ХАДЖИ АБРЕК

Джамагъат эли уллуду, байды,
Джасакъ тёлемейди ол кишиге;
Къабакъ эшиги эрлик борбайды,
Аны межгити – уруш юсюнде.
Аны азат туугъан уланлары,
Чыныкъгъандыла уруш отлада,
Уллу чыгъады онг хапарлары
Кавказда эмда узакъ халкълада.
Къонакъ джарсымаз Джамагъат элде,
Душман айлансын былайдан кенгде.

Исси кюн барады кёкню озуб,
Тютюнлейдиле къаяла къызыб;
Аз-буз кёрюне булут ичинде
Къуш къалкъыгъанды кёкле тёрюнде;
Чарсха кёмюлюб терен ёзенле –
Таула ичлери ташлы гёзенле
Шош джукъудадыла кюн иссиде.
Амма, джокъду тынчлыкъ уллу элде.
Тынгысызды, ёрелегенди эл,
Къонгур къаяны ийнакълайды джел,
Ырхы суу секиртмеден агъады
Былайда эл батагъа* барады.
Не сагъыш къыйнайды джюреклерин
Джамагъатчы ёхтем джигитлени?
Болурму умутлары аланы
Энтда ауларгъа кёксюл тауланы,
Санаусуз джылкъыланы сюрюрге,
Къанлы джауладан тахса билирге?
Огъай, къуру джарсыу эмда ачыу,
Деу джюреклени къозгъагъан тартыу
Кёрюнеди ёзден къарамлада.
Олтурады джассы сыйдам ташда,
Юсюне кийген кийими башха,
Къарыусуз лезгин къарт ортада,
Анда-мында тёгерекге къарай,
Мыдах къарамы джашланы сынай,
Хапары ачы болса да, кескин
Чыгъара эди ол айтхан сёзюн:

"Юч ариу къыз бла юч улан
Болду Аллахны меннге саугъасы,
Алай а келди къоранчлы заман –
Артыкълыкъ дунияны къаугъасы:
Джашлай къуш балаланы уядан
Сибириб алыб кетди зор боран.
Къалдым сирелиб кесим джангызлай,
Къарт санларымы сууукъ джел тарай,
Ачы джазыуум джюрегими къыйнай,
Агъаргъанма тау башлада къарлай.
Ёзге, къар тюбюнде да бир-бирде
Саркъады суу, къайнаб кёмюклене!
Къайдасыз, джамагъатчы джигитле!
Кёргюзюгюз ёхтемликни меннге!
Кимди таныгъан бий Бей-Болатны?
Ким къайтаралыр меннге къызымы?
Эгечлери джесирге тюшдюле,
Къарнашлары ажымлы ёлдюле;
Экиси, эрлик джакълай, тышында,
Кичиси сюнгюден – кёз аллымда.
Дуниядан ол ышара кетди,
Эслегенча хур къызын джандетни!
Чыдаб болалмайын мен элимде,
Къайтмаздан айырылыб юйюмден,
Кичи къызымы алыб биргеме,
Кетдим джашаргъа къула тюзлеге.
Сынгар ол эди мени къууанчым,
Къартлыгъымы булджутхан джубанчым.
Андан сора биргеме алгъаным:
Мени керти нёгерим – къауалым.
Къутулур ючюн бушуу тузакъдан,
Туугъан элимден кетиб узакъда,
Къош салдым къая тюбю дорбунда;
Джазыу дегенинг – Аллах къолунда.
Заман ётдю. Хайт деб, мен эс джыйдым,
Джангы къонушума къанат джайдым.
Алай а болдум аман сагъатлы –
Къарт кёзлеримден къызыл къан акъды.
Сакълаялмадым гитче къызымы –
Урлаб кетдиле кёз джарыгъымы!
Къарангы кече джукълаб тургъанлай,
Илгениб уяндым да, бар алай!
Эслемедим баламы дорбунда.
Шыбырдагъан тауушла джууукъда
Эсими бёлдюле бир заманда;
Чартлаб чыкъдым, къауалым – къолумда.
Ким эсе да тунакы къычырды,
Джюрегиме уллу къоркъуу салды;
Мыллыгымы атдым алай ары,
Эшитдим ат чабханын бир джары;
Кёрдюм узайыб баргъан атлыны,
Къойнуна къысыб мени къызымы.
Къаным башыма урду ачыудан,
Къолум къалтырай, тартдым сампалдан.
Тиймеди, терсейди къоргъашын окъ,
Дерт къайтарырча энди къарыу джокъ.
Къайда сиз, джамагъатчы джигитле!
Кёргюзюгюз ётгюрлюкню меннге!
Кимди таныгъан бий Бей-Булатны?
Ким къайтаралыр меннге къызымы?"
"Мен!" – деди бири ёхтем джашланы,
Башындан бууа джассы къаманы.
Сейир болуб, сынамлы къарамла,
Таууш чыкъгъан джанына къаралла.
"Мен таныйма бийни! Турмам артха.
Абрек Хаджи бош минмейди атха.
Былайда сен эки кече сакъла:
Къайталмай къалсам мен ол заманнга,
Толтуралмасам берген антымы,
Унут сёзюмю, унут атымы.
Ауурсунмай дууамы этерсе,
Сакъламай джолунга кетерсе".

Танг атды. Сослан ташлы джитиле,
Буз кюбеле кийиб юслерине,
Тубан тюбюнден баш кёлтюрдюле,
Кёксюл кёкде деулеча кёрюне.
Ёзен ичинде булут уяныб,
Чилле джелпекча, джелге бой салыб,
Джаннган отча къып-къызыл къызарыб,
Тебреди кёк мийикге алланыб.
Танг нюрюн тёкгенди тёгерекге.
Тау башлагъа кюн тийгенликге,
Салкъындыла чарс басхан ёзенле.
Къаяладан салыныб энишге,
Адам кёз алдай джюзюм терекле,
Чыкъдан толудула эртденликде.
Хора атыны башындан тартыб,
Джамчысын къанджыгъагъа таб къысыб,
Ташлы джаяу джолчукъну сёдегей,
Ёхтем атлы барады тигелей.
Теуан къамчисин ол сансыз булгъай,
Эски тау макъамланы мурулдай,
Эжиуюн этгенча чегет саулай
Къанатлы тауушладан зынгырдай.
Чыкъ тамчыла кёкенле юсюнде
Кёзге, кюмюш инджилей, кёрюне,
Башдан аякъ дибидик этдиле,
Терк атлыны юсюне тёгюле.

Кириш къаяны эрнинде туура
Ташлы арба джол тогъай бурула,
Ташаяды кёзден къулакълада –
Табигъатда сейир джомакълада.
Былайгъа келиб, тохтады атлы,
Тау къушлай, джарыкъ къарамы анны.
Эследи джасауда джууаш элни,
Джоппу джыйылгъан къой сюрюулени,
Къабакъ тууар да созуб ёкюре,
Джолну барады букъу кёлтюре.
Таныды ол Бей-Булатны юйюн,
Бетинде къалмады аз да сюйюм.
Салкъында, босагъаны аллында,
Мыдахлыкъ кёрюне къарамында,
Бир джаш тиширыучукъ олтурады,
Алай а эси аны узакъдады.
Сен, джарыкъ джулдуз, кимни сакълайса?
Джюрегинги сен неге къыйнайса?
Къозгъай болурму сени эсинги
Къарнашынгы къан джугъу кёлеги?
Джолда болурму сени джан тенгинг?
Кёлтюралмай кюнню иссилигин,
Ийдинг башынгы мийик ёшюннге,
Имбашларынга чачынг тёгюле.
Тобугъунгдан тайды акъ къолчугъунг,
Теке къалкъыугъа дженгил бойсундунг,
Джукъу басханды ала кёзлени –
Джипкил инджиден толгъан кёллени;
Джагъылгъан отча, къыбыла къаны
Къызгъартханды ариу уууртланы;
Муртху бетли эринлери аны,
Кимни эсе да атын сагъына,
Кемсиз балсытыб, тансыкълаб аны,
Шыбырдайдыла: "Кел", - деб чакъыра.
Окъа джесирге тюшген джетекле,
Кюбе бауларын тешерге излей,
Бир да тохтаусуз тебинедиле;
Ингил санла созула-кериле,
Чексиз тенгизде джюзерге кюсей,
Сезим толкъуннга кёмюледиле.
Сакълай болур ол багъалы тенгин!
Букъу басды тар орамны кенгин,
Терк ат аякъ таууш эшитилди,
Бийче уяныб: "Бу бийди!" - деди.

