Аны аты бюгюн да унутулмаз.

Аны аты бюгюн да унутулмаз.

Barsil 13.02.2015 23:08:23
Сообщений: 865
Аты бюгюн да унутулмай турады
Къарачайда Чотчаланы Къоналийки джашы Чотча ким да таныгъан, билген, джамагъат сыйын кёрген тёрелени бири болгъанды.

Аны юсюнден мен фольклор материал джыйгъан заманымда да, кеси- ми анамдан да кёб хапар эшитгенме. Чотча улу онгсуз джашагъанлагъа болушханды, байладан джарлылагъа юй ишлеб берликлерин излегенди. Эркиши тиширыудан айырылыб неда башха чурум бла сабийге тукъум берилмегени болса, аны огъурамагъанды. Джалчыларын ёлтюргенлени кеслерине да ёлюм буюргъанды. Совет власть да, аны ишин тинтиб, тюзге санагъанды, кесине да тиймегенди.
Мен Чотчаланы Чотчаны юсюнден эшитген кёб хапарланы ичинде къарт анам Биджиланы Къараны къызы Зулихат айтхан хапарны айырылыб уллу магъанасы болгъаннга санайма. Бир кере, ана тилни дерсине хазырлана, Къаракетланы Иссаны “Бай бла джарлы” деген чыгъармасын окъуй тургъан- лайыма: “Къайда, джангыдан бир къайтарыб окъучу”, - деб къарт анам эсин ийиб тынгылады. Сора, кёзлерине джыламукъ ура: “Мен Чотчаланы тийреге джангы келин болуб келген кёзюуде эди. Джангы келинле эл джыйылыулагъа джюрюмей эдиле. Алай а ол кюн элни ичинде бир адам къалмай баргъан эди тёрени джыйылыууна, аланы ичинде мен да бар эдим”, - деб башлады ол хапарын.
Къаракетланы Иссаны белгили чыгъармасыны сюжети къарачай миллетни тарихинде керти болгъан затдан алыннганды. Ол а ма былай болгъанды. Къарачайда бир байда Къазандан бир ёксюз джашчыкъ джалда ишлегенди. Сёз бегитиб 5 джылгъа 30 къой мал эмда аш-суу азыгъын санаб алгъанды. Айтыргъа, бир джылгъа 6 къой. Къа­зандан келген джашчыкъ, юйлю адамча, таза джюрекден, маллагъа ариу къараб, байны кёлюне джетиб тургъанды. Байны кесини джашы эрке юреннген, “тойгъанлыгъы” джараш- магъанладан болгъаны себебли, баш кечиндириб айланнган болмаса, юй джумушха, атасыны джанына джарагъан джаш болмагъанды. Бай Къазандан келген джашчыкъны кесини джашындан башха кёрмегенди. Къарнына, юсюне-башына иги къарагъанды, ашатханды, ичиргенди. Джалгъа кирген заманы ётюб, кетер заманы джетгенинде, бай джашха: “Энтда 5 джылгъа къалсанг, айтханымдан кёб мал берирме”, - деб тилегенди. Поэмада айтылгъаны - ишге алгъан заманда, алдаб ариуну айтыб алгъанлыкъгъа, бир замандан кеси джашындан къууанмагъан бай къарт, аны сынаб, таза джюрекли сабий болгъанын эслеб, джашынча сюйгенди. Поэма 1928-чи джыллада чыкъгъанды. Къаракетланы Исса чыгъарманы заманнга кёре Совет аластха джараулу джарашдырыб джазгъанды. Ол себебден бир талай джерчиги тюрленмгенди. Мен а аны керти да къалай болгъанын къарт анамдан эшитгенимча джазама.
Бай, джашны сынаб, талай заман ётгенден сора кесини джашынча кёргенди. Алай а байны джашы атасы джалчысын алай багъалатханын онгсунмагъанды. Дагъыда поэмада айтылгъаныча:
“Бу беш джылны ичинде
Сени сынаб кёрюрме,
Хар ишинги джаратсам

Таб, къызымы берирме.
Мени ариу къызымы,
Аллах айтса, алырса,
Рысхыма эм мюлкюме
Ие болуб къалырса”.
Бу поэмада джазылгъан сёзлени бай киши джашчыкъны джалгъа алгъан заманда аны ишге байлар ючюн айтса да, 5 джылдан, джашны джаратыб, кёлю бла къызын берирге тыйыншлы кёреди. Алай а байны джашы, «эгечин ол татар джашха бериб, рысхыны ол экисини арасында тенг юлешиннигин огъурамай, джюрексиниб, тиш къысыб тургъанды”.
Джалгъа кирген 5 джыл болжалы кетгенден сора, сёз таууса башласала, джашчыкъ поэмада: «Анам, атам джокъ мени...», -дейди. Кертиси бла уа, атасы ауушуб, анасы кеси къалыб джарлылыкъ сынаб, джангыз джашыны аллына къараб болгъанды (аны элчиле ёксюз джашчыкъны кесинден билгендиле). Поэма суратлау чыгъарма болгъаны себебли авторну джашауда болгъан затлагъа къошаргъа, къоратыргъа да эркинлиги барды. Бай джашчыкъгъа, къал, деб тилеген заманда: «Мен анамы да бир кёрейим, тынчлыгъын, эсенлигин да соруб, тансыгъымы да алыб келейим», - деб джууаб бергенди. Джаш­ны айтханына бай разы болуб, берлик джалындан артыкъ мал да бериб, юсюне-башына да къараб, тийрени джыйыб, къурман- лыкъ этиб, джолуна азыкь джыйыб, къучакълаб ашыргъанды. Ингир ашхам бола джарлы джаш­чыкъны маллары ызларына, стауатха, къайтыб кел- гендиле. Къарт бай ишекли болгъанды. Малла келирни аллы бла джашыны аты терлеб, кеси да, бир къыйын ишни ишлеб келгенча, арыб, джукълаб къалгъанын эслегенди. Къарт, мен башында айтхан тёре Чотчаланы Къона- лийни джашы Чотчагъа келиб, хапарын айтхан заман­да мени къарт анам, Биджиланы Къараны къызы, джангы келин болуб, эшитиб тургьанды.
Бай кишини айтханын мен туура къарт анам айтханча айтайым: “Чотча, бизге къан джаугъанды. Ол джар­лы джашчыкъгъа берген малым юйге къайтханды. Ол таланнган джаш да бир тюрлю къаннга киргенди...».
Ары дери да ол тийреде джашагъан акъыллы хоншусуна, тёреге, келиб, бай къарт джашындан тарыгъа, джалчысыны адамлыгъын махтай: “Мени джашым да аныча деменгили болса, ёлсем да, ёлеме, демез эдим”,- дей тургъанды. Олсагъатлай Чотча, мыртазакъларын ийиб, джаш ары-бери джанлаб кетгинчи, зийданнга атдыргъанды.

Тохта алайда, атламай.
Джетгенд сени
болджалынг,
Бир минутну атламай,
Ма бусагъат аджалынг!
Бай джаш, тамам джазылгъаныча, джалчыны, ызындан джетиб, эки кесек этиб, къауралагъа джашыргъанды. Аны барын да мал кютген сюрюучюле кёрюб, хапар айтхандыла. Поэмадан юзюк:
Санларынгы туурады,
Бир-бирине чырмады.
Къанынгы ичди, эмди.
Терен шындыкга кёмдю.

Чырпы къалын агъачда –
Тилсиз чауулда, ташда –
Кимге къычыр,
кимни уят?!
Кимге этгинг осият?!.

Къарт анам айтханнга кёре, тёре Чотча улу Чотча, миллетни джыйыб, байны джашын зийданнга атылыб тургъан джеринден мыртазакълагъа келтиртиб, ёлюкню къалайгъа джашыргъанын табдырыргъа аны джалан аякъ этиб, къамчи бла уруб, аллына сюрюб элтгенди. Керти да поэмада айтылгъаныча, аны ёлюгю белинден эки этилиб тургъанды. Къаураланы тюбюнден алыб, атны юсюнде къаны саркъа келтиргендиле. Къаураланы къатында къан джугъу болгьан сыбызгъысы да табылгъанды. Къазанчы джашчыкъ сыбызгъыда уста сокъгъанды.
Ёлюкню келтиртгенден сора, терекден тёгерек кесилген томураугъа миндириб, бай джашдан элни аллында къаты соруу алгъанды тёре. Соруу алыныб, джашны терслиги ачыкъланнгандан сора, эл анга налат бергенди.
Мурдарны зийданнга атыб, ёлюк къайгъылы болгъандыла. Бай киши, татар джашны къыйынына бериб, къайтыб келген малланы аны схатына кес- генди. Санларын бир-би­рине тигиб, афендиле дууа этиб, тыйыншлысыча асырагъандыла. Сора, эл тё­реге джыйылыб, мурдар­ны элни тышына элтиб, къайсыны огъундан ёлгени белгили болмазча, он мыртазакъ биргелей атыб ёлтюрюрге, деб оноу этгенди. «Мурдарны ёлтюрюрге алыб баргъанла, къолларын къаннга боямаз ючюн, кьайры сюйсенг, ары кет, къай­тыб элге келме, деб къыстаб ийгендиле», - дегенле да бардыла. Мурдарны атасы, джашыны этген ишине асыры кьыйналгъандан, кёб турмай ауушханды.
Чотчаланы Къоналийни джашы Чотча: «Ма андан къыйын ишим болмагъанды," - дегенлей ёмюрю кетгенди.
Ол тёрелик этген кёзюуде мал урлагъан, онгсузну къыйынын ашагъан болмагъанды. Аны аты бюгюн да унутулмай турады.

ЭРИКГЕНЛАНЫ Фатима.
Газета «Карачай» № 7 (10089) от 31 января 2008г.



Сол джанында олтургъан Чотчаланы Чотча, артында сафда





Чотчаланы Чотча Коналиевич (1850 - 1929) .

Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный