2020 дж. байрым айны 20 "КЪАРАЧАЙ"
Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды
ДЖАШАУНУ КЪЫЙЫН АУУШЛАРЫ
2000-чи джыл, Хорламны кюнюню аллы бла, Уллу Ата джурт къазауатны ветераны Шыдакъланы Иссаны джашы Умаргъа тюбеб, ушакъ этген эдим. Бюгюн аны джашау джолу бла сизни да шагъырей этерге излейме.
Умар, Шыдакъланы Исса бла Сапиятны юйдегисинде, Дууут элде 1919-чу джыл туугъанды. 1940-чы джыл аскер къуллукъ этерге аладыла. Белоруссияны кюн батхан джанында тамал салыб тургъан полкга тюшеди. Къышны алайда бир шахарчыкъда ашырыб, джаз, джай турлукъ лагерине кёчеди.
- Хар кюн сайын бек эртде къобара эдиле. Ол кюн алай этмедиле. Биз да рахат къобуб, бет-къол джуууб, кийиниб, хар ким бирер зат бла булджуй тургъанлай, къуугъун болду. Сафха тизилдик. Полкну командири Шишлов фашистле чекледен ётгенлерин, аланы алларына барлыгъыбызны билдирди, - деб башлады хапарын Шыдакъ улу.
Ол кюн ингирге дери барыб, бир табыракъ джерде тохтаб, немец самолётла мийикден учуб озгъанларын талай кере кёредиле. Борчлары башха болур эди, былагъа къатылмайдыла. Энтда кесек алгъа барыб, джаула бла тюбеширге хазырланыб башлайдыла. Алай а танкалары джокъ, тоблары да бек къыт. Нелери да джетишген, алгъа уруб келген джауланы къалай тыярыкъларын киши билмей эди. Танг аласында, была да бетджанла къазыб бегирге, аланы самолётлары, бир къат бомбала къуюб кетгенден сора, танкала кёрюнедиле. Ызлары бла джаяу аскер. Бёлек заманны атышадыла. Полкну алагъа къарыу этер хыйсабы болмайды. Артха ыхтырылыргъа буйрукъ бериледи. Атханларын да къурутмай, ызларына айландыла. Немецле да тохтагъанмы этген эдиле, башха джанынамы бурулгъан эдиле, кёрюнмей къаладыла. Андан сора, бизни аскер бёлек, бир джанындан чыгъыб къалсала къазауат этген болмаса, хазна сермеш этерча халгъа тюртюлмеди. Алай эте, бир талагъа джетгенлей, туурада чегетден фашистле къуюлуб къаладыла. Была да ол джанында чегетге киредиле. Пулемётчиклеге эки сагъатны джау аскерни тыйыб, бизникиле узайгъынчы аланы иймей турургъа буйрукъ болады. Оналты пулемёт бар эди. Хар биринде эки адам.
- Мен биринчи номер эдим. Нёгерим джаш адам, ол къадар фашистни кёргенлей, хахайдан алыб, бауурундан джатыб къалды. Джумдурукъ бла сермегенимде эс джыйыб, болуша тебреди. Иги кесек адамларындан бошагъан эдик. Чегетден бери чыгъаргъа къоймай, юч сагъатха джууукъну тыйыб турдукъ. Бизден мен бла нёгерим, дагъыда бешеулен сау къалгъан эдик. Кече арасында полкну ызындан джетдик. Могилёв шахарны да алагъа къоюб, арлакъ озаргъа, фашистле бизни къуршоугъа алгъанлары белгили болду. Тобланы, башха ауур сауутланы, техниканы аланы къолларына тюшмез ючюн атылтыб, къауум-къауум болуб чыгъыб, кесибизни аскерлеге къошулургъа буюрулду. Тогъуз-он адамгъа юлешиниб, чегетлеге сингдик. Табсыз тюшсе, къолубузгъа алгъан сауутланы да джашырыб, солдатла болгъаныбызны билдирмей, ычхыныр мадарла этерге да эркинлик берилген эди.
Умар бла нёгерлери, тангнга дери чегет бла барыб, бир элчикге джетедиле. Къыйырда юйге къайтыб, граждан кийимле тилейдиле. Бередиле. Аланы да кийиб бара тургъанлай, тёрт джанларындан немецле чыгъыб къаладыла. Тинтиуюл этедиле, ёретин соруу аладыла. Была иш излей айланабыз деб, кескин айтыб турадыла. Бошлаб къоймайдыла. Ала барыб, Польшаны къыйыры сюремде сарайчыкъча бир мекямгъа джыядыла. Алайда джаралы, сау да иги кесек адам бар эди. Эртденбла машиналагъа миндириб, иги кесекни элтиб, алгъыннгы мюлк арбазланы бирине къотарадыла. Эки-юч кюнню былача тутхан адамларын ары ташыб турадыла. Ашарыкълары джокъ, кечелени да джерде джатыб ашырадыла. Алайдан, мингден артыкъ адамны, Могилёв таба сюрюб тебрейдиле. Ол элтгенлери бла шахарны къыйырында аэродромгъа джыядыла. Анда да адам кёб. Сакълауул-зат болуб уллу къатылыкъ сезмегенинде, Умар бир джанына бурулуб, джолгъа чыгъыб, арлакъда чегетге киреди. Узаймай, не этерге билмей айланнган, талай солдатха тюртюледи. Джол тюзеталсакъ деб, бери чыкъгъанлай, бир машина келиб къалады. Ичинде джесирле да бар, былачаланы джыйыб айланнган немец солдатла да бар. Бобруйскеге элтиб, анда кёб адамгъа къошадыла.
Экинчи кюн бир къауумун вагонлагъа миндириб, алыб тебрейдиле. Умар да ала бла болады. Брестден ётдюрюб, Польшаны джеринде тюшюредиле. Бирер кружка суу бла бирер кесек ётмек ашатханларындан сора, ол миллетни джаяу элтиб, концлагерге джыядыла. Тууар орунлача ишленнген, башлары да ачыкъ мекямла. Суткагъа бир адамгъа экиджюз грамм ётмек бла бир стакан чай неда билямукъ бере эдиле. Эртден сайын ёлгенлени бир джерге джыйыб, арлакъда хазыр чунгурлагъа элтиб къуя эдиле. Сууукъла да джууукълашхан эдиле. Миллет къырылыб бара эди.
Бир кюн бу ишге джарар деген адамладан айырыб, джюзден артыкъны темир джол станциягъа вагонланы къотарыргъа элтедиле. Умарны да алгъан эдиле. Ол нёгерлеринден талай адамгъа къачар мадар этерми эдик, деб кёреди. Киши базмайды. Джыйырма тутмакъгъа бир немец солдат къараууллукъ эте эди. Алайда тюрлю-тюрлю складла, ачыкъ хауада джыйылыб тургъан затла да кёб эдиле. Аланы къалайында болса да джашырылыб къалыр дыгаласха киреди.
- Сюрмеленнген агъачланы джонгурчхаларындан тюкла къаланыб тура эдиле. Бизни сакълагъан бир джанына бурулгъанлай, алагъа атладым, - дейди Умар. Башлары бир-бирлерине тийиб, тюблеринде ачыкъ джерлери бар эдиле. Ары сугъулдум. Ингирде, ишлей тургъанланы сюрюб кетгенлеринде, чыкъдым. Бела деб алай эди ол джерни аты. Джулдузла бла джолну тюзете, барама. Танг атды, кюн тийди. Мен оюм этгенден, джыйырма километр джол къоратхан эдим. Чегетни къыйырында алысын чалыныб этилген гапынала кёрдюм. Бир кесек солусам деб, аланы бирини ичине ташайыб, джукълаб къалдым. Кюнортадан джанлай уяныб, арлакъда хуторчукъну кёргенимде, джашырына-джашырына, ары атладым. Бир киши бла къатыны гардош къаза тура эдиле. Къатларына бардым. Ала полякла болгъанлыкъгъа, чекде джашагъанлары себебли, орусча, украинча да биле эдиле. «Адам болгъан джерде, адам ёлмейди, - деди ол киши. - Къыйынлыкъгъа тюшюб тургъанынгы ангылагъанма». Алада эки кюнню туруб, къалай ары барсам таб боллугъун да билиб, кетдим. Мен джашауумда андан иги адамны хазна кёрмегенме...
Ма алай бла бара-барыб кесибизден джашлагъа тюбей башлайды. Иги кесек адам джыйылады. Немецле джууукълашыб келген кёзюуде, Польшаны аскерлерини бир къаууму, сауутларын-сабаларын да атыб, юйлерине чачылыб кетгенлерин эшитген эдиле. Аладан джыйыб, сауут-саба къоллу боладыла. Партизан отрядланы хапарларын эшитген эдиле. Энди, немецле алыб тургъан джерле бла барыб, кесибизни аскерлеге къошулур къайгъыны къоюб, аланы излейдиле. Фашистлеге да тюбер ючюн къалмайдыла. Аслам кёрселе, джанлай, азыракъ кёрселе, чабыуул эте, аладан кёблени къурутадыла. Совет Союзну Джигити А.Ф. Фёдоровну партизанларына да джолугъадыла. Умарны анда темир джолланы, джауну складларын башха затларын къалай атылтыргъа боллугъуна юретдиле.
- Ол затха эм уста Москвадан бир аламат джаш бар эди, дейди Умар. Экибиз бирге джюрюучю болдукъ. Миналаны, башха партизан отрядда этилген атылтыучу затланы барлыкъ джерибизге кёлтюрюб элтиб, бир-бирибизге болуша темир джоллагъа, фашистлени сауутсабалары сакъланнган джерлеге, кёпюрлеге салыб турдукъ. Бир кере немец аскерле келлик поездни хапарын билгенлеринде, темир джолну атылтыргъа буйрукъ берилди. Бардыкъ. Ол джаш темир джолгъа къулакъларын кёзюу салыб, поезд келе тургъанын ангылады. Джюгюбюзню эм таб джерге салыб башладыкъ. Ишни тюгел бошагъынчы, «дженгил былайдан къора», деди меннге. Поезд бери кёрюннгени бла алайыны кючлю атылгъаны тенг болду. Айланч джер эди. Ол джаны да терен. Поезд саудан ары къуюлуб кетди. Чабдым. Ол джашны фуфайкасындан терекни бутагъына илиннген юзюклеринден сора, джукъ табмадым...
Бизни аскерле фашистлени артха ыхтыра тебреген сагъатларында, Фёдоровну партизан бирлешлиги, аланы бу джанларындан кириб, кёб халеклик салгъаны белгилиди. Ол сермешледе ал сафдагъыланы бири да Умар болады. Бизни аскерге къошулгъанларында, НКВД-ны къуллукъчулары бир къат соруу алыб чыгъадыла. Асламысын къайры эсе да ашырадыла, къалгъанлагъа джаула бла сермеширге эркинлик бередиле. Умар да фронтха кетерикле бла тюшеди. Была алгъын кёрмеген джангы техника да аслам, сермешиуню джорукълары да тюрленнгенлери амалтын, партизанлагъа бир къауум затланы юретир ючюн, батальон къурайдыла. Бир ыйыкъдан Шыдакъ улуну полкну штабына излейдиле. Эки автоматчикни къошуб, ашырадыла.
- Рахынла болгъан бир юйге элтдиле кече къалыргъа, деб ахсынды Шыдакъ улу. - Эртденбла башха бёлмеден къарачайча сёлешген тауушланы эшитиб, ары чабдым. Тёрт джылдан бери эшитмеген эдим ана тилибизни. Талай адам, мен алгъындан таныгъан, танымагъан да бар. Аланы арасында Деккушланы Кемал, Ёзденланы Шукур, Батчаланы Мудалиф, Марадан да бир джаш дагъыда башхала. Барыны да кёкюреклеринде орденле, медалла джылтырай эдиле. Хапар сордула, айтдым. «Бизни да къазауатдан келтириб турадыла», деб, кёлкъалды халда сёлешдиле. Дагъыда къарачай, чечен, ингуш джашланы келтирдиле.
Бёлек замандан поезд бла Москвадан Ярославль шахаргъа элтедиле, экинчи кюнюнде бараклагъа джарашдырадыла. Артда ачыкъланнганына кёре, Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлген миллетлени джашлары болгъанлары ючюн къоратхандыла бери. Агъач кесерге джюрютюб тебрейдиле чегетлеге. Бир къауумланы бичен этерге иедиле. Умар да барады. Тебердиден Байчораладан бир кишини бригадир этген эдиле. «Была берген аш бла чалкъы чалаллыкъ тюлбюз, къарагъыз да, бир мал табыгъыз», - дейди ол. Бир тууарны келтириб, чегетде кесиб, бишириб, ашаб тебрегенлеринде, кюч-къарыу аладыла. Иш тыннгандан сора, Умарны НКВД-ны атларына къараргъа, ол этилген ашны да алагъа ташыб сала турургъа къоядыла. Ол кёзюуге, алгъаракъ Орта Азия бла Къазахстаннга ашырылгъан солдатла, абычарла, мында къалгъан танышларына письмола ийиб, адамлары къалайлада джашагъанларын билдирген эдиле. Умарны эгечинден да хапар келген эди. Алай а мадар джокъ, буюргъан ишлерин тындыра, сууукълада къарны джырыб, тогъуз-он километрге арба бла барыб, бичен ташый 1945-чи-1946-чы джылланы къышын ашырады.
Джаз ала Орта Азия бла Къазахстанда джашагъан адамларыны адреслерин билгенлеге ары кетерге эркинлик бередиле. Умар да джолгъа чыгъады. Джашланы кёбюсю Ташкентде тюшедиле. Бу Великая Алексеевка деген элге джетеди. Алайда атасыны эгечинден туугъанланы табады. Узакъ болмай джашагъан эгечи Аминатны да чакъырадыла. Атасы керти дуниягъа кетгенин да айтадыла. Эгечи муну да алыб, ызына къайтады.
- Мында хауа, суу бек аманды, - дейди Аминат. Ана джууукъларыбыз Къыргъызстандадыла. Комендант кишен салгъынчы, аланы бир джокъла.
Экинчи кюнюнде алайдан кетеди. Аскер кийимлери, кёкюреклеринде орденлери, медаллары бла кёбле айлана эдиле. Хар къайсысын да тохтатыб, соруу алыб тебремей эдиле. Муну да Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени, медаллары бар эдиле, киши тыймай Талас шахаргъа джыйылады. Эт адамларына тюбейди, таулары, хауасы, таза суулары бла да Кавказгъа ушагъан джерге, эгечин-затны келтирир къайгъыгъа киреди. Алайда комендант эсебге алгъан эди. Анга да къарамай, джанлаб кетеди. Къыргъыз Республиканы чеклеринден атлаб, Узбекистанда эгечи джашагъан элге джетеди.
- Сен умут этгенча тюлдю былайда болум, - дейди эгечи. Меннге эркинлик берлик тюлдюле. Сен бизни къызчыкъны биргенге ал, анга къатылмазла, асыры джашды. Хапчюклени да тюйюмчекле этейик да, аланы да алыгъыз. Ычхынала эсегиз, кёрюгюз. Мен артда бир мадар излерме...
Экинчи кюн, талай адамы бла келе тургъан джюк ташыучу машинаны тохтатыб, тюйюмчеклерин да ары атыб, кеслери да минедиле. Темир джол станциягъа джетиб тюшгенлеринде, была бла келгенлени бири комендант болгъанын билдире, документлерин сорады. Кёргюзеди. Таласдан бери келирге эркинлиги болмагъаны ючюн къыса тебрейди. Тюйюмчеклени да станциягъа джыйдырады, документлерин да алады. Тамбла эртденбла комендатурагъа келирге буюруб, кетеди. Была да ызларына къайтадыла. Ашхам бола алайдан къачады. Талай кюннге джыйылады Таласха. Бир ыйыкъ да озгъан болмаз эди, чакъырадыла. Документлери келиб тура эдиле. «Къазауатда этген джигитликлеринги, артда иги ишлегенинги, кърал саугъаларынгы магъаналарын эсге ала, бу джол тюрме азаб салмазгъа оноулашханбыз», дейдиле.
Таласдан узакъ болмай ат заводха ишге джарашады, юйленеди. Талай джылдан Таласны кесинде мекям ишлейди. Эки сабий да тууадыла. Шахаргъа кёчедиле. Шофёрлукъгъа да окъугъан эди да, предприятиелени бирини джюк машинасында ишлеб тебрейди.
1957-чи джыл башхала бла бирге, Умар да юйдегисин алыб, Кавказгъа къайтады. Морхха барады. Алай а элни алгъыннгы огъуру, хурмети къалмагъан эди. Джёгетей Аягъында тамал саладыла. Юйчюк да ишлеб, автоколоннагъа шофёр болуб джарашады. Алайдан Къарданикге кёчеди. 1972-чи джыл джарагъан иги юй ишлеб киреди. Колхозда ийнек саууучу болуб да талай джылны урунуб, солургъа чыгъады.
Къазауат бла байламлы документлерине къарайбыз. Аланы бири Шыдакъ улу Совет Союзну эки кере Джигити А. Ф. Фёдоровну партизан бирлешлигинде болгъаныны юсюнден справкады. Экинчиси партизан джашны характеристикасыды. Анда Умарны фашистле бла сермешледе этген джигитликлерини юслеринден джазылады. Кеси бек багъалатыб сакълагъан бир китабны да кёргюздю. Ол Зеленчук райондан къазауатха кетиб, Джуртубуз ючюн джан берген джашланы юслеринденди. Аланы арасында Умарны эки къарнашы, эт джууукълары, иги таныгъан адамлары да бардыла.
- Къыйын кюнледе джауну аллына темир буруу болгъанла тёлюлени эслеринде ёмюрлюкге турургъа тыйыншлыдыла, - дейди Умар, ол китабны сылай. - Энди ёсюб келгенледе быллай къоранчла болмасынла деб, Аллахдан баш тилегим олду.
Андан сора да ол джанына барсам, къайтыучан эдим. 2009-чу джыл ауушду, джандетли болсун. Умар бла Шерифатны тёрт джашлары бла бир къызлары бар эдиле. Бюгюн да сау-эсендиле. Аталарыны огъурун, сыйын сакълаб, толу юйле болуб джашайдыла, 13 сабийни ёсдюргендиле. Аладан туугъанла да онеки боладыла. Пенсиягъа чыкъгъанла, бирер джерде джетишимли ишлегенле, окъугъанла да бардыла. Гитчеге, уллугъа да Умарны джашау джолу ёмюрлюкге юлгю болгъанлай къалады.
АППАЛАНЫ Билял.