"Лета к суровой прозе клонят". Проза и публицистика Билала ЛАЙПАНОВА

Sabr 05.10.2015 21:53:34
Сообщений: 7254
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ

КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)

ЭКИНЧИ КИТАБ


ХУРРИЕТ
(СЮРГЮНДЕН КЕРТИ ХАПАРЛА)

«Ленинни байрагъы» атлы къарачай газетде корреспондент болуб ишлей эдим олсагъатда. Совет кърал чачылмагъан эди алкъын, Коммунист партия да башчылыкъны бардыра эди. Партияны башчылыгъы бла совет адамла къалай джигер уруннганларын, джылдан джылгъа коммунизмге «джууукълашыб» баргъаныбызны кёргюзтмезге боллукъму эди – газет кеси да партияны област комитети бла облисполкомну органы эди сора. Кесинг да газетни «партия джашау» бёлюмюнде ишлесенг. Бир тюз сёзге он ётюрюк сёзню къошуб джазаргъа тюше эди. Аны юсюне да, мен Москвада Горький атлы адабият институтну шийир факультетин бошаб келгеним себебли, эркин сёлеширге, джазаргъа излей эдим, анда юреннгенимча, анда юретгенлерича. Алай а болмай эди.

Сейит бла элге къайытыб бара, (Сейит Гитче Къарачай районда газетни энчи корреспонденти эди) тарыгъыуларымы айтдым. Ол машинасын нарзан чыкъгъан джерде тохтатды да, ичген да этиб, ачы суудан канистр бла бир да алыб, джолгъа атландыкъ. Элтаркъачны айланч-буйланч джолларындан къутулуб, тюзюрекге чыкъгъаныкъда, Сейит арбасын джолдан бир джанына бурду да, бир кесекни сёдегей барыб, таш тепсини къатында тохтадыкъ.

Аргъы кюнбет гапналадан толуду. Батаргъа къысылгъан Кюнню джарыгъында, билеу джыланча джылтырайды ёзен суу. Суу бойнундан таулагъа дери созулгъан чегетни бети, саргъалыб, къызарыб, чапракъсыз къалырыны аллы бла, къачхы ариулугъу бла кёз алдайды. Узакъда, мийикде, башы Кёкге джете, ёхтем сюеледи Минги Тау.

«Бу берекетни Аллах къызгъанмасын энди бизге»,- деди Сейит, табигъатха, тепсиге да къарай. «Быланы джол джанында тюкенчикден алгъан эдим эртден бла, Пашинскеге келе» - эки шыша айран, талай хычын, кёгетле таш тепсини берекетли этген эдиле. Сейитге джуууртну нарзан бла къатышдырыб, излегенича суусаб этиб, бердим.

- Тейри, бюгюн ноябрны экисиди. Анда бери эки джыйырма джыл болады, ол сюргюн кюн а бир да эсден кетмейди. Ол кюн, бюгюнча джылы, ариу да тюл эди. Ол кёчгюнчюлюкню-сюргюнню юсюнден ууакъ материалла джыя, адамланы хапарларын да кесими кёргеним бла тенглешдире, къагъытха тюшюре барама. Сюргюнню юсюнден бусагъатда китаб этиб чыгъарыр амал джокъду – кърал ол теманы джабыб турады. Ёзге дуния былай турмаз. Тюзюн айтыр кюн да келиб къалыр. Ол кюн чыгъарыб басмагъа берирча болургъа керекбиз. Хрущевну заманында эркин сёз айтылырча бир кёзюучюк болгъан эди, алай а, биз олсагъатда эс джыйыб, джукъ айтырча тюл эдик. Быланы барын да айтханым – аллай кёзюу энтда келиб къалыр – хазыр болуб, къыйын къадарыбызны къагъытха тюшюрюб турмасакъ, кечигиб къаллыкъбыз. Газетчини иши партияны махтагъан тюлдю къуру. Айланнган-джюрюген джерингде кёб адамгъа тюбейсе, кёб зат кёресе, эшитесе – аладыла джууукъ тарихибизге, джашауубузгъа шагъатла. Бир джылны мындан алгъа тау эллени биринде Хурриет деб, бир тиширыугъа тюбеген эдим. Сюргюнден алгъа джыллада комсомолну район комитетини биринчи секретары болуб тургъанды. Азияда 1945 джыл комендентны ёлтюргени ючюн тутулуб кетиб, башына бош 1955 джыл болгъанды дейдиле. Сюргюнде аны бла бирге болгъан адамла бек сейир затла айтадыла. Сен аны кеси бла тюбеб, хапар айтдыралсанг кёр. Джашагъан джерин джазыб къой.

- Сиз кесигиз джазарыкъ затны манга береми турасыз?- дедим.
- Ай, заман, таблыкъ тюшге эди ансы, джазар затларым алайсыз да джетишедиле.

Узун сёзню къысхасы – «Хурриет» атлы документли хапарны Сейитни айтханы бла джазгъанма. Ёзге эки джылдан аны Сейитге кёргюзтгенимде, «оллахий, бу чыкъса, иги-аман да кёб тюрлю сёз эшитириксе. Хапарынгда таулу тиширыуну сыйын тюшюргенсе дерикле да табыллыкъдыла».
- Да мен болгъаныча, Хурриет кеси, аны сюргюнде хоншулары айтханча джазгъанма.
- Билеме, алай а халкъны не айтырын да билеме. Ёзге, «алай-былай» деб, джукъ айтмайым. Кесинг айтхан болсун.

Кесим айтхан а – басмаланырын излей эдим да, чыгъарма басмадан чыкъды. Къол бла джазылгъандан сора 15 джылдан дуния джарыгъын кёрдю. Аны юсюнден не айтырыкъ эсе да, Сейит зауаллы джокъду бюгюн. Аны оюму, эслетген сёзю манга бек керек эди. Алай а, не этгин. Энди окъуучуланы не айтырларын ашыгъыб сакълайма.

Прикрепленные файлы

Sabr 05.10.2015 22:12:24
Сообщений: 7254
ХУРРИЕТ

1
1930-чу джылла. Къарачай халкъны колхоз джашаугъа къаршчы къозгъалыуу-воосстаниеси да бошалыб, совет власт таулада терен тамыр ийе башлагъан кёзюу. Джарлы-джалчы къауумда, къанат битиб, хахай этиб айланнганла бардыла. Ол къауумну башчысы Кюрдамирди.

Кюрдамирни къарт атасы Бербер, садакъа джыя келиб, малы кёб Ожай хаджини кёзюне илиннгенди. Абызыраб айланнган джашны джазыкъсыныб, кесине джалчы этиб алгъанды ол. Тири джаш къарачай тилге да, мал кютерге да дженгил юреннгенди. Алай а, джашны къайдан келгени белгисизди. «Тау Артынданма, Тюркденме, Дагъыстанданма» дегенча джууабла этиб тургъан болмаса, тюзюн айтыргъа унамагъанды. Къарачайлыла да артыкъ бек къысмагъандыла. Ёмюрлени узагъына Къарачайгъа тюрлю-тюрлю адамла азмы къошулгъандыла. Алагъа табылгъанча, мынга да эрге чыгъаргъа бир къарачай къыз табылгъанды. Алай бла, Кюрдамирлары деб джангы тукъум джайыла башлагъанды. Бюгюннгю Кюрдамир ол садакъа джыя келиб, Къарачайда юй-кюн болуб кетген адамны туудугъуду. Кюрдамирланы Кюрдамирни джашы Кюрдамир. Тукъуму, аты, атасыны аты да бирча болуу – Къарачайда тюбеген адет тюлдю.

Не эсе да, Кюрдамир большевиклеге бек керекли адам болуб чыкъды. Атасы аны тёбенлеге ийиб, орус тилге да уста болуб, орус окъулну да тауусуб, элге къайытхан эди алгъаракълада. Талай джылдан а большевик эмина тауланы да кючледи. Халкъны кёбюсюне ол ауруу джугъаргъа унамады. Ауруу алмагъанланы эмда ауруугъа къаршчы тургъанланы къурутуу башланды. Ол ишге башчылыкъ этген Кюрдамир болду – элде совет властны-иктидарны башчысы. «Къайыкъ да минер кемеге, кеме да минер къайыкъгъа» дегенлей, кереклиси болгъан адам анга барады энди.

Джашы Кюрдамир башчы болгъанына базыб, джашны атасы Кюрдамир халкъгъа уллу сёлешиучю, къыйнаучу болду. «Байды, бийди, афендиди» деб, тутуллукъланы къара листеге-чапракъгъа тюшюрюучю да олду. Эм алгъа Ожай хаджини тутдурдула.

***

Махкеме ачыкъ болгъаны себебли, халкъ бары да джыйылгъанды. Архивде къагъытлагъа кёре, Хурриетни айтханына кёре да, махкеме былай ётгенди.
Махкемени тамадасы сёзню Кюрдамирге (атасына) береди:
- Багъалы махкемечиле!
Ожай хаджи колхоз джашаугъа къаршчыды. Менчиликни, энчиликни сюйген адамды.
Ожай хаджи мени атам Берберни кесине джалчы этиб, къанын ичиб тургъанды. Гитчечик болуб, атамы биргесине мен да кютгенме аны малларын. Атам бугъа уруб ёлгенинде, аны къыйынын толусу бла бермегенди Ожай хаджи. Быллай хаджини элде орну болмазгъа керекди. Киреме десе да, колхозгъа алмазгъа керекди. Кесин тутуб, юйдегисин да къалгъан кулакла ашырылыучу тюзлеге кёчюрюрге тыйыншлыгъа санайма.

Халкъны гюрюлдегенин кючден тыя, махкемени тамадасы сёзню Ожай-хаджиге берди. Айтылгъан ётюрюк Ожайны бек чамландырды:
- «Аман къозуну айнытсанг, эрнинги-бурнунгу май этер. Аман адамны айнытсанг, эрнинги-бурнунгу къан этер» деб, сизничалагъа айтхандыла, Кюрдамир. Садакъа джыя келген Берберни ишге алыб, джеримден юй орун бериб, юйлю-маллы болургъа да болушуб тургъанымы бютеу халкъ биледи. Дагъыда, уялмай, «къанын ичиб тургъанды» дейсе. Атангы бугъа уруб ёлтюргенинде уа, иш кесаматыбызда айтылгъан хакъын эки къат аслам этиб бергенме. Элде кимге сорсагъыз да айтырыкъды аны. Бирер чурум бла ёз джуртларыгъыздан къачхынчы болуб, Къарачайгъа келиб, туз-дамыбызны кёрюб, халкъны бирича джашаб башлагъансыз. Алай а, сизни къаныгъыз башха болгъаны билиниб къалады. Къатышыу болуб, кърал тюрленнгенлей, сизни халкъгъа, адамгъа къошханланы къурутуб башлагъансыз. Ёзденлик, адамлыкъ джокъду сизде. Къарачайгъа не палах джетсе да, ма сизничаладан – джарым къарачайлыладан – джетерикди.

Залда джарым къарачайлыла гюрюлдедиле – джаратмадыла Ожайны айтханын. Махкемени тамадасы дауурну тыйды да, «айтыры болгъан бармысыз?»- деб, сорду?
- Барбыз,- деген тиширыу ауаз эшитилди. «Бу масхара кимди экен?» дегенча, адамла аны таба бурулдула. Ол халкъны аллына, трибунагъа чыкъгъанында, «Хурриет болмай, ким боллукъ эди – алма терегинден узакъ кетмейди. Уялмай, халкъны аллына андан сора ким чыгъарыкъ эди? Инкъыйлабчы (революционер) Халилни къызыды – районда комсомол организацияны тамадасы. Бу уа Ожайны не бла чимдерге кюреширикди?» деген ауазлы чыкъдыла.

Быллай сёзлени эшитди Хурриет, алай а уллу эс бурмады. Халкъны шум болурун сакълай, биразны джукъ айтмай сюелди. Халкъ а дженгил шум болургъа унамады. Къалабалыкъ къайдан тохтасын – чырайлы къыз, джетген къыз, тау адетледе болмагъан затны этиб, ат белинде джюрюсе; эркишича кийниб, къара тери курткасын да тапанчалы къубас белбау бла буудуруб, башы джалан, къолунда къамчиси бла джамагъатны аллына чыкъса.

Алай болса да, дауур сёл болду. Ариулугъуму къаматды халкъны, джунчумай сюелгенинеми сейирсиндиле – не эсе да, шошлукъ кючледи тёгерекни.
- Джамагъат, сизден тилерим, мен сёзюмю бошагъынчы, бёлмегиз. Болмаса, артда сопаларсыз,- деб ышарды Хурриет. – Сизни кёлюгюзге къалай келеди: совет власт къуру джарлыны, джалчыны джакълайды, тюз-терс деб айырмайды дебми турасыз? Огъай, совет власт тюзлюкню джанындады. Ожай хаджини халкъда билмеген ким барды? Ёмюрден бери да кеси къыйыны бла джашай келгенди. Байлыгъындан къарыусуз джашагъанлагъа болушханлай тургъанды. Бюгюн аны джалгъан дау бла тутдуруб, юйдегисин да тыш джуртлагъа сюрсек – совет властха халкъ къалай къарар? Огъай, Ожай хаджича тюз адамгъа тиерик тюлдю совет власт. Колхозгъа да кирир, колхозгъа да хайыры тиер. Кюрдамир, тюз адамны бетине къара джагъаргъа нек кюрешесе? Былай этерик болсанг, мени келин этер умутунгу юз.

Кюлкю къабынды залда. Шыбыла чартларча болуб тургъан ауур хауа, дженгилленди. Атасы болгъан джерде, президиумда, олтурургъа излемей, залда тургъан Кюрдамир Кюрдамирович трибунагъа чыкъды.

- Джамагъат, махкеме элге келиб, бюгюн ишин ачыкъ бардырады. Бу бир тюз эл джыйылыу тюлдю – бу махкемеди. Аны себебли, бираз эслеб сёлешейик. Ожай хаджини юсюнден айтырым – хайыры кёб адамгъа тийгенди, зараны тийгенди деб бир кишиден эшитмегенме.
- Къалай эшитмейсе, атанг айтды да бусагъатда,- деди къайсы эсе да.

Кюрдамир джунчуду, атасына да бир къарады, Хурриетге да кёз джетдирди.
- Атам да, хар бирибизча, джангылыргъа боллукъду. Ожай хаджини гюнахына кирмейик. Ожай хаджи иш къоркъутхан адамды. Элчиле бары да анга оноу соргъанлай, турадыла. Кеси да малларын колхозгъа бериб, «колхозчу этигиз мени да» деб, къагъыт джазыб турады. Мен айтханнга тынгыларыкъ болсагъыз, Ожай хаджини махкемелик ишин, тутхучсуз, джалгъан болгъаны себебли, джабыб къояргъа керекди. Кесин да колхозгъа алгъан бла къалмай, колхозгъа тамада этерге керекбиз. Энчи мюлкюн джюрюте билген, колхоз мюлкню да билликди джюрюте.

Джыйылгъанла къызыу харс къакъдыла.
Махкемени тамадасы шош болурларын тиледи.
- Ожай хаджиге махтау айтхандан ары сёз боллукъ тюл эсе, сора биз сагъат джарымгъа кенгешиуге кетебиз.
- Бир сёз къошар эдим,- дей, джылы келген Набий хаджи ёрге турду. – Ожай хаджини мен иги билеме, биринчи джол хаджиликге да бирге баргъан эдик. Бир адамны джанына тийиб билмейме. Ёзге, «джарым къарачайлыла» деб, тышындан къошулгъанланы джанларына тиерча айтханды. Биз барыбыз да бир халкъбыз. Ожай хаджи, сени джакълаб сёлешген Хурриетни да, джаш Кюрдамирни да, мени да, таб айтдырмай къоймай эсегиз, Алийланы Умарны да ата-бабаларыбыз андан-мындан келгендиле. Алай а, Къарчадан сора, Умарча Къарачайгъа хайыры тийген болмаз. Энди «джарым къарачайлы» деген сёзню эшитсем, сен баргъан межгитге барыб, намаз къылмам. Бу сёзюнге разы тюлме ансы, элибизде сенден онглу адамыбыз болмагъанды. Колхозубузгъа сен тамада болсанг, колхозубуз Къарачайда эм маджал мюлк боллугъуна ишегим джокъду. Сени сюдлюк-джоллукъ этгенлеге уа айтырым: Ожай хаджини тутсагъыз, сора барыбызны да тутаргъа керексиз – андан таза, андан тюз киши джокъду ичибизде.

Джыйылгъанла харс къакъдыла къартны сёзюне разылыкъларын билдире. Махкеме оноугъа кетди. Айтханларыча, сагъат джарымдан къайытыб келиб, оноуларын айтдыла.
- Терслиги болмагъаны себебли, махкеме Ожай хаджини башына бош этеди. Джалгъан дау салгъан Бербер улу Кюрдамирге эсгертебиз: энтда быллай джангылыч иш этсегиз, джууабха тартыллыкъсыз.

Бу джол махкемени джыйылыуу былай таб бошалды Ожай хаджиге. Халкъ да разы болуб чачылды.

2

Тау намысха, адетге кёре тюл, совет властны айтханына кёре джюрюген Хурриетни сёзюн этгенле кёбдюле. Кеси бла сёлешиб кюрешмей, атасына айтадыла. Ол а быланы сёзлерин сан этмейди. Сан этген къой, «джашчыкъла, къызчыкъла да бирге окъургъа керекдиле, школда къызла да джаулукъсуз олтурургъа керекдиле» дегенча оюмла айтады.
- Халил, сени къызынг башын да джалан этиб, белине да герох тагъыб джюрюй эсе, къалгъанла да алай этергеми керекдиле?. Къызынгы да тый, адетни-адебни бузаргъа да кюрешме. Тиширыуну орну юйдеди. Кёб сабий табсын, тау халиде ёсдюрсюн аланы да. Къарачай джамагъатны ёмюрледен бери келген джорукъларын бузаргъа, къурутургъа кюрешмегиз къызынг, кесинг да.

Халил а быллайлагъа джууабха «Къарангылыкъны къояйыкъ, джахилликден чыгъайыкъ, къыз да, джаш да биригиб, школлагъа барайыкъ» дегенча чакъырыула джазады газетге. Ангыламады халкъ Халилни. Кече лампа джарыгъында газетге статья джаза тургъанлай, терезеден атыб, ёлтюрюб кетдиле. Къызы – Хурриет – бек ачыуланды. Кюрдамир сюйгени бла бирге, ишек этген адамларын тутдуруб, джойдурдула. «Аман къутургъанса, атангы ызындан бир ашырмагъа эдиле сени» деб да эшитдирдиле. Тохтамады Хурриет. Тохтарыкъ да болмаз эди, аны тыйгъан башха иш болду: кюнлени биринде ол Кюрдамирге эрге чыкъды. Къалын, берне болмай, комсомол той этдиле. Аны да юлгюге тутуб, газетде басмаладыла. Джангыз, Хурриетге 16 джыл бола тургъанын айтмадыла, ёзге ол заманда аны джылында эрге чыкъгъанла аз тюл эдиле.

Юч кере эгиз сабийле табды Хурриет. Къазауат чыгъаргъа джети сабийни анасы болду. «Аманны урлугъу кёб болур» деб, кёресе кюрдамирлени джайылыб баргъанларын»,- дегенле да болдула. «О къой, не эте эсе да, бираз тынчайдыкъ. Сабийлери амалтын, юйюнде бираз олтурур». Ёзге, Хурриетни юйде олтуртхан къыйын эди – сабийлерин да анасына къоюб, тюрлю-тюрлю эришиулеге къошулгъанлай турду. Къралда «Ишге, кюрешге да хазырма» деген эришиулеге къошулуб, ючюнчю оруннга ие болуб къайытды Москвадан. Къара атыудан «Ворошиловский стрелок» болду, къаягъа ёрлеуден, ат ойнатыудан а кесичаланы барын озгъанлай турду. Ким биледи, Хурриет къаллай джетишимлеге ие боллугъун, къазауат башланыб къалмаса.

Кюрдамир кеси разылыгъы бла элде эм биринчиле бла фронтха атланды. Кетерге бек талпыды Хурриет да, алай а аны – ууакъ сабийлери кёб болгъан ананы – къазауатха иерге излемедиле, эркишисиз къала баргъан халкъгъа, Хурриетча башчыла керек эдиле – совет властны, партияны оноуларын къазауат заманда джанлаусуз бардырырча.

Хурриетге бек уллу эркинликле берилдиле – «хар не да фронтха, хар не да хорламгъа» деген сёзлени магъанасын Хурриетча чыгъаргъан хазна адам къралда да болмаз эди. «Мени элим алчы болургъа керекди» деб, джылгъа кирген эркишилени бирин къоймай, къазауатха алыу планны артыгъы бла толтуртханлай турду. Районну да чыгъарды алгъа. Къартланы, тиширыуланы да ишге сюрюб, къаты ишлетиб, къанларын ичди.

Алай а, кючлю сауутланнган немес аскерле, 1942-чи джылны джайында Къарачай областха кирдиле. Сабийлерин да анасына къоюб, партизан бёлекге комиссар болду Хурриет. Тауланы иги билгени, сауут-сабагъа уста болгъаны бары да джарады. Палах – партизан бёлеклеге башчылыкъ этерик Суслов башын алыб, Дагъыстаннга къачыб, партизанла, бийсиз чибинлеча, болдула. Кёбюсюн немесле къырдыла, бир къаууму чачылыб тас болду. Партияны област комитетини бир секретары Иванов эмда комсомолну район комитетини биринчи секретары Хурриет партизан бёлеклерин сакълаялдыла. «Сенсиз биз былайда джюннге тюшген тауукълача болуб къаллыкъ эдик» деген эди бир кере Иванов Хурриетге. Кертиси да алай эди. Палахла сууукъла тюшгени бла башландыла.

Биргесине экеуленни да алыб, азыкъ къайгъыда хоншу ёзеннге атланды Хурриет. Ёзге немец бёлекге тюртюлюб къалыб, сермеше башладыла. Хурриет, эчкича, ташха, къаягъа илиниб, кёзден ташайды. Сора, къая джарылгъанда бетджан салыб, керти мараучу («Ворошиловский стрелок») болгъанын кёргюзтдю. Атхан огъу джерге тюшмей, немеслени къаблай келди. Окълары бошалыб, не этерге билмей, тохтады. Кёзюлдреуюк бла къарагъанында, Иванов партизан бёлек бла джууукълашыб келгенин эследи. Тёбенден а, немеслеге болушлукъгъа келе тургъан аскер бёлек да кёрюндю. «Ай кеслерин къырдырыгъа башлагъандыла партизанла» деб, джюреги кёкюрегинден чыгъгъанча болуб, къычырды: «Келмегиз, къуршоугъа тюшериксиз». Къаяла къатлаб къайтардыла сёзлерин. Алай а, партизан бёлек келиуюн тохтатмады. «Тау халиден хапарсыздыла бары. Быллай джерде урушха хазырлыкълары болмагъан адамла. Немеслени уа «Эдельвейс» аскерлери тау джерледе уруш эте юреннгендиле».

Къоркъгъан къоркъууун кёрдю Хурриет. Талай сагъатдан, Хурриет комиссарлыкъ этген партизан къауумдан киши сау къалмады. Ёмюрде къыш ёталмагъан аууш бла Тау артына ауду Хурриет. Андан немесле Къарачайдан кетгенден сора къайытды.

Талай айны тинтиб, айтханын кертиге санаб, бош этдиле. Алай а, «сылыкъ хамхоту» болгъан бир абычарны «партизан бёлекни немеслеге къырдыргъанса» дегени уа эсден кетмейди. Алай болса да, биягъынлай, немесле къатышдыргъан джашауну ызына джарашдырыугъа мыллык атды Хурриет. Хар не да таб бола барлыкъ болур эди, почтальон бушуу къагъытны келтирмесе. Анда уа Кюрдамир урушда джигитча ёлгени айтыла эди...

3

Джукъдан къамамаучу Хурриетни санлары къыйылдыла. Бушууун андан да ачы этген зат да болду: совет-партия органладан келген болмаса, халкъдан хазна адам келмеди къайгъы сёзге. Кеслери къалгъанларында, хоншу къатыннга тарыкъды Хурриет:
- Мен халкъ ючюн этмеген не къалды – окъуу-билим алсынла, къыз сабийле унугъуб турмай, джарыкълыкъгъа чыкъсынла деб, къаллай бир кюрешгенме. Бу къара кюнюмде киши джокъламай къойгъанларын кёрдюнгмю?
- Хурриет, джанынга тиймесин, эл не айтханын билмеймисе?
- Къыз сабийлени эркиши сабийле бла бирге окъургъа керекдиле деб къазауат этгенинги халкъ унутмагъанды; атанг ючюн кёб адамны тутдургъанынг да халкъны эсиндеди; «кулакла» деб, элден ненча адамны тыш джуртлагъа сюрдюрдюнг? Къазауат башланнганында уа не этдинг: джылгъа кирген джашланы барын къазауатха ашырдынг.
Хурриет кесин тыялмады:
- Джаш-къыз да бирге окъургъа керекдиле деб, кърал айтханды – мен властны оноуун бардыргъанма джашауда. Атамы ёлтюргенлени уа нек аяргъа керек эдим? Колхозгъа кирирге унамагъан байланы «кулак» этиу менден чыкъгъан адет тюлдю. Мынча адам сизни элден тутулургъа, неда кулак болургъа керекди деселе ёргеден – неди амал – къатышханма аллай ишге...
- Адамла башха тюрлю айтадыла: биреуленни деселе, экеуленни тутдуруб тургъанса.
- Алай да болгъан болур. Алай а, бир джарлыны тутдурмагъанма.
- Аскерге-къазауатха да кереклисинден эсе артыкъ адам ийиб тургъанса. Хоншу област мобилизация планны 100%-ге толтургъан эсе, бизни район сени «джигитлигинг бла» 150% толтургъанды аны.
Хурриет ачыуланды:
- Ата джуртха, совет властха къоркъуу тюшген сагъатда сауут туталлыкъ бары фронтха атланыргъа керекдиле.
- Сёз аны юсюнден тюлдю, Хурриет. Сеннге бёркюн ал деселе, адамны башын алыб тургъанса дейдиле. Алайчыгъын ангылаяламыса?
Хурриет къаралды.
- Сен халкъны къой, кесинг къалай сагъыш этесе? Сен да мени терслеймисе?
- Сени терслерге мен махкеме тюлме. Алай а, бушуу кюнюнгде да, халкъ нек келмегине сагъыш эт,- деб, хоншу къатын юйюне кетди.

4

«Мени эрим къазауатда ёлсе, кесим партизан болуб сермешсем, сора къалгъанла бизденми къарыусуздула? Бир кишини аяр мадар джокъду бютеу къралгъа къоркъуу тюшген сагъатда».
Быллай оюмла да башындан кетмегенлей, биягъынлай 18 джылы джангы толгъанланы къагъытха тюшюрюб, аскер комиссариатны босагъасындан тюшдю Хурриет. Ёзге бу джол аскер комиссар, къагъытны бюсюреусюз бир джанына тюрте, айтды:
- Сизни халкъдан аскерге адам алыуну тохтатыргъа деб, буйрукъ келгенди башындан.
- Нек?-деб къысха сорду Хурриет.
- Бир джанындан, сизден къазауатха кёб адам алыннганды. Адам санына кёре, къазауатха эм кёб адамы къошулгъан малкъар халкъды, аны ызындан сизни халкъ барады. Экинчи джанындан, къазауатны чархы ызына айланнганды – немецлени джуртдан къыстай барабыз. Къралны башчылары, сизнича аз санлы халкъланы аяргъа, энди къазауатха сизден адам алмазгъа оноу этгендиле. Бар, халкъынгы къууандыр.
- Халкъым бу затха къуууанныкъ тюлдю. Халкъым ит фашистле бла къазауат этерге излейди.
- Аскер комиссар сёзню бошалгъанын кёргюзте, ёрге турду:
- Оноу башындан келгенди – анга бойсунмай мадар джокъду.

Хурриет не айтыргъа да билмей, юйюне къайытды. Анасы, сабийлери да анга къууаныб, ышарыб тюбедиле.
- Тамада эгиз джашчыкълагъа – Карл бла Фридрихге – он джыл, Умар бла Къурманнга – 8, Клара бла Розагъа – 6, Кюрдамир аскерге кетгенден сора туугъан Гинджичикге да – 2 джыл болады. Бары да тёгерегине басыныб, сюйюмчю дегенча къарайдыла. Сора, анасы мектубну-письмону узатды. Таныш хатны кёрюб, Хурриетни джюреги дженгил-дженгил урду. «Сезе эдим сени сау болгъанынгы» дей ичинден, бир кесекни кёзлерин къысыб турду. Сескекли болуб, письмону мухуруна къарагъанында уа, Кюрдамир сау заманда джазылгъан къагъыт. Алай болса да, умут эте, ачыб окъуду. Не келсин – эртде джазылгъан къагъыт.
Тюзюн айтыб, барын мыдах этди. Джазылгъанны уа къайтарыб-къайтарыб окъуду:
«Сабийлеге сакъ бол. Не этерик эсенг да, аланы сакъларгъа, аякъ юсюне салыргъа кюреш. Ала сау болсала, сен сау болсанг – манга ёлюм джокъду...».
- Мен аттяны кёрюргек излейме,- деди Гинджичик.
- Излей эсенг, кёрлюксе,- деди Карл.
- Къачан?
- Уллу болсанг.

Сабийлени сёлешгенлерине ичинден сейирсине, башха джангылыкъны айтды Хурриет.
- Энди бизден аскерге адам алгъанны тохтатхандыла. Башындан аллай буйрукъ келгенди. «Аз санлы халкъланы аяргъа керекди»,- дегенди Сталин джолдаш.
- Къызчыкъ, сен анга ийнанамыса?
- Аскер комиссарны айтханы алайды.
- Черкес областда шохларынга бир сор, ала бизден да аз халкъдыла, аскерге алгъан алада да тохтагъанмыды экен?

Хурриет анасыны обурлугъуна сейирсине, башын силкди.
- Болсун, джангыз былай къайгъылы болуб турма.

5

Арадан бир ай кетди. Черкес областда тамада къуллукъда ишлеген танышына тюбеди Хурриет. Алада адамланы аскерге алгъанларыча ала. Ызына къайытыб келе биягъы аскер комиссаргъа къайытды да, алгъыннгы сорууун къайтарыб сорду:
- Бизден аз санлы черкес халкъдан къазауатха алыучуларыча аладыла адамланы. Бизден не ючюн алмайла, адамла сорадыла – мен не джууаб этерге керекме?
Аскер комиссар, туруб эшиклени ичинден къылыч салды да, орнуна келиб, ауазын да акъырын этиб айтды:
- Хурриет, сизни халкъгъа кърал ышанмайды. «Немесле областха кирген заманда, аланы алларын тыяр амалла этмегенсиз, партизан кюрешни бардырмагъансыз, немеслеге ауушлагъа джол кёргюзтгенле чыкъгъандыла ичигизден; халкъны бир къаууму немес аскерге къууаныб тюбегенди, аны джанына кёчгенди; таулада, чегетледе бюгюн да бардыла сатлыкъла, дезертирле; ала кёбдюле, тауланы аладан азатлар ючюн, областны башчыларыны тилеги бла, аскер киргизтирге да оноу этилгенди» деб эшитгенме. Арабызда къалсын, айтылмазлыкъ сёзню айтама.
- Джолдаш аскер комиссар, сиз кесигиз билесиз, бу ётюрюк болгъанын. Сауут туталлыкъ джылда адамланы барын аскерге ашырыб баргъанбыз. Анда ала ётгюрлюклери бла белгилидиле. Мында къартла, тиширыула, сакъатла, аякъланнган сабийле эркишиле этиучю ишлени этиб, фронтха болушлукъ этгенлей турадыла. Немесле кетер кетмез, колхозланы ызына къургъанбыз, хар не да алгъынча бола барады. Партияны край комитетини тамадасы Суслов да, Сталин джолдаш кеси да, бизге разылыгъын билдириб, джазгъандыла. Энди не болуб къалды да?

