СТАРАЯ ЮНОСТЬ ТЮРКСКОЙ ПОЭЗИИ. Писатели о творчестве Билала Лайпанова.

СТАРАЯ ЮНОСТЬ ТЮРКСКОЙ ПОЭЗИИ. Писатели о творчестве Билала Лайпанова.

ШАТ 08.02.2015 17:42:05
Сообщений: 1421

1 0

Билалны юсюнден, анда - мында джаза турмай, кесине атаб, бу бетни ачдым

Ответы

Сэстренка 31.12.2018 11:01:29
Сообщений: 9927
Sabr, алейкум ассалам!
Дианагъа Эльвира дегенлей кетди ёмюрюм)), бир чепген алыб бергинчин тилим Дианагъа айланныкъ болмаз)).
Орусча селешгенле уа, Билал, башхасы джокъду: элден келен да, шахардан келген да орусча селешедиле. Бизде къарачайча селеширге кереди десек, селешедиле къарачайча, алай болмаса орусха айланнгандыла кебюсю.
Аллах разы болсун, биргелей, Аллах барыбызгъа да къабыл этсин алгъышларыгъызны!

Я самая классная на форуме))))))))))))))
robinzon 05.01.2019 16:18:58
Керти да, къарачай-таулу форумда къуру орус тилде аланла селёшедиле!
Sabr 04.04.2019 14:42:14
Сообщений: 7254
"Литературная газета", 03-04-2019




Пространство моего голоса

Спецпроекты ЛГ / Многоязыкая лира России / Поэзия Карачаево-Черкесии


Билал Лайпанов

Родился в 1955 году в Киргизии, в семье спецпоселенца. Окончил Литературный институт им. А.М. Горького. Работал корреспондентом областной газеты, старшим научным сотрудником КЧНИИ, преподавателем в ГИТИСе им. А. Луначарского в Москве. В 1990-е годы учредил и возглавил газету «Мир дому твоему», журнал «Ас-Алан». Автор нескольких книг на родном языке; переведённые на русский язык стихи вышли в трёх томах. Произведения переведены на многие иностранные языки, в том числе на норвежский, испанский, турецкий, английский. Народный поэт КЧР, почётный доктор КЧГУ, почётный академик Международной тюркской академии.

Чтоб не стать одиноким волком
Воет волк в этот лютый холод
Не о том, что в лесу нет дичи:
Одиночество – тоже голод,
Но его не унять добычей.
Будто голос зимней утробы,
Вырывается вой на волю.
Жмутся в страхе к ноге сугробы,
Подползая по снежному полю.
Всё притихло. Лишь звёзды слышат,
Как, простор ледяной наполнив,
Поднимаются выше, выше
Безысходного воя волны.
Как стрелять в одинокого волка?
Я и сам испытал такое.
И опустится вдруг двустволка.
Я оставлю его в покое!
Пусть возносит жалобу к звёздам,
Пусть поёт на холме открытом.
Одинокому – как он создан, –
Быть живым – холодней, чем убитым!
Чем помочь тебе, мой волчище?
Ты живёшь по своей природе:
Волк собратьев своих не ищет
И от стаи во тьму уходит.
Ты беседуешь с лунным кругом
И тоску изливаешь стуже.
Только люди живут друг с другом,
Человек
Человеку нужен!
И покуда тот вой я слушал
В темноте, на морозе колком,
Я молился о многих душах,
Чтоб не стать одиноким волком.


Осень
Время листья в кучи собирает
И сжигает человеческим огнём.
Побледневшие деревья
Поднимают к небу лица
И следят, как улетают
День за дымом,
Дым за днём.
Смерть мечты своей зелёной
Со страданьем видят клёны.
И, наверно, жаль берёзам
Их пылающих сердец.
Неподвижные деревья,
Онемев, запоминают,
Как их листья дымом тают,
Как золой они взлетают,
Растворяясь, обретают
В бесконечности конец.
У костра играют дети.
Их невинными устами
Время весело смеётся
Над деревьями пустыми,
Над раздетыми кустами.
Вопреки земной печали,
Как легко мы произносим:
«Осень».


Дерево Карачая
Вот дерево зелёное
Над мёртвой пустотой,
Терпеньем вознесённое –
Не хрупкой красотой.
Утёсы обнажённые
Корнями захватив,
Ветрами обожжённое,
Оно – как жизни взрыв.
Могучее растение –
Не лёгкий стебель трав,
Законы тяготения
И гибели поправ,
Лишь право на дыхание
Завоевав себе,
Не ищет сострадания,
Не сдавшись злой судьбе.
Над пропастью подвешено,
Всегда напряжено,
Борясь со смертью бешено,
Почти летит оно!
Внизу ущелье тесное,
В нём дуют ветры злы.
Усилие телесное
Скрутило ствол в узлы.
Но жизнью не обязано
Ни небу, ни земле,
Лишь со скалою связано
И предано скале.
Ветвями небо схвачено,
Внизу – обрыв стеной.
За каждый миг заплачено
Немыслимой ценой.
Когда в горах теперь его
Увидишь невзначай –
Запомни это дерево…
Ведь это – Карачай!


Поэзия – озеро…
Поэзия – озеро,
Открывшее глаза.
Сердцем пью из него
Отражения,
Ладонью черпаю
Своё лицо
Из глубины.
Велико ли озеро,
Не знаю,
Но, когда пою,
На другом берегу
Огни загораются.
Может, я не пророк,
Чтобы перейти его
Посуху,
Но за всю жизнь
Обойду без посоха
Пространство моего голоса.
А там – стану
Озером, открывшим глаза…


Женщина та… собирает цветы
Там, где весенние ветры играют,
Там, где колышутся в поле цветы,
Дивные волосы перебирая,
Женщина в косы вплетает мечты.
То налетает гроза мировая,
То наступает затишье на час, –
Женщина ходит, цветы собирая,
С неба сошедшая только сейчас.
Спины прострелены, выжжены души,
Взорваны храмы, исчезли мосты…
Но оглянись – мир ещё не разрушен:
Женщина та… собирает цветы!


Я спокоен
Я спокоен, как стебли
растущих сквозь камень,
Набирающих силу
медлительных трав.
Словно горы, что возраст
считают веками,
Я спокоен, а значит – я прав!
Так моря неподвижны,
когда, успокоясь,
Перестанет ворочать волна валуны,
И вода надевает серебряный пояс
Отражённого света луны.
Я спокоен недвижностью
вечного снега,
Что горит на изломах
высоких вершин,
Но не тает, а мощь набирает для бега
Всё сметающих в ярости
белых лавин.
Я спокоен, как воздух
старинной мечети,
Как спокойны поля,
где посевы взойдут по весне.
Я спокоен, как спящие
в сумерках дети,
Что беседуют с Богом во сне.
Испытания жизни меня не согнули,
И пока я живу на земле,
Я спокоен великим
спокойствием пули
Перед выстрелом в тесном стволе.


Чтобы вспыхнул огонь совести
Иногда
Ненавижу свои слова,
Поступки.
Ненавижу себя!
От злости, стыда
Стисну зубы, закрою глаза…
Время нанизывает дни мои
На стержень разума
И вонзает его
В моё сердце,
Чтобы вспыхнул огонь
Совести.


Гость
Что за гость – то ли малая птица
В приоткрытом окне замерла,
То ли ангел хотел мне присниться
И дыханьем коснулся стекла?
Кто бы ни был, он послан мне Богом,
Одинаково радуюсь я,
Если слышу шаги за порогом
Или вижу в окне воробья.
Он спустился ко мне прямо с неба
Не затем, чтобы душу спасти.
Не спугну: накрошу ему хлеба,
Приглашу – отдохни, погости!
Если выйдет мне с домом проститься
И угаснет навеки очаг,
То пускай лучше божия птица
В нём живёт, а не кровный мой враг.
Постаревший, вернусь и у двери
Развяжу свой дорожный мешок,
Подойдут осторожные звери
Разделить мой последний кусок.
Только звери невинны, как дети,
Только им я способен простить!..
Если дом опустел на рассвете,
А они забрели погостить.
Что за тень промелькнула в окошке?
Ангел в облике голубя там?
Иль другой воробей ищет крошки,
За недавним впорхнув по пятам?
Прошумели не крылья над крышей.
Эту птицу уже не догнать.
Блудный сын поздней ночью услышал,
Как молилась и плакала мать.

Перевёл Аркадий Тюрин


http://www.lgz.ru/article/-13-6685-03-04-2019/prostranstvo-moego-golosa/?fbclid=IwAR2M8sSBkiSxS9nLpUKdwOR21i3BUJnJObaT6B8KePv05f0WA1iji06IFwk
"Литературная газета", 03-04-2019
Изменено: Sabr - 04.04.2019 14:50:01
Сэстренка 05.04.2019 13:24:25
Сообщений: 9927
Sabr, бек аламат кечюргенди сау къаллыкъ.

Цитата
Что за тень промелькнула в окошке?
Ангел в облике голубя там?
Иль другой воробей ищет крошки,
За недавним впорхнув по пятам?
Прошумели не крылья над крышей.
Эту птицу уже не догнать.
Блудный сын поздней ночью услышал,
Как молилась и плакала мать.
Къалай игиди поэт болгъан! - сагъышынгы айталаса.
Къалай игиди поэтлени болгъанлары: сен эслемегенни эслетедиле.

Я самая классная на форуме))))))))))))))
ping 23.04.2019 10:16:53
Сообщений: 1101
.. Ты был рожден как искра из огня
Чтобы светясь лететь по небосводу
Тепло и радость в виде строк..
Дарить любимому народу.
Изменено: ping - 23.04.2019 10:17:51
Conundrum 23.04.2019 15:39:25
Сообщений: 360
ping, твоё ? Круто ))
ping 23.04.2019 16:42:31
Сообщений: 1101
Conundrum,
Спасибо)) представь, муза посетила.. Посидела тут немного и ушла))) я аж сам в шоке)) и ты думаешь Гаечка заценит? Неа.. Скорее как ты сказал, топором.. Топором)))
Conundrum 23.04.2019 17:28:57
Сообщений: 360
Цитата

ping пишет:
Conundrum,
Спасибо)) представь, муза посетила.. Посидела тут немного и ушла))) я аж сам в шоке)) и ты думаешь Гаечка заценит? Неа.. Скорее как ты сказал, топором.. Топором)))



ping, это заразно … ))

Я не поэт , конечно
Стихов я не пишу
Стих - это песнь поэта
Творение души

Что от души ,то в душу
И критики топор
Прикрас души оценит
Песнь души ,поймёт
ping 23.04.2019 17:43:16
Сообщений: 1101
Conundrum,
До боли знакомый образ)) но если не так, не знаю что со мной происходит)))
Conundrum 23.04.2019 22:44:15
Сообщений: 360
ping, это просто образ знакомый ... ))
ping 24.04.2019 03:18:53
Сообщений: 1101
Цитата

Conundrum пишет:
ping, это просто образ знакомый ... ))

))))) до боли знакомый)))
Conundrum 24.04.2019 03:28:47
Сообщений: 360
Цитата

ping пишет:
Цитата
Conundrum пишет:
ping, это просто образ знакомый ... ))

))))) до боли знакомый)))


ping, что так сильно больно сделал , что аж запомнился ))
ping 24.04.2019 03:39:30
Сообщений: 1101
Цитата

Conundrum пишет:
Цитата
ping пишет:
Цитата
Conundrum пишет:
ping, это просто образ знакомый ... ))

))))) до боли знакомый)))


ping, что так сильно больно сделал , что аж запомнился ))

Ага)) бросила меня на произвол судьбы))
Conundrum 24.04.2019 16:46:18
Сообщений: 360
ping, нет , ты ошибаешься.
ping 24.04.2019 18:40:53
Сообщений: 1101
Нет
Conundrum 25.04.2019 03:43:16
Сообщений: 360
ping, на 100% ты неправ )) или на сколько хочешь % , я серьёзно
Сэстренка 29.04.2019 11:48:41
Сообщений: 9927
Цитата
ping пишет:
.. Ты был рожден как искра из огня
Чтобы светясь лететь по небосводу
Тепло и радость в виде строк..
Дарить любимому народу.
ping, кому ты этот стих посвятил? Я так поняла, что Билалу Лайпанову, но сомнение появилось, потому что ниже написал, заценит ли Гаечка. Гаечка же тоже стихи пишет, поэтому задумалась, может, Гаечке .

Я самая классная на форуме))))))))))))))
ping 29.04.2019 12:08:33
Сообщений: 1101
Нет!! Персонально Билалу посвятил! И никаких гаечек и болтиков более
Sabr 03.05.2019 14:51:00
Сообщений: 7254

1 0

Цитата
ping пишет:
Нет!! Персонально Билалу посвятил! И никаких гаечек и болтиков более

Сау бол!!!
Sabr 03.05.2019 14:54:23
Сообщений: 7254

1 0





МАЙ АЙДА САГЪЫШЛА

Ючюсю Майны.
...Малкъарны-Къарачайны
Сау къалгъан джарымы
Къайыта башлады сюргюнден.


Бир кёзю бушуудан,
Бир кёзю къууанчдан
Джылай эди халкъны...
Мен сабий болуб кёргенме аны.

Тутмакъда
болуб къалмайын талкъ,
Ызына къайыталгъан халкъ,
Джуртуну
Иче эди сууун,
Джалай эди ташын.

Кърал анга буюргъан ачханы да,
Кесибизни тамадаланы хомухлукъларындан
Анга джетдирмей къойгъанларында да,
Хоншулагъа чачыб къойгъанларында да,
Таджал халкъыбыз
Аман этмей кёлюн,
Тюзетмей белин
Джангыдан ишлей эди юйюн,
Джангыдан къурай эди элин.
Ненча элибиз да

Къалды ызына къуралмай,
Не этериксе анга къыйналмай.

Къарачай ЭЛибиз а
Къуралмай къалды.
Биз да –
Къайытыу къууанчда
Аны да эслемей къалдыкъ.
Алгъыннгы къраллыгъыбыз
Къайтарылмай къалды.

Халкъыбызны кёчюртген тамадала,
Биягъы тамадала,
Оноулары тоноу болгъан тамадала,
Мурдар тамадала
Аз къалдыла бошаргъа халкъыбыздан.

Бюгюн да ол палахдан
Къутулалмай барады халкъыбыз.
Алай а,
Ташха тийиб турмаз чалкъыбыз.

Кеси бир Аламды Кавказ.
Аны тизиминде
Тау Элибиз къуралмай къалмаз.

Ючюнчю кюнюнде Майны,
Къайытыу къууанчында Малкъарны-Къарачайны,
Къарчаны да тюшюре эсге,
Тау республиканы да тюшюре эсге
Этеме тилек, этеме алгъыш.
Бирди къысхасы сёзню:
Кёб бола барадыла
«Миллет» деген
Къызларыбыз, джашларыбыз бизни.
Алдады джашнарыбыз бизни!!!



























Sabr 04.06.2019 15:20:16
Сообщений: 7254
АЛАНЛА, ОРАЗА БАЙРАМ БЛА АЛГЪЫШЛАЙМА! КЪАБЫЛ БОЛСУН!!!

https://www.youtube.com/watch?v=0O1Db4yETgQ

РАМАДАН АЙНЫ ШИЙИРЛЕРИ


Эркин болуб динибизге,
Бош болуб тилибизге,
Ие болуб джерибизге
Джашар кюнню, Аллах, сен бер.

Ийманыбыз толу болуб,
Къуран, шериат джорукь болуб,
Кёллерибиз джарыкь болуб,
Джашар кюнню, Аллах, сен бер.

Джахилликни кёрге кёмюб,
Илму, билим тёрге ётюб,
Адам улу къууанч этиб,
Джашар кюнню, Аллах, сен бер.

Тауубузда — джашил байракь,
Джерибизде — джашил байлыкь,
Джаннет джуртда джашар насыб,
Я Аллахым, сен бер бизге.

Тыйыншлы эт адам атха,
Биз чыдарбыз къалгъан затха,
Джокъду илях Сенден башха,
Ля иляха илляллах.

Дуния намыс, ахрат азаб,
Ол экисинден къоркъгьан инсан,-
Олду керти батыр инсан,
Олду керти джигит инсан.

Бу дуния да — Аллахданды,
Ол дуния да — Аллахданды:
Бири ючюн атма бирин.
Экисин да алсын кёлюнг.

Аллах берген затны сакъла,
Ол кёргюзтген джолда атла,
Таза болсун ичинг-тышынг,
Халал болсун сууунг-ашынг.

Сенден джетмей къайгьы, заран,
Табигьатха, адамгъа да,
Юлюшлю бол, насыблы бол
Бу дунияда, ахратда да.

Табыб Аллах разылыгъын,
Табыб миллет разылыгъын,
Ийман джолда, Хакь джолда
Барыб турургъа кюреш.

Эркин болуб динибизге,
Бош болуб тилибизге,
Ие болуб джерибизге
Джашар кюнню, Аллах, сен бер.




https://www.youtube.com/watch?v=0O1Db4yETgQ


Загрузка плеера
Sabr 09.06.2019 03:09:35
Сообщений: 7254
ДЖАНГЫ КИТАБ

УДК 821, 512.142-821
ББК 84(2Рос=Кара)
Л 18


ЛАЙПАНОВ Б.А.
Л18 Къаяда терек. = Дерево на скале: стихотворения. – М.: Буки Веди, 2019. 528 с.

В новой книге известного карачаевского поэта, прозаика, эссеиста читателя ждет встреча с новыми стихотворениями, созданными в последние годы.
Билал Лайпанов – Народный поэт Карачаево-Черкесской республики, Почетный доктор Карачаево-Черкесского государственного университета, почетный академик Международной тюркской академии. Лайпанов – лауреат национальной премии им. Ислама Крымшамхалова.

Произведения Билала Лайпанова переведены на русский, английский, испанский, норвежский, турецкий языки. Лайпанов Союзом писателей России в 1996 году был выдвинут на Государственную премию России в области литературы, КЧГУ в 2005 году выдвинул его на Нобелевскую премию. Переведенные на русский язык стихотворения карачаевского поэта вышли в трех томах в Москве. На родноя языке вышли Избранные сочинения в десяти томах.

ISBN 978-5-4465-2298-9

© Б.Лайпанов, 2019




КИТАБЫМА АЛ СЁЗ

Джюрегими барды кёзю, къулагъы:
Кёблеге таша – манга туруду.
Онг имбашымда мёлекни
Сол имбашымдагъы бла сёлешгенин
Эшитеме къачан да, къайда да.
Иннетими, сёзюмю, ишими
Джазыб кюрешедиле ала.
Сууаб-гюнах джазылгъан дефтерле
Тынгы-тынчлыкъ бермейле манга.
Ала джазадыла аны Тёреге.
Тынгылай алагъа,
Джууабымы хазырлайма мен да.
Аны бла сиз да
Шагъырей болсагъыз сюеме.
Ким биледи, ол сизге джарар.
Аз-кёб болса да – гюнадан-харамдан тыяр.
Мени джангылычларым – Сизге да джангылмазгъа джарар
эселе уа...
Мен айтыб къутулайым борчумдан.
Мен файгъамбар тюлме:
Джашауум юлгю тюлдю сизге.
«Ажымлы атласанг – ажымсыз ёлюрсе»
Деген сёз да барды.
Аны мени юсюмде кёрюб,
Кесигизни сакълар эсегиз а...
Джангыз, аны ючюн этеме ачыкъ
Мёлекле джазгъаннга джууабымы,
Джашырмай сизден гюнахымы-сууабымы.
Изменено: Sabr - 09.06.2019 03:14:35
Sabr 15.06.2019 04:40:28
Сообщений: 7254
https://www.youtube.com/watch?v=WVXAQlTDtdE

Загрузка плеера



с 10-ой минуты о встрече на "Медовых водопадах" с Билалом Лайпановым
Sabr 05.08.2019 17:20:54
Сообщений: 7254
https://www.youtube.com/watch?v=77WuM_8yIrI


Загрузка плеера



Билал Лайпанов пр.Дианы Рахаевой



Изменено: Sabr - 05.08.2019 17:22:14
Sabr 05.08.2019 17:28:40
Сообщений: 7254
https://www.youtube.com/watch?v=w_CYUmcFfxk


Загрузка плеера


15-чи такъыйкъадан къарагъыз: "Бал Чучхурлада" тюбешиуню юсюнден.
"Бал чучхурлада" джазыучуланы тюбешиулерин къурагъан Бегийланы Абдуллахха, бу аламат репортажны этген Халкёчланы Зумратха разылыгъымы билдиреме. Келгенлени барына да Аллахдан саулукъ-эсенлик тилейме.
Вести на карачаевском языке 19.06.2019
Sabr 06.08.2019 16:10:37
Сообщений: 7254

Республиканская газета КЧР "День Республики"
Шахриза БОГАТЫРЕВА 2019-08-03


Больше, чем поэт

📷Туркомплекс «Медовые водопады» часто становится площадкой для проведения самых разных общественно значимых мероприятий. В конце мая сюда съехались писатели и общественные деятели Карачаево-Черкесии и Кабардино-Балкарии, чтобы принять участие в торжественной церемонии вручения медали имени Ислама Крымшамхалова члену Союзов писателей СССР и Королевства Норвегия, народному поэту КЧР, почетному доктору КЧГУ, почетному академику Международной тюркской академии, поэту, писателю, переводчику и публицисту Билалу Лайпанову.
Открывая мероприятие, председатель наградного комитета Рашид Хатуев рассказал, какой огромный вклад внес Билал Лайпанов в литературу и культуру карачаево-балкарского народа, и огласил номинацию, в которой вручалась медаль - «За крупное творческое достижение в развитии карачаево-балкарской прозы и тюркской художественной литературы, романы «Война» и «Элиб - Эл - Сен».
Много теплых, искренних слов прозвучало в тот день на «Медовых водопадах» - литераторы, художники и общественные деятели Карачая и Балкарии заслуженно гордятся поэтом Билалом Лайпановым.
- Впервые о Билале я услышал от писателя Муссы Батчаева, который отзывался о нем как о человеке очень талантливом, - рассказал Абдуллах Бегиев, член Союза писателей СССР, сопредседатель правления Союза писателей Кабардино-Балкарии. - Мусса хорошим поэтом зря никого не называл, поэтому с тех пор я не выпускал Билала из поля зрения. Мусса оказался провидцем - сегодня Билал один из самых известных поэтов карачаево-балкарского народа, потому что он, так же как Исмаил Семенов, Кязим Мечиев и Кайсын Кулиев, смотрит глубже и дальше остальных людей и своим творчеством освещает путь, по которому идет его народ.
Завкафедрой родных языков и литератур РИПКРО Фатима Мамаева знает Билала Аппасовича с детства:
- В истории нашей школы он по сей день остается самым грамотным, вдохновенным и талантливым учеником, который, к тому же, был ловким и бесстрашным спортсменом. Например, на самой макушке старого столба он легко делал стойку на одной руке. Билал - единственный поэт из Кызыл-Кала, но зато какого уровня поэт!
Он первый, кто привнес в карачаево-балкарскую поэзию такой тип стихосложения, как верлибр, или белый, нерифмованный стих. Его произведения всегда настолько образны, что по каждому стихотворению Билала можно создать сюжет.
Сам Лайпанов сейчас живет в Норвегии, но связи со своей родиной никогда не прерывал.
- Два крыла моего творчества - красота родной природы и женская красота. Когда я приезжаю на родину, я хочу обнять каждый камень и каждое дерево. Но больше всего хочу слушать родную речь, которая, увы, все больше вытесняется из обихода, - рассказал виновник торжества. - С годами проблема сохранения языка меня волнует все больше. Поэту нужно жить родным языком, ведь остальные языки вторичны по отношению к нему.
Впрочем, свои статьи и публикации Лайпанов пишет на русском, а иногда, пробуя свои силы, и на норвежском: за 15 лет жизни в этой стране он выучил язык. Кроме того, у Билала Аппасовича сложились отличные отношения с норвежскими литераторами.
- В моей судьбе сыграли значительную роль председатель норвежского ПЕН-центра Шель Олаф Йенсен, переводчик моих стихов и романа «Хурриет» на норвежский язык доктор филологии Эрик Эгеберг и известный поэт Эрлинг Киттельсен. Эрлинг написал прекрасную поэму «Кавказ», которую я перевел, и она была напечатана и в карачаевской газете, и в балкарском журнале «Минги Тау». Все эти три мастера пера много сделали для взаимоузнавания культур современной Норвегии и России, - говорит Билал.
По его мнению, между КЧР и Норвегией много общего. Во-первых, внешне норвежцы очень похожи на карачаевцев, особенно женщины. А во-вторых, в Норвегии так же много камней и деревьев, как и в Карачае, и норвежцы так же, как и карачаевцы в старину, все строят из камней.
В планах самого Билала - издать все, что он написал, а это около 30 томов. Отдельно он хочет издать свои воспоминания о великих людях, с которыми его сводила судьба. Среди его знакомых - Чингиз Айтматов, Кайсын Кулиев, Лев Ошанин, а также множество других известных писателей, поэтов, переводчиков и критиков. Многие из них высоко отзывались о творчестве Билала Аппасовича.
«Билал Лайпанов - Поэт! Это мой главный вывод. Он по-настоящему талантлив. И к нему мы обязаны относиться как к таланту», - восклицал Кайсын Кулиев.
«У Билала всегда присутствует такое же ощущение природы, от неба до земли. Это стержневая тема его поэзии, стержневой момент его образного видения. Какие образные стихи! Такая протяженность по времени - это действительно лермонтовское видение, образность! Я такую образность называю «размашистой», и почти на каждой странице такие образы», - писал переводчик и критик Виль Ганиев.
«Совершенно очевидно, что творчество Билала - новое явление в карачаево-балкарской поэзии, более богатое и изощренное», - отмечал поэт и переводчик Михаил Синельников.
На мировую литературную сцену Билал Лайпанов вышел легко и непринужденно. Писатель Юлий Костинский, который присутствовал на одной из встреч Чингиза Айтматова с Билалом Лайпановым, так описывал её: «Айтматов интересуется жизнью и творчеством Лайпанова, напоминает, что Кайсын возлагал на него большие надежды. Внимательно слушает, интересуется перспективами журнала «Ас-Алан», обещает дать на публикацию своё новое произведение, как только завершит его. Я бы сказал, что общение Чингиза Торекуловича с Билалом проходило с особой теплотой. Чувствовалось, что он высоко ценит и поэзию Лайпанова, и его редакторский талант. Сказал, что свое мнение о журнале и творчестве Лайпанова изложит в письме к нему. И то, что Лайпанова с Айтматовым познакомил Кайсын Кулиев, и то, что Билал действительно талантливый поэт и редактор, и то, что он родился в ссылке, там, откуда родом и сам Чингиз Торекулович, - все это, думаю, повлияло на такое братское отношение мастера к молодому коллеге по перу».
Сейчас произведения Билала Лайпанова переводят на русский, английский, испанский, норвежский, турецкий и другие языки, причем не два-три стихотворения, а крупные литературные формы - роман, повести, сборники стихов.
Творчеством и личностью большого поэта Билала Лайпанова гордимся и мы, большинство его земляков, и ни секунды не сомневаемся, что имя его навеки вписано золотыми буквами в мировую литературу - не зря же его переводили великие поэты современности. Впрочем, предлагаем нашим читателям убедиться в этом самим.

Шахриза БОГАТЫРЕВА.
Фото автора.

КАРАЧАЙ

Семь букв в названии твоем,
Семь крыльев у мечты.
О Карачай, родной мой дом,
Седьмое небо - ты!

Ты - как негаснущий костер,
Ты - семь чудес земли!
Звезды Полярной семь сестер,
Светящихся вдали.

Ты - словно семь цветов огня,
О мой волшебный край!
Семь этих знаков для меня
Священны: К-А-Р-А-Ч-А-Й!

ПОЭЗИЯ - ОЗЕРО...

Поэзия - озеро,
Открывшее глаза.
Сердцем пью из него
Отражения,
Ладонью черпаю
Свое лицо
Из глубины.
Велико ли озеро,
Не знаю,
Но когда пою,
На другом берегу
Огни загораются.
Может, я не пророк,
Чтобы перейти его
Посуху,
Но за всю жизнь
Обойду без посоха
Пространство моего голоса.
А там - стану
Озером, открывшим глаза...

У МОГИЛ МЁРТВЫХ ЯЗЫКОВ

Роса еще не высохла,
А я прошел полжизни...
Солнце садится,
А я не закончил молитвы.
Я иду к могилам
Мертвых языков.
Я молюсь о том,
Чтобы не увидеть
Ни на одном надгробии
Понятной мне надписи.

ПОЭТ

Как долго тлеет боль,
Хотя погас костер...
Призвание - не роль,
Когда сгорел актер.

Никто не понимал,
За сколько тысяч душ
Он сердцем принимал
Обид кровавый душ!

Из сердца он извлек
Не просто песни звук,
А красный уголек,
Который вспыхнул вдруг.

Как ярок этот свет!
Слепит его поток.
Замкнул в себе поэт
Земли кричащий ток.

ПЛЫТЬ В НЕБО

Поэт растет из земли, словно дерево;
И после смерти
Стану тополем -
Встречать корабли
Облаков,
Удивляться молниям,
Радоваться крыльям,
Рассекающим
Хрустальную высь,
Качать на ветвях
Звезды...
Осыпаться слезами росы,
Плыть сквозь ветер
В то небо,
Куда веками летел
Человеческий взгляд, -
В бесконечное небо,
В бессмертное небо...

Перевод А. ТЮРИНА.






Изменено: Sabr - 06.08.2019 16:16:25
Sabr 12.08.2019 18:37:12
Сообщений: 7254
https://www.facebook.com/groups/alanla/

БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТ туугъанлы быйыл — 2019 джыл августну 15-де — 102 джыл толлукъду.
Джазыучуну уллулугъун - къуру чыгъармалары бла тюл, - башха къаламчылагъа къалай къарагъанындан да билирге боллукъду.
Адабиятыбызны Тамбласы болурун излей эсек - ызыбыздан келген джаш фахмулагъа биз да Къайсынча, Халиматча къараргъа, кёллендирирге борчлубуз.
Халимат рахматлыны Батчаланы Мусса бла Лайпанланы Билалны юсюнден джазгъанлары бла шагъырей этебиз сизни.
_________________________

БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТ
Лайпанланы Билалны юсюнден

ПОЭЗИЯБЫЗНЫ ТАМБЛАСЫНА КЪОРКЪМАЙМА

Ата джуртум бар, Ана тилим сау,
Ала ючюн керекди джашаргъа.
Ёмюрде да сынсымам, сынмам,
Бюгюлген да этмем…
Бу айтханымы этерге унамагъан
Джюрекге кьалай этейим ансы?

Ол джюрекге уа, сау бол, дерге керекди. Бюгюн Къарачайны джашлары, къызлары кеслерине бу сорууну берселе, бизни халкъдан насыблы болмаз эди.
Бу назму Лайпанланы Билялны назмусуду. Статьяда сёз аны «Джуртда Джангыз Терек» деген китабыны юсюнден барлыкъды.
Бу мен башында келтирген назмуну мен Билялны бютеу джашаууна ачхычха санайма, бу тизгинлерин окъуй, мен аны не джаны бла да ангылайма: джюреги тынгысызды, назмучугъа уа андан багьалы затны билмейме. Джюреги рахат тургьанлай назму джазаргьа кюрешгеннге мен ийнаналмайма. Билялны уа хар назмусунда халкъы ючюн, адам ючюн, табигьат ючюн къайгьысы, сагьышы кюзгюдеча кёрюннгенлей турады. Нек десенг, аны кёкюрегинде керти назмучуну джюреги урады.

Меннге не ючюн берилгенди бу джурт,
Джурт ючюн отха кирлик тюл эсем?
Меннге не ючюн берилгенди ана тил,
Аны сакъларыкь, джакъларыкь тюл эсем?
Адам болуб нек туугъанма сора,
Адам ючюн джашарыкъ тюл эсем?
Не ючюн келгенме джашаугьа,
Джашауну ёлюмден кьутхарлыкь тюл эсем?
Алай а, аллай кючню ким берир меннге? -
Халкъым, ана тилим, туугьаи джерим.

Асыл назмучу! Асыл назму!

Билялны назмусу кёбюсю ритма назмуладыла, ала музыкагъа таяныб ишленнгендиле, ритм кеси музыкады, хар назмусуна аны таба биледи. Ритм бла ишленнген назмуну игилиги неди десенг, рифмагьа джыяр ючюн деб, назмуну магьанасына мусхамлыкь тюшмейди. Билялны назмусу, Аллахха шукур, кебде тюлдю, сыйынныкъ да тюлдю кебге.

Бусагъатда аллай музыка джокъду
Мени джаныма джарарча.
Аягъы кесилген музыка,
Тамагъы бууулгъан музыка,
Къанаты юзюлген музыка
Джаным кесиди.
Огъай,
Бусагъатда кёлюм
Бир къанатлары кюйюб тютюнлей,
Бир къанатлары сыныб сюйреле,
Айланнган турналадан толуду.
Аланы къычырыкъларыдыла бу тизгинле,
Ансы мени бир хатам джокъду,
Мен эм насыблы адамма дунияда.

Кёремисиз бу назмуну?! Хар тизгининде бир джангы магьана, хар тизгини бир сурат. Билал тюз айтады, «мен эм насыблы адамма дунияда» деб, алай а ол кесин насыблыгъа санаб айтмайды, кесин селеке этиб айтады. «Къанатлары кюйюб тютюнлей, къанатлары сыныб сюйреле тургъан турналача», кёлю алай болгьан назмучу, бир джаны бла насыблыды, бирси джаны бла уа тынгысы болмай джашагьан адамды.

Билялны назмулары керексиз уф-чуф тюлдюле, омакъ кийиниб кюрешмейдиле, ала джашауну кесидиле: тикге да ёрлетедиле, тикден да тюшюртедиле, къаргъа-бузгьа да тюбетедиле, айтыргъа, джашауда не бар эсе, аны назмуларында ол барды, ол а аманнга аман, игиге иги дерге къоркъмайды. Айтыргьа, аны назму тизгинлеринден фахму къуюлуб келиб турады.

Бир-бир назмучула, назмуларын асыры омакъ кийиндирирге кюрешгенден, аланы ичлеринде джанларын къоймай, сазбетле этиб атадыла, назму уа къуру рифма тюлдю, назму - оюмду, философияды, сагъышды. Орусча айтсакъ, «стихи это чуть- чуть», дейдиле. Алай демеклик, назму джашаудан эсе узакъ кёре билирге керекди.

Мен, назмуну техникасыны - рифманы юсюнден сагъына, ол керек тюлдю демейме, керекди, аны бла хайырлана билгеннге. Билялны назмулары уа ритмика назмуладыла, бизни поэзиябызда бу джангыды.
Поэзия омакъланыуну, къошакъланыуну, ётюрюкню, къуу сёзню кёрюб болмайды, назмуда бу затла сокъургъа, саугъа да кёрюнюб къаладыла, окъуучуну кёлюн чыгьарадыла.
Билялны назмуларыны уа хар тизгинине, хар сёзюне ийнаныб бараса - ётюрюк зат айтмайды.

Тилими тартыб алсала да,
Орнуна башха салсала да,
Сёлеширме ана тилимде.
Джети кесек этселе да,
Хар кесегим бирер хариф болуб,
Къарачай сёзню къурай сюелир.

Кёремисиз, бу аламат сёзлени?! Билялны поэзиясы тёппеден эниб келген чокъуракъ суучады. Ол, ташдан, агьачдан да къоркъмай, чачырай, алгъа уруб барады, ол алай барыб, тенгизге къошулмаса, тенгиз таркъайыргъа боллукъду, тенгиз таркъайса уа, хауа тюрленникди, адам улу къыйналлыкьды. Не да этиб адамгьа, халкъгьа джараргьа деб, Билялны мураты олду, назму бла ол кесине не сый чакъырыргъа, не бай болургъа излемейди. Керти назмучу алайды.

Не зат болса да бир затха талай адам къарай эсе, хар адам аны кесича кёрлюкдю. Назмучу керти назмучу эсе, ол затда философия магьананы эслерикди. Билялны джазгьанын окъуй, сеийрсиниб бараса - аны тин джашауу къалай теренди, байды!
Сюймекликни юсюнден джазылгъан назмулары да башха тюрлюдюле:

Суу тенгизге ашыкъгъанча,
Урлукъ мылы джерге ашыкъгъанча,
Джанкъоз джазгъа ашыкъгъанча,
Ашыгъама сеннге.

Сюймекликни юсюнден джазмагъан назмучу джокъду, алай а бу халда киши да айтмагьанды. Бу китабда байлыкъны адам айтыб айталмаз:

Сезим кетди - сёзюм кетди,
Энди мен - ёре турукъ.
Джашил чегетни ичинде
Къарала, ёле турлукъ.

Тебердини юсюнден Билял былай айтады:

Джер, тау тюрсюн ала,
Кесин кёкге теберди.
Кёк, эриб, кёгериб,
Суу болуб саркъды.
Къууанч,
Тау башлада къар болуб, агъарды.

Билялны назмулары газетде биринчи басмалана тебрегенлеринде огъуна кёзюме илиннген эдиле, ёзге алагьа багьа кесерге эртде эди. Китаб болуб чыкъгьанларында да керексиз затлары аз тюл эдиле, фахмусу уа кёрюнюб тура эди. Бу арт он-онбеш джылда, мени акъылым бла, бизни ана литературада уллу чанчакълау барады: назмуну кючден бла бутдан окъуб, сора окъур окъумаз унутуб къояса, сёзлени учларын бир-бирине ушатыуну назмугьа санайдыла, Союзгъа член болургьа ашыгъыб, ёшюн уруш этиб тебрейдиле, литературада кеслерине орун излейдиле. Билеме, адам кесине нени да игисин излейди, тырмашыргъа керекди, алай а суратлау литературада иш башхады - фахмусуз джукъ да этеллик тюлдю адам. Тюрлю-тюрлю мадарла бла не къадар китаб чыгьаргъанлыкъгъа, джазыучу болаллыкъ тюлдю. Гюрджюлю Николас Бараташвили классикди, джашауунда уа къуру онсегиз назму джазгьанды.
Лайпанланы Билял мындан ары джукъ джазмай къойса да (Аллах кёб джашатсын, кёб ишлетсин), ол ана литературада толу орун алгъанды. Кюнлюк поэт тюл, ёмюрлюк поэтди. Мен кимме, неме деген соруу, эшта, аны башындан кете болмаз, бу зат назмуларындан танылыб турады.

Джазыучу къуру кесин кёрюб турмай, литературада анга дери не бола келген эсе, аны барын къол аязындача, билирге, ангыларгъа, андан кесине оюм этерге керекди, алай этмесе, ёселлик да тюлдю. Литературада тюненеги джашаудан хапарлары болмай, аны игисине иги, аманына аман дей билмей, бюгюн бир затла этерге кюрешгенле бардыла. Ала фундаментсиз юй ишлейдиле.

Билялны хар назмусу тинтиудю, излеудю, халкъны тарихинде аны кёзю джетмеген, эси бёлюнмеген бир джукъ джокъду, ол огъай, Ёртенлени Азретни «Сафият» деген поэмасында Сафиятха атагьан назмусу да барды (бюгюн джазгъанлада «Сафиятны» бары да окъугъанмыдыла? Ишеклиме). Китабына «Джуртда Джангыз Терек» деб атаб, бу затда да Билял халкъны тарихине тюзлюгюн кёргюзеди.
Ол джаш адамды, алай а мени сейирсиннгеним, тили буруннгу къартны тилича байды, теренди, дамлыды. Тилде да унутулгъан сёзлени излеб кюрешгени танылыб турады:

Адам тилибиз, ана тилибиз эки бёлюнюб,
Джыланны тилине ушар деб къоркъама.
Къарачай-малкъар тилибиз эки бёлюнюб,
Къарылгъачны къуйругъуна ушар деб къоркъама.
Айры болады деб кьоркъкама ана тилибиз,
Минги тауну айрысына ушамагъан айры.

Бу китабны хар назмусуну юсюнден бирер илму иш джазарча алайды. Мен аны не джаны бла да тинтмегенме, газетде алай этерге да мадар джокъду - китаб джюрегими къозгьаб, бир-эки сёз айтыргъа излегенме. Къысхача айтсам, Билял терен фахмулу, терен ангылы, тынгысыз джюрекли поэтди.

Мен бизни поэзияны тюнгюч уланы,
Не къартлыкъ джашы тюлме.
Анга къууанама.
Ауалы-ахыры болмагьан поэзиябызны
Байсан джангуруну бир тамчысыма.
Алай а билмейме,
Кырдыкны, мюрзеуню огъесе чыгьанакъны
Чыгъарынамы боллукъма себеб?
Иги джорала уа этеме.

Мен башында айтханча, Билял бизни литературада ёмюрлюк орнун алгъанды. Аны фахмусу ичине сыйынмай, тёрт джанына джилтинлеча чачырай, джюреклени джарытады, къууандырады. Мен литературагьа кёб джылны къуллукъ этеме, аны тамбласына сагьыш эте билмесем, сора мен кимме? Билялча джазыучу болгьан поэзиябызны тамбласына мен къоркъмайма, ол ёсерикди, кесин кимге да сюйдюрлюкдю…

Байрамукъланы Халимат,
25.12.1993 джыл, «Ленинни байрагъы»



Изменено: Sabr - 12.08.2019 18:38:22
Sabr 12.08.2019 18:39:46
Сообщений: 7254



БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТ туугъанлы быйыл — 2019 джыл августну 15-де — 102 джыл толлукъду.
Джазыучуну уллулугъун - къуру чыгъармалары бла тюл, - башха къаламчылагъа къалай къарагъанындан да билирге боллукъду.
Адабиятыбызны Тамбласы болурун излей эсек - ызыбыздан келген джаш фахмулагъа биз да Къайсынча, Халиматча къараргъа, кёллендирирге борчлубуз.
Халимат рахматлыны Батчаланы Мусса бла Лайпанланы Билалны юсюнден джазгъанлары бла шагъырей этебиз сизни.
_________________________
БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТ
Батчаланы Муссаны юсюнден

ЭСИБИЗДЕН КЕТМЕЙДИ
1957-чи джыл, къарачайлыла Орта Азиядан ызларына къайтханлай огъуна, «Къызыл Къарачай» газет чыгъа башлады. Газетни ол джылда бетлерин аудурсанг, неден да бек кёзюнге эки зат тюртюледи: адамла туугъан джерлерине къайтханларына къууаннгалары бла юй ишлерге кереклерин табмай джылаулары. Къууанчларын назму бла айтыргъа излегенлери себебли, редакциягъа кёб назму келе эди, биз да аланы басмалаб бара эдик. Ол къауумладан джазыучу болуб, бюгюн хазна адам джокъду.
1960-чы джыл мен Москвагъа окъургъа кетдим. Черкесскеден меннге «Ленинни байрагъы» газетни («Къызыл Къарачайны» аты артда алай болгъан эди) ийиб туруучан эдиле:
«Къуш уяча, къая ранда
Турад Къарачай...»
Бу сёзле кёз аллыма Къарачайны сурат этиб сюедиле. Талай кюнню унуталмай айландым. Белгилисича, ол джыллада сёзлени къыйырларын бири бирине ушашдырсала, аны назмугъа санаб къоюучан эдиле (энтда аллайла аз тюлдюле), назму уа, керти назму, къачан да оюмду, сагъышды, философияды.
Ол назмучукъну тюбюнде «Батчаланы Мусса», деб джазылыб эди. Мен таныгъанладан, редакциягъа джюрюучю адамладан тюл эди. Окъуб, джюрегим джарыкъ болуб, газетни редактору Тохчукъланы Хусейге: «Батчаланы Мусса кимди? Ол джангыз назмучугъундан башха сизде джугъу джокъмуду? Адамда фахму болгъаны бла болмагъанын бир джангыз затын окъугъанлай да ангыларыкъса, Мусса ким эсе да фахмулу адамды», – деб джазгъан эдим.
Кёб турмай джангы газет бла бирге Хусейни письмочугъу да келди. Газетде, мен Муссаны юсюнден джазгъан письмочукъ басмаланыб эди, Хусей кеси уа: «Муссаны редакцияда иги кесек назмусу барды, кесинг билгенден, мени назмугъа толу багъа берирча усталыгъым джокъду, джашла уа джаратмайдыла. Сени письмонгу газетде басмалагъаным да бу затла ючюндю», – деб джазгъан эди.
Алай болса да поэзиягъа багъа бериуде редакцияны терслерча тюл эди – бу арт джыллагъа дери бютеу совет поэзияда баш орунну декларация ала эди: сёзлени къыйырларын бири бирине чалышдырыб, не къадар тамагъынгы джарыб, «ура!» деб къычырсанг, ол поэзиягъа санала эди. Неда болсун, басмалансынла, деген къауум аллай назмула джазсала да, фахмулула къачан да керти назмула джазыб тургъандыла, аланы басмаларгъа уа тынч тюл эди.
Муссаны назмулары башхалагъа ушамагъанлары ючюн, газетде да басмалаялмай эдиле. Поэзиягъа бу кёзден къарау хар литературагъа да аз кемлик салмагъанды, алай а болум алай эди. Батчаланы Муссаны кесин таныгъынчы да, фахмулу адам болгъанын билдим. Газетде мени письмочугъум басмаланнгандан сора, Муссаны назмуларына да джол бердиле.
1964-чю джыл издательствода Муссаны кеси бла шагърей болгъанымда, джазыучу ма мунуча болургъа керекди, дедим: сабыр сёлешген, оюмлу адам. Орта бойлу, токъ битген. Кёзлеринде кёзлюклери. Артыкъ къымылдамагъан адам. Айтыргъа, философ. Назмулары кишиникиге да ушамай эдиле:
«Кирсиздиле джыламукъча,
джангур тамчыла,
Тереземден джууадыла
букъуну ала.
Мен кесими таныгъанлы
этеме мурат –
Ким болса да «сау бол» дерча
этерге бир зат.
Ма бу джангур тамчыланы
болургъа бири,
Джан аямай, джер юсюнден
джууаргъа кирни».
Ма, назму десенг! Бу сёзле кеслери Муссаны къаллай адам болгъанына шагъатлыкъ этедиле. «Джан аямай, джер юсюнден джууаргъа кирни» деген сёзле Муссаны джашаууну программасы эдиле. Керти да «кирни ариулар» джерге Мусса табылыб къалыучан эди.
Эсимдеди, кесими юсюмде болгъан зат. Сюймегенлеримден бешеулен мени атымы къурутургъа къаст этиб, «Шыйыхны къатыны» деген повестими аманлаб, тёрт джанына джазгъан эдиле. Повестде, къазауатда эки буту да кетиб келген солдат диннге бурулгъаныны юсюнден айтылады, «совет солдат диннге бурулургъа боллукъ тюлдю», деб ол беш «уста уа» мени алай бла терслей эдиле, «идея джаны бла заранлыды», дей эдиле. Обкомну пленумунда да мени ала айтхан бла терслеген эдиле. Бирси джаны бла уа Москвада мени творчествому сюзгенлеринде, повестни джаратыб, издательствогъа теджеген эдиле. Ол сюзюуню стенограммасы область архивде асыралады.
Не да этиб, мени атым унутулурлай этер ючюн, ол бешеулен къазауатда эдиле. Бир джолда «Ставропольская правда» газетни редактору меннге телефон къакъды: «Бизге бир тюрлю зат келгенди – сени китабларынгы бир джангызын къоймай, къара кёмюр этерге кюрешген бир къара статья келгенди. Аны дыгалас этиб джазаргъа къолундан келген адамны джюрегинден къара бир джюрек болмаз. Бил, деб сёлешеме, бу адамны, эшта, акъылы тюз болмаз», – деди. «Тюзню ётмеги тюзде къалса да, бёрю ашамай кёреме», дедим кеси кесиме. Ол кюнден сора заман бир ай чакълы ётген болур эди.
Бир кюн Мусса, бети-къуту тюрлениб, меннге келди. Адетдеча, къолуна кофе стаканчыкъны да алыб, ёретин ууакъ-ууакъ уртлай:
– Адам къалай тукъум джашасын, ахырсы? – деб къыйналыб айтды.
– Не болгъанды?
– Болуб а не боллукъду, бир къауум адам ишине кесин бериб, джанын-къанын салыб кюрешеди, бирсиле уа, анга уру къаза, кёзлерине джукъу кирмей айланадыла. Бусагъатда обкомдан келеме. Энди толусу бла айтыргъа боллукъма, – деди Мусса. – Сени юсюнгден уллу статья джазыб, аны издательствода джыйымдыкъ китабха къошуб басмаларгъа айланнганларын билгенимде, бюгюн салыб обкомгъа бардым. Статьяны уа сорлугъунг джокъду – джюреги къап-къара адам джазгъанды, къысхача айтыргъа, ол сени повестинги сылтаугъа салыб, ызынгдан къуууб айланнган къауум, не да этиб, сени джутдурургъа излейди. Адамны ичинде аллай бир сюймегенлиги болуб, дунияда къалай джашайды, ха? – деб сейирсиниб айтды.
– Ол статьяны юсюнден меннге айтхандыла, орусча басмалаялмагъанларында энди къарачайчагъа кёчюрюб кюрешедиле сора, – дедим.
– Кюреше эдиле, – деб тюзетди Мусса мени. – Мен статьяны хапарын
билгенлей, сеннге джукъ айтмай, обкомгъа билдирген эдим. Ол терсликге чырт да тёзерге боллукъ тюл эди. Статья китабха издательствону директоруну эркинлиги бла къошулгъаны себебли, аны чакъырыб, керегин бергендиле, ары дери да хынтыр-мынтыры кёб болгъаны ючюн, ишден къыстарлай кёрюнедиле,– деди.
Ол статьяны ариу басмалаб къойсала да, эшта, меннге джукъ этеллик болмаз эдиле – джазыучугъа багъа берген аллайла тюлдюле, окъуучуладыла. Муссаны адамлыгъына мени джюрегим уллу халал болду – меннге билдирмей, мени къайгъымы этиб айланнганды. Кёб турмай, директорну да къыстадыла.
Мусса «кирни ариуларгъа керек джерге» табылыб къалыучу адам болгъанын андан сора да кёб джолда кёрдюм. Бу затла артда бола тургъан затладыла. Былагъа дери уа, 1964-чю джыл, мени областны джазыучуларыны Союзуна джууаблы секретаргъа айырдыла.
Мусса Къумушда джашай, Черкесскеге келе-кете туруучан эди. Андан-мындан газетледе назмулагъа да ушамай эдиле, магъаналары, оюмлары терен эдиле.
«Джый да бер, китаб этиб чыгъарайыкъ», – деб, мен анга аз айтмай эдим, Мусса уа ашыкъмай эди. Бир джолда уа, сары къубас папкасындан чыгъарыб, бир новеллачыкъны орус тилде окъуду.
Эсимдеди, школда пол джуууучу тиширыу тётя Поляны юсюнден эди: тётя Поля ёмюрю школда полланы джуууб турады, сабийле школгъа биринчи кере барадыла, бошаб чыгъадыла, тётя Поля уа полланы джуугъанлай турады. Новелла ёмюрюнгде акъылынга келмезлик оюм бла бошалады: тётя Поляны джашауунда чыгъыб-батыб тургъан кюнлени алсанг, квадрат метрлери азмы-кёбмю болурла. Бютеу джер тенгли болурла, ол бютеу джер юсюн джуугъанды. Муссаны новеллалары орусча джазылыб,
Ставропольда китаб болуб чыкъгъан эдиле – «Быть человеком» деген китаб. Муссаны «Кюмюш акка» деген повести уа? Аны санларынг титиремей окъуялмайса. Ата джурт къазауатны юсюнден бизде аз джазылмагъанды, алай а эсингде «Буз аккача» бири да къалмайды.
Литературагъа уруш-тюйюш бла, джылау-сыйыт бла киргенле бардыла – кимлени эсе да къоркъутургъа, кимлени эсе да джазыкъсындырыргъа кюрешедиле, «фахмум барды» деб, андан-мындан шагъатлыкъ къагъытла джыйыб, къазауат этедиле. Бу бары да фахмусу джетишмеген адамны шартларыдыла. Муссада ол зат джокъ эди. «Союзгъа кирирге къагъытларынгы хазыр эт», – деб тыйыншлы адамгъа биз кесибиз айтыучан эдик. Бюгюн а эки тизгинни бири бирине чалышдыра билген, чабдырыб, Союзгъа кирирге заявление береди. Бу зат литературабызгъа кемлик тюшюргенди. Муссаны Союзгъа киргени да бюгюннгюлеге юлгю болса керек эди. Эсимдеди, Союзгъа керекли къагъытларын аны къолундан, зор бла алгъанча, алгъаным. Аны эси джазар затларына кетиб тургъан болмаса, Союзгъа членлик билет къайгъылы тюл эди. Кюреше кетиб, къагъытларын алыб, Москвада комиссиягъа ийдим – къуру «Кюмюш аккасы», «Быть человеком» деген китабы, анда-мында басмаланнган назмулары аны фахмулу адам болгъанына шагъатлыкъ этедиле. Комиссияны бир адамы къалмай, алыргъа деб, къол кёлтюрген эди. Протоколда уа: «Биз бюгюн былайда фахмуну туугъанына шагъат болдукъ. Арт онбеш джылны ичинде Россия Федерацияда биз быллай фахмулу адамны Союзгъа алмагъанбыз», – деб джазылгъан эди. Ол протоколну Москвада кесим окъугъанма.
Муссаны джазыучулугъу бише баргъаны бла бирге, сюймегенлери да сюре тебрейдиле, чимдеб, къабыб, аз кере ачытмагъандыла, алай болса да аны огъурлу джюреги кишиге да харамлыкъ билмей, ишге кесин бериб эди. Кюреше кетиб, Черкесскеде кесине да фатар алдыкъ, алай болса да элини джашауундан айырылмай эди, анасына, эгечлерине, къарнашларына къайгъыргъанлай тура эди.
«Элчилерим» деген китабы да алай бла джазылгъан эди. Эсимдеди аны «Элия» деген повести. Бу повесть «Юность» журналда басмаланнган эди. Журналны баш редактору Борис Полевой Муссагъа ийген письмосунда: «Сизни «Элия» атлы повестигиз Айтматовну «Прощай, Гульсары» деген повестинден артха къалмайды», деб джазгъан эди.
Мусса драматургиягъа да эс бёле башлады. Аны пьесалары да философия магъаналы эдиле, бизни театр аланы сюйюб сала эди. Айтыргъа, джазгъан чотда кишини да эниклемей, кесини ызын тутуб бара эди, кесини айтыр сёзю болуб джазгъан джазыучу эди, айтыр сёзю болмагъанлай, джазыучу болур ючюн, дыгалас этгенледен тюл эди.
Мени пенсиягъа чыгъаргъа джылым джетген кюн, заявление алыб, обкомгъа бардым. «Сени орнунга кимни салсакъ, деб кёлюнге келеди»? – деб соргъанларында, мен сагъыш этиб къыйналмай: «Муссаны» – деб джууаб
этдим. Обкомну секретары: «Тюз айтаса, джарарыкъ адамды, – деди, – алай а сен, аны Москвада баш литература курслагъа ий да, кесинг ол келгинчи ишле»,– деб буюрду.
Курслагъа ашырдым. Аны джазгъанларына анда семинарлада да уллу багъа бере эдиле. Эки джылны окъуб, Мусса ызына къайтханында, келгенин айтыб обкомгъа бардым. Ала Муссаны кеслерине чакъырыб, мени орнума салыргъа излегенлерин айтыб, керекли къагъытланы да джарашдырдыла. Меннге уа: «Иш бла шагърей эт, отчёт-сайлау джыйылыуну мен Москвадан адам чакъырмай бардырмагъанма. Адам да келиб, джыйылыугъа юч кюн къалгъан заманда, мени обкомгъа чакъырыб, аллыма бир уллу къагъытны салдыла. Ол къагъытда Муссагъа къуюлмагъан кир джокъ эди. «Мынга» дери да келгендиле бизге къагъытла, ол себебден Муссаны съездге да иелмегенбиз (ол кёзюуде РСФСР-ни Джазыучуларыны союзуну съезди ётген эди). Бу письмону уа тинтерге керекбиз», – дедиле. Аны тинтер ючюн а заман керек эди...
Керти да аякъ юсюне мине баргъаннга чалдыу этиб джыгъаргъа излегенле бардыла. Муссаны аллына буруу болуб, не къадар кюрешдиле эселе да, аны фахмусун джукълаталмадыла. Бюгюн ол бизни литературабызда кесини тыйыншлы орнун алады, къолларында билетлери болгъанлыкъгъа, орунсуз «джазыучула» уа бир джангы сёз айтмай, китабланы бир-бири ызындан басмалайдыла – дауур бла, сюйюр бла, уруш бла, тюйюш бла. Быллайла тюбейдиле.
Мусса дагъыда Москвагъа окъургъа кетди, энди драматургиядан Баш курслагъа. 1977-чи джыл Москвада мени «Мать отцов» деген орусча джазылгъан публицистика китабым чыкъды. Аны мен алкъын кёрмеген эдим. Муссадан а быллай письмо келди: «Неделю тому назад мне принесли друзья Вашу новую, пахнущую типографской краской, книгу. Вы еще раз, как никто до этого, талантливо воспели мать отцов наших – Карачаево-Черкесию. Как житель её – горд, как литератор – завидую и рад, как поклонник настоящего таланта, в восторге, как любящий Вас карачаевец – счастлив, что Вы несмотря ни на что (имеется ввиду травля Х.Б.) полны сил и творческой энергии».
Кёремисиз, ол огъай, письмону джазылгъаны да башха письмолагъа ушамайды, – къуру Мусса джазаргъа боллукъ эди бу стиль бла...
Муссаны юсюнден комиссия къуралгъанды, дейдиле, алай а аны аты къагъытда джазылгъан болмаса, бир джангыз кере да джыйылмагъанды. Комиссия этерикни къарнашы Амыр бла мен этерге кюрешгенбиз. Муссаны юсюнден
мен уллу статья джазыб, «Ставрополье» альманахха ийгенме, анда басмаланныкъды. Мени акъылым бла, Къумуш элчиле, джыйылыб, элде бир орамларына Муссаны атын атаргъа оноу этерге керекдиле.
Къарачай литературада Мусса керти орнун алгъанды. Ёлгюнчю аны не бек къыйнадыла эсе да, энди аны халкъгъа Ким болгъанын ангылатыргъа керекдиле.
«Мен кесими таныгъанлы этеме мурат –
Ким болса да «сау бол» дерча этерге бир зат».
Ким болса да тюл, Муссагъа бюгюн халкъы саудан да айтады «сау бол» деб. Ол аз джашаб, кёб зат этгенди, ол огъай, ёлгени да, биреуню къутхарама деб, ёлгенди. Анга тийген шыбыла ток, аны сюйген адамланы барыны да джюреклеринден ётгенди. Мусса къачан да халкъыбызны окъулуб турлукъ джазыучуларынданды.
1982-чи джыл майны 18-де композитор Крымский бла мени «Последний изгнанник» деген операбызны премьерасы Черкесскеде болгъан эди, ары дери Орджоникидзе шахарда ётген эди. Театргъа барырдан алгъаракъ Мусса бизни юйге келди. Биягъынлай кофе стаканчыкъны да алыб, кабинетде джюрюй-джюрюй:
– Бу костюмну къоймай юсюме эгечим Фатима кийдиргенди. «Театргъа бараса, ариу кийин» деб, мен а, тюзюн айтсам, джунчуб турама муну бла, – деб ууакъ ышара айтды.
Юсюне уа ариу джарашхан, аз саргъылдымыракъ вельвет тройкасы бар эди. Операгъа бизни бла бирге барыб, ол бошалгъанында келген къонакъ артистле бла бирге ауузланыргъа олтурдукъ. Кёб тост, алгъыш айтылгъан эди. Алай болса да Муссаны алгъышы хар кимни да эсинде къалды – биринчи операны туугъанына аны къууаннганын адам айтыб да айталмаз эди. Аны юсюнден дженгилде газетге статья да джазгъан эди. Ол кече артистлени къонакъ юйге, бизни да юйюбюзге ашырыб, алай кетген эди. Муссаны арт кёргеним ол болду.
Андан сора талай кюнден Мусса телефон бла сёлешди:
– Дачада бир кесек ишлеб, Къумушха кетиб барама, – деди.
– Да сен эм уллу ишинги унутма, – дедим. Орус тилде «Горизонт бескрылых» деб уллу зат бла кюреше эди.
- Огъай, аны унутмайма, кюрешеме, – деди.
«Горизонт бескрылых» деген чыгъармасы джазылыб бошалмай къалгъанды. Ол уллу затды. Аны меннге къарнашы Амыр келтириб кёргюзген эди, – документ затла бла бирге суратлау халда джазылгъанды, анда бир къауумла кеслерин таныргъа боллукъдула.
Биз башында айтханча, Мусса халкъда унутулмазлыкъ джазыучуду. Джазыучугъа андан уллу багъаны мен билмейме.
Байрамукъланы Халимат,
«Ленинни байрагъы», 1989-чу джыл сентябрны 30-у.





https://www.facebook.com/photo.php?fbid=10157532846163624&set=gm.2768956629799478&type=3&eid=ARCgHXic_ovnqv6XJhhk_qtMZ32kBAPnFVZ5p40v-1cuXBSHRNRlULi8bKRhAxQZh_Rom_As6Yt1ckUo&ifg=1

























Изменено: Sabr - 12.08.2019 18:43:34
Sabr 02.12.2019 02:00:42
Сообщений: 7254
Хочу представить вашему вниманию стихи замечательного, на мой взгляд, современного карачаевского поэта Билала Лайпанова.
гл. редактор журнала "Странник" Константин Смородин

Билал ЛАЙПАНОВ

Огонь добра и красоты

ПОЭЗИЯ – ОЗЕРО
Поэзия – озеро,
Открывшее глаза.
Сердцем пью из него
Отражения,
Ладонью черпаю
Свое лицо
Из глубины.
Велико ли озеро,
Не знаю,
Но, когда пою,
На другом берегу
Огни загораются.
Может, я не пророк,
Чтобы перейти его
Посуху,
Но за всю жизнь
Обойду без посоха
Пространство моего голоса.
А там – стану
Озером, открывшим глаза...
* * *
Когда вы взглядом обведёте
Мой край, всю Родину мою,
Тогда, я думаю, поймёте
И то, о чём я вам спою.
Зима пугает холодами,
С небес течёт песок времён,
Я говорю во сне с конями,
Хотя не помню их имён.
Я глажу их рукой – красивых,
Прошедших некогда весь свет...
Моих коней надеждогривых,
Сквозь вечность проложивших след.
Оцепененье древних мифов
Стряхнув, подняв траву и снег,
Выходят кони гуннов, скифов,
Прервав столетний свой ночлег.

КАМЕНЬ И ДЕРЕВО
Будь горд,
Потомок вольного народа,
И головы в печали не склоняй!
В тебе живёт высокая свобода
Земли, чьё имя вечно –
Карачай!
Ты чужаком здесь не был
Даже мига:
Не словом клятвы связан,
А судьбой,
И власть любви –
Единственное иго,
Которое признал ты над собой.
Дух предков жив,
Пока живут веками
Те символы, что люди сберегли:
Отважного Карчи Священный Камень
И Древо Неба –
Страж родной земли.
Пока они народом не забыты
И не осквернены рукой врага,
Незыблемы кладбищенские плиты,
Неколебимы камни очага.
Под звуки
Материнского напева
Еще не знаем в самый первый час,
Что Родины
Единственное Древо,
Став колыбелью,
Обнимает нас.
Оно качает нас
В ветвях зелёных,
Оберегает, как своих детей,
И дерево носилок похоронных –
Всего лишь
Продолжение ветвей.

ГОСТЬ
Что за гость – то ли малая птица
В приоткрытом окне замерла,
То ли ангел хотел мне присниться
И дыханьем коснулся стекла?
Кто бы ни был, он послан мне Богом,
Одинаково радуюсь я,
Если слышу шаги за порогом
Или вижу в окне воробья.
Он спустился ко мне прямо с неба,
Не затем, чтобы душу спасти.
Не спугну: накрошу ему хлеба,
Приглашу – отдохни, погости!
Если выйдет мне с домом проститься
И угаснет навеки очаг,
То пускай лучше божия птица
В нём живёт, а не кровный мой враг.
Постаревший, вернусь, и у двери
Развяжу свой дорожный мешок,
Подойдут осторожные звери
Разделить мой последний кусок.
Только звери невинны, как дети
(Только им я способен простить!..),
Если дом опустел на рассвете,
А они забрели погостить.
Что за тень промелькнула в окошке?
Ангел в облике голубя там?
Иль другой воробей ищет крошки,
За недавним впорхнув по пятам?
Прошумели не крылья над крышей.
Эту птицу уже не догнать.
Блудный сын поздней ночью услышал,
Как молилась и плакала мать.

ЧЕЛОВЕЧЕСКАЯ СУДЬБА
Вода – бежит, не зная края,
Неиссякаема вода...
Течёт, всё время исчезая,
И не исчезнет никогда.
Едва родившись из-под снега,
Едва взломав весенний лёд,
Она от скорого разбега
Как будто и не устаёт.
Она и камень пробивает,
И валит дерево с горы,
И, уходя, – лишь прибывает,
И в небе облаком парит.
Скатиться с берега дождями
И ощутить родное дно...
Ожить – хотя бы лужей в яме!
Ведь мне такого не дано.
Росой, туманом, облаками –
Ласкать родную землю-мать...
А мне – холодными руками
Её придётся обнимать.
Вода, ты презираешь сроки,
И кто бы срок ни назначал,
Ты вновь свои найдёшь истоки,–
Начала всех своих начал!
Судьба – как дождик моросящий,
А не стремительный поток:
И перед смертью настоящий
Воды не сделаешь глоток...
Хочу из озера напиться,
Горю от жажды, как в огне –
Но высохла моя водица...
Лишь время плещется на дне!
* * *
Воет волк в этот лютый холод
Не о том, что в лесу нет дичи:
Одиночество – тоже голод,
Но его не унять добычей.
Будто голос зимней утробы,
Вырывается вой на волю.
Жмутся в страхе к ноге сугробы,
Подползая по снежному полю.
Всё притихло. Лишь звёзды слышат,
Как, простор ледяной наполнив,
Поднимаются выше, выше
Безысходного воя волны.
Как стрелять в одинокого волка?
Я и сам испытал такое.
И опустится вдруг двустволка.
Я оставлю его в покое!
Пусть возносит жалобу к звёздам,
Пусть поёт на холме открытом.
Одинокому – как он создан,–
Быть живым – холодней, чем убитым!
Чем помочь тебе, мой волчище?
Ты живёшь по своей природе:
Волк собратьев своих не ищет
И от стаи во тьму уходит.
Ты беседуешь с лунным кругом
И тоску изливаешь стуже.
Только люди живут друг с другом,
Человек
Человеку нужен!
И покуда тот вой я слушал
В темноте, на морозе колком,
Я молился о многих душах,
Чтоб не стать одиноким волком.

НА РАССВЕТЕ
Лёг туман на деревья, и птица
Робкой песней встречает зарю.
Я из губ твоих счастьем напиться
Не могу, лишь смотрю и смотрю.
В волосах твоих пальцы тонут, –
Отдохни на моих руках!
Расступается ночи омут
От прозрачного ветерка.
Далеко ещё до восхода,
Но в короткие эти часы
Тихо дремлющая природа
Отражается в каплях росы.
И омытое свежестью тело
Разомлевшей во сне горы
Мягкий воздух ладонью белой
Гладит после ночной поры.
Мне стихи не могут сниться
Посреди такой красоты,
Если рядом твои ресницы,
И заря прекрасна, как ты!
Ты сама, как заря, румяна,
Я целую тебя во сне.
В белоснежной фате тумана
Ты сегодня пришла ко мне.
* * *
Под сводами глухой пещеры
Ты не найдёшь следов костра,
Рисунков первобытной эры,
Следов тупого топора...
Здесь нет ни осени, ни лета,
Ни даже слабого огня.
Пещера без тепла и света –
Такое сердце у меня.
Да, в сердце – темень, как в пещере,
В которую, боясь упасть,
Ни человек не шёл,
ни звери
Не забегали, скаля пасть.
Пусть только тьма здесь жало точит,
Но копит силу страшный взрыв,
Под крыльями кромешной ночи
Свет ослепительный укрыв.
Собрав весь мрак невыносимый,
Изведав холод пустоты,
Рождает сердце негасимый
Огонь добра и красоты.
* * *
Иногда
Ненавижу свои слова,
Поступки.
Ненавижу себя!
От злости, стыда
Стисну зубы, закрою глаза..
Время нанизывает дни мои
На стержень разума,
И вонзает его
В моё сердце,
Чтобы вспыхнул огонь
Совести.

ТУМАН
В такой туман упасть не мудрено.
Я в пенистый поток летел с обрыва...
Где берега? Или хотя бы дно?
Мелькают камни, жаля торопливо.
Не тьма меня тогда слепила, нет!
Я был захвачен призрачным обманом.
Не чернота вокруг, а белый свет,
Рассеянный везде густым туманом.
Тащил меня стремительный поток,
Шутя мне наносил за раной рану,
Я сделать захотел воды глоток,
Но ртом разбитым припадал
К туману...
Лишь там, где воды были глубоки,
Я различал нависший чёрный берег
И взмахом окровавленной руки
Достиг скалы, в спасение не веря.
И снится мне река меж диких скал.
И камни острые, впиваясь, бьют по рёбрам.
Мне повезло – я берег отыскал
В тумане белом,
нежном,
чистом,
добром...
* * *
Взглянула девочка
Поздней осенью
На голые тополя,
И показались они ей
Вонзёнными в землю метелками,
Которые чистят небо.
А теперь, когда
Обожгла любовь,
Узнаёт в этих тополях
Себя:
Улетели сомненья,
Как сухие листья,
А сердце
Открылось всему миру.

ОПАСНО...
«Не трогай...»
«Не открывать...»
«Не высовывайся...»
«Не говори...»
«Не пиши...»
«Не влезай –
Убьёт!»
Если во Вселенной
Есть существа,
Которые смогут прочитать
Эти надписи,
Они не захотят
Посетить Землю...

ОСЕНЬ
В опустевшем гнезде ласточки
Поселилась печаль.

ТРАВА ПОД КАМНЕМ
И в чёрном сердце
Есть белый свет.
Белый, как трава,
Придавленная камнем.

ПОСЛЕДНИЙ МИГ
Падая, срубленное дерево
Пытается ухватиться за звёзды.
Перевод c карачаевского
Аркадия Тюрина

журнал "Странник", №4, 2019
Ещё




















https://www.facebook.com/ufi/reaction/profile/browser/?ft_ent_identifier=ZmVlZGJhY2s6MzAxMzQzNTI5NTM1MTYwOQ%3D%3D&av=625178623
Sabr 04.01.2020 04:48:37
Сообщений: 7254
[IMG]



КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫ. Джарашдыргъанла: Сюйюнчланы Ханафий, Гочияланы Софья.


"Белгилисича, бюгюн биз ол бегиген джорукъла бла хайырланыб турабыз. Бу… затланы иги билмеген неда унутхан адамла: «Хахай, бизни китабла кёб халатла бла чыгъадыла, алфавитибиз келишмейди, табсызды, къыяуу кёбдю», - деб, ёрге-энгишге да урдуруб, хар ким кеси джазмасы бла джашаб барабыз. Ол болумда джашаргъа мындан ары болмазлыгъы хакъды. Муну юсю бла эсге бир салайым, бир да къуруса да, эринмей, къолубузда болгъан зат бла ишлейик: «Къарачай-малкъар тилни алфавити бла орфографиясы» арт къыркъ джылдан бери школлада барды, 10 минг тираж болуб, Сюйюнч улу бла мен чыгъаргъан эдик «Орфография сёзлюк» деген китабчыкъны да..."
ГОЧИЯЛАНЫ Софья,
филология илмуланы кандидаты.


АЧЫКЪЛАНЫ ТЮЗ ДЖАЗЫУ

1

а) Сёзню ахыр бёлюмюнде къаты ачыкъ тауушланы (а, ы, о, у) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да къаты ачыкъла боладыла: тынч-лыкъ, китаб-ла-ны, ийнар-ла-ры-быз

б) Сёзню ахыр бёлюмюнде джумушакъ ачыкъ тауушланы (э, е, и, ё, ю) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да джумушакъ ачыкъла боладыла: тюйме-чик, тюк-лю, учреждение-де

Эсгертиу.
-ча, -ал деген аффиксле бу джорукъгъа сыйынмайдыла: ёгюз-ча, кет-алмады, кел-алмады

в) Сёзню ахыр бёлюмюнде ачыкъ таууш эринсизлени (а, ы, э, е, и) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да асламысына эринсиз ачыкъла боладыла: мал-чы-лыкъ, къоян-чыкъ, эгеч-ибиз, аскер-чи-ле-рибиз

г) Сёзню ахыр бёлюмюндеги ачыкъ таууш эринлилени (о,у,ё,ю) бири болса, анга къошулгъан аффикслени да асламысына эринли ачыкъ тауушла боладыла: кёз-люк, къош-чу, зауукъ-лукъ, кино-ну

Эсгертиу:
Бу джорукъгъа сыйынмагъан бир къауум аффикс барды. Аланы юслеринден арлакъда билдирликбиз.

2

Ё хариф сёзню къуру да биринчи бёлюмюнде джазылады: ёгюз, кёзлюк, кёгюрчюн, ётюрюк

Эсгертиу. Къош сёзледе ё башха бёлюмледе да тюбейди.
Сёз ючюн: кёккёз, къаракёз, маймёз.

3

Къарачай-малкъар сёзледе эки ачыкъ таууш бирге тюбемейдиле: мыйыкъ, къыйыкъ, ууакъ, кюйюз, кийиз, сейир, келейик, къарауул, сууукъ, тууар, дауур, бауур, къауум, хауа

4

А, э, е, о, у ачыкъланы аллынды й (къысха и) келсе, йа, йэ, йо, йу деген экишер харифни орнуна, я, е, ё, ю харифле джазыладыла:
аякъ, къоян, джаякъ, джыяма, къояды, къая, сюек, тюе, ие, сюеме, кюеди, ёлка, боюн, къоюн, чоюн, къоюгъуз, тою, оюн...

5

Ачыкъ таууш бла бошалгъан сёзге ачыкъ таууш бла башланнган аффикс къошулса, сёзню ахырындагъы ачыкъ джутулуб къалады: экеулен, алтаулан, джетеулен....

6

Ачыкъ таууш бла бошалгъан сёзге ачыкъ таууш бла башланнган сёз къошулуб, къош сёз къуралса, биринчини ахырындагъы ачыкъ джутулуб къалады:
эчкагъач (эчки + агъач), эчкемчек (эчки + эмчек), къараууз (къара + аууз), тёбедойнар (тёбеде + ойнар), къараякъ (къара + аякъ)...

7

Сёзню аллында э, ортасында бла аягъында е джазылады: элек, эгеч, эринчек.

Эсгертиу. Поэма, поэзия дегенча, башха тилледен кирген сёзледе э сёзню ортасында да джазылады

8

-ыу, -иу аффиксле эринсиз ачыкълы бёлюмледен сора, -уу, -юу аффиксле эринли ачыкълы бёлюмледен сора джазыладыла: джазыу, къызыу, келиу, билиу, болуу, буруу, кюлюу, бёлюу...

9

Бир-бир сёзле аффиксле къошулуб тюрленселе, ы, и, у ачыкъла н, р къысыкъланы къатында джутулуб къаладыла. Аллай сёзле эшитилгенлерича джазыладыла:
къарын - къарны, орун - орну, боюн - бойну, эрин - эрни, бурун - бурну, огъары - огъартын, къоюн - къойну, сары - саргъылдым...

КЪЫСЫКЪЛАНЫ ТЮЗ ДЖАЗЫУ

10

Б къысыкъ сёзню ахырында п кибик эшитилсе да, тюрленмей джазылады:
китаб - китабы, тоб - тобу, саб - сабы, чёб - чёбю, таб - табы.

11

Сёзню ахырында к, къ къысыкъланы аллында ачыкъ таууш болуб, сора алагъа ачыкъ таууш бла башланнган аффикс къошулса, эшитилгенича, г, гъ джазаргъа керекди:
сенек - сенеги, джюрек - джюреги, акъ - агъы, терек - тереги, къулакъ - къулагъы, джарыкъ - джарыгъы.
Эсгертиу. Хакъ - хакъы бу длжоркъгъа сыйынмайды.

12

Биринчи сёз к, къ бла бошалыб, экинчиси ачыкъ таууш бла башланса, г, гъ эшитилгенликге, к, къ джазылады:
джюрек ауруу, эшек арба, къоркъакъ адам, къонакъ юй. къакъ эт, как эт.

13

Ч бла тауусулгъан сёзге ч бла башланнган аффикс къошулса, биринчи ч-ни орнуна, эшитилгенича, ш джазылады:
эгеч - эгешчик, джюлгюч - джюлгюшчюк, агъач - агъашчыкъ, пурч - пуршчукъ, къарылгъач - къарылгъашчыкъ

14

Ахырында ч болгъан сёзге тилни учу бла айтылгъан къысыкъладан (д, дж, з, л, н,с, т, ш) башланннган аффикс къошулса, аффиксни аллында ш эшитилгенликге, ч длжазылады:
къач-да, агъач-дан, принчде, чач-лы, эгеч-ден, тынч-лыкъ, къумач-ны...

15

Биринчи сёз ч-ге бошалыб, экинчиси тилни учу бла айтылгъан къысыкъладан башланса, биринчи сёзню ахырында ш эшитилгенликге, ч джазылады:
чач таракъ, ач джыл, айланч джол, агъач челек, ач сабий.

16

Тунакы къысыкъладан сора (к, къ, п, с, т, ф,ч, ш) аффикследе к, къ эшитилгенликге, гъ, гъ джазылады:
таракъ-гъа, чакъ-гъыч, чакъ-гъан, тик-гич, тиш-ге, кёгет-ге, кес-ген, кёч-ген, челек-ге

17

Н бла бошалгъан сёзге нг бла башланнган аффикс къошулса, аффиксни аллында нг эшитилгенликге, н джазаргъа керекди:
тон-нга, келин-нге, джалын-нган, кёрюн-нген, кийин-нген.

18

М, н, нг къысыкъла бла бошалгъан сёзге башлаучу болушну аффикси къошулса, аффиксни ал тауушу н-ча эшитилгенликге, д джазаргъа керекди:
тон-дан, сом-дан, тенгим-ден, ким-ден, танг-дан, мын-дан, сен-ден

19

З бла бошалгъан сёзге тунакы къысыкъ бла башланнган аффикс къошулса, з-ни орнуна с эшитилгенликге, з джазылады:
бузса, тузсуз, сёзсюз, къызчыкъ,
сюзсе, къызсыз, базсын, кийизсиз, кетмезсе, тизсин.

20

Биринчи сёз з бла бошалыб, экинчиси тунакы къысыкъ бла башланса, биринчи сёзню ахырында с эшитилгенликге, з джазылады:
колхоз сабан, къыз сёлешеди, тюз сыз.

21

Н бла бошалгъан сёзге м, б бла башланнган аффикс неда сёз къошулса, н м-ча эшитилгенликге, н джазылады:
баргъан-ма, , эрин-ме, джан-мады.

22

биринчи сёз н бла бошалыб, экинчиси б, п, м бла башланса, биринчи сёзню ахырында м эшитилгенликге, н джазылады:
сатылгъан мал, бишген принч, андан башха, онбеш

23

Н бла бошалгъан сёзге л бла башланнган аффикс къошулса, эки л эшитилгенликге, нл джазылады:
орун-ла, кюн-люк, салкъын-лыкъ, тон-лу, баргъан-лай, джан-лы

24

Этимлени ахырлары къысхартылыб айтылгъанлыкъгъа, толу формаларын джазаргъа керекди:
барыргъа (барыгъа), келеди (келед), джаза эдим (длжазаем), джазгъан эдим (джазгъанем), келген эдик (келгенек), барыр эдим (барырем), барады (барад), барадыла (баралла)

25

Бу, ол деген кёргюзтюучю алмашла болушлада джалгъансала, бирлик, кёблюк, санда да тамырлары тюрлениб айтыладыла, джазылгъанлары да айтылгъанларычады:
бу, муну, мынга, мында, мындан, была, ол, аны, анга, анда, андан, ала

26

Мен, сен деген бетлеучю алмашланы бериучю болушда бирлик санда экишер формалары барды. Ол формала айтхан, джазгъан заманда да джюрюйдюле:
меннге, манга; сеннге, санга.

27

Сёзню тамырында бир къысыкъ таууш экилениб эшитилсе, эшитилгенича, эки тунакы неда эки зынгырдауукъ джазаргъа керекди:
аппа, гуппур, дуппур, дуппукъ, лыппыр, баппу, исси, тёппе, джоппу, муккур, гокка, гаккы, джыккыр, гоппан, мазаллы, алма, маммат, элли, маллыкъ, ання

28

Сёзню тамырында тунакы къысыкъдан сора келген къысыкъны зынгырдауукълугъу бла тунакылыгъы ажымлы эсе, тунакы къысыкъ джазылады:
аскер, эски, баста, устаз, сохта, тохта, къаптал, шаптал

29

Сёзню ахырындагъы къысыкъ бла анга къошулгъан аффиксни аллындагъы къысыкъ бирча болсала, экиленнген къысыкъ джазылады:
джыл-лыкъ, мал-лыкъ, танг-нга, адам-ма, тас-са, битим- ми?

Эсгертиу. Биринчи бетни бирлик санда иелик аффикси къошулгъан сёзле бир м бла джазыладыла:
атамы (тону), анамы (эгечи).

30

Къош сёзде биринчини ахырындагъы бла экинчини аллындагъы къысыкъла бирча болсала, экиленнген къысыкъ джазылады:
акъкъаш, къаббаш.

СЁЗЛЕНИ БИРГЕ, ДЕФИС БЛА, НЕДА БАШХА ДЖАЗЫУ

Бирге джазылгъан сёзле

31

Джерни, элни, шахарны аты эки сёзден къуралгъан заманда, биринчи сёзню басымы тас болуб къала эсе, аллай атла, уллу хариф бла башланыб, бирге джазыладыла:
Аманаууз, Къызылпокун, Байталчабхан, Сарытюз, Бештау, Ташкёпюр, Къаракент, Тешикташ, Бийчесын, Элкъуш,Къартджурт, Элтаркъач, Кичибалыкъ

32

Эки сёзден бир магъананы тутхан сёз къуралгъан заманда, биринчини басымы тас болуб къала эсе, аллай къош сёзле бирге джазыладыла:
ёре баш - ёребаш, айры къуйрукъ - айрыкъуйрукъ, уллу баш - уллубаш, таш кёмюр - ташкёмюр, къара къаш - къаракъаш, акъ туякъ - акътуякъ, сары чач - сарычач,
къанджал баш - къанджалбаш...

Эсгертиу. Быллай къош сёзлеге аффикс къошулса, биринчи сёзню басымы орнуна келе эсе, сёзле башха джазыладыла:
ёре башлы, къара къашлы, тёрт мюйюшлю, къызыл джаулукълу.

33

Санаулада онлукъла былай джазыладыла:
он, джыйырма, отуз, къыркъ, элли, алтмыш, джетмиш, сексен, токъсан

34

Быллай къош сёзле бирге джазыладыла:
бюгюн, бусагъат, бюгече, бирсюкюн, тамбла, олсагъат (осагъат), дагъыда, энтда

35

Соруучу, хапарчы аффиксле сёзню ахырында тюбеген заманда, аллындагъы сёз бла бирге джазыладыла:
Хасанмы келди? Хасан бламы келди? Олдамы келди? Сени блабыз, аны блады, аны ючюндю

ДЕФИС БЛА ДЖАЗЫЛГЪАН СЁЗЛЕ

Дефис бла джазыладыла:

36

Эки кере бирча айтылгъан сёзден къуралгъан къош сёзле бла междометиеле:
бара-бара, терк-терк, акъырын-акъырын, асхай-асхай, бир-бир, кюле-кюле, тюрлю-тюрлю, эркин-эркин, хой-хой, дыб-дыб, джылай-джылай

37

Магъаналы сёзге магъанасыз сёз къошулуб къуралгъан къош сёзле:
сабий-мабий, эчки-мечки, хабур-чубур, дыккы-мыккы

38

Бир затны эниклеген магъана берген къош сёзле:
къуш-муш, дыгъар-дугъур, тыкъар-тукъур, дигил-мигил

39

Алларында къып-, сап-, къап-. кеппе-. къыппа-. саппа- дегенча кючлендирген кесекчикле келген сыфатла:
къып-къызыл, сап-сары, къап-къара, кеп-керти, кём-кёк, боппа-бош, тёп-тёгерек, тюп-тюз, топ-толу, сып-сыйдам, кеппе-керти, къуп-къуру, джап-джашил

Эсгертиу: чыммакъ бирге джазылады

40

Магъаналары бир-бирине ушагъан неда чюйре болгъан эки сёзден къуралгъан къош сёзле:
аз-аз, аз-аздан, айтыр-айтмаз, амандан-игиден, бир-бири, бир-бирине, бир-биринден, къой-эчки, къурт-къумурсха. оу-шау

41

Цифра бла джазылгъан санаугъа аффикс къошулса, дефис салынады:
1-чи, 4-шер, 20-чы, 4-чю, 6-гъа, 8-де, 9-дан, 1-ер

42

Эки адам атдан джангы ат къуралса, дефис салынады:
Солтан-Хамит, Хаджи-Мурат

43

Сёзлени биринчи харифлерини атларындан къуралгъан аббревиатуралагъа болуш аффиксле къошулсала, дефис салынады:
КПСС-ни, СССР-ни, АБШ-ны, БМО-да, ТАСС-дан

44

Эки, юч сёзден къуралгъан къош сёзле (ачыкълаучу атла, джерлени, битимлени атлары, междометиеле) дефис салыныб джазыладыла:
Къабарты-Малкъар, Къарачай-Черкес, орус-къарачай-малкъар сёзлюк, Бели-Ала-Къая, Къызыл-Къол-Башы, айры-чёб-башы, ит-тил-чапракъ, ха-ха-ха, къара-къара-къара, ба-ба-ба

БАШХА ДЖАЗЫЛГЪАН СЁЗЛЕ

45

Эки сёзден къуралгъан къош сёзде биринчини басымы тас болмай къала эсе, аллай сёзле башха джазыладыла:
джаз киштик, баш кюн, шорбат чыпчыкъ, бараз кюн, сабан агъач, ыйых кюн. терезе джабыу, къаншау чапракъ

46

Тамырлары бир, аффикслери башха болгъан, неда аффикс джангыз биринде болуб, бирсисинде болмагъан эки сёзден къуралгъан сёзтутуш башха джазылады:
джылдан джылгъа, аздан аз, игиден иги, биринден бирине, элден элге...

47

Байламла хар заманда башха джазыладыла:
биченликле эмда сабанла,
биченликле бла сабанла,
адамла да, малла да,
уллула неда гитчеле,
кюн тийгенди, дагъыда сууукъду,
кюн тийгенди, алай а сууукъду,
мында къар длжауады, анда уа кюн тийибди

48

Послелогла хар заманда башха джазыладыла:
ингирге дери, мени ючюн, сени амалтын, атам бла, атам къатыш, къышдан сора, аны юсюнден, мени чакълы

49

Къуралгъан этимле башха джазыладыла:
джазгъан эди, баргъан эдиле, джашагъан эселе, секириб минди, джаза тура эди

50

Джерлени, эллени атлары эки сёзден къуралгъан заманда, эки сёзде да басым тас болмай къала эсе. аллай сёзлени экисин да уллу хариф бла башлаб, башха джазаргъа керекди:
Акъ Къала, Къызыл Къала, Акъ КъаяГошаях Сырты, Минги ТауТёбен Теберди, Покун Сырты...

51

Тенгизлени, сууланы, кёллени, океанланы, орамланы, районланы, областланы, крайланы атлары эки сёзден къуралгъан заманда, эки сёзде да басым тас болмай къала эсе, биринчи уллу, экинчи гитче хариф бла башланыб, башха джазыладыла:
Къара тенгиз, Балыкъ суу, Москва област, Шош океан, Къарачай район
52

УЛЛУ ХАРИФЛЕ

Уллу хариф бла башланыб, сёз бу кёзюуледе джазылады:

а) джазыб тебреген заманда биринчи сёз.

б) точкадан, соруу неда кёлтюртюу белгиден сора биринчи сёз.

в) эки точкадан сора туура сёз башлана эсе. Къарт, алгъыш аякъны къолуна алыб, башлады сёзюн: "Ишге юренсин къоллары, халкъ бла болсун джоллары...".
Цитата бла башланнган джерде эки точкадан сора. Ол китабны ачды да окъуду: "Пушкин Болдинода кёб назму джазгъанды".

г) Энчи атла: адамланы атлары, тукъумлары - Къочхарланы Къасбот.
Джаныуарлагъа, маллагъа аталгъан атла - Бойнакъ, Акъкъаш.
Суратлау литературада геройланы атлары (башха джерде ала тукъум атла боладыла) - Бёрю, Тюлкю (баснялада), д.а.к.
География, астрономия атла (къралла, материкле, таула, шахарла, элле, планетала, джулдузла, д.а.к.) - Совет Союз, Европа, Кавказ, Джер, Ай, Марс, Чолпан, Илкер, Джетегейли, Темиркъазакъ, Боюнсхала.
СССР-де сыйлаб аталгъан атла - Совет Союзну Джигити, Социалист Урунууну Джигити.
Революцион байрамла бла унутулмазлыкъ кюнлени атлары: Биринчи май, 1 Май, Тогъузунчу январь, 9 Январь, Джангы джыл.
Белгили история ишлени атлары - Уллу Октябрь социалист революция, Париж коммуна.
Газетлени, журналланы, китабланы, чыгъармаланы, заводланы, фабриклени, совхозланы, колхозланы, кемелени, д.а.к. атлары (кавычкалагъа салыныб) - "Правда", "Огонек", "Коммунизмге джол", "Октябрь", "8 Март".
Партия, правительство, профсоюз организацияланы баш органларыны атлары (партия гитче хариф бла башланыб джазылады):
Совет Союзну Коммунист партиясы, Коммунист партияны Ара Комитети, СССР-ни Баш Совети.
Совет учреждениелени, уллу школланы, промышленность эмда сатыу этген, д.а.к. организацияланы атларыны биринчи сёзлери: Халкъ депутатланы Совети, Къабарты-Малкъар кърал университет
Орденлени, медалланы атлары былай джазыладыла: Ленинни ордени, Къызыл байракъны ордени, Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы ордени, "Алтын джулдуз" медал.
Харифледен къуралгъан аббревиатурала, къысхартылгъан къош сёзле, къысхартылгъан джазыула
53

Учреждение бла организацияланы атларын белгилеген къысхартылгъан къош сёзле, уллу хариф бла башланыб, бирге джазыладыла. Сёз ючюн: Моссовет.

54

Харифлени атлары бла окъулгъан аббревиатурала уллу харифле бла джазыладыла: СССР, КПСС, ВЛКСМ, ТАСС, ВЦСПС, АБШ, ЮНЕСКО...

55

Къысхартылгъан сёзледен къуралгъан къош сёзле бирге джазыладыла: обком, райком, местком, пединститут, профсоюз, комсомол.

56

Къысхартылгъан джазыула (аланы хар заманда толу окъургъа керекди) былай джазыладыла:
дж. - джыл
т. - том
г - грамм
кг - килограмм
м - метр
м2 - квадрат метр
км - километр
акад. - академик
д.а.к. - дагъыда аны кибик
доц. - доцент
проф.- профессор

БАШХА ТИЛДЕН КИРГЕН СЁЗЛЕ

57

Башха тилден кириб, фонетика къурамлары тюрленнген сёзлени эшитилгенлерича джазаргъа керекди:
гардош, газет, машок, школ, сутка, тюрме, минут, капек

58

Орус тилден неда аны болушлугъу бла башха тилледен кирген сёзле, фонетика къурамалрын тюрлендирмей къалгъан эселе, орус тилдеча джазылыргъа керекдиле:
марксизм-ленинизм
диктатура
почта
аптека
кооператив

59

Орус тилде -ный (-ая, -ее, -ский, -ический) дегенча суффикслери, ахырлары болгъан сыфатла бла къуралгъан сёзтутушла къарачай тилде былай джазыладыла:
Совет Союз, автоном область, партия организация, Коммунист партия

60

Ахырында -ск, -нг, -ик, -кт дегенча эки къысыгъы болгъан бир къауум орус сёз баш болушда бирлик санда тюрленмей джазылады, аффикс къошулса уа, аффиксни аллында а неда е эшитилинеди эмда джазылады:
Смоленс - Смоленскеде
Курск - Курскеде
Подольск - Подольскеде
отпуск - отпускагъа
продукт - продуктала
танк - танкагъа

61

Орус тилден кирген сёзлени ортасында джумушакъ къаты белгиле джюрюген джерлеринде хар заманда сакъланадыла, сёзню ахырында уа ь (джумушакъ белги) джангыз баш болушда джазылады:

больница
председатель - председателни
секретарь - секретарны
Ставрополь - Ставрополда
Октябрь - Октябрдан
Съезд
подъезд

Эсгертиу. Толь дегенча сёзню тол деген сёзден айырыр ючюн, бирси болушлада да джумушакъ белгиси бла джазаргъа керекди: толь, тольну.

КЁЧЮРЮУНЮ ДЖОРУКЪЛАРЫ

62

Тизгинден тизгиннге сёз бёлюмлеге юлешиннгенича кёчюрюледи:

чо-март
кё-гюр-чюн
си-биртт-ги
су-уукъ.
да-уур
къы-йын

63

Аббревиатурала бла къысхартылгъан джазыуланы (СССР, КПСС, д.а.к.) бёлюб кёчюрюрге джарамайды.

64

Къысхартылгъан ёлче бла белгилени аллындагъы цифрледен айырыб кёчюрюрге джарамайды:
1917 дж.
33 км
16 м2
10 кг

65

Тиреден башха тыйгъыч белгилени джангы тизгиннге кёчюрюрге болмайды.

66

Тизгинни ахырында скобкаланы неда кавычкаланы ачыб къояргъа джарамайды.

КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫ.

Джарашдыргъанла: Сюйюнчланы Ханафий, Гочияланы Софья.

"Белгилисича, бюгюн биз ол бегиген джорукъла бла хайырланыб турабыз. Бу затланы иги билмеген неда унутхан адамла: «Хахай, бизни китабла кёб халатла бла чыгъадыла, алфавитибиз келишмейди, табсызды, къыяуу кёбдю», - деб, ёрге-энгишге да урдуруб, хар ким кеси джазмасы бла джашаб барабыз. Ол болумда джашаргъа мындан ары болмазлыгъы хакъды. Муну юсю бла эсге бир салайым, бир да къуруса да, эринмей, къолубузда болгъан зат бла ишлейик: «Къарачай-малкъар тилни алфавити бла орфографиясы» арт къыркъ джылдан бери школлада барды, 10 минг тираж болуб, Сюйюнч улу бла мен чыгъаргъан эдик «Орфография сёзлюк» деген китабчыкъны да..."

ГОЧИЯЛАНЫ Софья,
[IMG]
Аллахха шукур, Къарачай адабият тил эртде бегигенди. 15-чи ёмюрню ал сюреминден башлаб, Къарча Ата (Уллу Къарча) Къарачай Элни къурагъандан бери, биз бир тилде сёлеше, бир тилде джаза келебиз. Алай болмай да мадар джокъ эди: кесини энчи къралы, къраллыгъы болгъан халкъны тили да бирча болмай, кърал тил болмай къалай къалыр эди. Аны себебли бизде ёзен тилле-диалектле джокъдула: джюзле бла джылланы узагъына бегиб бошагъан, диалектсиз къарачай тилибиз барды. Орфографиябыз барды, джазма адабият тилибиз барды. Адабият чыгъарманы геройларын къалай сёлешдирирге да джарар, алай а, бютеулей алыб айтсакъ – адабият тилибиз барды. Аны чанчакъларгъа бир кишини да эркинлиги джокъду. «Хасаука» джыр да, Кърымшамхалланы Ислам-Бийни «Бёрю бла Кишдиги» да таза къарачай адабият тилде джазылгъандыла. Бир ёмюрню узагъына басмаланнган китабларыбыз да алайдыла.


______________________________________

Сюйюнчланы Ханафий бла Гочияланы Софья джарашдыргъан ОРФОГРАФИЯ СЁЗЛЮКДЕН алыб КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫН былайгъа салгъанымы магъанасы: къарачай тилде халатсыз джазаргъа себеб болур. Сёзлюк толусу бла компьютерге урулуб, сайтны электрон библиотекасына салынса, бек иги боллукъ эди. Алай этерге мени мадарым болмагъаны себебли, ол ишни керекли болгъанын ангылаб, ким болса да баджарыр деб умут этеме. Ары дери бу орфография джорукъла да джарарла.
ЛАЙПАНЛАНЫ Билал


_______________________



Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный