KARÇA - ÖMÜRLEDEN TAHSALA (Hasanlanı Nazir) kitapnı 354 - 373 sayfaları...
ТОККУЗУННУК БИЛЛИ КГИР СОРУКАТ
Къарчанын тейризи тилекеси сонга рды асмусланды бешинник кюнегиси озайыр кёрюз обасы сынгарды элмекемен ассалез чакары болду сонгай элмен суран сёз сёмерди сайлар бийнин эллик бийим боласагъын такъыллады кьармакъ къаладан беш уланы былан келекги бойташ шат къаршчлады ол кендсинин уллуз Къараджурт джерлигинде Къарачай эллигин балкъар бийменлигин гунмукь бийменлигин бириккетип уллуз Къарачай хан турун тёрюккю кёнесин бегитти науруз элмен джалгьан сёз джан салмаз джан къыйар дериксеп хынысыды сайлар бийнин эллик бийим боласагъын бегитти сайлар бий эллик бийимке тёрюксенди тейризим антын этти ант суран сёз сёмерди элмекемен ассалез чакары тюгелленди бойташ шат кече беш уланына сонгай алменнин науруз алменнин сайлар бийнин ёлюкгюрюн бегитти къарчанын уланы джантуугъаннын уллуз хан туруннга къалмазыкъ кёрюп томшар тентекке ёлтюртесин айтхан джантуугъаннын тенгил досугьу бойташнын кичик уланы долат ачыусуннап бойташгъа садакъ атхан бойташ ёлюннген бойташнын онглукъ уланы сымбат долатнын ёлтюрген эрттеминде элмекемен ассалез чакары болду бойташнын тёрт уланы сымбат чорумбат алгуннат асгуннат уллуз Къарачай чанкардан кьармакъ къалагъа сюргюсюленип къыслатылдылар сайлар бийнин эки кичик къарнашы ойлар бий былан асбар бий элджурт къалагъа къыслатылдылар бантау толгун чаушюгюр джазырлады
ОННУКЪ БИЛИКГИР СОРУКАТ
Бирсил Къарачай эллигиннен къарча эрлиги кетти беш джыл ёттю эпкъаз къызылбеклер къобакъаз чанкар джерине тоноугъа келейип кёп киши къыртылар кёп тоноу сюргейип аттуркъай элмен тин ата джыйрымман къаугъар ёзюрю былан къызылбеклерге барды анта ёлюнтю науруз элмен джюз къаугъары былан къызылбеклерге барды аттуркъай дертин алгъайып кёп тёлеуюк джанта секенин алды сайлар эллик бийимнин кичик къарнашы асбар бий элджурт къаладан уллуз Къарачай чанкар джерине къайтты бойташнын эки эгиз кичик уланы алгуннат былан асгуннат кьармакъ къаладан уллуз Къарачай чанкаргъа кёчюккен бантау толгун чаушюгюр джазырлады
354
Китабны биринчи бетин ачыкълау
ХАЗАР ЭЛЛЕЗИ
ЭМДА
КЪАРАЧАЙ ЭЛЛИК
Ачыкълау кёзюую 1970—1979-чу джылла
23*355
Тангры джашауума нюрюн чачды,
Халкъымы ётген дуниясы —
Билим къазмугъа кенг джол ачды
Меннге дерс академиясы.
БАШЛАУ СЁЗ.
Адам улу кесин адам инсаннга санаб джашауун таныгьшічын огьуна, табигъатны кючю бла башланнгаидыла аны ёсюм джолунда болгьан тюрлениуле.
Джюз минглеген джылла анга, ёсюм берген бла къалмай, къоркъунучха табыныу бериб да тургъандыла.
Болса да адам табигъатны эбин ангылай, аны къылыгъына, усуна юрене, анга кёре джашау къурай, алдан алгьа барырча талпыргъа тин таукеллик таба, къарыуу джетген затлагъа къаршчы тура, джетмесе да, керн джанлай, бугъуна, кечинмек, дыгалас эте, кесин сакълай, туудугъун асырай, ёсе, туудукъдан туудукъгъа джашауу башхаракъ бола, тнриден тири, амаллы бола, ышан ала, джыйын сюрюу джашаудан джууукълукъ айыра, къауум-къауумгъа юлешиннген джашаугъа кёче баргъанды. Бир къауумдан адамла бир-бирине джакъ бола, болуша кечиннгендиле. Ала джаныуарла бла кюрешген бла къалмай, бир къауумдан адамла хоншу къауумгъа дау сала, орталарында керексиз илинмек чыгьа, зорлукъ кюреш кюнден кюннге кенг орун ала, онгсузуракъ къауум хорлана, джанлай, узакъ кете, онглу онгсузну джерине да ие бола, ориунда къалгъан бла биргелей джанлагъанны джерине да джерлене, адам улу джерни къалайына да джайылыб, кёб тюрлю инсанлагъа бёлюнюб, бирбиринден кенгде джашай, талай тюрлю тилле джаратыладыла. Артда бир тилде сёлешгенле башха тилде сёлешгенлени айры кёре, ол айрылыкъ дагъыда орталарында андан да уллу джаулукъ, чурум чыгъарыргъа себеб болуб, хар къауум-юзюк кесин сакълар, къоруулар ючюн, лагъым, амал излей, аллай лагъым да алагъа джангы ёсюм бере, онглу лагъымы бар кючлю бола, башхалагъа чаба, аланы бойсундура, тонай, кесин ёсдюре, хорланнганланы джеге, бир къауумдан юзюкле экиняилеге бийлик этген джашау да аллай джол бла джер джюзюне джайылыб, бийлик этиу адет
356
джорукъ болуб (бий — бийлик, къалгъанладан бийиклиги — мийиклиги бар деген магъанада) къалады. Ёмюрле узагъы джашау ёте, адамланы ангылары, тил байлыкълары ёсе, дагъыда бир тилде сёлешген юзюх — юйюрле бириге, къраллыкъ, ханлыкъ дараджагъа джетиб, дунияда халкьланы бир къауумлары къраллыкъ, ханлыкъ джюрюте, буруннгу халкъ деген атха ие боладыла.
Алай а, бара баргьан джашауда ол буруннгу халкьланы къралларына бащха къралла эзеулюк этиб, чабыб, неда арт да, кечирек кьурала келген юзюк — юйюрле бириге, бий менлик кючлери ёссе, бийджеклик излеб, бурундан бийлик джюрютгенлени сыйларына джетер умутлу иннетлери, за рлыкъ кесиб, неда ханлыкъда, бийменликде биреуню бий джеклигин чекген-джегилген юйюрле ийинч джашауну кёлтюралмай, къозгъалыб, биригиб, буруннгуну бийджек лигин тайдырсала, къозгъалгъан юзюк-юйюрледен бири онг лу ракъ болуб, дагъыда башхалагъа бийджеклик этиб, джегилгенле анга да къаршчы чыгъыб, уллу къазауатланы отунда бек кёб къралла, ханлыкъда тайдырылыб, халкълары да ол къазауатланы отунда къырылыб, тюгел тас болмасала да, уллу онгсузлукъгъа джетиб, кими унутулуб, кими да такъырлыкъда джашауун ётдюре, башха халкъланы бир бё леги болуб къошула, эригенди.
Экинчи джанындан а хорланнганланы бир къауумлары ханлыкъ, къраллыкъ юнериклеринден айырылгъан бла къалмай, киши бийликде эзиле, дагъыда бирлиги чачыла, ол бийликден къутулургъа дагъыда башха халкъны бийлиги башланыб, ол да джангыдан эзе, чача, ёмюрлери ийинчлик де ёте, ёсюмю тыйылыб, атала, онгсуздан онгсуз бола, кеси оноуу къолундан кетиб, кесине тёрлю ышыкъ табмай, джа шагьан джеринден керн къыстала, эзилиуде эритиле, къау ум-къауумгъа юлешиниб, чачылыб, бир-биринден кенгде къысдырыла, къауум энчиликде ёсе, орталарында байлам болмай, буруннгу бир халкъ талай тилли халкъгъа юлеши ниб, буруннгу бир халкъны тили буруннгу тамалын сакъ лай, талай диалектли тил болуб, аны хар къауумуна да башха ат аталыб, кесича, энчи халкъгъа саналыб, тюрлеи нгенди.
Бюгюнлюкде да алагъа кереклисича эс бёлюнмей, бурун нгу историяларына учхара кёзден къараб, алджау, джалгьан
357
сёз бла дараджа берилиб, буруннгу джашау джоллары кер тисинлей тинтилмей, тинтилсе да, башха магъанада кёргю зюлюб, буруннгу уллу халкъны туудукъларын гитчесиниб, азсымансыныб, историяны бетинде халкълыкъ сыйларына тутхучсуз сёгюш берген сёзле айтылыб, «аджаша келиб, ке чигиб джаратылгъан джыйымдыкъ» — деген оюмсуз дыга ласланы джорукъ этиб, анга тамал берирге кюрешиб, белгили алимле ишни тюзюне къарау сокъурлукъ этиб, кер тиге кёз ачмай, джекден джууукъ келмегенин кертича кёр гюзюб, кесинник арт акъыл иннетни джюрютюб, илмуну терсине бурадыла. Энди тёбенде айтыр, джазар сёзюбюз къарачай-малкъар халкъны историясыны, тилини юсюнден барлыкъды да, аны белгилисин ачыкълар ючюн, Къазакъгы улу Ботайны, Ботай улу Барлыуну джазгьанларыны тамал лыкъ этиулеринден буруннгу тинсир (тюрк) юйюрлени ис торияда джашау джолларын джазмай башларгъа болмазлыгъын эсге ала, тинтиуюл ишибизден бир аууз сёз айтайыкъ:
Буруннгу тинсир (тюрк) юйюрле бек эртегили юзюклени бирлери болуб, бизни эрагьа деричин заманлада бириге, эл ликле къурай, эм буруннгуланы бирине саналадыла. Бурун нгу Гунневар эллезинден сонгра уа (бизни эрагьа деричин заманны III ёмюрлеринден бизни эраны V ёмюрлерине де ри) бютеудуния историягьа ачыкъ белгили боладыла.
Тангюнерде Сары тенгизден Тюнгюнерде Къара тенгизге дери чек алгьан, Буруннгу Уллу Тюрк каганатны джылла рыидан (552-чи джылладан 659-чу джыллагъа дери) тюрк каганатланы эпохасы башланыб, уллу Евро-Азия джеринде Тюнайыкъда, Дунай, Балкан джерлеге дери талай каганат тёрленеди. Бизге белгили болгьан тема ол каганатланы бири 7-чи ёмюрню биринчи джарымында тёрлениб, XI ёмюрге де ри бирлигин сакълагъан, буруннгу историяда белгили, тёр лю орун алгьан Буруннгу Хазар каганат (царство) бла буруннгу хазар халкъды да, аланы Къазакгы улу Ботай бла Ботай улу Барлыу джазгьаннга кёре ангылаб, буруннгу Ха зар эллезини туудугъу, 14-чю ёмюрден сора тёрленнген, бу руннгу Бирсил Къарачай элликни эмда къарачай-малкъар халкъны буруннгусун таныйыкъ. Ботай улу Барлыу, Бантау Толгун чаушюгюр джазгьан, историябызгъа джангы бетле ачхан, эм багъалы китабны он сорукатыны хар бирини магь анасын бирем-башха сюзейик, хар биринде джазылгьанны тинтиб, айрым къарайыкъ.
358
Китабны биринчи бетинден:
СИБИЛТИНИН КЪАРАДЖУРТ СИБИЛЛАН ХАЗАРЛАР
БИРСИЛ КЪАРАЧАЙ ЭЛЛИГИНИН ЭЛМЕКЕМЕН
АРЛЕЗ АССАЛЕЗИНИН ИЛКИ БИЛИКЛЕР
ДЖАЗЫРЛАР ДЖАЗМАРЫН
БОТАЙ УЛУ БАРЛЫУ АЛСЫРЛАДЫ.
СИБИЛТИ ДЖЕРЛИГИНДЕ КЪАРАДЖУРТ
КЪАРАЧАЙ ХАЗАРЛАР, КЪАРАЧАЙ
КЪОЙМАНЛАР, КЪАРАЧАЙ АЛАНЛАР ХАКЪЫННАН,
АКЪАДЖУРТ ТЮЗГЕР ХАЗАРЛАР ХАКЪЫННАН
ДЖЕНГКИ ДЖАЗМАР БИЛИКЛЕР
359
Китабны 359-чу бетиндегиси
Сибилти деген сёз къарачай-малкъар халкъны тауранларында, таурухларында джигит нартланы атлары болуб, талай тюрлю айтылгьан бла къалмай, Къарачайда, бир къауум джерлеге аталыб, джюрюген сёздю. Аны бла биргелей, Къарачайдан тышында да адам ат, тукъум болуб да тюбейди.
СИБИЛ АТ БЛА АЙТЫЛГЬАН СЁЗЛЕ:
1. Сибил — буруннгу деулезлени туудукъларыны аты. (Къазакгы улу Ботай, Ботай улу Барлыу джазгьандан).
2. Сибилти — Север Кавказны, Донгал, Адыл, Джайыкъ, Мёнгюртю джерлени буруннгу' аты (Казакъгы улу Ботай, Ботай улу Барлыу джазгьандан).
3. Сибилчи —Къарачай халкъ таурухдан.
4. Сибилчи — «Накъут Дорбун» деген нарт айтыудан.
5. Сибилчи — «Хазар-Окъ» деген таурандан.
6. Сибилти — «Джети Нар» таурандан.
7. Сибилек — «Джети Нар» таурандан.
8. Сибилгюл — «Сибилгюл» таурандан.
9. Сибиллан — Ботай улу Барлыу джазгьандан.
10. Сибилди — «Сибилгюл» таурандан.
11. Сибилди — Къарачайда Теберди ёзенде джерни аты.
12. Сибилда — Къарачайда Инджик джеринде ёзенни аты (Зеленчук район).
13. Сибилев Н. — Кемеров, обл., Таштаголда джашагьан адамны тукъуму. «Соц. индустрия» газетни 1979 джылда чыкъгъан майны 23-де, тонну 17-деги номерлеринде.
14. Сибилант — Къазакъгы улу Ботай джазгьандан. (Днепр, Днестр сууланы, Киев шахар бла Къара тенгизни ортасы джерни аты).
15. Сибилджик — Къарачайда «Бойранкъыз» таурандан (Хазар-Окъну тамада уланы Къоркъутну тюз аты).
16. Сибил нартла — «Накъут-Дорбун» нарт айтыудан.
17. Сибил чач — Къарачайда халкъ сёз. Бурунлада бал бетли чачха айтхандыла.
18. Сибил — ингилиз джазыучу Агата Кристи джазгьан «Акъ ат Вилли» хапарда къызны аты. («Наука и религия» журналны 10 номери, 85-чи бетде, октябрь, 1969 джыл).
19. Цибилда — Абхазияда бир эбзе элни аты.
360
20. Алпсибил — буруннгу Хазар къагъанатда Малджаран кендер къагъанны аты.
21. Алпсибил — буруннгу Малджаран ханлыгьында хан ны аты.
22. Сибилчи — «Ёрюзмек бла эмегенле» таурухдан.
23. Сибилчи — «Сосуркъа бла Сибилчи» таурухдан.
Буруннгу сибиллени Къазакъгы улу Ботай джазгьандан къауум атлары:
1. Сибилантла — антлы сибилле — сибили-клятвенники.
2. Мёнгюр сибилле — могучие, мощные сибили.
3. Эбаз сибилле — сибили малодомники или слабые, ма лые охотники.
4. Адыл сибилле — волжские щедрые сибили.
5. Саныкъ сибилле — рослые, крупные сибили.
6. Алпсил сибилле — отважные сибили, богатыри.
7. Юнгюр сибилле — буйные, голосистые сибили.
8. Базымта сибилле — надежные сибили.
9. Эритча сибилле — сибили-бунтари (къайырла деген ча).
10. Тарыкъ сибилле — малоазийские, понтийские сиби ли.
11. Джайыкъ сибилле — яицкие, уральские сибили.
12. Донгарт сибилле — задонские сибили.
13. Гурт сибилле — оседлые сибили.
14. Къодур сибилле — воинственные неспокойные сиби ли.
15. Нарыт сибилле — великие, мудрые, зоркие, отваж ные сибили, сибили нарты.
Сибил деген сёзню Къарачайда буруннгу магьанасы: ча чы бал бетли неда бал бетлиден къызгъылдымгъа тартхан, бети акъ-къызылдым болгьан, уллу, токъ адамны тюрсюню не айтхандыла. Артда уа сибил сёз бютеу халкъгъа аталыб, къарачай-малкъар халкъны эртдегил, буруннгу туначлары — сибиллени бал бетли, уллу акъ адамла болгьанларын ариу ангылатады.
Бал бетли деген а джангы суратлау сёз болуб, кеч чыгъ ыб, бусагьатда аллай халкъ сёз уллу санлы, саурулу, бал бетли, токъ адам деб айтылады. Сибилджик сёзню ачыкъла сакъ а, — уллу, токъ, бал бетли, акъсыл, къызылууурт, са рыджилик, базыкъ джикли, кючлю адамны сыфатын ачыкълайды.
361
Сибилти, Сибилда, Сибилта, Сибилди десек а бал бетли къызгъылдым, уллу, токъ, акьсші адамланы джурту, джер: дегенни айыртады. Сибиллан дегенлери уа — сибиллен адамлары, ала бла тургъанла, ала бла бирликде джашагьан ла деб ангылатады. Сибиллени юсюнден Къазакъгы улу Бо тай джазгъан бла къалмай, биз бюгюнлюкге дері бурунладан бери Къарачайда сакъланнган, сибилле бла бай ламлы талай мисал сёз джаздыкъ. Анга энтда бир кёреу кьо шайыкъ. Къарачайда сибил нартланы юсюнден айтылгъаі «Накъут-Дорбун» нарт айтыудан:
Эртде-эртде, эртдегил,
Эртдегилге болуб тенг-тенгил,
Джыйылгъанды нарт юзюгю сибил,
Кюн нарына болуб тенгил.
Кеслерине керексиз махтау тартхан, ёмюрле узагъы джа шауда болуб ётгенни, буруннгу эртдегиллени терен сюзюб, тинтиб къарай билмеген ашыкъ-бушукъ алимле (Тегейде, Адыгейде, Къабартыда) не болса да, кимники болса да биз никиди дейик деген даулу оюмну къабыл кёрюб, кеслерине ёрюз дараджа, онглулукъ излеб, аланы къазанларында биш меген этге биз биширгенбиз деб тарт-соз джюрютюб, Кав казда энчи юлюш айырыб, ёрюзлюк тёрде орун сайлайдыла. Аланы ардакгы буруннгу джашаулары буруннгу эпоханы бийджеклери болгъанча. Ала кеслерине джоралаб айланнган эпоханы мингар джыллары буруннгу уллу сибил — хазар — къарачай-малкъар (сибиллан) дуниясыны гюрбеджисини уллу къазанында бишиб чыгъыб, къалгъанлагъа хоншулукъ, тигим халда джайылгъанын билирге ангылары джетмейди. Гюрюлдеб озгьан ёмюрлени кёралмайдыла.
Алай демек, нарт эпосну, кавказ культураны кеслерине теджегил этедиле. Аны уа кертилигин сюзер ючюн, биз не ден да алгьа нарт сёзню ачыкълайыкъ. Нарт деген сёз Къа рачайда, Малкъарда, Къумукъда, бютеу Кавказда джюрюген бла къалмай, джерни Кюн чыкъгъан къыйырында джашагьан якут халкъда, башха тюрк халкълада, монгол халкълада да барды, ол себебден нарт деген сёз тегей неда адыг тилледенди деб айтыуну джалгьан сёз болгьаны ачыкъ хакъды. Болса да нарт деген сёз къарачай-малкъар тилде не ни ангылатады, эм алгьа нени ангылата джаратылгъанды де сек, аны сюзер ючюн, Къазакъгъы улу Ботайны нарыт сибилле деб джазгъанындан башлайыкъ:
362
1. Нарт-нарыт, нар-ыт. Нар — эм уллу кючю, джигитлиги, сыйы баргъа нар адам дейдиле. Нар — Кюнню эм уллу, багъалы, сыйлы нюрюню, джылыууну джарыгъы, джылтырауугъу.
2. Нар — буруннгу сибилледе ханлыкъ тёрню уллулугъуну белгиси болуб, хантурун тёрзюк нар бла белгилениб, бирден джетиге дери санагъандыла. Джети нарлы ханнга Джюзелик хан, гаган, къагъан дегендиле.
3. Нар — алтынны эм сыйлысына, джылтырауугъуна, багъалысына нар алтын, нар багъасы бар алтын дегендиле.
4. -Ыт — баш дараджа, онглусу: нар-ыт — ангыкы эм онглу кючю (наивысшая сила разума, мудрая сила).
5. Ытта — уллу ангы бла, ахыр кюч бла иш баджарыу, (наивысшая работоспособность силы и ума).
6. Ытта — кёб заманны ангыламай, джукъ эталмай туруб, ытта деб ангы кючюмю салгьанлай, ангылаб къойдум (халкъ сёз).
7. Ытта-бытта дегенлей — кючден келмезлик ишни баджардым (халкъсёз).
8. Ытта — тукъумда уллу атагъа «ытта атабыз» дегендиле (халкъ сез).
Алай демек, уллу, сыйлы, акъыллы, тёрлю атабыз дегенликди.
Хаста — Хазта, Шошта дегенча, Ытта деб адам ат да барды.
9. Ытта — бир-бирде сабийле атасыны атасына да Ытта, ой Ытта деб сёлешедиле. Аныча, уллу анагъа да Ынна, ой Ынна деб, сыйын кёредиле.
10. Алай бла, нарт деген сёз аллындан нар-ыт болуб, артда нарт болгьанын кёребиз. Саудан магьанасы уа: нюрча, кючю бар, ыт — ыттача уллу оюмлу, акъылы бар, эм акъыллы, ангылы, эм кючлю джигитлиги болгьан адамгъа айтылгъанды (богатырь мудрой силы). Экинчиден а, нарт деген сёз къарачай-малкъар-къумукъ (сибил — хазар — сибиллан) тилледен сёз болгъанына Кавказда айтылгьан нартланы атлары толу кёреулюкдю. Мисалгъа: Ёрюзмек — Ёрюзбек — ёрюз (верховный), мек — бек (сильный), Сосурукъ — Сосуркъа, сос — гранит, урукъ, рукъ, ырыу, рыу — (юзюк — род). Сибилчи — сибиллени юзюгюнден, Батыр — оз, озгьан батыр (богатырь, победитель), Сослан — сос улан (сын гра
363
нита, созданный из гранита), Хамча, Хамца — къабыучу, джыртхыч, кьайыр, Ачемез — ачымаз (благополучный, невредимый, успешный), Алауган, Алаугъан — алаукъан (Алауская кровь: из рода алаугов, алау — победитель), Шауай — аджаллы ай, бушуу ай, къара кюнню айы (месяц печали).
Былача дагъыда башхала да алай келишедиле. Аны бла къалмай, Ботай улу Барлыуну джазгьанларындан «Бюйюк хазарларын эрттегил элфетиннен сыйлагъар нарт айтышлар чариши болду» — дегенни, къартла айтыугьа кёре да «буруннгу заманлада, къууанч болса, нарт айтышлар чаришлери болуучан эдиле, анга нарт айтыш эришиулер да деучен эдиле» —• дегенлерин эсге алсакъ, нартланы хапарлары аллындан поэмала маталлы болуб, бурундан, сибилледен башлаб айтылыб келген хазар халкъны литература тилине саналыб, уллу нарт джигитлеге аталыб этилген джыр — анарланы джыранла (джырчыла) байрамлада чаришлеге къошулуб джырлай, анга да нарт айтышлар чаришлери дегенлери ариу ачыкъланады. Ол кёреулюкге бюгюнлюкде да Къарачайда, Малкъарда нарт айтышланы бир бёлегине назму тюрде джорукъ бла айтылгьаны хакълыкъ этеди десек, нарт айтышлар къарачай-малкъар халкъны хазар туначларындан сакъланнган, буруннгу литературасы болуб, Кавказда башха халкълагьа джайылыб, айтыла, алай, ол халкъла нарт джигитлеге аталгьан анарланы кеслерини тиллеринде, назму тюрде толу айталмай, хапар, таурух тюрде айта алгъанлары да хакъ болгьанын кёребиз.
Ол кертиси да алай болмаса, нартланы атларыны асламысы тюрк тилледен да болмаз эди. Нарт айтышланы андасанда бир кесеги тегей, Къабарты тилледе назму тюрде тюбегени да барды, алай а анга эс бёлюрча тюлдю, не ючюн десек, бурунладан бери тегей, адыг халкъда хазар — Къарачай (тюрк) тилледе эркин сёлешиб тургъандыла, ол себебден ала нарт анарланы бир къауумундан юзюкгюлени артда кеси .тиллеринде айтыргъа кюрешген болурла. Тегей, адыг тилледе бюгюнлюкде айтылгьан нарт айтышлада тюбеген, назму тюрде окъулгъан кесеклени да уллу эсге алырча тюлдю, нек десек, аланы, Совет власть киргенден сора, тегей, адыг фольклористле кеслерине махтау тартар джанындан джарашдырыргъа кюрешиб, Къарачайдагъын, Малкъардагъын да кеслерине тартыб, бизники болсун деген бетден къа
364
раб, энчилик айыргъандыла. Тегей нарт эпосда нартланы чаришлери Зилахар чарсенник тюзде баргъанды, ол да Инджик джеринде болгьанды, буруннгу аланла джашагъан тёрезде, дейдиле. Кертиси да, буруннгу Инджик джеринде нартланы чарсенник тюзлери болгьанды, алай а анга Зилахар демегендиле, Сыйлагъар дегендиле.
Скиф-сарматланы туудукълары тегейлиле бла дюгерлиле кеслерин да, нарт эпосларын да сакълаялгъан эселе, нартларыны скиф — сармат — иран атларын нек сакълаялмагъандыла, алагъа къарачай-малкъар атланы нек атагьандыла? Нарт эпосну къарачай-малкъарлыланы ата-бабалары сибил — сибилланла чыгъаргъандыла да, аны ючюн!
Аны бла къалмай, къарачай-малкъар тилде нарт сёзча кьуралгьан, анга ушагал айтылгьан Р, Т тауушла бла бирчалыкъ кёргюзген, бир бёлек сёзню Мисалгъа келтирейик: нарт, тарт, къарт, арт, гѵрт, къурт, тюрт, сюрт, кюрт, джурт, ууурт, джууурт, къууурт, олтурт, толтурт, чомарт, намарт, къондурт, болдурт, д. а. к.
Бу огьары айтылгьан сёзле бары да къарачай-малкъар тилни энчи джоругъу бла кьуралгъан тюрк сёзледиле. Ол себебден нарт деген сезню тегей не адыг тилледен чыгъарыу Насра Хоожаны джибге тары джайгъаныча болады. Алай демек, огьары айтылыб ачыкъланнган мисалланы (Къазакъгъы улу Ботай джазгъанны, Къарачайда нарт айтыуланы, тауран, таурух хапарланы барын эсге алсакъ, Кавказда нарт эпос сибилле талай къауумгъа юлешиниб, хар къауум энчи аты бла белгилениб, сибиллени таулада (Сулак суудан Дженликге деринчи) джашагьан бёлегине нарыт сибилле (сильные, мудрые) деб, ёмюрле узагъында нар-ыт сёз да нарт сёзге тюрлениб сакълана, Кавказца джашау да туудукъдан туудукъгъа тюрлене, буруннгу нарыт сибиллени джигитликлери халкъда айтыла, сибиллени юсюнден болгьан хапарда тауран, таурухча айтыла, нарт эпосну алай джаратылгъаны ачыкъланады.
Артда уа нарт эпос, эм Эртдегилге саналыб, Кавказда халкьланы барына сибиллан — Къарачай — малкъар атлары бла джайылгъанын ариу ангылайбыз. Болса да хар халкъ, буруннгу нарт сибиллени юсюнден эртдегиллени кесини тилине, джашаууна кёре айта, джарашдыра, нарт эпос хар биринде бирер башхаракъ айтылса да, ол сибил нартланы буруннгу джашауларын ачыкълагьан, историягьа джангы бет ачхан къазмуду. Экинчиден а, биз огьары джазгьан, биз
365
ге белгили болгьан, сибил деген сёз талай тюрде тюбесе да, кесини керти магъанасында бюгюнлюкге дери историягьа белгили болуб бир да эштилмегенди.
«Сибилти» къарачай-малкъар халкъны буруннгу сибиллан — хазар туначлары сибиллени Урал суудан Азау тенгизге дери джерленнген джерлерини аты болгьан бла къалмай, ол джерде талай тюрк юзюкден элликни джуртуну буруннгу атыды. Сибилтиде хар тюрк юзюкню эллиги энчи джерлениб джашаса да, Сибилти джери аланы биргелей джуртлары болуб, сибиллан элликлери деб аны ючюн айтылады. Биз сюзген биринчи бетде Кьараджурт сибиллан хазарлар, Бирсил Къарачай эллиги деб джазылгьан буруннгу сёзлени магьанасы да огьары айтылгъаннга кёреулюк этеди. Алай демек, буруннгу Къарачай элликде сибил хазарладан, сабарладан сонгра да Къарачай къуманла, Къарачай аланла джашаб, ала сибиллан элликледен болгьанлары бла къалмай, Къараджуртда джашагьан Къарачай сибилланлыла болгьанлары ючюн айтыладыла. Къараджурт деген сёзню алсакъ а, бурун Тезгюнер Кавказда, Акъсууда Дженликден Дагьыстанда Сулак суугьа дери созулгъан таулу, ёзенли, чегетли, къарангысы бар джерле деген магъанада чыгъыб, аталадыла.
Сибиллан хазарлары уа, бурун Сибилти джерини къалайында да джашагьанларыча, Къараджурт тёрезинде да джашагьандыла. Ол себебден алагъа Къараджурт Къарачай хазарлары дегендиле. Бусагъатха дери Къарачай деген сёзню бир джараугъа келишмеген магъанада ангылатыб тургъандыла. Ботай улу Барлыуну китабында джазылгьан а ол сёзню магьанасын алджаусуз ариу ачыкълайды. Алай демек. «Къарачай» деген сёз тау суулары бар, тауланы джери, неда таулу джерлени, тау сууланы джуртуну эллези деген магъанадады (страна гор, земля гор и горных рек). «Къарачайлы» десек а — (житель горной страны, горных рек, горец) — таулу болуб ангылашынады.
Къарачай деген сёз, 8-9-чу ёмюрледен бери историягьа белгили болуб, талай тюрде айтыла келсе да, аны къара деген тамалы бла башланыб айтылыб, джазылыб, буруннгу тюрк — хазар тилден къара — таулу, чегетли джерле дегенни ангылатыб, «чай» дегени да — кам — река болуб, таулу чегетли джерлени камлары — камы (къаракам) дегенни ангылатыб, «таулада джашагьан, тау камланы адамы, таулу
366
адамла» — деб джазылыб, биринчи историяіъа къара-хазар, къара-джур хазар, Къарачай хазар, Къараджурт хазар, къарадур хазар, артда уа Къарачай-Алан эллик, Къарачай хазар, Къарачай алан, Къарачай къуман, Къарачай балкъар болуб джазылады.
1643-чю джылда Бештау джеринде джашагьан къарачайлылагъа «Къарачай черкесле» дейди воевода Волынский. 1654-чю джылда къарачайлылагъа италиячы миссионер Ламберти да «къарачолиле», «Къарачай черкесле» дейди. 1768-чи джылда уа Къарачайгъа А. Шелков Къараджау дейди. 1807-1808-чи джылында Тезгюнер Кавказда болгьан, къарачайлыланы иги таныгьан алим Г. Ю. Клапрот, къарачайлыла хазарладыла дейди. Къарачайгъа хоншу халкъла да, кеслерини тиллерини джоругъуна кёре-айтыб: адыгле — къара-шэй, ногъайла — Къарашай, абазача — къарча, абхазча — акарач, къарацур, менгрелча — алан, карачоли алан, эбзеча — савьяр, мукричай (мукарачай), чеченча, ингушча — къарчэ, къарча, Къарачай, къарчэй, Къарачай дейдиле.
Алай бла, къарачайлыланы таныгъанла, къайсы тилде сёлешселе да, кёбюсю къара, къарача, акъарач, къараджау, къарадур, къарашэй, Къарачай деб, Къарачайны буруннгу хазарладан, аланладан белгили таулу джерлерини аты бла айтадыла. Ол ат Къараджуртда джашагъан хазарлагьа айтылыб къалмай, Къарачай хазарлары дегенча, Къараджуртда джашагьан куманлагьа, аланлагьа да Къараджурт Къарачай къойманлары, Къараджурт Къарачай аланлары дегендиле.
Акъаджурт деб а хазарланы эм буруннгу, уллу, сыйлы джерлерине айтхандыла. Ол джер Къобандан, къалмукъ тюзледен Адыл суугьа, Астрахан шахаргьа дери тёрезни аркъалы тюзлеридиле. Акъаджуртда джашагъан хазарлагьа акъаджурт тюзгер хазарлары дегендиле. Алай демеклик, тюз джерледеги хазарла, тюз джерлени хазарлары — деб ангылашынады.
ЭКИНЧИ БЕТ
БИРИНЧИ СОРУКАТНЫ АЧЫКЪЛАУ
Ботай улу Барлыу, кеси кёргенни, эшитгенни джазгьан бла къалмай, китабыны биринчи сорукатын атасы Къазакъгы улу Ботайгъа атаб, аны бурундан джазылыб сакълагъан биликлерини кеменниги бла башлайды.
367
Къазакъгы улу Ботайны кеменниги бизни хапарлы этгеннге кёре, бюгюннгю тюрк халкълары буруннгу джети тинсир эллигини элбасаны болуб, буруннгу тюрклени джети элликге юлешиннгенлерин айыртыб: Къонбан эллиги, Деулез эллиги, Узабан эллиги, Къазманак эллиги, Кюйеджик эллиги, Къанджай эллиги, Къыйаргу эллиги деб, атларын толу джазады.
Джети элликни да экиге юлешиниб, эки Тинсир элбасан кесеби деб, тинсирлени эки къауумун да эки башха кёргюзюб, бирине Кюннебар тинсир элликлери, экинчисине уа — Кюнтерик тинсир элликлери — дейди.
Биз ангылагьаннга кёре, Кюннебар дегени Кюн чыкъгъаннга барыб джашагъанла, кюнчыкъгъандагъыла деб, Тангюнерде джашагъан тинсир юзюклени кёргюзеди. Кюнтерик деб а Кюн чыкъгьандан Кюн батханны орта сюреминдегиле, неда Кюн теркиген, Кюн орталыкъны кёргюзген джердегиле дей болур.
Андан арысында Къазакъгы улу Ботай тинсир элликлени эки къауумун да айрым алыб, Кюннебар тинсир элликлени, Кюнтерик тинсир элликлени хар бирини эллигини элбасанларын, юйюр атларын ачыкъ джазыб, ала къайсы джерледе джерленнгенлерин былай белгилейди:
Биринчилери —
Кюннебар тинсир элликлери: Къазманаклар,
Кюйеджиклер, Къанджайлар, Къыйаргулар, Деулез урзюгю бийесен диебиллер, Деулез урзюгю артан диебиллер.
Экинчилери —
Кюнтерик тинсир элликлери: Къонбанлар, Деулезлер, Узабанлар.
Юч кюнтерик тинсир урзюгюннен элбасанлары: Къонбанла, Деулезле, Узабанла кимледиле? Аллай соруугъа историяда алкъын тыйыншлы джууаб табылмайды.
Алай болса да, Къонбан деб бизге белгили болгьан сёз ол тюрде болмай, Къобан деген тюрде айтылыб, сакълана, Къобан буруннгу тинсир (тюрк) юзюкню аты Къонбан сёзден Н таууш къоратылыб, Къараджуртда Къобан сууну джеринде джашагьан, буруннгу къонбанланы атындан айтылыб, Къарачайны уллу сууу, Къобанны аты алай бла Къобан бола болурму дейбиз.
Аны бла къалмай, Къараджуртну Оз джеринде (Терк-Башыны буруннгу аты) буруннгу эллени бирини аты «Къобан»
368
деб бюгюнлюкге дери сакъланады. Ол элде 15-чи ёмюрде Къарчаны ана джууукъларындан адамлары джашаб, элни аты «Къонбан къала» болуб, Къойманла (къуманла) джашагьандыла. «Къонбан къала» деб буруннгу кёзюуден огъунамы айтылгъанды, огъесе Къонбан Къойманла юзюк атларына сый, къач береми атагьандыла? — дерге болса да, жинчи тюрюн эсге ала, алайда къонбанла кеслери бурунладан джашаб, алай аталыб, артда уа аланы туудукълары Къойманла ол атны тюрлендирмей джюрюте, Къонбан къаланы аты Къобан болгьаны хакъ ачыкъ болады. Не ючюн десегиз, буруннгу къонбан къойманлары Къараджуртну Терк суудан Къобан суугьа деричин талай джерлеринде джерленнгендиле. Деулез деген сёзню сюзсек да, деулез тюрде тюбемей, Телес, Тёлес тюрледе, буруннгу историяда кёб айтылады.
Бу юч сёз (Деулез, Телес, Тёлес), бир ишексиз да, бир юзюкню аты, бир сёзню тюрлери болурла. Алай демек, сёзню тюзю не Тёулес, не Деулез (-с) болуб, артда телес деулез (-с)-ден тёлес, телес деб тюрленири хакъды.
Узабан деб да буруннгу историяда ачыкъланнган зат эсленмейди, «Усун, усунла» деген болмаса. «Усун» узабанладан башха юзюкню аты болур. Не ючюн десегиз, «усун» аты болгьан юйюр Тюнгерик тинсирледе (тюркледе) бир да джолукъмайды. Буруннгу булгъарланы туначлары буруннгу узабанла уа Кюнтерикде, Тюнгерикде Сибилти джеринде джашагьандыла. Алай а буруннгу узабанла экиге бёлюнюб, узабанланы туудукълары бир бёлегине «булгьарла», экинчи бёлегине «дулазла» дегендиле. Дулазла (историяда дуло дейдиле) белгили болгъаннга кёре, бурун Орта Азияда джашагьандыла, усунла да анда болгьандыла.
Къазакъгы улу Ботай джазгьандан бизге белгили болгьан сакгы дулазла бла историядагьы дуло бир юйюрню атыды — деб къарасакъ, усунла да узабан сакгы дулазланы бир бёлеги болурламы, узабан ат тюрлениб джазылыб неда узабан узубан болуб айтыла, ол да артда историягьа узун — усун болуб, неда узуан — узун — усун тюрде тюрленниги да хакъды.
Биз огьары сюзген юч сёз, Къазакъгы улу Ботайны джазгьанларындан болмаса, башхаланы джазгьанларында тюбемегенликге, бир ишексиз да, ала буруннгу скифлени бир къауумларыны эм буруннгу атлары болурла дейбиз. Бизни
24 Заказ № 412
369
эрагьа дери джазгъан историкле уа (грекле, римлиле) малчылыкъны джюрютген юйюрлени барына да скифле деген бла къалмай, Адыл суудан Карпат таулагьа деричин уллу джерге да Скифия — малчы кёченниклени (кочевниклени) джуртлары деген магъанада атаб, аланы барына бир кёзден къараб, энчи юзюк-юйюр атлары (Къонбан, Деулез, Узабан) эсге алынмай, историягьа белгили болмай къаладыла.
Тангерик бийесен диебиллер, тангерик артан диебиллер. Бир ишексиз да, тинсир эллезини деулез эллигинден айырылыб Кюн чыкъгъаннга кетген диебиллени эки къауумуну биринчиси (бийесенле) бийлик джюрютюб, экинчи къауумун тёбенсиниб, артанла дерге боллукъдула. Неда бийесенле алгьа кетиб, артанла уа артда барыб, алай бла диебиллеге эки тюрлю ат атала болурму деген акъыл да келеди.
Деулез эллигини экинчи юзюгю боладыла. Ала уа, Кюнтерик джеринден башлаб, Тезгюнер Кавказны джеринде джерленнген бла къалмай, Мёнгюртюде, Тарыкъ джеринде, Донгарт джеринде, Днепрден Кюн батханда, Сибилант джеринде джерлениб, талай къауумгъа юлешиниб, хар къауумну аты джерленнген джерине кере аталгьанын кёребиз. Алай демеклик, Джайыкъ сибилле, адыл сибилле, Донгарт сибилле, Сибилти сибиллери, Сибилант сибиллери, мёнпор сибил субанлары, Къодур сибил алпсиллери, Мёнгюртю сибиллери, юнгюр сибил саныкъла, базымта сибил эбазлары, мёнпор сибиллери, тарыкъ сибиллери, базымта Эритча сибилле — дейдиле. Тинсир эллезини Къонбан эллиги да талай къауумгъа юлешиниб, джерленнген джерине кёре айтылыб, Сибилти къойманлары, донгал къойманлары, дюпнебур къойманлары боладыла.
Тинсир эллезини Узабан эллиги да талай къауум болуб, бир бёлеги булгьарла — Тюнгерикде къалыб, адыл булгьарлары, айыкъ булгьарлары, тюнайыкъ булгьарлары деб айтыладыла. Экинчи бёлеги уа Кюн чыкъгъаннга кетиб, анда джерленедиле. Андан ары Къазакъгы улу Ботай тинсир эллезини тёрт Кюннебар юзюгюню элбасанларын джазыб, хар элликден ненча къауум болгьанын белгили этиб, Къазманак эллигинден санбеиклени, тюркеиклени, сиреиклени; Кюйеджик эллигинден кыпчакланы, кенеслени; Къанджай эллигинден ойсарышланы, басангетлени; Къыйаргу эллигинден къыргьызланы, азманланы, азман тюнайыкъ апарланы;
370
Къазманакъ юзюгюнден сиреик Гунневарланы; Деулез юзю гюнден диебил бийесен Гунневарланы атларын ачыкълайды. Буруннгу тинсирлени эллезинден Деулез эллиги ол кёзюу леде онглуракъ болуб, туудукълары — сибилле кёб джерни алыб атала тура болур, Джайыкъ суудан Азау тенгизге, Днепрге дери джерни атына сибиллени атындан Сибилти деб. Кертиси да, ол алай болмаса, сибиллеге аллай уллу ёрюзлюк дараджа берилмез эди талай тинсир (тюрк) эллик лени къадарында. Аны бла къалмай, сибиллени туудукъла ры эки бёлекге юлешиниб, эки эллик болгьанлары да биз айтханнга толу кёреулюк этеди, не ючюн десегиз, къалгъан тинсир кюнтерик юзюкле, бирер эллик болуб, Сибилтиде беш сибиллан эллиги джашаб, аланы экиси сибиллени туу дукълары — хазарла, сабарла болгьанлары китабла ачыкъ айтылады. Экинчиден а, аланы асламысы Акъаджуртда, Къараджуртда джерлениб, Хазар-Окъ эллиги Акъаджуртда, Сабар-Окъ эллиги Къараджуртда тёрленнгендиле. Сибилти ни Айыкъ джеринде уа Булгар эллиги, Къобан суу бла До нгалны ортасы джерде Къойман эллиги, артда Донгал джеринде къойманлагъа хоншулаш Алан эллиги джерекген ди. Алай бла, Къазакъгы улу Ботай джазгьаннга кёре, бу руннгу Сибилтиде, гунневарла (гуннла) келгинчи, тёрт тинсир элликден беш Сибиллан эллиги тёрлениб джашагъа ны ачыкъланады.
Андан арысында буруннгу уллу Гунневар эллезини тин сир юзюгюнден элбасанларын джаза, Къазакгы улу Ботай, тинсир эллезини хар эллигини туудукъ юзюклерини ненча къауум болгьанын айырта, Къонбан юзюпо Къойманла, Деу лез юзюгю сибил хазарла, Деулез юзюпо сибил сабарла, Узабан юзюпо сакгы дулазла, Узабан юзюпо сакгы булгар ла, Къанджай юзюпо ойсарыш аланла, Къанджай юзюпо ойсарыш озаланла, Къанджай юзюпо ойсарыш азсымлары, Къанджай юзюпо басангетле, Кюйеджик юзюпо кыпчакла, Кюйеджик юзюпо кыпчак къыйманла, Кюйеджик юзюпо Кенесле, Къыйаргу юзюпо азманла, Къыйаргу юзюпо тю найыкъ апарла, Деулез юзюпо бийесен диебил уйгъурла, Деулез юзюпо артан диебил уйгъурла, Къазманак юзюпо тюркеик тюркле Къазманак юзюпо санбейик гюнневарла къазманакъ юзюпо сиреик гунневарла, Деулез юзюгю бийе сен диебил гунневарла деб билдиреди.
24* 371
Хазар эллезинде джерекген элбасан юзюклени да джаза, ол аланы хазарла, сабарла, Къойманла, булгьарла, аланла деб кёргюзтЁ, дагъыда башха талай тюрлю тинсир юйюрлени, ёзге тилли юйюрлени ненча тюрлюсю болгьанын, къайсы джерледе джашаб, кими къаллай ат бла белтленигенлерин да ачыкъ айыртады.
Сибилтиде хазар каганланы кеменнигин джаза, Къазакгы улу Ботай сибил, хазар, сабар ханланы, каганланы (гагандаш*) атларын айта, сибиллени (хазар, сабар) ханлары Сабур-Хан бла Балгур-Хандан башланыб (бизни эраны III ёмюрюнден сонгра болгьан болур, гунневарла к еле башлагъ ан кёзюуде), артда Хазар-Окъ хан Бирсил Сибил ханлыкъны ханы болгьанын джазады. «Хазар-Окъ» тауранда айтылгъаннга кёре да, Сабур-Хан бла Балгур-Хан тайдырылгъавдан сонгра, Сабур-Ханны уланы Джоланны джанындан туугъан Хазар-Окъ болуб, ол Сибилтиде сибил джерини бнрлешген ханлыкъны алтурун ханы болады. Къазакгы улуну джазгьанында Хазар-Окъ хандан сонгра аны къызы Бойранкъыз Темиркъан къалада Хазар элликни ханы болады.
Къараджурт джери да, алгьынча энчилениб, Бирсил Сибил ханлыгьындан айырылыб, Келли-Джурт къалада (бусагьатдагьы Черкесск шахарны джеринде) Сабар эллик джерини ханы Болах шатбек болады. «Бойранкъыз» тауранда да Хазар-Окъ ханны джангыз къызы Бойранкъыз сабар бий Болахха эрге чыгъады.
Буруннгу историяда сабарланы юсюнден джазылгьаннга кёре уа, Болах сабарланы (сабирлени) бийиди. Ол ёлгенден сора, аны бийчеси Боарикс сабарлагъа бийлик этеди (527-чи джыл). Къазакгы улу Ботайны джазгьанында уа, Хазар эллик джери Акъаджурт бла Сабар эллик джери Къараджурт, д кангыдан биригиб, Бойранкъыз бла Болахны Къараджурт джеринде Алхан-Джурт къалада Бирсил ханлыгьы болады. Артда уа Бойранкъыз ханней Алхан-Джурт хантурунда Бирсил ханлыкъ джерини ханы кеси болады. Алай демеклик, Болах ёлгенден сонгра, историяда айтылгьанча, Бойранкъыз (Боарикс) Акъаджурт, Къараджурт сибил джерлени (хазал эллик, сабар эллик) Бирсиленнген — бирлешген ханлыгьыны каганатны тюркле келгинчи (567-чи джыл) ханы бола болур.
372
Хазарланы историясында джазылгьаннга кёре, хазарла бла сабарла 567-чи джылдан 650-чи джыллагъа дери Уллу Тюрк каганатны бирлигинде болуб, 650-чи джылда уа Си билтиде джангыдан энчи, эркин Хазар каганат тёрленеди. Къазакгы улу Ботай джазгьаннга кёре уа, Бирсил Хазар эл лезик джерини Бёленджерле ханы Албакъ хан болады да, эшта, ол Хазар каганатны тюркледен сонгра башлакнган джашауунда биринчи ханы болур.
Андан ары Хазарияда хан турунлукъ кагантур бийликге ёрюзлениб, Азтарагьанда (Астраханда) биринчи кагантур Хаджар-Хан болады. «Сибилгюл» тауранда уа Азтарагьан къаланы Хаджар-Хан ишлетеди. Хаджар-Хандан сонгра Ха зария эки кагантур хазар эллезик джерге юлешиниб, Къазд жаран кагантур хазар эллезик джерге Озбулан, Малджаран кагантур хазар эллезик джерге да Къозбулан каганлыкъ эте диле. «Сибилгюл» тауранда уа Хаджар-Ханнга эгиз уланла туууб, ол аланы бирине Озбулан, экинчисине Къозбулан атаб, ёсгенлеринде, ханлыкъ юлюш чыгьарыб, Озбуланнга — Адыл сууну джагьасында Къазджаран къаланы, Къозбу ланнга да Акъаджурт джеринде, Гум суу боюнда Малджаран къаласын ишлетиб, айырады.
Къазакгы улуну джазгьанында аладан сора Хазарияда Окъбулан — Къазджаранда, Элбулан — Малджаранда ка гантурлукъ этедиле. «Сибилгюл» тауранда уа Окъбулан Хаджар-Ханны къызындан тууады. Элбулан а Къозбуланны ючюнчю джашы Сибилдини тамада уланыды. Быладан сора Хазар эллезинде Джюзелик (кагантур бийлик Джюзелик), Алпбуландан башланыб (хазарланы историясында анга Бу лан дейдиле), ол каганлыкъ этген кёзюуде Хазария уллу Джюзелик эллез болуб, биригиб, уллайыб, кючю ёсюб, дже ри кенгериб, 730-чу джылгъа дуниягьа белгили, уллу кърал ланы бирине саналыб, ёрюзленеди.
Хазарияны Хаджар-Хандан башланнган ёрюз ассалез ка ганлыкъ юнериги, бир ишексиз да, буруннгу тюрк джорукъ бла, туудукъдан туудукъгъа кёчюб, Алпбулан Хаджар-Хан ны юзюгюнден болуб, Окъбуланны уланы болур дейбиз. (Алпбуланны историяда Булан этедиле). Аны туудукълары уа Обадий — уланлары Ёзегил, Манас, андан сора ёрюз ка ганла Обадийни къарнашы Ханукка, аны уланы Исхакъ, ан дан сора Саубулан (историяда Исаак, Завулон), аланы туудукълары Манас, Нессин, Манухгем, Унамин, Арун,
373