Не келсин джазыу оноу сормады,
Иш бийче излегенча болмады,
Этген умуту бир да толмады:
Иги джууукълашханында атлы,
Къараб таныялмай ол аны,
Биринчи кёргенин ангылады!
Узакъ джолдан арыгъан джолоучу,
Къонакъбай излейди тамам джунчуб.
Къара тер басханды аны атын,
Ашыгъыш джюрюгени амалтын,
Хазырды атындан тюшерге ол,
Алай а къашха къатды сингир къол,
Джангур булутла басханча кёкню,
Басды керексиз мыдахлыкъ бетни;
Къараб кёргенлей ариу бийчени,
Кёлю аз болду ётгюр джигитни.
"Джууукъ бол, кир ичкери орамдан,
Тюш кесинг да арыгъан атынгдан.
Сыйы-къачы уллуду къонакъны,
Келечисиди къонакъ Аллахны.
Сен джарлыгъа ушайса, мен байма,
Бей-Булатны юйюнде уялма!
Джолунга атланнган кёзюуюнгде,
Унутмазса бизни тилегингде,

Хаджи Абрек:
Бек сау бол, Лейла, Аллахдан къууан!
Джюрегими къууандырдынг, ийнан.
Аны ючюн сеннге къарт атангдан
Алыб келгенме бек уллу салам.
Лейла:
Къалай! Мени атам? Энтда мени
Унутмагъанмыды андан бери?
Къайдады аны джашагъан джери?
Хаджи Абрек:
Огъай унутмагъанды ол сени.
Джашайды энди кеси джангызлай,
Кече сайын излей къонакъбай.
Лейла:
Джашырма менден, айтчы кертисин,
Сюеме билирге эсенлигин.
Хаджи Абрек:
Ол сауду. Джангургъа, сууукъгъа да
Аны чал башы ачыкъ болса да. Сен а?
Лейла:
Тюбегенме насыбыма.
Хаджи Абрек:
(мыйыкъ тюбюне)
Ол иги тюлдю сени кесинге.
Лейла:
Не дейсе?
Хаджи Абрек:
Атанг тюшдю эсиме.

Чёгеди къонакъ, орнундан тебмей:
Туз дамдан "Бисмиллахи" да этмей,
Терен сагъышы юсюнден кетмей,
Джыйрыкъ басыб мийик мангылайын,
Ахсынады ол такъыйкъа сайын.
Тюше болурла эсине аны
Инджиу кюнлери озгъан заманны.
Кёлюн ачаргъа излеб къонакъны,
Лейла харс къакъгъычын къолгъа алды:
Кёкге уулагъанча нарт садакъны,
Керти учунуб, тепсеб башлады.
Къор кёзле джулдузлача джылтыраб,
Толу ёшюнле ууакъ къалтыраб,
Субай санла кямар бла беллениб,
Гюнахсыз назик джюрек кёллениб,
Чанчылады къонакъны аллында,
Гёбелеккеча ингир салкъында;
Ингил къолларын кёлтюрюб ёрге,
Акъ дуадакъча чайкъалгъан кёлде,
Узун боюну тюрсюнюн джасай,
Чолпан кёзлери джюрекни байлай,
Ийнакъ тёге, тохтаусуз кюлелле;
Эринлери айтыргъа излейле:
"Ышар сагъышлы къонагъым мени!
Джарсыу бла бушуу кетсинле кери!"
Хаджи Абрек:
Болду! Тохта, Лейла! Бир кесекге
Унут оюнунгу. Айт сен меннге:
Сагъыш этгенмисе ёмюрюнгде
Къачан болса да келлик ёлюмге,
Тюшерме деб къоркъуб, джаханимге?
Лейла:
Ол дуния керек тюлдю меннге,
Джандетде джашайма джер юсюнде.
Хаджи Абрек:
Энтда бир сорууум барды сеннге:
Тансыкъ болмайменг туугъан элинге,
Шам Дагъыстанны чууакъ кёгюне?
Лейла:
Болмай эдим деб, алдамам, ёнге
Бюгюнде джокъду башхасы меннге.
Туугъан джеринге болсанг сен ёге,
Не барды джер сайлагъандан сеннге?
Кесича кёллендиред хар бир джер,
Кёл салмазлыгъынг - сынгар сууукъ кёр;
Ийнакъ табхан джерингдеди насыб,
Ол джерде джашайса къазан асыб.
Къурч бугъоугъа бойсунмайды джюрек,
Исси сюймекликди анга керек.
Хаджи Абрек:
Джазгъыда акъ чакъмагъан терекде
Бишмезлей кюзге татлы кёгетле,
Бишмез сюймеклик кюйген джюрекде:
Къанлы дерт къайнаса кёкюрекде.
Ол аурууну сау этерик дарман –
Ачы джыламукъ бла къызыл къан.
Зор къанлынгы насыбы кёмюлсе,
Къан джыламукъ кёзюнден тёгюлсе,
Ачыуун кёлтюрмей тёрт бюгюлсе,
Кёз туурангда джанына термилсе,
Ийнан, ол кёзюуде кёл къанады,
Инджитген ауруу соруш болады,
Джаханимни-джандетни да толу
Ма бу заманда сезесе къуру.
Бизни исси къаныбыздады дерт.
Кесинг да муратынга джет.
Дертими къайтарыр ючюн, ийнан,
Къуру къалырма сау дуниядан.
Лейла:
Акъ учхунча нек агъаргъанса сен?
Хаджи Абрек:
Айтайым хапарымы сеннге мен:
Бар эди мени уллу къарнашым,
Джашауун юздю бурху къоргъашын,
Ёлдю ол Бей-Булатны къолундан,
Дертин алалмай къанлы джауундан.
Ит мурдарны табдым мен кёб излеб,
Къамамы чыгъардым сояргъа деб;
Амма, сагъыш этдим: "Неди ёлюм?
Аны ёлтюрюб кенгсе да кёлюм,
Къайтармаз ол меннге талай джылны
Аны ючюн чекген азабымы,
Бушуууму, сюйген къарнашымы;
Эм багъалы затындан мен аны
Айырайым", – деб келди кёлюме,
Туумагъанды киши да ёлмезге.
Толады энди мени муратым,
Бар эсе айт сени осиятынг;
Болады кюнню батар заманы,
Келди сени да ахыр заманынг!
Ариу тюрсюннге джесирлениб,
Армау болдум, эсим сеннге кетиб,
Ачы бушуудан толду джюрегим,
Джанды ол отча, болуб джаханим;
Ол сезимлеге бойсунмад акъылым,
Ачы болгъанлыкъгъа этген антым.
Таулада къышхы къарча агъарыб,
Къоркъгъандан тобукълары къыйылыб,
Къонакъны тюз аллында джыгъылды,
Кёб тиледи, таралыб джылады.
"Къууатынг къалмай сени бетингде,
Алай эрши нек къарайса меннге!
Аллах бирди, зор сёзлеринг сени
Бек къыйнайдыла джюрегими мени.
Ёлюр отча, буздула къанымы,
Тилейме, алма мени джанымы.
Ойнай эсенг, телиди оюнунг,
Кёлюнг эсе уа, джокъду оюмунг.
Гюнахым джокъду мени, къойсанг а!
Къалай джылагъанларын айтсанг а,
Джанларына термилиб, элингде!
Алкъын эртдеди меннге ёлюрге!
Къой джашаргъа, юзме насыбымы,
Кёресе да мени джашлыгъымы.
Насыбны багъасын билемисе?
Аллахдан сен насыб тилеймисе?
Джашауунгда къууанч кёргенмисе?
Исси сюймекликни сезгенмисе?

Хаджи къара тынгылауну басыб
Сиреледи, сагъышлагъа батыб.

"Сени кёзлерингде кёрмейме мен
Не джыламукъ, не къайгъырыу! Нечик?
Оу мен джарлы! Нек ойланмайса сен!
Мурдар болма! Джокъду менде терслик!"

Джылтырады къылкъыяр. Бир, эки!
Башындан айырылды тёнгеги...
Алды ол башны мурдар къолуна,
Сюртдю къамасын бурма чачына.
Этген ишине энди ёкюне,
Сынаб къарады тёгерегине...
Джамчы тюбюне джашырыб башны,
Къонакъбай юйню эшигин ачды,
Секириб минди ол ат белине,
Узакъ эди джол туугъан элине.
Къоркъуу кириб сыналгъан атына,
Душман миннгенча аны сыртына,
Узун джалы тозурай, шын турду;
Бой салмай, кесин джюгеннге урду.
Кишнеди, тепчилдеди, къутурду,
Тёртгюллеб, таула таба ал бурду.

Ашхам болду. Кюн эртде батханды.
Джауумлу кече джууукълашханды.
Кеслерин бериб къаугъачы джелге,
Ушаб джаллы сюрген къой сюрюуге,
Булутла къыппа-къыппа чырмала,
Бир-бирине булгъана-чулгъана,
Къуршоуладыла бютеулей кёкню.
Сормайын бузуб арада чекни,
Сууукъ тамчыла джерге акъдыла,
Мутхуз ырхыла тёбен саркъдыла.
Элия чартлады, кюкюреди,
Кёкню от къылычы бла сермеди:
Таула, титиреб, дюнгюрдедиле,
Ёзен ичлери гюрюлдедиле.
Таякъ джангур аулаб сыртны, къолну,
Джунчуу салыб, аджашдыра джолну,
Атлыны дорбун ичине джыйды,
Барамта болуб, джолундан тыйды.

Сен, джангыз джолоучу, теркирек бол!
Джауум сорушса да, къыйынды джол.
Намазынгы тындыр, мин атынга,
Джарашыб чырмал къара джамчынга,
Ал омакъ къамчинги да къолунга,
Мычымай атлан узакъ джолунга,
Къарама сескеклениб ызынга,
Кишиден къоркъуу джокъду джанынга.
"Джортайгъыр атым! Неден къоркъаса?
Бурнунг бла сен нек сызгъыраса?
Ташды ол джол джанында къаранчха!
Джылан эталмаз сеннге бир хата!..
Сени узун джалынг бла урушда
Сюртеем душман къанны къылычдан;
Бир талай кере сары тюзледе,
Ызымдан къуугъун сюрген кёзюуде,
Къутхаргъан эдинг керти ёлюмден.
Арыгъанса, къоркъмайса къамчиден.
Джууукълашханбыз биз элибизге,
Бир солур кюн тууар экибизге:
Джылкъы ичинде сен керпеслене,
Эркин отларса терен гёлеуде.
Энтда сени кюмюш джюгенинге
Тагъарма джангы кюмюш керекле.
Не болду сеннге, багъалы тенгим?
Кёмюкден толуду сени юсюнг.
Ауур солуйса, таб тюлдю халынг.
Болурму мен билмеген бир затынг?
Булутла ичинден бусагъатлай,
Кюмюш джарыгъын тёгер толгъан ай;
Ачыкъ кёрюнюр чегет талада
Бизни элибиз татлы джукъуда;
Узакъда бир джукълана, бир джана,
Джылтырайдыла сюрюучю отла;
Джылкъыны тунакы кишнегени,
Джууукълашсакъ, бизге эшитилир;
Юлюш тутхан атауул аджирле
Терк басынырла тёгерегинге;
Ёзге, джыйлаб къан ийисни ала,
Джууукъ келмезле сени къатынга:
Кенгден огъуна сезерле бизни
Къанлы джолундан келгенибизни!"

Тёгерек кечени аулады,
Джамагъат эл къайгъысыз джукъудады;
Джукъусузду джангыз бир къарт анда,
Сын ташча букъу джолну джанында,
Къымылдамай олтурады ташда,
Бек мугур болуб, Терен сагъышда.
Къарайды узакъ джолдан кёз алмай,
Мындан кёб сакъларгъа чыдам къалмай.

"Къайсы болду экен бу терк атлы?
Эниб келеди ол тик сыртлыкъны,
Узун джаллы нёгерини аны
Танылады тамам арыгъаны.
Нени эсе да бек багъалатыб,
Джамчы тюбюнде къолуна алыб,
Кёз джарыгъыча аяб келеди".
Мугур къарт былай сагъыш этеди:
"Келтире болур ол кёз алдаугъа,
Мени къызымдан багъалы саугъа!"

Атлы къартны къатында тохтады,
Анга бек джазыкъсыныб къарады:
Салам бермейин, салам алмайын,
Тынчлыгъын-эсенлигин сормайын,
Атдан тюшмейин, не сёлешмейин,
Кечмеклик тилеб да кюрешмейин,
Сымарлаб къартны не зат этерин,
Ачды кенгине джамчы этегин:
Ачар-ачмаз къан джугу саугъасы
Тёнгереб тюшюб, къызартды хансны.
Насыбсыз къараб кёргенлей аны,
Дженгил таныды къызы Лейланы!
Джюреги тебиб, шашаргъа джетди,
Къызыны ариу башын ба этди.
Кёзю кёргенине ийнаналмай:
"Не болду мынга?" - деб да соралмай,
Бу ачы къыйынлыкъгъа тёзалмай,
Къанын алыргъа къарыу табалмай,
Ахыр сёзю келмей ауузуна,
Джол салды ол да ахырат джанына.
Чириб тургъан халыча юзюлдю
Джашауу бла биргелей нюзюрю.
Ийман чакъыртмады киши анга,
Табылмады баласы джыларгъа,
Джыйрыкъ бети чыммакъ агъарды.
Мутхуз къарамы кёкге аралды.
Джанын бергинчи этген муратын
Сакълайды ёлгенликге сыфаты.

Сёз чыкъмад Хаджини ауузундан,
Джюреги толду ачы бушуудан,
Къамасы бла атына къарады,
Сора былайдан дженгил къорады.

Бир джыл ётгенден сора арадан,
Аджашхан джолоучула таулада,
Тюртюлюб эки шейит ёлюкге,
Асырагъан эдиле мийикде.
Къызыл къаннга боялыб юслери,
Ачыудан толуб деу тюрсюнлери,
Бир-бирине хыршыланыб,
Эки тенгча къаты къучакълашыб,
Сойланаелле эки къанлы джау,
Болур эди ортада уллу дау.
Кертисин-тюзюн билмейди киши,
Джолоучулагъа кёрюне эди:
Тюрленнгенча аланы бетлери,
Демлешгенча джансыз эринлери.
Бек бай кийиниб эдиле ала,
Кёрпе бёрклерин джабыб башлыкъла:
"Бей-Булатды!" - дегенле болдула,
Бирсин а таныялмай къалдыла.

Орус тилден кёчюрген АЙБАЗЛАНЫ Мухаммат






* батагъа - джыйылыу