгенлеге къарарыкъбыз. Эм ариу джырлагъанлагъа саугъала берилликдиле.

- Бу озгъан джыллада Къарачай-Черкесияда джангы джарыкълыкъ юйле ишленнгендиле, эскилеге ремонт этилгенди. Республиканы тамадалары сизни да унутхан болмазла?

- 2018-чи джыл районну аралыгъы Кавказскийде джарыкълыкъ юй хайырланыугъа берилди. Къазийланы Хусейн администрациягъа башчылыкъ этген заманда тамалы салыннган эди. Битгенинде аны атын атадыкъ. Былтыр Ильичевский элде ишленди. Быйыл Счастливое элде эте турадыла. Келир джыл Октябрьский элде ишленникди. Къалгъан джерледе клубланы да бир къаууму джангыртылгъанды, къалгъанларын да бу джыллада ол дараджагъа джетдирирге, деб турабыз...

Миллетни джарыкълыкъ-маданият излемин баджарыр джанындан этилген ишлени юслеринден Хасанланы Лидагъа сордукъ.

- Къараучуланы разы этген фахмулу джашла, къызла кёбдюле. Орус халкъ эмда эстрада джырла бла «Халкъ ансамбль» деген сыйлы атха тыйыншлы болуб тургъан эки коллектив барды. Былтыр Кавказскийде Джарыкълыкъ юйде миллет тепсеулени ансамбли къуралгъан эди. Анга Саров Магомет башчылыкъ этеди. КъЧР-ни махтаулу артисти Катчиланы Руслан Ильичевский элде аллай джангы кружок къурай турады. Ары джюрюгенле къарачай халкъ джырлагъа юренникдиле. Ударный, Чапаевское, Майский, Дружба дагъыда башха элледе да суратлау коллективле бардыла...

- Кавказскийде джангы Джарыкълыкъ юй районну маданият аралыгъы болуб тургъанын билебиз. Элледе кёз ачыу ишлени бардыргъанлагъа да болушургъа тюше болур. Аны, былайыны кесинде этилген затланы юсюнден да айтсанг.

- Элледе суратлау коллективле бла байламлылыкъ тутабыз, ишни къураргъа болушургъа да керек болады. Кавказскийде Джарыкълыкъ юйде уа кёб тюрлю кружок барды. Аланы экисинде тепсеген этедиле. Бирине уллула, бирине да сабийле джюрюйдюле. Сурат салыудан, шахмат оюнладан, кийим бичген-тикген дегенча затладан да бардыла кружокла. Къайсы бирине да билимлери, сынамлары болгъан адамла башчылыкъ этедиле. 2019-чу джыл драмкружок да къурагъан эдик. Ол «Мы помним» деген биринчи спектаклни хычаман (май) айны 9-да, Хорламны кюнюнде, кёргюзген эдик. Джыйылгъанла бюсюреу этген эдиле. Пьеса халда къураб, джарыкълыкъ юйню директору Кузиева Инга бла мен джазгъан эдик. Сахнада ойнагъанланы сан биринден къалгъаны Джарыкълыкъ-солуу аралыкъны къуллукъчулары эдиле. Режиссёру Кузиева Инга эди. Не тюрлю ишибизде да Черкесскеден келиб мында къуллукъ этген, КъЧР-ни махтаулу артисти Ёзденланы Зураб болушханлай турады.

- Районда кёб сабийли юйдегиле, сакъат сабийле, къарыусуз джашагъанла да болурла. Алагъа аталыб джукъ этилемиди?

- Этерге кюрешебиз, этгенибиз кёлюбюзге джетмейди ансы. Бир юлгю келтирейим: Джангы джылны къууанчы бла алгъышлаб, сабийлени къууандырыр ючюн «Сундук Деда Мороза» деб, къурагъан эдик. Администрацияны тамадасы Чомаланы Мухаммат-Амин джарыкълыкъмаданият ишлеге бек къайгъырады, болушханлай турады. «Сундук Деда Мороза» деген оюнубузгъа келгенлени барына да саугъала берилген эдиле. Ол джоюмну да администрация этди. Сабийле саугъаланы да алыб, Джангы джылда болуучусуча, тюрлю-тюрлю оюнлагъа, тепсеулеге къараб, джырлагъа тынгылаб, бек джарыб, къууаныб кетген эдиле.

- Мындан арыгъа не ишле белгилегенсиз?

- Баш ишибиз «Славим Победу Великой Державы» деген уллу концертни къурамлы ётдюрюудю. Ол районну творчество коллективлерини отчёту боллукъду. Анга хазырланыб кюрешебиз, байрым (февраль) айны 28-де, сагъат 11-де кёргюзюрюкбюз.

- Муратыгъызгъа джетигиз.

- Биргелей. Сау болугъуз.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 17.03.2020 03:49:47
Сообщений: 1273
2020 дж. алтотур айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
Эсге тюшюрюу
НЕ КЁРДЮК, НЕ КЁРМЕДИК

Аллы газетни 8-чи, 9-чу, 10-чу, 11-чи, 12-чи, 13-чю, 14чю номерлериндеди.

Доктор къайгъы этерча болмады, больница да джокъ эди. Бир фельдшер джаш бар эди да, ёпкелерине тынгылаб: «Эки уллу каверна барды ёпкелеринде, мынга бир кесек джашаргъа боллукъду, нарат чегетде орналгъан санаторияда джатса, сёз ючюн, Тебердиде санаторийде, алай а сизни ары иерик тюлдюле.

Анагъыз да кёб турмай ёллюкдю», – деген эди. Айтханыча, 1950-чи джыл никкол (июнь) айда, анабыздан айырылгъан эдик. Сегиз сабийин да ёсдюрюб, бирибизден да кесине хайырын кёрмегенлей кетген эди къыйынлы анам. Мени анамча Джазлыкъда бир тиширыу да болмаз эди. Джашха джаш, къарха къарт, джарыкъ, огъурлу тиширыу эди. «Мен сизни асыраб уллу этдим, энди сиз меннге къарагъыз», деб турур заманында кетди дуниядан. Джангыз да мени джюрегими басхан неди десегиз, анам ол тауусулмазлыкъ дунияда джандетде болур деб умутчума Аллахдан. Саулугъунда не намазын, не оразасын къоймай эди. Туудукъларыны бири анам ючюн деб, хаджи да къылгъан эди.

Энди атамы юсюнден айтайым. Атам Чомаланы Таусолтанны джашы Маймул (тюз аты Юнюс, чам аты Маймул кёб айтыла, къагъытха тюшюб къалгъан эди). Ёмюр джашауу малчылыкъ бла ётген эди. Аслам мал тутханла, Джазлыкъда кечиндиралмай, малларын тышына алыб кетиб, анда кечиндиргендиле. Мени атам да аланы бири болгъанды. Джылла бла юйюн кёрмей, юйдегили болургъа да заманы болмай, кюрешгенди малла бла. Ол себебден атам 40 джылгъа джууукълашыб, алай юйленнгенди. Совет власть эки ийнек, беш къой, бир ат неда бир эшекден къалгъан малларын сыйырыб колхозгъа алгъан эди. Атамы колхозда бригадир этиб салгъан эдиле. Малгъа къараб юреннген адам, ол ишни иги баджарыб тургъанды. Зор бла сюрюлюб Къазахстаннга тюшгеникде уа, джылы келген атам, юйдегисин не бла асыраргъа билмей, джунчуб къалгъан эди. Джазгъа сау-эсен чыкъгъаныкъда, кёгет битдирген бригадагъа къарауул этиб салгъан эдиле. Кавказгъа къайтхынчы атам ол ишде ишлеб турду. Анам ауушхандан сора, экинчи юйдеги къураргъа да излемеди. Алай бла атам Сторожевой станседе 1974-чю джыл, 100 джылдан атлаб ауушхан эди. Аллахны рахматында, Файгъамбарны шапагъатында болгъанлагъа Аллах нёгер этсин. Бек диннге берилген адам эди.

Мен атамы не юй бийчесине, не сабийлерине, ургъан, урушхан огъай эсенг, ауазын кёлтюрюб сёлешгенин да эшитмегенме. Мал кесерге керек болса: «Да къойчугъа сорайыкъ да, ол бергенни кесейик», – деб менден эркинлик алыб, алай кесе эди. Мен атамы биреу бла не урушуб, не тюйюшюб кёрмегенме эмда эшитмегенме.

Ууакъ юйдегили болуб тургъанлай, айырылгъан эдик анабыздан. Ёле туруб, осият этген эди анам уллу къарнашым Азретге: «Алийчикге 15 джыл толгъунчу, юйдегинг бла айырылыб кетме», – деб. Анамы осиятын артыгъы бла толтургъан эди Азрет. Ол анам осият этген Алийчик бюгюнлюкде баш категориялы врач, Эресейни махтаулу врачы Нарсанада санаторияда тамада врач болуб ишлейди. Юй бийчеси бла юч сабийни ёсдюрюб, юйлендиргенди, 6 туудугъу да барды, алагъа да къууана, ишин да баджара, эки кере хаджилик да къылыб, джашайды.

Къалгъанларыбыз да джашла да, къызла да хаджиле болгъанбыз. Юч джашны баш билимлери да барды. Уллу къарнашымы окъурукъ заманы Къазахстанда ётюб кетген эди. Алай болса да ёмюрю механика бла сауулгъан ийнекле тургъан фермагъа тамада болуб тургъан эди. Юч къыз бла юч джашны ёсдюрюб, туудукъларына къууана, дуниядан кетген эди, джандетли болсун.

Айтек къарнашым, геологла хазырлагъан институтну бошаб, Кольцов атлы экспедицияда бёлекни тамадасы болуб ишлеб, пенсиягъа чыкъгъан эди. Юй бийчеси бла бирге эки джаш бла бир къыз ёсдюрген эдиле. Алагъа да баш билим бериб, юйлендириб, туудукъларын да кёрюб ауушхан эди, джандетли болсун.

Къызла барысы да сауэсен джашайдыла. Туугъанлары, туудукълары да кёбдю, туудукъладан туугъанла да барды. Атам бла анамы туудукъларыны барын да санасанг 144 болады. Аллахха болсун махтаула, бизни миллетибизни джокъ этиб къояргъа умут этиб кюрешген, адам тюрсюнлери болгъан Ибилисни джёнгерлери, кеслери джокъ болдула. Алхамдулиллях, бизни миллетибиз а, джокъ болуб къалгъан огъай эсенг, джашнаб, ёсюб барады...

Биз не кёрдюк, не кёрмедик. Аллаху тагъала мындан ары джашарыкъ миллетибизге биз кёрген къыйынлыкъланы сынатмасын. Ийманыбызны Аллах кючлю этсин, бютеу джерни юсюнде джашагъан миллетлеге барысына да мамырлыкъ, тынгылы джашау Аллах берсин. Я, Аллах, Кесинг джаратхан джанларынга ачлыкъ-джаланнгачлыкъ кёргюзме, къазауат болуб адамланы бир-бирлерине къырдырма, тынчлыкъ джашауда джашаб, ийман бла ёлюрге насыб эт! Амин!

ЧОМАЛАНЫ Мухаммат хаджи.
Мирный эл.
Tinibek 17.03.2020 04:28:36
Сообщений: 1273

1 0

2020 дж. алтотур айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
Юбилей
ДЖАНГЫ ДЖЕТИШИМЛЕ ТЕДЖЕЙБИЗ

Тарих илмуланы доктору, талай илму китабны автору, белгили алимибиз Чотчаланы Борисни къызы Кипкеланы Зарема бу кюнледе кесини юбилейин белгилегенди.



Зарема Кавказны тарихинде къарачай миллетибизни энчи орнун ачыкълаб, XIX-чу ёмюрде миллетибизде болгъан ишлени игисин, аманын да толу айгъакълагъан алимди. Аны «Карачаево-балкарская диаспора в Турции» (2000 дж.), «Российский фактор в миграциях и расселении закубанских аулов XX века» (2002 дж.), «Абазины Северного Кавказа: внутренние и внешние миграции в XVIII–XIX веках» (2005 дж.), «Народы Северо-Западного и Центрального, Кавказа: миграции и расселение (60-е годы XVIII – 60-е годы XIX вв.)», «Потомки Чингисхана в истории Северного Кавказа XVIII-XIX вв.» (2017 дж.) деген китаблары миллетибизни унутулуб, джашырылыб тургъан тарихин ачыкълагъанлары бла бирге, тарихибизни урларгъа кёлленнгенлени, бизге уллу сёлеширге кюрешгенлени тюшюндюредиле.

Кипкеланы Зарема 1960чы джыл алтотур (март) айны 2-де Черкесскеде туугъанды. Атасы Чотчаланы Борис бла анасы Лепшокъланы Лейла башха миллетлени сабийлери бла бирге окъугъан къызларына туугъан халкъыны энчилигине эс бёлюрге кереклисин черте ёсдюргендиле. Аны ючюн болур, Зарема Къарачай шахарда институтха кириб, аны филология факультетин айырмагъа тауусханды.

Андан сора, джазыуун тебердичи Кипкеланы Томпаны джашы Назим бла бир этиб, Ставрополгъа кёчгенди. Устаз болуб ишлегенди. Сабийлери ууакъ болгъан заманда журналистика бла да кюрешгенди. Аны материаллары, статьялары республиканы, крайны газетлери бла журналларында басмаланнгандыла. Кеси айтхандан, белгили тарихчи Валентина Невскаяны юсюнден статья джазаргъа керек болуб, анга тюбегенинде, ол, Зареманы Тюркге, мухаджирликге, кетген къарачайлыла бла малкъарлыланы юслеринден уллу хапарлы болгъанын кёрюб, тарих бла кюреширге къызындыргъанды. Алай бла белгили алим Зареманы джашау джолун белгилегенди. Илмуда биринчи атламларына, джетишимлерине къууаннганды, кесини архив документлери бла Къарачайда 1960-чы джыллада джыйгъан материалларын хайырландырыргъа да бергенди.

Алай бла Зарема Ставрополь кърал университетде кандидат экзаменлерин айырмагъа бериб, тарих факультетни деканы А.А. Кудрявцевни башчылыгъы бла аны кафедрасында илму ишин хазырлаб, 2000-чи джыл диссертациясын джакълагъанды. Ол джыл огъуна «Миграции и расселение народов Северо-Западного и Центрального Кавказа в период их вхождения в состав Российской империи» деген теманы тинтиб башлагъанды. Бу тема бла байламлы аны юч монографиясы бла илму китаблада джюзге джууукъ статьясы чыкъгъанды.

Къралда белгили тарихчиле Зареманы илму ишлери бюгюннге дери тарихде чертилиб, бегиб тургъан оюмланы, стереотиплени къурутханын кёрселе да, анга разы болуб, бир аууздан уллу багъа бередиле.

Башында чертгенибизча, Зарема, миллетибизни унутулуб баргъан тарих бетлерин къайтаргъан алимлерибизни бириди. Аны доктор диссертациясында ачыкъланнган затла кёблени ойлашдырырчадыла. Анда къуру къарачай-малкъар миллет тюл, бизни республикада джашагъан бютеу башха халкъланы да орналгъан джерлери бла миграциялары къалай ётгенлерини тарихи бирча толу тинтиледиле. Эресей империяны къурамына кирген кёзюуде ол миллетле бирер чурум бла джашагъан джерлерин ауушдургъанлай тургъандыла. Ахырында Кавказ къазауатны аягъында Эресейни властлары аланы бусагъатда джашагъан джерлерине келтириб орнатхандыла. Илму ишде чертилген, архив документле бла бегитилген фактла, керти болгъан ишле хар затны кесини орнуна саладыла. Ачыкъдан айтыргъа, Эресей империяны Шимал Кавказда бардыргъан политикасына джангы кёзден къарарча кёб себебле бардыла. Бу затланы юсюнден алим Эресейни эмда Тюркню архив документлерине таяна джазгъанды.

– Миллетибизни тарих бетлерини кёб джери къыйышдырылыб, джармаланыб, уллу бузукъла бла джазылгъаны неда унутулуб тургъаны къуру алимлени терсликлери бла тюлдю, - дейди Кипкеланы Зарема. – Совет властны кёзюуюнде партияны органлары тарихчилени идеология джаны бла къаты къысыб, контролда тутуб тургъандыла. Алайын эсгерирге излемегенлеге да бек табышлы ангылатхандыла. Алай бла биринчи тарихчилерибизни, Алийланы Умар бла Тамбийланы Исламны, 1937чи джыл «буржуаз националистле» деген джалгъан ат бла тутуб, джойгъандыла.

Къазауатдан сора кърал тарих илмугъа энчи эс бёлюб, айырыб уллу джоюм, болушлукъ этген заманда бизни миллетни джамагъаты адамгъа да саналмай джашагъанды кёчгюнчюлюкде. Шимал Кавказда уа тарих китабла къарачай миллет тау джуртунда къой, ёмюрде джер юсюнде да джашамагъанча, аны юсюнден джукъ сагъынылмай, басмаланыб тургъандыла.

Орта Азиядан къайтханыкъда да власть структурала интеллигенциябызны къаты контролда тутхандыла. Ала, ачыкъ джукъ джазаргъа къой, энчи тарихибизни юсюнден сагъыныргъа да къоркъгъандыла. Ол огъай эсенг, халкъ джырла, джомакъла басмаланырны аллы бла къаты цензурадан ётгендиле. Ол себебден ол къыйын кёзюуде ишлеген алимлерибизге бек разыма. Ала бек кёб зат этгендиле. Аланы илму ишлерини кючлери бла миллетибизни тарихин багъалатыб, аны билирге тырмашхандыла бюгюннгю алимле...

– Миллетибиз кёб къыйынлыкъланы чекгенди, алай а, Аллахха шукур, кючю-къарыуу да, джюрек джылыуу да тауусулмагъанды. Бизнича гитче халкъланы хар бир адамы да айырыб багъалыды, аны орнун толтурлукъ джокъду. Хар бир адамыбыз кесича энчи орун алады.

Айырыб а, къартларыбызны сыйларгъа керекбиз. Аладыла бурун джашауубузну юсюнден хапар айталлыкъла. Ала бла тюбешгеним сайын, мен, миллетибизде, эм бек, къартларыбызны сюйгеними ангылайма. Сыйлы къартларыбыз намыслыдыла, адеблидиле, къарачайча ариу сёлеше биледиле. Ала бла ушакъ этсем, хапар айтханларына сукъланыб тынгылаб турама. Къартла джашаудан кетселе, ала бла бирге бирер дуния кетеди, бирер тин байлыгъыбызны хазнасын тас этебиз. Бу затха биз энчи эс бёлюрге керекбиз, – деб, джарсыуун да билдиреди фахмулу алимибиз Кипкеланы Зарема.

Халкъыбызны тин байлыгъын айнытыугъа уллу къыйыны кирген алим къызыбызны юбилейи бла алгъышлай, узакъ ёмюр, саулукъ-эсенлик, тутхан ишинде джангы джетишимле теджейбиз.

ДЖАНКЁЗЛАНЫ Марина.
Tinibek 21.03.2020 04:59:17
Сообщений: 1273
2020 дж. алтотур айны 21 "Къарачай"
Кёргеним, эшитгеним

- Бу тюрлю джанны, джаш къайда эсе да атылыб тургъанлай, джазыкъсыныб алыб келгенди, деди алгъаракълада бир хоншу тиширыу арбазында айланнган киштик балачыкъны кёргюзюб.

Андан сора эки-юч джыл озгъан болур эди: «Бери бир чаб», - деб къычырды хоншум. Чабдым. Ызындан ич юйге кирдим. Джашы диванда сыртындан тюшюб джукълай, эндилеге уллу болгъан киштик да аны башын къучакълаб джата. Не болгъанды, дерге ауузуму ачханлай, ол билегимден тартыб, эшикге чыгъарды.

- Биягъында ишден келгенлей, «башым чачылады» деб аууб къалды. Мен да не этерге билмей сеннге таууш этдим. Энди уа кёресе, Аллахха шукур... Киштик да бачхада айлана тура эди. Къалай джетгенин билмейме, – деб сейирсиниб айтды.

- Мындан алда газетде киштикни юсюнден «Домашний доктор» деб бир статьяны окъугъан эдим. Аллах джарагъаннга ала да джарай болурла, – дедим мен да.

ТЕМИРБОЛАТЛАНЫ Сапият.
Къарачай шахар.
Tinibek 10.04.2020 17:53:34
Сообщений: 1273
2020 дж. алтотур айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
«Тёгерек стол»
АДАМЛАНЫ САУЛУКЪЛАРЫНА КЪАЙГЪЫРА...

Мындан алда Къарачай-Черкес Республиканы Джамагъат палатасында «Иммунизация и диспансеризация населения КЧР - как важный фактор снижения заболеваемости вирусными инфекциями» деген темагъа аталыб «тёгерек стол» бардырылгъанды.

«Бусагъатда КъЧР-де миллетге вакцинация бла диспансеризация этиу бирге бардырылады. 2019-чу джыл Къарачай-Черкесияда диспансеризацияны 64722 адам ётгенди, 87251 адамны саулугъу тинтилгенди. Бардырылгъан диспансеризацияны кёзюуюнде, багъаргъа джараулу, 1-чи 2-чи стадияда онкология ауруулары болгъан 76 адам ачыкъланнганды. Шекер ауруудан 89 адам, къан джюрюген системаны ауруулары бла ауругъан 2103 адам белгили болгъандыла. Ала бары да республикада джашайдыла», - дегенди биринчи медицина-санитар болушлукъ табдыргъан регионал аралыкъны тамадасы Джаммаланы Фатима.

Ол андан сора да, вакцинация этилгенле гриппден 25 процентге аз ауругъанларын, аланы арасында ауруу кючлеб ишлеялмагъанла 43 процентге аз болгъанларын айтханды.

Росздравнадзорну Къарачай-Черкесияда джергили органыны саулукъ сакълауда контроль бла надзоргъа къарагъан бёлюмюню тамадасы Къоджакъланы Халимат вакцинация джыл сайын да этдирирге кереклисин билдиргенди. Не ючюн десегиз, бу джаны бла ишлеген устала ачыкълагъандан, гриппни вируслары тюрленнген этедиле.

«Эресейде арт 10 джылны ичинде къоркъуусуз, хайыр келтирген вакцинацияла хайырландырыладыла. Ала ауруудан къоруулайдыла неда аны кючюн аз этедиле. Адам алай бла амандан аманнга кетгенден, ёлюмден сакъланады», - деб къошханды кесини сёзюне Къоджакъланы Халимат.

«Тёгерек столну» ишине къошулгъанла, этилген прививка гриппден толусу бла сакъламагъанын, алай а адам, анга уллу заран салыргъа боллукъ аурууну къыйналмай кёлтюрюрча эталгъанын айтхандыла.

«Тёгерек столну» ахыр эсеблерине кёре, бир талай бегим алыннганды. Организацияланы тамадаларына кеслери да, къуллукъчулары да амалсыз вакцинация этдирирге кереклилерин айтхандыла, миллет орузламагъа Гепатит А деген прививканы киргизирге, халкъны ишлемеген къауумуна диспансеризация бардыргъан заманда къаллай болушлукъ табдырыргъа боллугъуну мадарларын сюзерге дегендиле.

Эресей Федерацияны Саулукъ сакълау министерствосу сабийлеге алты айдан башлаб, школчулагъа, студентлеге, тюрлю-тюрлю къуллукълада ишлегенлеге, артыкъсыз да 65 джылдан атлагъанлагъа, эски ауруулары болгъанлагъа, ёпкелери, джюреклери ауругъанлагъа вакцинация этилсе, иги боллугъун эсгертеди.

УЗЕИРЛАНы Хусей.
Tinibek 10.04.2020 17:54:43
Сообщений: 1273
2020 дж. алтотур айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды
САУГЪАЛАРЫН АЛАЛМАЙ КЪАЛГЪАН
ДЖИГИТЛЕРИБИЗ



Деккушланы Мамурайны джашы Магомет 1911чи джыл эндреуюк (декабрь) айны 28-де Хурзукда туугъанды (бирси документлеринде 1908-чи джыл деб джазылады). Ишни сюйген, билимге талпыгъан джашчыкъ болуб ёсгенди ол. Магомет, сабийлигинден огъуна атланы, итлени бек сюйгени себебли, 7-джыллыкъ школну тауусхандан сора, КъабартыМалкъарны Хабаз элинде 4-чю номерли ат заводха ишге джарашады.

1928-чи джыл Деккушлары юйюрлери бла Нарсанагьа кёчедиле. Ол заманда Гитче Къарачай районну административ аралыгъы Нарсана болгъанды. Магомет алайда 5-чи номерли орта школну бошаб, Къарачайда аскер атланы хазырлагъан заводда тамада атчы болады.

Салыннган борчну иги баджарыргъа тырмашыб, кёл салыб, къадалыб ишлегенин тамадала эслеб, аны Шимал Кавказ крайны мал совхозларыны союзуна инструктор болуб ишлерге чакъырадыла. Алайда сюйюб ишлесе да, Магомет андан ары да билимин ёсдюрюрге кёзю къарайды. Джылы джетмегени амалтын, тамада къарнашыны документлерин кесине джарашдырыб, джылына да юч джылны къошуб, Орджоникидзе шахарда Профсоюзланы край школларына кириб, аны да тауусуб, ызына къайтыб, бир джылны тамада инструктор болуб ишлейди. 1933-чю джыл хычаман (май) айда ол Къызыл Аскерге къуллукъ этерге чакъырылады.

Магомет, Новочеркасск бла Краснодарны атлы полкларында билимин ёсдюре айырмагъа тауусуб чыкъгъандан сора, аны Орджоникидзе бла Тбилисини кавалерист эскадронларыны бирикген аскер училищесине окъургъа джибередиле. Аскерчиликни усталыгъын терен билирге мурат салыб тургъан таулу джаш юч джылны окъуб, аны да джетишимли бошайды. 1936-чы джылны абыстол (ноябрь) айында Магомет курсант взводланы бирини командири болады. Алай бла аны аскерчилик джолу башланады.

Ызы бла ол М.В.Фрунзе атлы Аскер академияны тахса факультетине кириб, анда да кесин джетишимли кёргюзеди.

Арадан эки джыл озгъанлай, 1938-чи джыл, болджалы да джетгинчи, тамада лейтенант чын да бериб, Деккуш улуну пулемёт эскадронну командирини болушчусу этиб Тамбов шахаргъа джибередиле. Анда да ол 1940-чы джылгъа дери къуллукъ этеди. Джаш адам болса да, кесин уста командирча танытыб, махтаулу болады.

Алайда эки джыл къуллукъ этгенден сора, 1942-чи джыл Магометни 5-чи къаушатыучу аскерни (5-ая ударная армия) штабында тахсачы бёлекге тамада этедиле. Тамада лейтенант Деккуш улу ол аскерни къурамында тахса бёлекни командирини орунбасары болуб джангы къуралгъан Сталинград фронтну эм къыйын джерлеринде уруш этгенди.

1942-чи джыл ол ауур джаралы болады. Джашаууна къоркъуулу экинчи джарасын ол Украинада Гуляй-Полени башы бла тахсачы самолёт бла учуб бара алгъанды. Къазауатда этген джигитликлерини юсюнден былай джазылады: «Башына окъ тийиб, ауур джаралы болгъанында да, салыннган борчну толтургьунчу Деккуш улу базагъа къайтыргъа унамагъанды». Ол джыл огъуна 4-чю Украин фронтну сермешлерини биринде контузия болады.

Бир кере бёлек аскерчиси бла бирге уллу аскер магъанасы болгъан бир джерни къорууларгъа Магометге джумуш тюшеди. Фашистле алайгъа 17 танканы джаяу аскерчиле бла джиберген эдиле. Ол кюн Магомет аскерчи нёгерлери бла джаугъа къаршчы от ачыб, алайда къаты сермешгенди. Ётгюр тахсачыларыбыз джауну он танкасын кюйдюргендиле. Ол хатерсиз урушда этген джигитлиги ючюн Магомет биринчи аскер саугъаны – «Ётгюрлюк ючюн» медалны - алады. Ызы бла, дагъыда бир къаты сермешде батырлыкъ кёргюзюб, Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланады.

Сермешлени кёзюуюнде Деккуш улу джаралы болуб госпиталгъа тюшеди. Андан чыкъгъанында дагъыда ызына урушха киреди. Уста командир тахсачы бёлеги бла Дондагъы Ростов, Новошахтинск, Горловка, Макеевка, Никополь, Николаево, Одесса дагъыда талай шахарны азатлагъанды. Днепр, Одер суулада баргъан ачы сермешиуледе да ол джау бла хатерсиз уруш этгенди.

1943-чю джылны арттотур (апрель) айында Деккуш улу биринчи кере Къызыл Байракъны, Къызыл Джулдузну (экинчи кере) орденлери бла саугъаланады. Архив документледе 5-чи чабыуул этиучю аскерни командующийи генерал-полковник Цветаев, Магометни мийик дараджалы саугъагъа теджеген къагъытда былай джазгъанды: «Капитан Деккушев М.М. лично вёл разведку переднего края противника, захватил 5 пленных и важные документы...».

Аскер тахса джумушну мийик дараджада баджаргъаны ючюн капитан Деккуш улу эм уллу сыйгъа - Совет Союзну Джигити атха – тыйыншлы болады. Алай болса да аны орнуна Къызыл Байракъны ордени бла саугъалайдыла.

Дагъыда 1944-чю джыл Миус сууну къатында баргъан урушда Деккуш улу керти джигитлик кёргюзгенди. Ол башчылыкъ этиб аскерчи бёлек джауну къадама бегиген бетджанын ууатыб, чачыб, бирси полкларыбызгъа джол ачханды. Ол джумушну да Магомет джетишимли тындырады. Аны ючюн Деккуш улу Къызыл Байракъны экинчи орденин алгъанды.

Салыннган борчну толтура, тахсачыланы къаууму Деккуш улуну башчылыгъы бла кеслеринден талай кереге кёб болгъан немчала бла ётгюр сермешиб, джауну кёбюсюн къырыб, къалгъанын да артха ыхтырыб, «тиллени» да джесирлеб, сау-эсен ызларына къайтыб келедиле. Алай бла Деккуш улуну кёкюрегин Къызыл Байракъны ордени ючюнчю кере джасайды.

1944-чю джыл Кишинёв ючюн сермешде, 3-чю Украин фронтда тёртюнчю кере ауур джаралы болады. Магомет госпиталда джараларын багъыб, тюгел сау болуб бошагъынчы, тилек къагъыт джазыб, ызына фронтха, къазауат этген тенглерини сафларына, къайтханды.

1944-чю джыл Магомет тахса бёлекни командири, ызы бла 28-чи аскерни тахсасыны тамадасыны заместители, 2-чи аскерни 9-чу танка корпусуну штабыны тамадасы болуб къуллукъ этгенди. Аны керти абычар усталыгъы, урушлада джетишимлери аскер командующийге белгили болгъанды. Аны себебли, штабда анга бек ышаннгандыла, къуллугъун да кёлтюртюб баргъандыла. Алай бла Деккуш улу сыйгъа, махтаугъа тыйыншлы болады, кесин да 2чи гвардиячы танка аскерни штабына тамада этиб саладыла.

Архив документледен, 1944-чю джыл байрым (февраль) айны 12-де гвардиячы полковник Шамардин, аскерчилени арасында аты кенг белгили тахсачыны мийик аскер саугъагъа теджей, былай джазады: «...Тириди, фронтну эм къыйын джеринден артха турмайды. Урушда асланча сермешеди. Польша бла Германияны джерлеринде салыннган борчну джанын-къаным аямай мийик дараджада толтургъанды. Кёбюсюне тахсачылагъа кеси башчылыкъ этеди, джашаууна къоркъмайды, батыр, уста тахсачыды...».

Польшаны фашистледен азатлагъан кёзюуде этген джигитлиги ючюн, Деккуш улу республиканы «Батырланы Къачы» («Крест Храбрых) деген ордени бла саугъаланады. Кесин да 2-чи гвардиячы танка аскерни 9-чу танка корпусуну 33-чю атыучу бригадасыны штабыны тамадасы къуллукъгъа кёчюредиле. Аны бла да къалмай подполковник Деккуш улуну экинчи кере эм сыйлы аскер саугъагъа – Совет Союзну Джигити атха – тыйыншлы болады. Ай медет, не келсин, кёчгюнчю халкъдан болгъаны ючюн джигит Магометге ол саугъаны бермей къоядыла. Аны орнуна Къызыл Байракъны ордени бла тёртюнчю кере саугъаланады.

Деккуш улуну Уллу Ата джурт къазауатда этген джигитликлерини юслеринден бир уллу китаб джазаргъа боллукъду. Ётгюр джердешибизни урушлада джетишимлери кёб болгъандыла, 30 аскер саугъасы, аланы арасында Къызыл Джулдузуну эки ордени, Сталинни энчи къол ызы бла 30 Бюсюреу къагъыты барды.

Таулу джигитни, 33-чю бригаданы командири гвардиячы полковник Шамардин, артда аны къуллукъда ауушдургъан полковник Бабенко, Къызылбайракълы Умань танка корпусну штабыны тамадасы полковник К.И.Швецов, 33 бригададан къуралгъан ол корпусну командири танка аскерлени генералмайору Н.Д.Веденеев кеслери Магометни энчи таныб, уллу сый бериб, бек багъалатхандыла. Ала бары да 1945-чи джыл Деккушланы Магометни «Совет Союзну Джигити» деген сыйлы атха теджеген къагъытха къол салгъандыла. Аны юсюнден Ара басмада, фронт газетде да джазылгъан эди.

Деккушланы Магомет фашист Германияны ара шахарын – Берлинни – алыуда да ётгюр уруш этгенди.

Уллу Хорламгъа гвардиячы полковник Деккуш улу аскер сафда тюбейди. Дагъыда ол 6 джылны Германияда Совет Аскерни бёлеклеринде къуллукъ этгенди, андан къайтхандан сора 1950чи джылгъа дери Прибалтика аскер округда 21-чи мараучу дивизияны полкуна башчылыкъ этгенди. Алай бла Деккуш улу 1979-чу джыл отставкагъа чыкъгъанды.

Аскер башчыла Деккушланы Магометни энчи шартларына, аскер сынамына уллу багъа бергендиле. Анга шагъатлыкъ этген Къызыл Байракъны тёртюнчю ордениди. Магометге «Совет Союзну Джигити» деген ат берилмей къалса да, джазыуу анга башха саугъа этгенди - къазауатны эм къыйын джерлеринде сермешиб, ёлюмню кёзюне талай кере къарагъан джигер таулуну - джашауун сакълагъанды.

«Ётгюрлюгю ючюн», «Урушлада джетишимлери ючюн» медалланы, Къызыл Джулдузну (эки кере), Къызыл Байракъны (тёрт кере), «Батырланы Къачы» орденлени кавалери гвардиячы полковник Деккушланы Мамураны джашы Магомет 1945-чи джыл Москвада Къызыл Майданда Уллу Парадха Биринчи Беларусь фронтну атындан къошулгъанды.

Аскер къуллукъдан башына бош болгъанындан сора, Магомет юйдегиси бла Нарсанагъа кёчюб, анда джашагъанды. Къарачайны ётгюр уланы полковник Деккуш улу къазауатда алгъан джараларыны джарсыуларындан 1990-чы джыл ауузгерги (октябрь) айны 19-да ауушханды, джандетли болсун. Аны аты миллетибизни тарихинде ёмюрлюкге сакъланныкъды.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.
Tinibek 10.04.2020 17:55:04
Сообщений: 1273
2020 дж. алтотур айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
Байрам
АНА ТИЛНИ КЮНЮ

Арт джыллада кърал башчыла, район башчыла ууакъ сабийлеге не таблыкъланы да къурайдыла. Кёб этажлы юйле болгъан джерледе, элледе, ала аналарыны кёз тураларында ойнарча, сабий майданчыкъла, элледе, шахарлада сабий садла ишленедиле. Алайды да, мен Къобан районну Чапаевское элинде орналгъан «Амалька» деген сабий садны юсюнден газет окъуучулагъа хапар айтыргъа излейме.

Къобан районнга къарагъан ма бу уллу учреждение хайырланыугъа берилгенли джети джыл болады. Ары джюрюген сабийлени саны ючджюз чакълы бирди, алагъа джууаблы элчи къызларыбызны саны отуз чакълы бир барды. Бу ашхы учреждениеге башчылыкъ этген уллу сыйы болгъан къызыбыз Мукаланы Фатимады, Хусейни къызы. Элни ортасы бла ары-бери ётген, тыш-ич къарамына да кёз джетдирсе, «кёз тиймесин» деген сёзлени хазна айтмай къоя болмаз. Айхай да, атала-анала, ууакъ балачыкъларын ышаныб, эртденбладан ингирге дери юй джумушларына къарайдыла, школда ишлеген, сатыуалыу бла кюрешген болсун, джюреклери тынчлыкълы болуб, ишлерин этедиле.

Сабийле былайда кёб тюрлю затха юренедиле: тоб ойнаргъа, сурат салыргъа, тепсерге, джырларгъа, назмула, эл берген джомакъла айтыргъа, ашагъан сагъатда тепсиде кеслерин тутаргъа. Къайсы бирин айтыб къолунгдан келликди. Уллуну, гитчени къалай сыйларгъа керек болгъанына дери юретедиле. Сабийле быллай затлагъа кеслерини чемерликлерин кёргюзселе, аланы табхан анала дуния бла бир къууана болурла. Ала юйде къалгъан кюн башынгы суугъа атарыкъ этиб да къоядыла. Ол себебден сабийле бла ишлеген эгечлерибизге, сау бол дерге тыйыншлыды.

Кеси сабийле бла ишлемеген, аланы кёрмеген адам алагъа сый бере биллик тюлдю. Мен алайгъа чакъырылгъан талай адам бла бирге аланы чемерликлерине сейир болуб къарадым.

2015-чи джыл байрым (февраль) айны 21-ин КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид Ана тилни кюню этиб баямлагъанды. Андан бери джыл сайын ол кюн сабийле учреждениеледе кеслерини фахмуларын, чемерликлерин алайгъа джыйылгъанлагъа кёргюзедиле.

«Амальканы» баш этажында уллу бёлмеге быйыл тауусуб кетерик джашчыкъла бла къызчыкъла юслеринде къарачай кийимлери, аякъларында териден къол бла тигилген чабырлары бла, кёкде турналача, тизилиб кирдиле. Алайда олтуруб тургъанла талай заманны бёлмей харс урдула. Юретиучюлени кючю бла агъачдан арбазы-башы да этилген буруннгу агъач юйчюк, аны ичинде уллу тапхалада юй джумушха керекли сауут-саба, сюзгюч, джалгъаууч, кийим тикген машина, агъач гоппан, къумгъан, къошун, таз, агъач чолпу, къашыкъ, нартюх тартхан тирмен, джюн къоллукъла, джюнден этилген кийиз бёркле, къол бла согъулгъан чилле джаулукъла, тепсеу тау кийимле адамланы кёллерин кёлтюре эдиле. Мекямны арбазында да быкъы орналыб эди.

Сабийлеге юретиучю да, биз да кёб соруула бердик. Ала джунчумай джууаб бердиле. Мамчуланы Динаны ана тилге аталгъа назмусун азбар этиб айтдыла, алайгъа джыйылгъан адамланы тепсеб, джырлаб кёзлерин ачдыла, тюрлю-тюрлю тау тепсеулени тепседиле. Биз да джыйылгъанланы атындан сабийлеге талай джылы сёз эмда алгъыш айтыб, балачыкъланы къууандырыб сый бердик.

МАМЧУЛАНЫ
Азрет хаджи,

«Къарачайны» штатдан
тышында корреспонденти.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный