«КЮЗГЮ» ЖУРНАЛНЫ РЕДАКТОРУ ХИДАЕТ БАХЧЕНИ
КЪАРАЧАЙ ХАЛКЪНЫ «ДЖАМАГЪАТ» АТЛЫ ДЕМОКРАТ ОРГАНИЗАЦИЯСЫНЫ БАШЧЫСЫ КЕЧЕРУКЪЛАНЫ АЗРЕТ-АЛИЙ ХАДЖИ БЛА
НАУРУЗ КЮНДЕ БАРДЫРГЪАН УШАГЪЫ:
- Ассалам алейкум, Азрет-Алий хаджи. Ушагъыбызны башланырыны аллы бла, Науруз Байрамыгъыз бла алгъышлайма. Аллах айтса, Джуртда халкъыбыз тынч-эсен болур, биз къоркъар, къыйналыр зат болмаз, кесигиз да иги болурсуз.
- Алейкум ассалам. Аллахха шукур, джокъду бюгюнлюкде хатабыз. Къазауат болмаса, сюргюн болмаса, къалгъан затха чыдай, соруулагъа да джууаб излей, джашай барыргъа боллукъду.
- Къаллай сорууладыла ала, кеслерине да джууаб табаламысыз?
- Эм баш сорууну орнундан тебдиралмай, арыб, тохтаб турабыз. Ол соруу да неди десегиз - Сталин ибилис 1943-чю джыл къурутхан энчи Къарачай областны ызына къайтартыуду. Мен ангылагъаннга кёре, бу иш тынмай, бизни халкъ халкълыгъын сакълаяллыкъ тюлдю, тынгысы-тынчлыгъы да боллукъ тюлдю.
- Биз эшитген хапарлагъа кёре, Къарачай-Черкес республиканы халкълары бирге джашаргъа излейдиле, кърал да Къарачай областны аны ючюн къуратдырмайды дейдиле.
- Тюзю алай тюлдю. Къарачайны оноуу башхалагъа джетмезге керекди. 1943-чю джыл кърал Къарачай областны къурутуб, джуртубузну, мюлкюбюзню да кесек-кесек этиб, хоншулагъа чачыб, кесибизни уа - къарачай халкъны - башдан аякъ барын сюрюб барыб, Азияны къумларына, Сибирияны бузларына 558 кесек этиб, къуш тюгюнлей чачханды. Сталин ёлюб, Хрущевну кёзюуюнде, 1957-чи джыл 14-джыллыкъ тутмакъдан-сюргюнден халкъыбызны сау къалгъан джарымы ызына къайыталгъанды. Алай а, бизге оноу сормай, автономиябызны ызына бермей, Черкесге къошуб, Къарачай-Черкес област этиб къойгъандыла.
- Алай болгъаны - Къарачайны Черкес областха къошулгъаны - иги болгъанды дегенле бардыла. «Сюргюнден къайытханларында къарачайлыла Черкесск шахарны тёгерегинде, джашаугъа табыракъ тюз джерлеге, тюшгендиле. Къарачайны олсагъатдагъы тамадалары халкъны таулагъа иймей тыйыб, тюзлеге орнатханлары - бек оюмлу, акъыллы иш болгъанды» деген хапарла джюрюйдюле.
- Билмеген адамны башын тубаннга иерча бир ётюрюкдю бу. Къарачайлыланы, башха таулуланы да, тауладан тюзлеге кёчюрюу - орус патчахланы да, коммунист патчахланы да иннетлери эди, сиясетлери эди. Муратлары - алай бла бизни джуртубуздан, тауларыбыздан айырыб, башхала бла къатышдырыб, ассимиле этиу. Къарачайны башчылары да ол политиканы бардырыргъа кюрешгенден ары, халкъ къайгъылы тюл эдиле. Ма алай бла джерлешгенди халкъыбызны бир кесеги тюзледе. Тохтамай, тау эллерине къайытханлагъа, джашарча таблыкъла къуратмагъандыла. Бюгюн тау эллени тюб бола баргъанлары ол заманладан келеди.
Къарачай башчыла халкъыбызгъа алай джан аурутханла болсала, кърал сюргюнден къайытхан къарачайлылагъа буюргъан ачханы хоншулагъа ашатыб къоймаз эдиле. Ол ачханы кёбюсю черкес районлагъа, Черкесск шахаргъа джоюлуб кетгенди. Алийланы Умарча, Гюрджюланы Къурманча башчылары болса эдиле халкъны 1957-чи джыл - Къарачай областны да ызына къайтартыр эдиле, кърал къарачайлылагъа джоралагъан ачхагъа да тау эллени, Къарачай шахарны айнытыр эдиле. Бюгюн Къарачай шахарны, тау эллени тозураб тургъанлары - энчи Къарачай област (республика) болмагъанынданды.
- Сора, къарачай халкъны мындан ары тас болмай джашары-къалыры энчи Къарачай республиканы къуралыуу бла байламлыды дейсиз. Алай эсе, Къарачай халкъ аны нек ангыларгъа унамайды?
- Халкъ ангылайды. Ангыламаса, 1957-чи джыл тюзледе тохтаргъа унамай, мыллыгын тау эллерине атмаз эди. 1989-чу джыл 70 минг акъыл-балыкъ болгъан къарачайлы - алай демек , ой берирге, сайлаулада чёб атаргъа эркинлиги болгъанла бары - «Сталин къурутхан Къарачай областыбызны ызына къайтарыгъыз» деб, къралны тамадаларына къагъыт джазмаз эдиле. Къралны тамадасы Ельцин Къарачай областны къурауну хакъындан проекти бла къралны парламентине чыкъгъан эди. 1991-чи джыл «Сюргюннге тюшген халкъланы хакъларын толусу бла къайтарыу - реабилитация этиу» закон да алыннган эди.
- Аллай Закон да бар эсе, кърал тамада Ельцин да разы болгъан эсе - нек къуралмай къалды да энчи Къарачай республика?
- Аны чуруму бирди. Тамада къуллукъда ишлегенле халкълары къайгъылы тюл, кеслери къайгъылы болгъандыла. Къарачай-Черкес республика экиге - Къарачай бла Черкесге - юлешиннгенлей, ол къуллукъчу къауум орунсуз боллукъ эди. Аны себебли, къралны башына сёзлерин ётдюрюб, ала халкъны оноуун буздургъандыла. «Айырылыу болса, къан тёгюллюкдю» деб, халкъны да къатышдыргъандыла. «Биргеми, башха-башхамы джашаргъа излейсиз?» деб, Къарачайны оноуун башха халкълагъа, къауумлагъа соргъандыла. Ала уа - Къарачайны юлюшюн ашай юреннгенле - Къарачай кеси болсун дерге унамагъандыла. Ма алай бла, къралны законуна, халкъны излемине да къаршчы барыб, бизни тамадала туугъан халкъларын къраллыкъсыз къойгъандыла.
- «Къарачай област кеси болса, джашаяллыкъ тюлдю: джери дыккыды, сабаны азды» деген ауазла да чыгъадыла...
- Андан уллу ётюрюкню табыб айтхан да къыйынды. Бюгюннгю Къарачай-Черкес республиканы бютеу джери 14300 квадрат километрди. Алгъыннгы Къарачай областны джери 11400 квадрат километрди. Къарачай кеси болгъан сагъатда промышленносту, эл мюлкю, окъуу-культура джаны да терк айныб бара эди. Бютеу джер тюбю байлыкъла (алтындан къоргъашыннга дери) бизни джерибиздедиле. Дуниягъа белгили Минги Тау, Доммай, Архыз - айтыргъа, джер джандет бизни джуртубузду. Аны ючюн излемейдиле бизден айырылыргъа башхала. Къарачай областда къарачайлыла 85% болуучан эдиле. Бюгюннгю Къарачай-Черкесде уа 50% болалмай кюрешебиз. Къарачай областда къуру эки халкъ джашай эди: къарачай бла орус. Бюгюннгю Къарачай-Черкесде уа беш халкъ барбыз: къарачай, орус, черкес, абаза, ногъай. Къарачайлыладан тёрт-беш къатха аз болсала да, къарачай бла тенг юлюш аладыла ала. Сёз ючюн, юч абаза бакан, юч черкес бакан, юч къарачай бакан барды Къарачай-Черкес хюкюметде. Неда, хюкюметге байламлы илму-излем институтну алайыкъ. Анда да хар халкъдан онбиришер адам ишлейди. Газетлени алыб къарасакъ да - хар халкъны бирер газети. Хар затда да ма аллай тенглик сакъланады. 200 минг адам саны болгъан къарачай халкъ да, адам саны къыркъ минг болгъан черкес къауум да тенг болуб турадыла.
Къарачай-Черкес республикада эм уллу халкъ да Къарачайды, эм юлюшсюз да олду. «Хар халкъны юлюшю адам санына кёре болсун» дегенни къалгъанла унамайдыла. 1957-чи джылдан бери бу болум тюрленмейди. Къабарты-Малкъарда уа хал башха тюрлюдю. Къабарты Малкъардан талай кере кёб болгъаны себебли, хар неде да аллай бир кере артыкъ юлюшлюдю. Аны бла къалмай, Малкъарны джуртун да кючлеб кюрешеди.
- Энди талай халкъ Къарачай-Черкес республикада бирге джарашыб джашаб турургъа мадар джокъмуду?
- Барды, джангыз хар халкъ неде да юлюшюн санына кёре алыргъа разы болса. Алай болурун а къалгъан халкъла излемейдиле. Быллай юлгю келтирейим. Къарачай-Черкес республикада къарачай халкъны саны черкесден тёрт-беш къатха кёбдю. Ишлеген сагъатда беш къарачайлы бла бир черкесли тенг иш къоратыргъа, хайыр этерге мадар джокъду. Алай а, тюшген хайыр юлешиниуге джетсе, бир черкесли кесине беш къарачайлыгъа джетген юлюш чакълыны даулайды. Къарачай, бюгюнлеге дери бола келгенича, кесини юлюшюн да къалгъанлагъа ашатыб турса, Къарачай-Черкес республика оюлмай турлукъду. Алай а, Къарачай санына кёре юлюшюмю алама десе, черкес-абаза къауум дауур чыгъарыб башлайды. Быллай терсликге Къарачай тёзюб турмаз. Аны себебли, эртде-кеч болса да, Къарачай-Черкес республика чачылмай къаллыкъ тюлдю. Бир кере, бирге джашаялмай, Къарачай бла Черкес 1926-чы джыл бир-биринден айырылыб, энчи областларын къурагъан эдиле. Ол заманда Къарачайны онглу лидерлери бар эди - Алийланы Умар бла, Гюрджюланы Къурман. 1937-чи джыл сталинчи джорукъ аланы къурутхандан сора, аллай башчыла чыкъмагъандыла Къарачайгъа.
- Халкъла бирге джашаргъа излейдиле деген керти тюлдю сора?
- Аякълансала, къарнашла огъуна бирге джашаялмайдыла - хар бири энчи юй къураб башлайды. Халкъла да алайдыла - энчи Юй къураб джашаргъа излейдиле. Къарыуу джетген энчи кърал болады, алай болалмагъан къралны ичинде миллет республика, област, округ, район болургъа кюрешеди. Кавказда джашагъан бирси халкъладан юлгюле берейим сеннге: Чечен бла Ингуш къарнаш халкъладыла. Алай а, ингушлула энчи республикаларын къурадыла, чеченлиле бла бир республикада джашаргъа излемедиле, излемейдиле. Гюрджюстанны эки халкъы - тегейлиле бла абхазлыла - Россиягъа таяна, Гюрджюден айырылыб, энчи республикала болдула. Къарачай-Черкес республикада эки бурху халкъ - ногъайлыла бла абазалыла - миллет районларын къурадыла. Халкъла къраллыкъ ючюн быллай бир нек кюреше болурла? Джангыз бир мурат бла: кеслерин - джуртларын, тиллерин, тарихлерин, адетлерин - сакълар ючюн. Уллу, гитче да - бютеу халкъла ангылагъанны Къарачай халкъ ангылай болмазмы? Ангылайды, керти башчысы болмагъан ючюн, тюзелмейди иш.
- Бусагъатда Къарачай халкъны туруму къалайды?
- Халкъны джашауун ангылар ючюн шахарларына, эллерине къараргъа керекди. Бизни халкъны ара шахары бола келген Карачаевскге къара. Не къонакъ юйю, не кинотеатры, не спорткъаласы джокъду. Шахарны бир тозурагъан орус элден башхалыгъы джокъду. Тау эллерибизде джаш тёлюню кёрлюк тюлсе. Хар ким башы къалгъан джерде айланады - халкъны къайгъысын этген башчы болмаса, халкъ чачылыб башлайды. Чачылмай да не этерикди - туугъан тауларында джашамазча этиб турсала.
-Эм уллу къоркъуу неди къарачай халкъгъа бусагъатда?
- Бюгюнлюкде эм уллу къоркъуугъа тилибизни унутула баргъанын санайма. Тил кетсе - халкъ джокъ болду. 20 джыл ана тил бла адабиятдан дерс китабла чыкъмагъанлы. Школлада аланы окъутуу заманны къысхарта барадыла. Къарачай шахарда университетде ана тил бла литературадан кафедраны да джаба айланадыла. Къарачай-Черкес республикада эм уллу халкъны - къарачай халкъны тилинде джангыз бир газет чыгъады, ол да - ыйыкъгъа эки кере. Айтыргъа, къралны политикасы да, бизни башчыланы къайгъырмагъанлыкълары да бир-бирине къошулуб, халкъыбызны тилсиз эте, ассимиле эте барадыла. Бу барыудан барса, биз бу ёмюрде огъуна тас болуб кетерге боллукъбуз.
- Сиз айтхан боллукъ болса, халкъыбызны сакълар ючюн не этерик эдигиз?
- Эм алгъа, «Сюргюн этилген халкъланы хакъындан реабилитация» законнга таяна, 1943-чю джыл болгъан чеклери бла энчи Къарачай республиканы къуратырыкъ эдим. Экинчи этерим, чекледе эллени бегитирик эдим, ызы бла бютеу тау эллени айнытыугъа кёчерик эдим. Халкъны халкълыгъын, тилин, адетин-тёресин да сакълай келгенле - элледиле. Ючюнчю этерим а - Къарачайда ичкини не тюрлюсю да къымылдамазча этерик эдим. Харамдан, гюнахдан кесибизни тыйыб, ислам динибиз айтханча джашаргъа керекбиз.
Кёбдю этиллик зат - алай а кюч джетмейди. Кюреше-кюреше саулукъ да кетди, джылыбыз да келди. Биз ахырына джетдиралмагъанны, джаш тёлю джетдиралырмы, къайдам. Алай болса да, халкъ кесин бир эсгерлик болур. Умут Аллахданды.
- Кёб къыйынлыкъ кёрген къарачай халкъыбызгъа уллу Аллах кеси болушсун. Аллахха аманат болугъуз барыгъыз да.
- Биргелей, мубарек, биргелей. Тюркде къарачай джамагъатха да бизден уллу салам айтыгъыз.
- Уа Алейкум Ас-Салам.
21.03.2010