Комиссар къолларын эки джанына джайгъандан ары джукъ айталмады. Хурриет аны бла тохтаб къалмай, областны башчыларына, крайгъа, Москвагъа да джазды. Анга джууаб къайтаргъан болмады, кесин а таша органла ишлеучю юйге чакъырдыла да, къаты эсгертдиле: «башында этилген оноулагъа къаршчы болсанг, халкъны да къанын бузсанг – джууабха тартыллыкъса, тутуллукъса; сен партияны, къралны адамы эсенг – кърал, партия этген оноулагъа бойсуннган бла къалмай, аланы джашауда бардырыргъа керексе».
- Мени эрим да, мингле бла къарачайлылача, немесле бла къазауат эте ёлгенди. Мен кесим да, партизан урушлагъа къошулгъанма. Бюгюн эсе, душман чачхан, тозуратхан совет мюлклени орнуна сала кетгенбиз. Чегетледе джюзле бла, мингле бла саналгъан дезертирле, бандитле джокъдула. Мен кесим ат белинде тау ёзенледе, элледе айланнганлай турама. Бир къоркъуу джокъду. Чегетде джашыныб, баш сакълаб айланнган талай адам болур, аладан бизге хыянат джокъду. Немеслеге тагъылгъанла, немесле бла кетгендиле. Ала да кёб тюлдюле, кесигиз билесиз. Башха халкъладан кёб бизде сатлыкъ, бандит, дезертир болмагъанды, джокъду. Алай эсе, артыкъ бизни халкъгъы ышанмазгъа, къазауатха бизден адам алмазгъа, областха аскер киргизтирге неге керекди?
- Къарачай областны башчылары болумну сенден аман биле болмазла. «Тауланы бандитледен, дезертирледен тазаларгъа кесибизни къарыуубуз джетерик тюлдю, аскер джиберигиз» деб, джазгъандыла ала башына. Узун сёзню къысхасы – сен бизни бла ёргеде этилген оноуну тындырыр джанындан боллукъмуса, огъесе, къаршчымыса? Къаршчы эсенг, ачыкъ айт. Ол заманда сауутунгу-сабангы да бер, джууаблы къуллугъумдан да башыма бош этигиз» де да къагъыт джаз.

Хурриет ангылады, «огъай» дегенлей тутарыкъларын.
- «Мен совет властха, коммунист партиягъа кертилигими кёргюзте келгенме, кёргюзте да барлыкъма. Оноу этилген эсе, совет къралны солдатыча, мен анга бойсунама».
- Аламат. Быллай сёзлени сакълай эдик биз сенден. Ишинги бардыргъанынгча бардыр, халкъны бир джукъгъа ишекли этме. Бандит-дезертир къауум бар-джокъ эсе да, борчун тындыргъанлай, аскер кетерикди. Ары дери уа, халкъны кёлюн бас, аскерге иги болсунла».

Хурриет, аскерчича «честь» бериб, таша къуллукъчуланы юйлеринден чыкъды. «Кърал халкъгъа, халкъ да къралгъа ышанмагъан къуджур заманла» дей атлады, кеси кеси бла сёлеше Хурриет.

6

Джолда бара, Хурриет Мариямгъа тюртюлдю – къыз заманларында къысха тенгле эдиле.
- Джол болсун, къайры гузабаса?- деб, тохтатды Хурриет.
Тюзюн айтыргъа бла къалыргъа билмей чайкъалгъаны, Мариямны бетинден танылды.
- Айтыргъа да уялама, алай болса да... Неме, ол аскердеги «ёлгенди» деб къагъыт келгенли, тынгым къуругъанды – джюрегим ийнаныб къалалмайды къалай эсе да. Билгичге бара турама, не айтырыкъ эсе да...
- Сен шашыб тураса да, зауаллы. Комсомолчу къыз быллай джахил да къалай болады. Кимди ол билгич а? Аны тюрмеде чиритирге керекди.
- Ойнагъанмы этесе? Ол шыйыхды. Анга джукъ болгъандан Аллах сакъласын. Анга хыянатынг джетсе, бютеу эл налат берир. Анга тиймезге сёз берсенг – атын алай айтырыкъма, алайсыз...
Хурриет аны къучакълады да, «мени да къыйынлыгъым сеничады, бирге барайыкъ анга. Менден анга заран джетмез, сёз береме»,- деди.

Экиси да биразны барыб, эл къыйырында Джаннга́нланы арбазгъа кирдиле. «Хы, шыйыхха барыб келебиз» деген тиширыу къуш-мушла эсине тюшдюле. Арбазгъа шыйыхны юй бийчеси Абат чыгъыб, Хурриетге да ишекли къарай, юйге чакъырды.
Мариям шыйыхны одасына атлады, Хурриет къонакъ бёлмеде тохтады Абат бла.
Ол джукъ сормагъаны себебли, Хурриет кеси башлады сёзню.
- Сиз менден илгенмегиз. Джаннганны керти да билгени бар эсе, баш иемден бир сорлугъум барды. Мариямгъа да сёз бергенме, менден сизге заран джетерик тюлдю.
Абат джукъ да айтмай, эрини бёлмесине кетди.
Мариям чыкъгъанында, Абатны ызындан атлады Хурриет.
Джабагъы джастыкълада олтура эди Джаннган. Сокъур болгъаны себебли, къара байлауу бар эди кёзлеринде. Андан бир юч атлам узакълыкъда шиндикге олтурду Хурриет. Ала ушакъ этерча болгъанлай, Абат юйден чыкъды.
- Сени меннге келтирген эки-юч сорууду – баш иенги джазыуу эмда бизден аскерге адам алыуну нек тохтатхандыла, эмда аскер нек киргенди Къарачай областха? Алаймыды?
Хурриетни комсомол джюреги дженги-дженгил урду, «бу мени нек келгеними къайдан билди экен? «Бушайны шайтанлары» дегенлей, муну да аллай бир заты джокъ эсе...
- Къоркъма, мени шайтанларым джокъду, сиз – иймансыз къауум – аллай затлагъа да ийнанмай шойсуз? Алай а, сени меннге келтирген къайгъыла мени да, кимни да рахат къоярыкъ тюлдюле.
Хурриет, сёлешмегенлей, башын къымылдатды.
- Ауазынг нек чыкъмайды, огъесе, башха джумушунгму барды,- деди Джаннган.
Хурриет кесин къолгъа алыб, рахат айтды:
- Да сёзсюз да билиб турасыз нек келгеними. Меннге сёлеширге да керек болмаз.
- Алай эсе, эски таурухлада айтыучулай, къайсындан башлайым: игисинденми, аманынданмы? Бушуу бла къууанч аякълашыб келеди дегенлери тюз болур.
Эринг сауду, бир башха джуртда тюбеген да этериксиз.
- Къачан, къайда?
Джаннган бу соруугъа джууаб этмей, экинчи, ючюнчю соруулагъа кёчдю.
- Бизни халкъдан аскерге адам алыуну тохтатханлары да, Къарачайгъа аскерни киргизтгенлери да халкъны кёчюрюр ючюндю. Тутмакъ этиб сюрлюкдюле Джуртдан.

Хурриет бир джукъ айталмай къалды. Кеси да ишекли болуб тургъан затха, къартны айтханы да къошулду. Тышындан а башха тюрлю айтды:
- Сталин гитче халкъладан къазауатха адам алмазгъа деб оноу этгенди дейдиле. Алай а, ол оноуну манга киши кёргюзтмейди. Болса, кёргюзюрюк болур эдиле. Черкеслиле бизден да аздыла, алада къазауатха адам алыуну тохтатмагъандыла. Бу затха не айтыргъа да билмей турама. Аскерни киргизтгенлери уа, таулада кёб бандит, дезертир барды – аланы къурутур ючюн ийгендиле аскерни,- дейдиле.
- Къурутсунла да кетсинле, къош салыб турмасынла да. Огъай, аскерни борчу башхады – миллетни къурутуу, кёчюрюу.
- Билмейме, алай а терс иш этген къауум немесле бла кетгенди, чегетде джашыныб тургъан талай насыбсыз бар эсе да, аладан халкъгъа, къралгъа къоркъуу джокъду.
- Алай эсе, аскер нек келгенди, не дейдиле?- сорду Джаннган.
- Къарачай областны тамадасыны тилеги бла киргенди аскер,- дейдиле. – Терслик балтада, сабда да болур. Немесле келгенлеринде, алагъа къууаныб тюбегенле да чыкъгъандыла. Алай а, аллай сатлыкъла бизде башха халкъладан кёб тюлдюле, халкъны санына кёре айтама. Партияны къарачай област комитетини биринчи секретары уа, не эсе да, аскерни киририне разы болгъанды. Ёзге халкъны кёчюрлюкле деб, аллай сёз эшитмегенме.
- Къызчыкъ, халкъны алай бош кёчюрлюк тюлдюле, душманныча, тутмакъ этиб, сюрлюкдюле. Бек уллу палах сакълайды халкъны. Узакъ, къыйын джолоучулукъгъа хазырлансын халкъ, азыгъын, кийимин джарашдырсын. Кёб къалмагъанды сыйрат кёпюрге минерге. Хы, мен айтханны ол таша къара кючлеге айтыб, мени тутдурмазлыгъынгы билеме. Аны ючюн ачыкъ сёлешеме сени бла. Алай а, тутдуртурукъ болсанг да, келе тургъан палахны санга айтмай къояллыкъ тюл эдим. Сен бу хапарны менден чыкъгъанын билдирмей, халкъгъа джай. «Джаннган айтады» десенг а, манга да аман, халкъгъа да аман. Ёзге халкъ кеси да ангыларгъа керекди: бизден къазауатха адам алыуну тохтатхан эселе, сора къралны бизге къаршчы бир аман иннети барды. Иннети не болгъанын а айтдым. Бютеу къыйынлыкъ – хакъ джолдан кетиб, Аллахны чамландыргъаныбыз ючюндю. Комсомол-коммунист болсанг да, халкъгъа къайгъыргъан ишлеринг бардыла да, Аллах сени атыб къоймаз. Иймансызлыгъынг ючюн а – тюшюнюр чакълы бир палах сен да чегериксе. Бар, халкъны джолгъа хазырла. Бу ибилис къралны туугъан кюнюн джесир вагонлада «белгилериксиз». Халкъны джолгъа хазырлаялсанг, сени кёб гюнахынг кечилир.

Хурриет Мариям нёгери бла юйден чыкъгъанында, бир къаралды хоншу юй таба ашыкъды. Бу къаралдыланы-тилчилени арт кёзюуде кёб болуб къалгъанларына адам сейирсинирча эди.

7

Хурриет бек ышаннган адамларын джыйды да, ачыкъ айтды:
- Былайда айтылгъан былайда къалыргъа керекди. Тышына бир сёз чыкъса, барыбызны да саламыбыз Салабкадан келликди. Мен айтырыкъ: бизден аскерге адам алгъанны не ючюн тохтатхандыла деб кёлюгюзге келеди? Кърал бизни джуртубуздан сюрлюкдю да аны ючюн. Аскерни да аны ючюн киргизтгендиле. Энди халкъ кесин джолгъа хазырларгъа керекди. Кийим бла азыкъ, дженгил бузулмазлыкъ азыкъ – кулакланы ызындан ашырсала, Орта Азиягъа дери къырылмай джетерча.
- Къой, Хурриет, бютеу халкъны къайры кёчюрлюкдюле? Керексиз къоркъууладыла айтханынг.
Анга ийнаныб джюрюген адамла огъуна, аккыллы болгъанларына, бек сейирсинди Хурриет.
- Сора, сиз билгенден, аскер нек къуршалагъанды Къарачайны? Аскерге бизден адам алгъанны нек тохтатхандыла? Огъесе, сиз менден иги биле болурмусуз халны?
- Да айтханлары адам ийнанмазча тюлдю да. Къазауатда абызырагъан аскер бёлеклени солутургъа келтиргендиле. Ноябр праздникледен сора кетерикдиле дейдиле. Бизден аскер алмагъаны уа – Сталин аз санлы тау халкълагъа артыкъ джан аурутуб, аскерге адам алгъанны тохтатханы аны ючюндю дейдиле.
- Дейдиле, дейдиле,- деб, Хурриет аны къозугъанча къайтарды. Сора ачыуланаракъ:
- Аскер – къазауатдан келген аскер тюлдю. Бу биринчиси. Экинчиси да аскерни солутур ючюн, бу къыйын тау джерлеге келтирмей, тёбенде, хар неси да джарашыб тургъан, табыракъ джерледе нек тохтатмадыла? Ючюнчюсю – аз санлы халкъланы джазыкъсына эсе Сталин, черкес халкъны нек джазыкъсынмайды – ала бизден да аздыла. Къоюгъуз, бош сёзлени айтыб турмагъыз да, халкъ джунчумай, кереклисин сермеб алыб джолгъа чыгъарча болсун. Биз этерик олду джангыз.
- Чегетлеге, таулагъа джайылыб кетсек...
- Хурриет аны да ауузуна ургъанча этди:
- Халкъ чегетде, тауда къыш толусу бла къырылыр. Хар онушар юйге джууаблы адамла салыныб, аскер къарауул болуб турады – къачаргъа да къоярыкъ тюлдюле. Аскер бла къазауат этер кюч джокъду – эркишиле бары къазауатдадыла. Къайтарыб айтама, бош сёзлени къоюгъуз – кесигизни да, халкъны да джолгъа хазырлаб туругъуз. Ноябр праздникледе-байрамлада аскер кетерикди дегенлери, халкъны кёчюрлюкдюле-сюрлюкдюле, андан сора ала былайда не талаугъа турлукъдула кетмей?

8
Эки кюнден таша органланы къуллукъчулары бла бирге талай аскерчи да келиб, Хурриетни тутуб кетдиле. «Ышаннганынгдан табхын» деб, базыб тургъанларымдан къайсы сатды экен?- деб, сагъыш эте барады комсомол башчы.
Талай кюнню аны чакъыргъан, соруу этген да болмады. Сора бир кече камерадан чыгъарыб, атлауучла бла энгишге, терен подвалгъа тюшюрдюле. Стол джанындан капитан чыны болгъан бир джаш адам, ёрге туруб саламлашыб, столну бу джанында шиндикге олтуртду Хурриетни.
- Джети сабийни анасы эсегиз да, 20 джыл болгъан къыздан башхалыгъыгъыз джокъду. Къалай сакъланнгансыз былай? Чачынг да быллай ариу...
Капитан къатына келиб, башын сыларгъа умут этди, алай а, Хурриет сермеб къолундан тутуб, тохтатды. Капитан къолун силкиндириб кёрдю, бууун сюеги сынарын сезгенинде, ауазын да шош этиб, «бошла» деди. Сора бууунун да сылай, шиндигине джанлады.
- Да сени ариулугъунгдан кем тюлдю кючюнг. Алай а, ишге кёчейик.
Капитан къагъытлагъа къарай, окъуё барады.
- Бандитле ёлтюрген революционер Халилни 1914-чю джыл туугъан къызы Хурриет сенсе сора – Къарачайда комсомол башчыланы бири. Сабийлеринг: тамада эгиз джашчыкълагъа – Карл бла Фридрихге – он джыл, Умар бла Къурманнга – 8, Клара бла Розагъа – 6, Гинджиге да – 2 джыл болады. Эринг – Кюрдамир – къазауатда ёлгенди. Сабийлеге ананг къарайды. Сен немесле чачхан мюлклени ызына къуруб кюрешесе. Нмесле келген заманда партизанла бла болгъанса. Артда Гюрджюде тургъанса, немесле кетгенлеринде къайытханса.
Капитан кёзюн къагъытладан айырыб, Хурриетге къарады.
- Сиз, совет властны, партияны ишине къаныгъыз-джаныгъыз бла берилген адам, бюгюн провокация ишле бла нек кюрешесиз, нек джаясыз ётюрюк хапарланы? «Халкъны кёчюрлюкдюле» деген таурухну сизге ким айтханды? Огъесе, ол сокъурну кёзбаууна-гипнозунамы тюшгенсиз сиз да?
- Бир кишини гипнозуна да тюшмегенме мен. Ётюрюк хапарланы да джаймайма.
- Алаймыды? Тюзюн айтыб къойсагъыз, ким биледи, башыгъызгъа бош этиб да къояр эдик. Алайсыз, он джылгъа тутмакъ азаб салыныр да, узакъ джерлеге сюрюлюрсюз. Анагъызгъа, сабийлеригизге сагъыш этигиз. Сиз тутулуб кетиб, ала да, сиз айтханча, халкъ бла бирге кёчюрюлселе, къалай боллугъун билемисиз?
Хурриет бир да тюб берирге унамады. Капитан телефон чолпуну кёлтюрюб, «сокъурну келтиригиз» деди.
Эки мыртазакъ эки къолундан тутуб, Джаннганны сюйреб келтирдиле. Къарт аякъ юсюнде туралмай эди. Ючюнчю да, граждан кийимлери бла, биреулен къартны къатында шиндикге олтурду.
- Таныймысыз бу адамны, Хурриет?
- Таныйма, алай а, джылдан чыкъгъан, кёзю да кёрмеген къартны нек тутуб турасыз?
- Халкъны къанын бузгъаны ючюн. Кесин шыйых кёргюзтюб, къазауатда «ол ёлгенди, бу сауду» деб, халкъны башын къатышдыргъаны ючюн. «Халкъны кёчюрлюкдюле, кийим, азыкъ хазырлагъыз джолугъузгъа» деб, провокация хапарланы джайгъаны ючюн. Къартны оноуу этилгенди – ол дунияда кёргюзтюр шыйыхлыгъын. Аны къой да, кесинге сагъыш эт. Бу обур бла не ючюн тюбешген эдинг? Не, «эринг сауду» деб, сени да кеси джанлы этибми къойгъанды? Болгъаныча айтсанг, сени башынга бош этерге болурбуз, алай болмаса, Хурриет, кесинге бек аман этериксе.
Татар сёзлени да къатышдыра, Джаннганнга капитанны сёзюн кёчюрдю граждан кийимлери болгъан адам.
- Хурриет, болгъаныча айт да башынгы къутхар, мени ёлтюрлюкдюле была,- деди Джаннган.
- Къачан ёлтюрлюгюбюзню да бир айтсанг,- деб, хыликке эте къарады анга капитан.
- Ыйыкъны ахыр кюнюнде, кече сагъат онекиде,- деб джууаб къайтарды Джаннган.
Капитанны бети агъарды. «Ичибизде сатлыкъ барды. Ташада тургъан затны мыннга ким билдиргенди экен?». «Бу адамны кёргени болур» дерге, эсине да келмеди капитанны.
- Да сен кесинги къачан ёллюгюнгю билген, мени болджалымы да биле болурса...
- Бу тиширыуну гюнахы джокъду. Аны башына бош этерге сёз бере эсегиз – сизни да къачан, неден ёллюгюгюзню айтайым.
- Къралны, партияны, совет властны аллында кёб къыйыны барды Хурриетни. Ол зат эсге алынныкъды. Ким биледи, Хурриет терслигин айтыб, кечмеклик тилесе, башына бош этерге да болурбуз.
- Алай эсе, тынгыла, къачан ёллюгюнге. Ноябрны экисинде къарачай халкъны кёчюрюуге сен да къошуллукъса. Тау элден эниб келе, сен болгъан машина джардан кетерикди. Сен сау къаллыкъса, алай а хастанеде ёллюксе. Мени шыйыхлыгъыма да, башха затлагъа да тюшюннюксе, алай а – кеч боллукъду, ёллюксе. Гюнахсыз халкъгъа къыйынлыкъ джетдиргенигиз ючюн, къыйынлыкъ кесигиз да сынарыкъсыз.
Капитанны тёзюмю тауусулуб, къычырды:
- Къоратыгъы бу къарт обурну былайдан.
- Къызым къоркъма, былайдан сау-эсен чыгъарыкъса. Азаб чегеринг, тутуллугъунг да сюргюнде боллукъду,- дей кетди Джаннган.
- Аллах болушсун сеннге,- деб къычырды ызындан Хурриет.
Быланы сёзлерин кёчюрюб, татарлы да кетди.
Капитан бла Хурриет кеслери къалгъанларында, биягъы самаркъау эте башлады.
- Кёрдюнгмю сокъурну айтханын. Мен бюгюн ингирде бир айгъа къралны башха джерине командировкагъа кетеме. Ол а мени джардан ата турады.
- Кеталлыкъ тюлсюз бир джары да. Боллукъну айтханды къарт.
Капитан не эсе да айтыргъа тебрегенлей, бир башха чынлы кириб келиб, аны масасына бир письмону атыб чыкъды. Капитан аны ачыб окъуду да, ауазы тюрлене айтды:
- Къарт тюз болургъа башлагъанды. Ноябрны экисинде мен спецоперациягъа къошулургъа керекме.
Айтмазлыкъ затын айтыб ийгенин ангылаб, къычырды:
- Сатлыкъла, сизни барыгъызны да тюб этерге керекди.
Сора биягъы телефон чолпуну кёлтюрюб, «шагъатланы келтиригиз» деб, буйрукъ берди. Аякъ юсюнде туралмагъан эки таулу тиширыуну сюйреб келиб, шиндиклеге олтуртдула.
- Быланы уа таныймыса?
Аланы кючден-бутдан таныды Хурриет. Бири Мариям, аны бла баргъан эди Джаннганнга Хурриет. Экинчиси уа Зарият – Хурриет бек ышаннган тенглеринден бири.
- Халкъны кёчюрлюкдюле деб, сени ауаз бергенинги айтхандыла была. Энди сюйсенг тюзюн айт да, аны бла ишни тамамлайыкъ, алай тюл эсе, сен да былача болгъунчу бардырлыкъбыз сорууну.
Хурриет бу джол «огъай» дей турмай, ачыкъ айтды:
- Кертиди, айтханма, бизни кёчюрлюкдюле деб. Алай тюлмюдю? Аны ангылар ючюн, шыйых болургъа керек тюлдю. Аскерге адам алыуну тохтатсала, аскерни киргизтселе, эллени къуршоугъа алыб турсала, сора не къалады? Дагъыда мен къралгъа, властха, партиягъа къаршчы джукъ айтмагъанма. Айтханым: «джукъгъа кетмегиз, къаршчы турмагъыз, джангыз, азыкъ-кийим джыйыб, джолгъа кесигизни хазырлагъыз» дегенме. Ол сен айтхан спецоперациягъа халкъны хазырларгъа кюрешгенме. Керекли ишни этгенме деб турама.
- Бизге сени этгенинг заранды. Ташада турлукъ затны туру этгенигиз ючюн, къазауат заманны джорукълары бла сизни тёресиз-махкемесиз ол дуниягъа ашырлыкъ болурбуз.
Къоратыгъыз быланы,- деб къычырды капитан.

9
1943 джыл ноябрны биринде ол капитан Хурриетни «башына бош этиб», машина бла юйюне келтириб кетди. Джолда тёгюле келди: «Мен ёмюрюмде сенден ариу тиширыу кёрмегенме. Ма ол ариулугъунг ючюн, къойдургъанма сени сау. Тамбла сизни кёчюрлюкбюз. Бюгюн ол кесинг айтхан азыкъ бла кийим, джылы кийим кёбюрек джыяргъа кюреширсиз. Сора, алтын, кюмюш, айтыргъа багъалы не затынг бар эсе да, бусагъатда манга бер. Тамбла кесинге табдырырма. Алайсыз, тамбла аладан къуру къаллыкъса».
Толусу бла ышанмады анга Хурриет. Аны себебли, алтын-кюмюш затларындан джарымын бериб, джарымын кесинде къойду. Эки аскерчи юйюню къабакъ эшиклерин сакълаб тургъанлары себебли, ары-бери чыгъарча болмады.
Капитан машинасы таба атлай тебреб, терк ызына атлаб, бойнундан къаты къучакълады Хурриетни. Андан да терк ызына атлады – эсинде эди капитанны Хурриетни кючлю къоллары.
- Капитан,- деди ызындан Хурриет,- ол къарт бла эки тиширыу къайдадыла?
Капитан кёкню кёргюзте, айтды:
- Шыйых ёлюр кюнюн биле кёре эдим.
- Тамбла кесинге сакъ бол. Шыйыхны айтханы эсингде болур,- деб къычырды Хурриет.
Капитан къолун силкиб, машинасына минди.

10

1943-чю джыл ноябрны экиси. Танг аласында, танг да джарыгъынчы, бютеу къарачай халкъны кёчюрюу башланды. Хурриет анасын, сабийлерин да джолгъа хазырлагъан эди. «Ачыгъыз» деб эшиклени дюнгюрдетгенлей, Хурриет джукъ да айтмай, эшиклени ачды. Бир абычар бла эки аскерчи кирдиле. Чынлы къысхасы бла «Кёчюрюу буйрукъну» окъуду. Сора Хурриетге айланыб, «танышынгы тилегин къабыл этебиз», негизни да рахат джыйыгъыз да, машинагъа минигиз деб, эки сагъат заман берди.

«Студебеккер» машинала бир-бири ызындан тизилиб, тау джолну энгишге айландыла. Хурриетден соруу алгъан капитан, машинала тебрерден алгъа, Хурриетге айтды:
- Сизни машинаны кабинасында барыргъа тебреген эдим. Дагъыда ол къарт айтхан эсинге тюшюб, сен джол узуну къайгъылы болуб бармаз ючюн, аллыгъызда баргъан машинагъа кёчгенме. Вагонлагъа миннген сагъатыгъызда сеннге тюберикме.
Хурриет джукъ да айтмай башын силкди.

Сагъат чакълы бирден къычырыкъ-хахай тауушла чыкъдыла. Машина тохтады. Алда машина къаядан кетгени белгили болду. Алай башланды къан джол, сюргюн джол. Ненча сабий, тиширыу, къарт болур эди ол къаядан кетген машинада. Алада сау къалгъанла да болур эдиле. Ёзге ала къайгъылы ким боллукъ эди? Буйрукъ – «машиналадан тюшмезге, тохтамазгъа» болду. Ол машинада уа капитан да бара эди Хурриетни алтын-кюмюш затлары бла. «Джаннган айтхан тюз эсе, капитан сау къаллыкъды, хастенеге тюшерикди. Къалгъанла къалай боллукъдула ансы»,- деди кеси кесине Хурриет.

11

«Студебеккер» машинала темир джолгъа келтириб, къотардыла халкъны. Сора хайуан ташыучу вагонлагъа уруб башладыла адамланы тыкъ-тыкълама этиб. Хурриет сабийлерин хапчюкле юсюне къондуруб, анасы Сапият, кеси да аланы теблетмезча, алларына сюелдиле. Адам асры кёбден, асры тыкъдан солуялмай тебрегенле болдула. Хурриет – буйрукъ бере юреннген комсомол башчы – былайда да хар нени къолгъа ала башлады. Хапчюклени ары-бери къысдырыб, вагонну тюбюнде бир-бирине къысылмай урулгъан къангаланы аралары тешикледен хауа келирча этдирди. Эшелон тебреннгенинде ол тешикледен ургъан аяз, хауа берген къой, сууукъдан къалтырата башлады. Бу мал вагоннну арасында печь кибикчик бар эди, алайда болгъан юч-тёрт джаркъадан не хайыр?

Бу сюргюнде эм уллу къыйынлыкъ не эди деб, мен бир джюз къартха соргъан болурма. Бары да эм уллу къыйынлыкъгъа санагъан – къартны, сабийни, къызны, джашны, тиширыуланы барын да хайуанланыча мал вагонлагъа ургъандан да бек, ол вагонлада аякъ джол болмагъаны. «Бет, намыс, уят» деб, ёмюрлени алай джашаб келген халкъны къаллай азабха тюшгенин ангылагъан къыйын тюлдю.

«Ай, не балта, не мычхы дегенча бир затыбыз болса эди»,- деб, Хурриет вагонда болгъанлагъа соруб чыкъды, аллай зат биринде да табылмады – хар затны къармаб, тинтиб, алай алдыра эдиле, сора къайдан табыллыкъ эди темир зат.

«Энди не амал» дей, Хурриет анасы бла сабийлери болгъан джерге келди.
- Къызчыкъ,- деди анасы шыбырдаб, ол уллу тюйюмчекни ичинде, кийимлени арасында балта да, мычхы да, оракъ да бирге байланыб турадыла. Ёзге аланы кёрюб, тил этселе, бизни вагондан чыгъарыб уруб къоймазламы?

Хурриет, анасына сейирсиниб къарады да, джукъ да айтмай, тюйюмчекни ичинден балта бла мычхычыкъны чыгъарды да, эки сюекли джашчыкъгъа не этерге кереклисин айтды. Кеси уа вагондагъылагъа айланыб, «бир джыр джырлагъыз, балта, мычхы таууш эшитилмезча»,-деди. Къайсы эсе да, соза башлады:

«Джашасын бизни партия,
Ленинни иши джашасын,
Багъалы Совет Армия,
Дуния тынчлыгъын сакъласын».

Алай а, анга къошулгъан болмады. «От тёбеси болсун бу партия, бизге быллай къыйынлыкъ джетдирген» деген ауаз чыкъды. «Зикир этигиз, Аллахдан башха бизни къутхарлыкъ джокъду» деди къайсы эсе да. «Ла илаха илляллах» дей башладыла акъырын, бираздан а сау вагон бирден айта башлады. Ол эки джаш къараб къарагъынчы вагонну мюйюшюнде полну тёртгюл кесиб, аякъ джол этдиле. Башха мюйюшюнде да этдиле аллай тешик. Эркишиле бир джанына, тиширыула башха джанына бир-бири юсю бла джюрюмезча этдирди Хурриет. Эшелон тохтаб, болгъанны аскерчиле къармагъан сагъатда ол тешиклени хапчюкле бла басдырыб, алай эте, Къазахстаннга джетдиле.

Ноябрны 20-сы эди. Онсегиз кюнден бошалды джолоучулукъ азаб. Ол кёзюуге вагондан он ёлюк чыгъарылды, юч сабий тууду. Алай а, 14-джыллыкъ палахны аллы эди ол.
Темир джолну узунуна тизилиб, былайда аланы ат арбала сакълай эдиле. Тиллеринден башха бир затлары – не бет тюрсюнлери, не кийген кийимлери, не къылыкълары – бизни халкъгъа ушамагъан адамла. Колхоз бригадирле, абызыраб тургъан къарачай джоппуланы тёгереклерине айланадыла: ишге джараулуларын сайларгъа кюрешедиле. «Къуру къартла, сабийле, тиширыула – была неге джарарыкъдыла» деб, мурулдай, сайлайдыла, къарайдыла, базарда сатлыкъ маллагъача. Алай эте, халкъ танг джукъарды. Хурриет, анасы Сапият, джети сабийи эмда хапчюклери бла былайда къалыб кетерге башлагъанча кёрдю кеслерин. Къолунда сыбыртхысы бла бла бир къысыкъкёз тёгерекбет мазаллы эрши адам быланы тёгереклерине талай кере айланды. Дагъыда бир къауум къарачай юйдегиге алай этди. Ол башхалагъа къарагъан сагъатда, бир башха бригадир Хурриетлени арбасына чакъырды. Была да хапчюклерине узала тебрегенлей, ол эрши адам джетиб, аны юсюне учду: аман сёлешди, табханын айтды – хазна къалмай барсын ангылады Хурриет. «Мен муну комендантха сайлагъанма» дегенин да ангылады. «Болду, болду, мен билмей эдим, Къамчибай»,- баш ура, быланы алыргъа излеген бригадир джанлады. Къамчибай арбасын былагъа джууукълашдырыб, «минигиз»,- деди.
- Бу адамны джаратмайма, не эсе да, муну бла бармасакъ иги боллукъ эди,- деди Сапият.
- Да кёрейик, аллай амал бар эсе,- деб, Хурриет, Къамчибайгъа айланыб:
- Биз ол бир колхозгъа барыргъа излейбиз, ол биягъында бригадир бла,- деди.
- Аны оноуу сизге джетмейди сатлыкъла. Зинданнга атылырыгъыз келмей эсе, минигиз арбагъа,- эшек окугъанча къычырды Къамчибай.
Хурриет анга тыйыншлы джууаб къайтарды, алай а, ол орусча иги ангылай болмаз эди, спецкомендантны болушчусума деб, биреулен келди да, таза орус тилде айтды:
- Сизни сайларгъа эркинлигигиз джокъду. Аллай эркинлигигиз болса, хайуан вагонлагъа джюклениб, сюрюлюб бери да келмез эдигиз. «Джангы Джашау» колхоз иги колхозду. Бу къычырыкъ этген адам да сиз къоркъарча адам тюлдю. Джукъ айтырыгъыз болса, меннге комендатурагъа келирсиз. Мени атым Сергейди,- деб, араны бираз джумшатды.

Не этерик эдиле – къаландыла арбагъа, «Джангы Джашаугъа» атландыла. Быладан сора да юч арба келе эди быланы ызларындан. Бютеу арбаланы джюрютгенле къазах тиширыула. Къамчибай джолда арбаланы тохтатды да, «кеси кереклигизге къарарыкъ эсегиз» деб, кеси бир джанына эки-юч атлам этиб, джерни джибите башлады. Сапият да, Хурриет да асры джийиргеннгенден, сабийлени да ары къаратмай, «сыйсыз, намыссыз, тонгуз» дей тургъанлай, Къамчибай келиб, орнуна джарашды. «Къаллай мийикден алашагъа тюшдюк»,- деди Сапият. Хурриет джукъ да айтмады. Джолда дагъыда бир кере тохтадыла – бу джол атны аягъына не эсе да болуб. Бары да арбаладан тюшюб, бир-бири бла сёлеше башладыла. Тёрт арбада да эркиши джокъ эди – къуру тиширыула бла сабийле. Башха зат да илинди Хурриетни кёзюне: ызындан келген арбалада ариулукълары бла кёзге илинирча джетген къызла бар эдиле. Аланы джакълар адам а джокъ. Бу затха Сапият да бурду эс. «Тоба, бу Аллах ургъан, ишлерге джараулу джаш-къушлары болгъан юйюрлени тюл, ариууракъ тиширыуланы сайлагъаннга ушайды. Бир къайгъы чыкъмагъа эди бу сылыкъдан»,- деди.

Бёлюмню тёгерегин суу кючлеб тура эди, бёлюм да суу ичинде айрымканча. Бёлюмге джангыз бир джол бар эди – агъач кёпюрню юсю бла. Ма алайтын, «Джангы Джашау» колхозну эм къыйырда бёлюмюне келтирдиле быланы.
«Бу мекямда алгъын ийнек саууучу къызла туруучан эдиле. Энди мал къалмагъанды, ийнек сауучула да джокъдула – былайгъа эркин сыйынныкъсыз»,- деди Къамчибай.
Тёрт арбадан тюшюб, тёрт юйюр тёрт оданы кючледиле. Бешинчи ода – от юй эди – ашарыкъ биширирге печь кибиги бар. Къалгъан одалада аллай зат да джокъ. Дагъыда бар эдиле одала – аланы ачхан да этмеди бригадир. «Бу одагъа уа, къонакъ-баш келсе, кече къалыргъа джораланады. Аны ачхычын биргеме джюрютеме. Ол одагъа бурнугъузну уруб кёрсегиз, бурнугъузну къанатырыкъма»,- деди бригадир.
- Отун джокъмуду, не бла от этерикбиз?- деб сорду Хурриет.
- Табханыгъызны келтиресиз,-деб, тюзню кёргюздю джийиргеншли. – Ол суу джанында ёсген къамишни орасыз да, келтиресиз. Тамбла ишге чыгъаргъа хазыр болугъуз. Хы, комендантда кесигизни эсебге алдырыргъа унутмагъыз. Комендант, колхоз администрация да бир джерделле, биринчи бёлюмде. Былайдан беш километр болур алайгъа дери. Комендант джумшакъ адамды, сизни къыйнамай кеси келиб, сизни эсебге алыб кетерге да болур. Бизни бёлюмню джери ол суугъа дериди. Андан ётсегиз – къачханнга саналлыкъсыз – ол зат ючюн а он джыл тутмакъ азаб сынаргъа боллукъсуз.
Джарашыгъыз, тамбла келиб, ишге къууарыкъма.
Sabr 05.10.2015 22:17:29
Сообщений: 7254
12

Экинчи кюн бригадир келгинчи, бары да тыгъырыкъларындан чыгъыб, от юйге кирдиле. «Тогъуз адам бир комнатада къалай джашарыкъбыз!,- деб, Хурриет, бош одаланы эшиклерин тартыб кёрдю – джабыкъ эдиле. Амалсыздан хоншулары бла къысхаракъ шагъырей бола башлады.

Хадижат – юч сабийни анасы – къызларына бек къоркъгъанын айтды. Бир къызы – 22 джыл болгъан Асият – сюекли, чырайлы, сёзге да къошулмай, анасыны къатында шиндикде олтура эди. Аны гитчеси – 20-джыллыкъ Мариям – сюеги бла тамадасындан да бойлуракъ, андан да ариууракъ, анасыны башха джанында сиреле эди. 16 джыл болгъан Парисбий – джылы джаш болса да, эгечлерини башларындан къарай эди, деу кишини джашы болгъанын сан битиши да айтыб тура эди.

Хурриет джашына джитирек къарагъанча эслеб, Хадижат ангылатды:
- Атасы зауаллыгъа ушаб, болгъанды былай Алауган.
- Атасы къайдады?- деб сорду Сапият.
Хадижат, бираз мурукку да этиб, дагъыда таукел болуб, тюзюн айтды:
-1930-чыл восстаниеде ёлтюрген эдиле, зауаллыны.

Сёзге башха тиширыу – Фердаус – къошулду.
- Ёлгенле насыблыдыла сауладан дерча болгъанбыз. Энди бу сабийле къалай болсунла?
Аны сабийлерине кёз джетдирди Хурриет. Ала бир-биринден ууакъ. Хасаннга беш джыл, Хусейге сегиз джыл, Написатха – 13, эм тамадалары Зуриятха – 15 джыл.

- Аякъланырла, сабийле, Аллах айтса, бу бёрюкёз джашчыкъла кечеден-кюннге тирилирле. Мен бу къыз юйдегиге къалай этейим ансы? Тёртюсю да тышына чыгъар заманда, тыш джуртлагъа атылдыкъ да къалдыкъ. Аталарыны да къазауатда ёлген хапары 1941-чи джыл келген эди. Энди бу тёрт къызгъа не этейим – Джулдузгъа 22 джыл, Къундузгъа - 20, Зулийге – 18, Болдугъа да 15 джыл болады. Ий, бир-бирибизге бир сакъ болургъа кюрешейик.

Бу тиширыуну – Тотайны – къайгъысын бек ариу ангылады Хурриет: тёрт джетген къыз, тёрт чырайлы къыз аман адамланы кёзлерине илинирге болукъ эдиле. «Къызны ариулугъу башына джау» деб, бошму айтхандыла.

Была былай сёлеше тургъанлай, ючеулен эшиклени дынгырдатыб, кирдиле. Хурриет ол Къамчибай деген джийиргеншли бла Сергейни таныды. Ючюнчюню ала кеслери танытдыла: Къуртлу Эрменбайевич Араев. Саубитген, къутсуз къарамы болгъан адам. Къубас белибаууна тагъылыб тургъан герохундан къолун айырмагъанлай сёлешеди:
- Беш километр джолну джюрютюб, сизни къыйнамаз ючюн, бандит-сатлыкъ халкъны адамлары болсагъыз да, сизни эсебге алыргъа, кесим келгенме.
Хурриет кесин тыялмады:
- Нек болабыз биз бандит-сатлыкъ халкъ? Тиширыула бла сабийледен сора былайда эркиши кёремисиз? Эркишиле бары къазауатдадыла, былайдагъы сабийлени аталары бары фашистле бла уруш эте ёлгендиле. Шагъатлыкъ къагъытларыбыз джаныбыздадыла. Керек эсе, кёргюзтюрге боллукъбуз.
Комендант шашды:
- Къаллай буйрукъ бла тутулуб, сюрюлюб келгенигизни билмегенча этмегиз. Бусагъат, къарайым, сиз къаллай аскерчилени юйдегилери болгъаныгъызгъа.

Къамчибай, ол «къонакъ ода» деген комнатаны ачды да, комендант да, аны болушчусу Сергей да, бригадир кеси да ары кирдиле. Бираздан Сергей чыгъыб, «Тотай, сабийлеринги да алыб кир» деб, таууш этди.
Тотай къызлары бла ачылгъан эшикден киргенлей, бир бай юйге киргенча болду. Ода мазаллы, талай орундукъ, таянчакъ шиндикле, тюз шиндикле, тепсиле, джерге да омакъ кийиз джайылыб. Юч тамада да къызыл джабыу джайылгъан масаны артында былагъа огъурсуз кёзлерин джандырыб.
«Керти да, бизге душманнгача къарайдыла» деб келди кёлюне Тотайны. Уллу сёлешиб да кюрешмей, быланы паспортларын сыйырыб, аланы орнуна комендант мухур басыб, бирер къагъыт тутдурду. Анда уа джазыла эди – ким болгъаны, къайдан, не ючюн кёчюрюлгени, къысха биографиясы да. Тюбюнде да «бу къагъыт элден тышына чыгъаргъа эркин этмегени» айтыла эди.
Бу халда барыны документлерин сыйыра да, орнуна бу къагъытланы бере, кёзюу Хурриетге джетди. Комендант бир анга, бир джети сабийине кёз джетдире айтды:
- Сора сеннге къуру 30 джыл бола турады. Тиширыу джети сабий да табыб, 20 джыл болгъан къызча сакъланыргъа амал джокъду. Бу сабийле бары да сеникимидиле?
Хурриет ачыуланнганын билдирмезге кюреше, джууаб къайтарды:
- Быланы туугъан джылларына шагъатлыкъ къагъытланы барын аллыгъызгъа салгъанма.
Къуртлу бу ёхтем тиширыу бир айдан неге буруллугъун кёзюне кёргюздю, алай а «акъыллы болса, кесин, юйдегисин да ач ёлюмден къутхара билир» деди ичинден. Тышындан а, ышаргъан кибик эте, сёзлени тишлерини арасы бла чыгъара, мурулдады:
- Былайда эринг къазауатда ёлгенине, кесинг комсомол башчы, партизан бёлекде фашистле бла уруш этгенинге бир да къараллыкъ тюлдю. Джигитлигинги ишде кёргюзюрсе. Сорууларынга джууаб бираздан этерме. Джылгъа киргенле бла, бетден-бетге, бирем-бирем сёлешген этерикме алкъын.
- Къалгъан сорууларым къалай болса да, ашарыкъ бла къалай боллукъбуз? Къралдан болушлукъ болмаса, ашдан къырыллыкъбыз.
- Аны оноуун мадаргъа кёре этерикме, бригадир къарарыкъды негизге да.
Сора болушчусуна бурулду:
- Сергей, ала бла бол тышында.
Комендант бла бригадир кеслери къалгъанларында, Къуртлу, Къамчибайны имбашындан къагъа, махтады:
- Аперим, бу Хурриет дегенни кесим теблер акъылым барды, къалгъанла бла уа кесинг булджуй бер.
- Ол къызладан кишини джаратмадынгмы? Маджалларын сайлаб келтиргенме.
- Кёре барырбыз аланы да. Хурриетни бир джанына бир этейим да. Хы, ачдан къырыла башлагъынчы, бир болушлукъ этерик тюлбюз. Ишлетген а, эшекленича ишлет.
- Да бусагъатда иш деб иш да джокъду...
- Къалай джокъду, ол кесилген терек бачха ненча гектар джер эди. Дюккючледен тазалаб, алайын тюз этерге керекди. Дюккючлени уа, кебселе отуннга джаратырбыз деб, оноу этген шой эдигиз. Быланы ишге сюрюрюге керекди. Тамбладан башлаб. Бюгюн а, джайылсынла да от этерге къаура, къамиш джыйсынла. Бусагъат джылгъа кирген ариу къызла бла энчи-энчи да бир танышайыкъ. Аракъынгдан джукъ къалгъан эсе, бир джукъ уртлатчы.
- Аны уа, къурутмайма. Билеме да сени былайын джокълаучунгу,- дей, Къамчибай шкафланы бирине узалды.

Тартханы да бираз башына чабыб, комендант бир-бир чакъырыб, 14 джылдан тамадаракъла бла «ушакъ» этди. Тау намысда ёсген къызла, комендантны бетине къарамай, джерге къараб тургъанларын, уялыб этедиле дерге эсине да келмеди Къуртлуну. Мени сизни барыгъызны да алай-былай этерме деб, аманы бла келтириб сёлешгенин къызла иги ангылагъан да этмедиле. Джангыз ауазындан, ол хылымылы къарамындан бир затла сезиб, буюгъуб, къызарыб чыкъдыла.
Хурриет барын да эследи, артда къызчыкълагъа толу хапар айтдырырма деб, Къамчибайны ёкюргенине къулакъ салды.
- Тамбла бек къаты ишлетирикме. Бюгюн а, былайда сууукъдан къурушмаз ючюн, къаура, къамиш табханыгъызны джыйыгъыз.
Комендант да быладан айырыла, «адамлыгъын, джумшакълыгъын» билдирди:
- Хар эки ыйыкъдан келиб, меннге кёрюнюб, къагъытха да къол салыб турургъа керексиз. Келмей къалгъан – тутуллукъду. Алай а, сизге джюрюген къыйын болгъанын эсге ала, кесим келиб эсебге ала турлукъма сизни.

13

- Тоба, была тюз адамла тюлдюле. 14 джыл болгъан къызчыкъладан башлаб, Хурриетге дери, аланы ол къарагъанларын кёрдюгюзмю?,- деди Тотай.
- Бизге душманла, бандитле, сатлыкъла деб тургъан комендант, бизни джазыкъсыныб, эсебге алыргъа кеси келе турлукъду. Къуртлуну бир кир иннети барды ансы, джазыкъсынмагъа эди бир да бизни,- Хадижат да кёлюндегин айтды.
- Да не къан джаугъанды, былайда да болур бир джорукъ, закон. Зорлукъ этиб, неда ачдан къырыб къоярыкъ болмазла.
- Къайдам, Фердауус, къайдагъын сакълагъан да Аллахды, Аллах сакъласын барыбызны да,- Сапият да къайгъылы болгъаны кёргюздю.

- Сёзден хайыр джокъду. Бир-бирибизге билек бола, джашаргъа кюрешейик. Энди джайылайыкъ да, от этерча бир джукъ табала эсек, кёрейик.

Бары да Хурриет айтханны унутуб тургъанларына сейирсине, юйден тышына чыкъдыла. Атылыб тургъан фермагъа кириб, бригадир айтхан мюйюшде чалкъы, кюрек, сенек, оракъ дегенча затладан джарарыкъларын алыб, къамишле таба атландыла. Болгъанлары саз топуракъ болуб, талай сагъатдан къамиш кюлтеле бла артха келдиле. Аладан а не хайыр – отун болмаса, къыш къурушурукъларын ангыладыла барысы да.
- Ий, къызчыкъ, биз былайда къалай джашарыкъбыз? Отун джокъ, суу джокъ, чыракъ джокъ, ашарыкъ джокъ. Бу къан джауарыкъла бизни керти да къырыргъамы башлагъандыла?
Анасы Сапиятны сёзюне бары да тынгылаб тургъанларын кёрюб, Хурриет кёллерин иги этерча, джууаб берди:
- Кърал бизни ёлтюрлюк болса, аскерин, улоуун да бизге бёлюб, эшелонлагъа тыкълаб, бери джибермез эди. Былайда да, биз ёлмей-къалмай джашарча, бир затла этерик болур. Тамбла Къамчибай бла сёлеширикме. Ёзге, бизни адамгъа, халкъгъа санасала, хайуан вагонлагъа джюклеб, бери да келтирлик тюл эдиле. Кесибиз «хайт» демесек, боллукъ тюлдю. Сууну ол къамишле ёсген джерден ала турлукъбуз. Боз сууду, къайнатмай ичерге джарарыкъ тюлдю. Ол эшик аллында бёчкени джуууб, тазалаб, бери киргизтейик да, сора аны суу бла толтурсакъ, барыбызгъа да джете барыр. Айтама, къайнатмай бир уртлам суу да ичмегиз. Энди былай этейик. Азыкъ-аш болуб, небиз бар эсе да, ортагъа салыб, къарайыкъ. Адам башындан тенг этейик. Не къадар аяулу болмасакъ, кёбге джетмез. Алайсыз да джолда келген 20 кюннге хазна джугъубуз къалмагъанды. Къралдан не болушлукъ боллугъун тамбла бригадирден сорурбуз.

Былайдагъылада джангыз Хурриет эди орусча къыйналмай сёлешген. Къалгъанлада ангылагъанла болсала да, айтырын орусча эркин айталлыкъ джокъ эди. Къуру аны ючюн да тюл, Хурриет комсомол ишле бла тюрлю-тюрлю къуллукъчула бла тюбеше, сёлеше айланнганы себебли, законну-джорукъну иги биле эди. Аны юсюне да, Аллах берген ауузлулугъу, кючю, ётю бар эди. «Къылышча бир тиширыуду» деб, анга билмейми айта эдиле. Былайда да бу тёрт юйюрге башчы болуб, джашауларын тюзетиб башлады.

14

Экинчи кюн эртден бла къамчисин да чакъдыра, ауузу да от чагъа, ат белинден хахай этди Къамчибай:
- Чыгъыгъыз. Сабийледен къалгъан барыгъыз, гетмен, кюрек, балта, мычхы алыб, ызымдан тебрегиз. Иш керекле джетишмей эселе, берликме. Тебрегиз.

Тизилдиле сюргюннге тюшген къыйынлыла: Хурриет алларында, аны ызындан Хадижат бютеу юйдегиси бла, аны ызындан Фердаус 15-джыллыкъ къызы Зурият бла, аны ызындан Тотай мёлеклеге ушаш тёрт къызы бла.

Сагъат джарым чакълыдан терек бачхадан къалгъан тюзге джетдиле. Кёз джетген джер бары дюккючден толу.
- Ма бу дюккючлени къазыб, тамырлары-тюблери бла чыгъарыргъа керексиз. Ингирде ишигизге къараб, анга кёре ашарыкъ берилликди сизге. Хар чыгъарылгъан дюккючге бир къара ётмек аллыкъсыз. Башлагъыз. Мен, кюн бата келиб, эркинлик бергинчи, бир джукъгъа тебмегиз.
- Къол къабла джокъмудула?- деб сорду къайсы эсе да тиширыуладан.
- Хы, ол бийче къолчукъларыгъыз берч болуб къалырла дебми къоркъасыз? Хейт, бандит сюрюу,- деб, къамчисин ойната, кетди бригадир.

Балчыкъ, мылы джерде терек дюккючлени тюблери бла къобарыб алгъан бек къыйын ишди. Артыкъсыз да юч ыйыкъны мал вагонлада аш-суу эркин болмай, къымылдар онг болмай, санлары къурушуб келген тутмакълагъа. Былайда да мекям эркин болмай, бир-бири юсюне къаланыб, солуу табмагъан зауаллылагъа. Бир сагъатдан бары да мууал болдула, джангыз Хурриет бла Хадижатны 16-джыллыкъ Парисбийи табигъат берген уллу кючлерине таяна, кюрек бла да, балта бла да, мычхы бла да узалгъанларыча узаладыла. Терекле кесилгенли кёб болмагъаны себебли, дюккючлени терек тамырла кючлю тутуб турадыла. Кюн батаргъа, юслери башдан аякъ кир, балчыкъ болуб, юч мазаллы дюккючню джерден чыгъаргъан бла къалмай, мычхы бла тартыб, балта бла джарыб, джаркъала этдиле.
- Юч ётмек алырча болдукъ. 23 адамгъа юч ётмек – бирер туурагъан джетерик болур,- Хурриет ышарды.
Ичи комендант бла бригадирге от къайнай турса да, тышындан а нёгерлерин джарыкъ этерге кюрешеди.
- Эки ыйыкъгъа джетерик болур биргебизге келтирген къакъ этчик, нартюх. Андан сора, не болурун билмейме,- деди Хадижат.
- Аллах джаратхан джанларын атыб къоймаз,- башха не айтыргъа билмеди Тотай.
Была джаркъалагъа олтуруб, бир-эки сёлеширге, бригадир кёрюндю. Узакъдан огъуна къамчисин силке келди да, джууукъ джетгенлей, ауузу от чакъды, «анагъызны алай-былай» деб, кир, хылымылы сёлешди. Къазах тил къарачай тилге джууукъ болгъаны себебли, кёб сёзюн бары да ангыладыла. Быллай сыйсыз сёзлеге юренмеген тиширыула, къызла да джунчудула. Ол а, къызгъандан къыза барады:
- Нек ишлемейсиз? Былай бла ёмюрде да бошалмаз бу иш. Былайын джазгъа сабан этерге керекбиз. Мен сизге он ётмек алыб келеме, сиз он дюккючню чыгъаргъан болурсуз деб. Быллай саботаж ючюн а бир ётмек да бералмам сизге. Ишлегиз. Энтда бир дюккючню чыгъармасагъыз, иерик тюлме.
- Ай, Къамчибай, бизге былай къаты болма. Сен да адам, биз да адам. Динибиз да бир, тилибиз да ушашды,- деб, джалынчакъ ауаз бла айтды Хадижат.
Ангылады, барын да ангылады Къамчибай. Шашды.
- Адам менме, сиз адам тюлсюз, сиз сатлыкъласыз, бандитлесиз, адам ашаучуласыз. Чегетледен тутуб келтиргендиле сизни бери.

Хурриет юсюне алынды.
- Эшек, хайуан, сен адам болсангмы сёлеше турлукъ эдинг быллайла. Ма бу джаркъа бла уруб, башынгы эки джарыб къоярма.
Къамчибай Хурриетни къолунда джаркъагъа да кёз джетдире, атын арлакъгъа атлата, къычырыкъ этди:
- Сени ол сёзлеринг ючюн, тюрмеге джыйдырмасам иги къара. Фермагъа барыб, сакълаб туругъуз. Мен комендантны алыб джетейим.

Юйге джыйылгъанларында, арыгъанлары татыб, хар ким одасындан кёрюнмей биразны турдула. Сапият а кыскыныкга киргенди.
- Энди, къызчыкъ, тамбла келиб сени тутб кетселе биз къалай боллукъбуз? Сенден сора ауузу, тили болгъан да джокъду. Бир эркиши болмагъанына да бир къара былайда.
- Къоркъма, Сапият (анасыны атын айтыб сёлешиучен эди Хурриет), джукъ да болмаз. Бригадирге кесибизге алай сёлешдириб, тынгылаб турсакъ, ол башыбызгъа миниб къаллыкъды. Комендант къаллай ит эсе да, биз айтханнга да тынгыларыкъ болур.
- Огъай, Хурриет, ала экиси да бир итни киридиле. Къаргъа къаргъаны кёзюн алмайды.
- Кёрюрбюз. Тынчаяйыкъ, бираз арыгъанбыз.

Экинчи кюнюнде бригадир бла бирге комендант келди, биргесине да эки милича бар. Къалгъанланы биягъы ишге къуууб, Хурриетни алыб кетерге изледиле. Алай а, бары да тёгереклерин къуршалаб, Хурриетни бермез дыгалас этдиле.
Комендант ариу сёлешди:
- Хурриетни соруугъа элтебиз. Соруу этилгенден сора, ызына къайтарлыкъбыз, бюгюн огъуна.
Хурриет кеси талай сёз айтыб, адамланы рахат этди. Эки ат джегилген арбагъа олтуртуб, эки милича да эки джанында, Хурриетни алыб кетдиле.

15

Миличала тышында къалыб, комендатурагъа къуру экиси кирдиле: Къуртлу бла Хурриет. Комендант Хурриетни кесине къаршчы олтуртуб, бетине джити къарады:
- Сора, бригадирни башын джаркъа бла эки джарыргъа излегенсе.
- Джарыргъа излемегенме. Сау кюнню ишлеб, дюккючлени чыгъарыб, джарыб кюрешдик тюнене. Хар дюккючге бирер ётмек берирме деген эди. Бермеди. Анабызны-атабызны къоймай, юсюбюзге темирчилеб, аны этгенин кёрсегиз...
- Мен билмеген Къамчибай тюлдю. Алай а, сиз къралны джауларысыз, ол не этсе да тюз болуб барлыкъды. Бир айгъа сизни тыяргъа эркинлигим барды, андан сора уа махкеме айтхан болур. Ёзге кесинге, алайда адамларынгы барына да джараргъа излей эсенг, сени бла келиширге боллукъбуз.
Хурриет соруулу къарады.
Къуртлу Эрменович ёрге туруб, ары-бери бир-эки атлам этди да, сора къолун да силкиб айтды:
- Мен кёлдегин соза турмай айтайым да, боллукъ болур. Мен сени къараб кёргенли, сенсиз джашаялмазлыгъымы ангылагъанма. Мен юй бийчемден эртде айырылгъанма. Сенича бир тиширыугъа тюртюлгеним насыбымды. Сени бла тослукъ джюрютейик демейме, кёлюнге джукъ келмесин, юйленейик да бирге джашайыкъ дейме. Сабийлеринге да, алайда ол юч къарачай юйюрге да – барыгъызгъа да – къыйналмай джашарча, таблыкъла къурайым.
- Огъай десем а, не боллукъду?- Хурриет сынаб къарады.
- Огъай десенг – бир айны былайда тыярыкъма, андан сора ишинге махкеме къарар. Ол айны ичине ахлуларынгы къанларын ичер Къамчибай. Сагъыш эт, «огъай» дерден алгъа.
- Сора сизни сюймеклигигиз джукъгъа да тийишмейди. Сизни бла джашагъандан сыйсызлыкъ не болур?
Комендант ышаргъан маталлы бир зат этди.
- Бир айдан башха тюрлю сёлеширге да болурса. Ары дери иги акъыл келсе башынга, билдирирсе.
Сора комендант миличаланы чакъырды да, «зинданнга атыгъыз муну» деб буюрду.

16

Экинчи кюн комендатураны аллында къарачай юйдегилени барын кёрюб, Къуртлу бек сейирсинди. Сапият башлады:
- Мени къызым Хурриет къайдады?
Башхала да ол сёзню къычырыб башладыла. Бир бёрю улуй башлаб, къалгъанла да аны къатлаб улугъанча, болду хал. Къуртлу къолун кёлтюрдю да, дауур тохтагъанында, ачыкъ айтды:
- Хурриет бригадирни башын джарыргъа излегени ючюн тутулубду. Сапият, къызыгъыз бла сёлеширге излей эсегиз, сёлешдирейим. Сора, миличагъа бурулду:
- Бу тиширыуну Хурриетге джибер.
Шошлукъ бла хайырлана, дагъыда айтды:
- Терсни-тюзню махкеме айырлыкъды. Ары дери джууаблы къуллукъчу ишни болушлусун билир ючюн, сизге да тюберикди, соруу этерикди. Бир айдан иш бир джанына боллукъду. Ишни джарсытыб, бюгюнча былай келсегиз, бунтха санарыкъма. Алай болса уа, кимигиз хаписге тюшерикди, кимигиз башха джерлеге ийилликди, сабийлеригиз сабий юйлеге берилликдиле. Ангыладыгъызмы?
- Ангыладыкъ, алай а бизге бригадир бачхадан чыгъарылгъан хар дюккюч сайын бир ётмек берирге деген эди. Тюнене ишибиз ючюн бир джукъ да берилмегенди.
- Тамбла, тинтиучю бла бирге келиб, хар негизге да къарарыкъма, тынгыларыкъма. Бюгюн а, ызыгъызгъа къайытыгъыз да, бир дюккюч чыгъарсагъыз да хайырды, ишлегиз.

Сапият да, кёлюн бираз басыб, къалгъанла бла ызына айланды. Къызы айтхан къагъытны джарашдырыб, тамбла колхозну аралыгъында почтагъа барыб, ашырыргъа кереклисине сагъыш эте барады.

Была фермагъа джыйылгъанларында, кюн батаргъа къысылгъан эди. Беш км ары, беш км да ызына келгенлери да татыб, бюгюн джукъ ишлеялмазлыкъларын ангыладыла. Орус тили игирек, хаты ариууракъ болгъан бир къызгъа Хурриет айтханланы джаздырыб, барына къол салдырыб, тамбла почтадан ашырырча болду Сапият. Зауаллыла къайдан биллик эдиле, почтаны тамадасы сюргюннге тюшген халкъланы адамларындан мектупланы-письмоланы комендантха кёргюзмей, ашырмаучусун.

17

Тюгел бир ай да турмай, ишине махкеме да къарамай, Хурриетни башына бош этдиле. Хурриет фермагъа келгенинде, юйде ууакъ сабийле бла, алагъа кёз-къулакъ бола тургъан анасы Сапиятны кёрдю. Анасыны къымылдагъаны, сёлешгени да акъырын. Сабийледе да алгъын тирилик джокъ. Барын да къучакълаб, хапар сорду Хурриет.
- Хапар кёбдю, сени къалай ийдиле?
- Билмейме, башына сиз почта бла ийген къагъыт джарагъан болур деб келеди кёлюме.
- Къайдам. Не эсе да, иги болду келгенинг. Къамчибай къаныбызны ичеди. Хадижатха, «Тамада къызынг Асиятны манга эрге бер»,-деб, къадалыб турады.
- Да не къан джаугъанды былагъа: комендант эсе, манга къадалыб, бригадир эсе Асиятха къадалыб...
- Къызчыкъ, «бирини амалы джокъ, бирини иманы джокъ» деб, эшитгенмисе? Эки ыйыкъ Кавказдан келтирген азыгъыбыз тауусулгъанлы. Адамла тёзерге кюрешедиле, алай а ачлыкъ аман затды. Къарыусуз бола башлагъанбыз. Сабийлеге къабдырыргъа кюрешебиз табханыбызны, ёзге ала да джукълана башлагъандыла. Эки дюккючден ары къобаралмайдыла, арт ыйыкъда уа бир дюккюч да аууур тийиб башлагъанды. Ол иш ючюн берилген бир ётмекни кимге джетдиргин? Барыбыз да 23 адам бола шойбуз. 23 адамгъа бир ётмек – ол неди? Бу болум бла хайырланады ол итден туугъан къысыкъкёз.
Кюн сайын ол къонакъ юйню ачыб, Хадижат бла сабийлерин ары чакъырыб, аланы сыйлайды. «Не Асиятны манга бересиз да – ач ёлюмден барыгъыз да къутуласыз. Не бермейсиз да, барыгъыз да ачдан къырыласыз». Ол джарлы къатын да тели болуб бошады. 16-джыллыкъ джашы Парисбий анасын, эгечлерин да тыяргъа кюрешеди, ала бла кириб, Къамчибайны садакъасына тиймейди. Тоба, уруб алалмайды ансы, анасына, эгечлерине да бек хыны сёлешеди. Бюгюн а «той-оюн этерикбиз, бюгюн туугъан кюнюмдю» дегенди Къамчибай. Туумай къалгъан ол болгъа эди дуниягъа. Аны себебли кюнортагъа дери ишлерикдиле – келе болурла.

Хурриет бла анасы айтырларын бир-бирине айтыб да бошагъынчы, арбазда адам тауушла чыгъыб, «дюккюшчюле» юйге кирдиле. Хурриетни кёрюб, шум болдула да, сора джетиб, къучакълаб башладыла. Парисбий да къатына келиб, не этерге билмей джунчуду. Хурриет аны кесине къысды да, «къоркъма, огъесе, бир айгъа адам къоркъарча болубму къалгъанма» деб, адамланы ышартды.

Айтханыча, бир сагъатдан Къамчибай келди.
- Ай аман къарачайла, бюгюн мен сизни тойдурлукъма. Бюгюн мени туугъан кюнюмдю. Бюгюн тебсерикбиз. Бюгюн къууанч кюндю.
- Хоу, бюгюн къууанч кюндю. Игит да тебсейбиз. Хурриетни кёрмеймисе?- Парисбий сюйюмчю айтханча айтды.
Тёгерек шум болду. Къамчибайны бети къаралды. Джукъ да айтмай, къонакъ юйге кириб кетди.

- Нек тебсемейбиз? Аллахха шукур, ичибизде ёлген джокъ, ауругъан джокъ. Барыбыз да бир юйюрча джашайбыз. Хурриетибиз да келди,- Тотай эки гитче джаркъаны алыб, харс къагъа башлады. Сора, тамада къызы Джулдузгъа айланыб, «къобузунгу ал да бир сокъчу»,- деди. Къалгъанлагъа уа:
- Биз насыбсызла да, нени орнуна да къобузну алгъанбыз,- деб, ауазы къалтырады. «Джылаб къояр да» деб, къоркъуб, Хурриет сёзню башха джары бура:
- Къобуз да бар эсе, бюгюннге дери айтмай нек тургъансыз. Къобуз келгинчи да санланы бир къымылдата тебрейик. Мен комсомочу къыз, Парисбий къачан чакъырады деб сакъламай, кесим аны чакъырама тебсерге,- деб ышарды.
Парисбийни уялгъандан бети огъуна къызарды. «Сюеги мазаллы болгъанлыгъына, не сабийди алкъын»,- деди ичинден Хурриет.
Алай болса да, тебсей башлагъанларында, аны усталыгъына сейирсинди Хурриет. Не онглу тойчу джаш да андан таб къымылдамаз эди. Бираздан Парисбийни башха къызла сыйырдыла.
- Тотай, джигит тебсерге къайда юреннгенди?
- Къобузчу эгешлери бла юйде тебсей юреннгенди. Тойлагъа джюрюр заманнга джетдирмедиле да бизни...
- Тотай, бюгюн мыдах болма, Аллах ючюн. Кесинг башлатханса тойну. Сабийле да бир кёз ачсынла.

Тебсемеген къалды болмаз. Къобузну согъа билгенле дагъыда чыкъдыла. Къууанчны Къамчибай бузду. Ол къонакъ юйде аракъыны къуя да иче, иги эсиргенинде, аш юйге чыгъыб: «Прекратить!» деб ёкюрдю.
- Бюгюн мени туугъан кюнюмдю. Айтханымча, мен айтхан адамла бирем-бирем кириб, ётмекни, башха саугъаланы алыргъа боллукъсуз.
Къууанч къууанч бла, алай а, ашарыкъ сагъынылгъанында ач адамла къонакъ юйню эшиклери таба къараб тохтадыла.

Эм алгъа Сапият чакъырылды да, кириб, тогъуз башлы юйюрлерине эки ётмек, бир кесек татлы затла да алыб чыкъды. Аны ызындан Фердауус кириб, бир ётмегин, сабийлеге джараулу бир-эки затны кёргюзтдю джыйылыб утргъанлагъа. Алай эте, хар юйюр башындан барына бирер зат берилди. Эм артда къонакъ юйден бир машокну да сюйреб, Хадижат чыкъды – неси бар эсе да, «артдан кёргюзтюрме»,- деди. Хар не да аны бла бошалыб къалса, бек таб боллукъ эди. Хадижат къызыны къулагъына неле эсе да шыбырдагъанын эследи Хурриет. Асият разы болмаса да, къонакъ юйге атлады.

Адамла джангыдан той этиб да башлаялмай, армау болуб тургъанлай, Хурриет айтды:
- Хар ким одасына барыб бираз солуюкъ да, той этейик десегиз, дагъыда башларбыз.
Адамла чачыла башларгъа, къонакъ юйден къычырыкъ этиб джылаб, Асият чартлаб чыкъды:
- Эшек, манга артыкълыкъ этерге излеген хайуан.
Хурриет да, къалгъанла да джюрексиннген къызны тёгерегине басыннган сагъатда, къолунда да джаркъасы бла къонакъ юйге атылгъан Парисбийни киши эслемей къалды. Къычырыкъладан илгениб, ары чабханларында, не кёрдюле: Къамчибай полгъа тёнгереб, башы уа адам танымазча, Парисбий а, джаркъа бла аны башын тюйгенин тохтатмай бардыра...
Хурриет аны кючден-бутдан айырды бригадирден. Суу келтиртди да, аны башын джуууб, уруб келген къанын буштукъла бла тохтатыргъа кюрешди. Къамчибайны санлары титирей-къалтырай келдиле да, тохтадыла. Хурриет аны джюреги болгъан джерге тийиб, къулагъын салыб да кёрдю, бир да джукъ эшитмеди. «Ёлдю» деди.

Ары дери шум болуб тургъанла бирден сёлеше башладыла. «Къан джаудурдунг кесинге да, башхалагъа да» деб, сыйыт-къычырыкъ этиб башлады Хадижат. Хурриет аны къалай тыяргъа билмей, столда терен табакъ бла сууну алыб, бетине таууш этдириб урду. Сууукъ суу бетине «штап» деб тийгенинде, бираз эс джыйды джарлы къатын.
- Энди бу сабийни тюрмеде чиритирикдиле. Бу джарлы Асиятны соруу эте джюрексиз этерикдиле. Экисини да орусча сёлеше билгенлери джокъ.

Барын да джазыкъсынды Хурриет. Быланы ичинде орусча сёлешиб кесин джакълаялгъан къой, айтырын толусу бла айтыб, ангылаталлыкъ да джокъ эди. Сора, барын да аш юйге джыйыб, айтды:
- Бригадир манга артыкълыкъ этерге излегенди. Мен кесими андан къоруулай, джаркъа бла аны башына талай кере ургъанма. Ол анга ёлюм бла бошалыр деб, эсиме келирча тюл эди. Сиз ангылаймысыз мен не айтыргъа излегеними?
- Ангыламай а, бек ариу ангылайбыз. Мен этгенни бойнунга алыб, сен мени къутхарыргъа излейсе. Сора сени хаписге атарла, мен а былайда не бетим бла джашарма? Болмазлыкъ ишди бу,- деди Парисбий.
- Мен хаписге-тюрмеге тюшерик тюлме. Мен кесими джакълай билликме. Аны себебли алама бойнума да бу ишни. Джангыз, биригиз да, мен айтхандан башханы айтмагъыз. Къайтарама: къонакъ одагъа чакъырыб, эсириб тургъан Къамчибий манга артыкълыкъ этерге умут этгенди. Андан кесими къоруулай, алайда столда тургъан джаркъаны алыб, башына талай кере ургъанма. Сиз къычырыкъгъа киргенигизде, болгъанны кёрдюгюз. Эс джыйыб, мен аны сау къалдырыргъа да кюрешдим – алай а, ёлдю, анда да бир ёлсюн.
- Къызчыкъ, сен сабийлеринге сагъыш этемисе?- Сапият къызына разы болмай къарады.
- Этеме. Барыгъызгъа да этеме сагъыш. Кесими да, барыгъызны да къутхармасам иги къарагъыз. Бу къанлы ишден къой, ачлыкъдан, ол ауур ишден да къутхарлыкъма. Джангыз, мен айтханны айтыб туругъуз, ким сорса да. Тамбла комендантха барыб, кесим ишни таб этерикме. Ары дери...

Эшик дюнгюрдеген бёлдю сёзюн Хурриетни.
- Бармыды киши юйде?- комендантны ауазы чыкъды.
Хурриет барыб эшиклени ачды.
- Къуртлу Эрменович, иги болду келгенигиз. Кесим сизге барайым деб тура эдим. Мен «хо»-ма сиз айтханнга. Къонакъ юйге кирейик да рахат сёлешейик.
Къонакъ юй таба бара, къалгъанлагъа «одаларагъызгъа чачылыгъыз»,- деди.

18

Комендант къонакъ юйге кирир кирмез, юй тюбюнде бригадирни кёрдю. Тёгерегине айланыб, бууунундан тутуб кёрдю, башын джюрегине салыб тынгылады. «Да бу суууб, къата турады да»,- деди. Столда бир башланыб тургъан бла бир бош аракъы шышаны эследи. Башланнган шышадан стаканны толтуруб ичди да, ёлюкден узагъыракъ тепсиге джанлаб, Хурриетни да кесине къаршчы олтуртду.
- Айт, не болгъанын, тюзюча, джашырмай – мени алдар умут этме.
- Бюгюн бригадирни туугъан кюню кёре эдим. Бир кюнню кечирек бошласагъыз эди мени, бу палах боллукъ тюл эди.
- Аны туугъан кюню болгъанын билеме – аны алгъышлар ючюн келген эдим. Сора уа?
- Къамчибай бюгюн адамланы да ишден эртде ийиб, кеси да бир сагъатдан ызларындан келеди. Барыбызгъа да тебсегиз, джырлагъыз дей, бу одагъа киреди. Былайда ашхы ичиб, эсириб, хар юйюрню башчыларын чакъырыб, бирер ётмек да береди. Мен киргенимде, «сен ариу тиширыуса, мен сени некях этиб экинчи къатын этейим. Мени бла болмасанг, комендант некяхсыз теблерикди сени» деб, хылымылы сёлешиб тебрейди. Мен бурулуб чыгъыб тебрегенлей, джетиб белимден бууады да, кёлтюрюб орундукъ таба тебрейди. Столда джаркъагъа къолум джетеди да, аны бла башына уруб тебрейме. Джыгъылгъанында да тохтамай ура болур эдим – былайдагъыла джетиб, бир джанына сюйрегенлеринде, эс алай джыяма. Терк болгъан ишни хапары да къысхады.

- Айтханынг ётюрюкдю. Бригадир сеннге артыкълыкъ этерге излемегенди. Сеннге тиерге аны ётю джетерик тюл эди – ол биле эди мени санга къалай къарагъанымы. Кимге артыкълыкъ этерге излегенин, бу ишни да ким этгенин – кёрмесем да айтыргъа боллукъма. Алай а, сен айтханча болсун. Мунуча сылхыр бригадирле кёбдюле, сен а –бирсе. Мени бла боллукъ эсенг – бу ишни башын шош джабыб къояргъа сёз береме.

Комендант туруб келиб, Хурриетни бойнундан къучакълады. Аны бла тохтамай, кёлтюрюб, орундукъ таба атлай тебреди.
- Тохта,- деди Хурриет, ёлюкню къатында оруннгамы кирликбиз? Тохта. Санга да табыллыкъды бир джаркъа, кюч бла алама десенг мени.

Комендант тохтады.
- Сен мени сюймейсе. Ол сабийни башын алыр ючюн, кесинги къурман этесе.
- Ким сабийни?
- Къой, кишдик-чычхан оюнну ойнамайыкъ. Муну ёлтюрген Парисбийди. Не ючюнмю? Аны эгечин кесине тос къатын этерге излегенин айтхан эди манга алгъаракъ Къамчибий. Аланы къутхарыргъа излей эсенг – орундукъдан къачма.

Хурриет бираз тынгылаб, айтды:
- Юч тилегим барды да, сени къолунгдан келликди, аланы тындырсанг, сени бла джазыууму бир этерге боллукъма.
- Айт,- деди комендант.
- Биринчиси. Былайда бош комнатала кёбдюле. Аланы ачыб, юйюрле эркин орналырча эт. Экинчиси. Къралдан бизге не болушлукъ буюрула эсе, аны бизге толусу бла табдыр. Аны юсюне кесинг не къошала эсенг да,- былайда киши ачдан ёлмезча эт. Ючюнчюсю, бу ауур, дюккюч ишден бизни бош эт.

Комендант джелкесин къашый, къолун силкди:
- Комнаталаны бусагъат огъуна ачайым. Кърал болушлукъ толусу бла сизге джетерча этейим, алай а ол джетгинчи сиз къырылыб къаллыкъсыз – аны ючюн сиз ач азаб сынамазча мадарла къурарыкъма. Аш, кийим джаны бла не, къаллай бир кереклигиз бар эсе – джазыб бер, джер тюбюнден, кёк башындан табсам да, кереклигизни табарма.
Ишни юсюнден. Былайда бусагъатда дюккючледен башха иш джокъду. Иш джокъду десем, сизни башха джерге кёчюрлюкдюле – табсыз джерге тюшерге да болурсуз. Андан эсе, кюнюне бир дюккючню къурутсагъыз да, джукъ айтмам. Бек къыйын иш болгъаны ючюн а – артыкъ ашарыкъ, киерик дауларма да, сизге табын этерме.
- Келишдик,- деди,- Хурриет, алай а, бюгюн, былайда манга тийме. Бу ёлюкню не къадар дженгил былайдан къурутур бир амал эт. Полда ол кийизге чырмайыкъ да, арбазгъа бир чыгъарайыкъ. Алайдан да къуруталсанг, бюгюн огъуна бир къурут. Бу ёлюкню бир джанына этген кюнден башлаб, бирге джашаб башларбыз.

19

Алайдан чыкъгъаны бла Къуртлу салыб ёлген бригадирни юйюне барды. Къатыны чыкъды да, кёзюне соруулу къарай, «бригадир юйде джокъду»,- деди.
- Къайда болгъанын билемисе?
- Билмейме, къайсы къатынындады, къайдам.
- Алай эсе, къайда болгъанын мен айтайым. Эшикде сюелмей, юйге кирирге боллукъмуду?
- Боллукъду, алай юйде къуру экибиз тургъанлай келиб къалса, «мен болмагъан сагъатда тыш адамны юйге нек ийгенсе» деб, сен кетгенден сора, ёлтюргюнчю бир тюер.
- Къоркъма, келлик тюлдю. Сора, сени тюйгенин къоймагъанды ол.
Къатын тёгюлдю.
- Мен сизге тарыгъа-тарыгъа тургъанма, алай а бир да тюрленмейди. Бригадирден мен кёрмеген не къалды. Аны палахындан ёмюрлюкге сабийсиз къалдым. Мынга не сенден, не миличадан бир оноу нек джокъду? Къазауатха да бир алмадыла, алай анда бир ёллюк эсе да.
- Алтынай, аны ёлгенин эшитсенг, дагъыда аз бек джыламазса.
- Къууаннгандан джыларгъа да болурма, ансы... Меннге джетдирген азабын, Аллах джетдирсин анга.
- Алтынай, Аллах джетдиргенди. Бир къызгъа артыкълыкъ этеме деб, юсюне чынгагъанлай, ол таякъ бла башына уруб ёлтюрюб къойгъанды. Энди сюйсенг, тыйыншлы органлагъа билдирейик да, иш къозгъалсын. Не да, акъырынчыкъ, кеси ёлюмю бла ёлгенди дейик, терк огъуна къабырлада джерге кёмейик. Къалай десенг алай.
- Огъай, меннге керекмиди ол сыйсыз ишни юсю бла махкемеге барыб айланыргъа. Ол къызны къолун бир тутар эдим бу итден мени къутхаргъаны ючюн.
- Алай эсе, уллу таууш чыгъармай, тамбла огъуна джерге кёмейик. Ёлюгюн къабырлада юйчюкге келтирейим, алайда не кереклисин да этигиз да, тамбла кюнортагъа дери асралсын. Мен да келирме. Адам кёб болмасын.
- Аркъан бла тартсанг да кишини келтиралмазса. Халкъны къанын ичиб тургъанды, кимин тутдуруб, кимин кёчюртюб. Таб къабыр кимге къаздырыргъа да билмейме.
- Къыйналма, къабыр орун айырсынла, къазарыкъланы мен ала келирме эртден бла.

20

Бир сагъатдан артыкъ болады Сапият бла анасыны арасында баргъан даулашлары.
- Къызчыкъ, сен кесинги ол Парисбий ючюн къурман эте тураса, ол этгенни да бойнунга алыб.
- Сапият, ол сабийден сора арабызда эркиши джокъду. Ол къуру эгечини тюл, барыбызны да сыйыбызны сакълагъанды. Меннге аууз джетдирселе да, этериги алай эди. Керти эркиши боллукъду. Ол сылыкъгъа эрге чыкъгъаным а – барыбызны да ачлыкъдан, азабдан къутхарыр ючюндю.
Бюгюн бютеу комнаталаны ачарыкъды, биз да – тогъуз джан – энтда эки комнатагъа джайылырбыз. Къалгъанла да анга кёре. Ашарыкъ бла керексиз боллукъбуз. Иш бла да къыйналлыкъ тюлбюз – атын этген болмаса.
- Къызчыкъ, Кюрдамир келиб къалса уа не айтырса? Шыйыхны айтханын унутханмыса?
Хурриет биразны тынгылаб турду. Сора таукел айтды:
- Мен шыйыхлагъа алай бек ийнанмайма. Келиб къалгъан тёреси болса уа – «сабийлеринги бирин да ачдан ёлтюрмей сакъладым, мени уа ёлгеннге сана» дерме.
- Да Аллах кесиди Тёре. Мен кёлюме келгенни айтдым.

Ким биледи, дагъыда даулашырыкъ болур эдиле, комендант эки адамы бла келиб къалмаса.
- Бу сизни джангы бригадиригизди – Асылбай. Бу уа – Серикбай моллады.
Къарачайлыла бир-бирине къарадыла: молла уа нек келгенди экен?
Джангы бригадир ачхычларын зынгырдата, бютеу одаланы ачды да, «хар ким адам саныгъызгъа кёре джерлешигиз. Комнатала барыгъызгъа да джетерикдиле»,-деди. Андан сора, Асылбай эки машокну сюйреб келди.
- Бир машокда кийимле бардыла, экинчи машокда ашарыкъ. Кесигиз юлеширсиз. Арагъыздан бир тамада айырыгъыз - мындан ары ишни мен аны бла бардыра турур ючюн.
- Хурриетди тамадабыз,- деб къычырдыла бары бир аууздан.

Сора сёз моллагъа джетди.
- Мен бюгюн бери иги джумуш бла келгенме. Хурриет былайгъа кел. Къуртлу Эрменбаевич, сиз да былайгъа келигиз. Аллахны эмда бу джамагъатны аллында мен сизни эр бла къатын этерге башлагъанма. Къуртлу, сен разы болуб аламыса Хурриетни кесинге юй бийчеге эмда ёлгюнчю аны джанын къыйнамазгъа сёз беремисе?
- Береме,- деб, таукел айтды комендант.
- Сен а, Хурриет, разы болуб чыгъамыса Къуртлугъа эрге эмда аны джанына тиймей джашаргъа сёз беремисе?
- Береме, алай а бир сорууум барды.
- Сор,-деди молла.
- Мен комсомолчу къызма. Дин некях иги болур, алай а закон-джорукъ бла нек юйленмейбиз, Къуртлу?
- Мен комендантма, сюргюннге тюшгенлеге къарайма. Сиз а – къралны душманларысыз, атыгъыз – спецпоселенец. Мен джазыууму къралны душманы бла байларгъа эркинлигим джокъду, аны себебли этдиреме некях. Мадарсызлыкъдан. Ангылата билдимми, Хурриет?
- Хоу, ангыладым. Сен – къралны-джорукъну тутхучу – мени бек сюесе сора, мен къралны душманы болгъаныма да къарамай, мени кесинге ала эсенг. Сора бизге киши ишекли болмазча, къайда джашарыкъбыз сени бла?
- Сен былайда джашарыкъса, мен келе-кете турлукъма. Къонакъ юй бизни отоуубуз боллукъду.
- Огъай,- деди Хурриет, мен ол юйде джашаяллыкъ тюлме, билесе не ючюн.
- Алай эсе, одаладан бирин сайларса. Бир ыйыкъгъа уа бюгюн мени бла кетериксе. Бармыды башха сорууунг?
- Джокъду,- деди Хурриет.

Некях аны бла битди. Бары да юслерине суу къуйгъанча болдула. Хурриетни кёзюню къыйыры Парисбийге джетди: бет къаны тюрлениб эди. Кесине къысыб, аны башын, сабийни башын сылагъанча сылары келди, бу ишни болушлусун айтыры, ангылатыры да. «Аллай бир заман да келир» деди кеси кесине.

21

Бир ыйыкъдан келди Хурриет. Анга алгъынча джарыкъ болмадыла, аллына чабмадыла. Сёлешген да кёзюне къарамай сёлешди. Джукъ да айтмай, анасы бла, сабийлери бла энчи къалыргъа ашыкъды Хурриет. Алай а, ала да къууандырмадыла аны. Уллу эгизле уа – Карл бла Фридрих – талай сагъатны сёлешмей да турдула. Джангыз экиджыллыкъ Гинджичик Хурриетни кёлюн джазды. Алай болса да бир-эки кюнден сабийле бары да ачылдыла.

Ишге барыуну-келиуню, ашарыкъны юлешиуню къолгъа алды Хурриет. Асылбай бла арасын таб болду, болмай да къалай къалыр эди – ол комендантны къатыны эди, таша къатыны болса да. Ишге алгъынча джюрюселе да, кюнюне бир дюккючню чыгъарадыла. Комендант да ыйыкъда бир-эки кече къалыб кетеди. Юйню сууукъгъа санаб, отунла келтиртгенди да, энди суууукъ бла къыйналгъан джокъду.

Былай эте, 1943-1944-чю джылны къышындан сау-эсен къутулдула бары. Былайлада болуучусуча, джаз бек эртде келди. Кюн тийгени бла къыздыра башлады.
- Къызчыкъ,- деди Сапият, былайда бир кесек джер берселе, бир энчи юй маталлы бир зат этер эдик. Кесибизни бачхабыз болса, бир бау кибикчигибиз болса, ийнек-зат да тутар эдик.
Хурриет комендантны богъурдагъындан алыб, суудан, джолдан, фермадан да узакъ болмагъан, юйге, бачхагъа да джетерча, иги кесек джер алды. Кючю, тирилиги, болуму бла биягъынлай сейирсиндирди хар кимни Хурриет. Къараб къарагъынчы беш бёлмели уллу юйге джораланнган фундамент салды маммат кюч бла. Алай а, ашлана да, къанай турлукъ, ёмюрде да сау болмазлыкъ, бир джара да салдыла Хурриетни джюрегине ол бек ышаныб тургъана адамла.

Комендантдан, бригадирден да тилеб, ишге барыр орнуна, адамланы тамбла юй тюб джараштырыргъа кесине мамматлыкъгъа чакъырды Хурриет. Кечесинде халкъгъа айтды: тамбла ишге барыучу заманда, дюккюч къобарыуну орнуна, фундамент салыргъа манга келирсиз. «Огъай» деген болмады. Эрденбласында Хурриет кеси алгъаракъ туруб, джерчиги таба джанлады. Кеси тюрт-мюрт эте турду – келген джокъ.
«Былагъа не болду экен?- деб, барса, аш юйден къычырыб сёлешген тауушла чыкъдыла. Терезеле ачыкъ болгъанлары себебли, кимле сёлешгенлери танылырча, ауазла кескин эшитилинедиле. Терезе тюбюне барыб, эски терек дюккючге олтурду Хурриет.
- Къызларыбызны комендантланы тюблерине атсакъ, бизге да берилир эди бирер кесек джер.

Хурриетни бети къып-къызыл болду. «Мен былагъа этмеген игилик къалмады, была уа манга не айтадыла? Ай джарлы халкъ, ай джарлы мен. Хадижат быллай зат айтыр деб, кимни эсине келир эди? Ышаннганынгдан табхын деб». Бу ауаз а Сапиятныкъыды:
- Барыгъызны да сыйсызлыкъдан, ачлыкъдан-джаланнгачлыкъдан, сууукъдан, джиликсиз этерик ауур ишден къутхаргъан Хурриет тюлмю эди? Ким сёлешсе да, Хадижат, сен аллай тутхучсуз, хылымы сёзлени къалай айталдынг? Къызынгы бригадирни тюбюне тебере тургъан кесинг тюлмю эдинг? Сау болсун сабий Парысбий – сыйыгъызны сакълады. Алай а, Хурриет болмаса, зауаллы сабийге не палах джетер эди, аны бла къалмай барыгъызгъа да? Хурриет сизни ючюн кесин къурман этгенди, аны ангыларгъа излемей эсегиз, ёмюрде да адам боллукъ тюлсюз сиз. Хурриет бюгюн да аууздан айтыб да, къагъыт джазыб да, сизге да джер юлюшле чыгъартыб кюрешеди. Бош кюрешеди, сиз адамлыкъны ангыларыкъ джанла тюлсюз. Кёрейик, Хурриетсиз къалай джашарыгъызны. Къызыма «къахме» дегенигизни мен да кечмем, Хурриет да кечмез, Аллах да кечмез. Джандет джашаугъа кёл сала билмей эсегиз, Аллах сизге джаханюмню кёргюзтмей къоймаз. Хурриетни кюсетир кюнлени кёргюзтюр сизге Аллах. Сени уа, Хадижат, баш тюклеринги джыртыб къолунга тутдурмасам иги къара.

Сапиятны къылыгъын биле эди Хурриет: анасы тынч адам болса да, тебгени уа къыйын болуучан эди – бу джол да алай болду. «Тохтагъыз!»- деб, кёк кюкюрегенча, тиширыу ауазланы арасында, Парисбийни базыкъ ауазы чыкъды. Андан ары тынгыларгъа тёзюмю джетмей, юй ичине кирирге да болалмай, бачхасы таба кетди Хурриет.

Бир сагъатдан Парисбий келди. Хурриет джукъ да билмегенча, анга ышарыб тюбеди.
- Кесингмисе? Къалгъанла къайдадыла? Джукъ затмы болгъанды?
- Джукъ болгъаны джокъду. Сапият, кёб турмай, сабийлеринги да алыб келликди. Ол хапар айтыр. Мен а, сёзден эсе, ишни сюеме. Не этерге керекди?

Хурриетни табигъат берген айырма кючю бар эди. Эркишиледе да аз болады аллай кючю болгъан. Сютден толу 40-килолукъ сют флягаланы экишер-экишер келтириб, бортлу машинагъа узатыб джюклетгенин кёргенле, бюгюн да сейирсиниб хапар айтадыла. Энди ма ол Хурриет, ташны бир джанын джерден айыралмагъан сагъатда, ол ташны Парысбий кеси акъырын кёлтюрюб, джарашдырыб салыб, юй тюб хуна этиб башлады. Бу сабийни къолу былай джарашханына сейирсинмей болалмады Хурриет.
- Да, къайдам. Къан бла кирген зат болур. Атам да уста ташчы болгъанды, хуна къаларгъа, малкъар устала болмасала, киши тенглик этмегенди дейдиле.
Ууакъ-ууакъ сёлеше, сёз сёзню айтдыра, иш да бара, иги кесек заман кетди. Келген, къошулгъан болмады, Сапият да кёрюнмеди.
- Киши да келмезлик эсе, мамматлагъа хазырлагъан ушхууурум барды, кесибиз бисмилля этейик,- деди Хурриет.
- Келмегенлери да игиди, кёбюрек джетер бизге,- деб ышарды Парысбий. – Келиб да бусагъатда ала этер зат кёрмейме. Экибиз бир ыйыкъгъа юйню тюбюн деменгили джарашдырырбыз – таш бар. Тёрт джанын ёсдюрюрге, башын джабаргъа, терезе-эшик салыргъа уа бир уста керекди – кёргюзтюрге, юретирге.
- Комендант бары бла да келишгенди. Уста да, материал да бу кюнледе келликдиле.
- Алай эсе, игиди. Коменданты болмагъанла къалай юй ишлерикдиле ансы.
- Коменданты болмагъанланы Парисбийлери барды. Келишгенме, барыгъызгъа да джер юлюшле берирге айтхандыла. Бир-бирибизге болуша, ким алгъаракъ, ким артхаракъ энчи юйлерибизге кирликбиз.
- Джуртдача, юй-арбаз болса, ийнек-къой тутарча болсакъ, къырылмаз эдик, кърал болушлукъсуз да джашар эдик.
Хурриет Парисбийге къарады. Бу сюргюн къыйынлыкъ сабийлени замансыз уллу этиб къойгъанды. Хурриетге бир джылы келген адамча кёрюндю Парисбий.
- Бу сюргюн палах сенича сабийлени да замансыз уллу этиб къойду,- деб ахсынды.
- Огъай, -деди,- Парысбий,- мени замансыз уллу этген башха палахды.
- Да неди да ол мен билмеген палах. Мен болушаллыкъ тюлмеми экен?
Парысбий айтыргъа, къалыргъа да билмей, ангарылды. Дагъыда таукелленди:
- Меннге эм уллу къыйынлыкъ – мени къутхарыр ючюн ол джийиргеншлиге эрге чыкъгъанынгды.
- Къуру сени ючюн тюл. Тюз ангыла мени. Мен алай этмесем – барыбыз да ачдан, сууукъдан къырылыб къаллыкъ эдик. Ким биледи, къырыла башлагъынчы, Къуртлугъа «хо» демезге да болур эдим. Алай а, сабийле ёле башласала, башха мадар табмасам, комендантха тёшек да болур эдим – ол гюнахсыз джанчыкъланы ач азабдан къутхарыр ючюн. Сен да меннге ол сабийлени бирисе. Сени къутхармай къойсам, бек къыйналлыкъ эдим. Кеч этерими эртдерек этдирдинг сен. Сен къыйналыр зат джокъду.
- Биринчиси, мен сабий тюлме. Экинчиси, бизде таулада сый-намыс неден да баш тюлмюдюле? Сен бир джийиргеншилини тюбюне тюшюб, бизни джаныбызны сакълагъандан эсе, барыбызны да ёлюб къалгъаныбыз иги тюлмю эди? Бюгюн анда тиширыула джыйылыб, сеннге къахме дегенлерин билемисе?

Хурриетни бети къызарды, агъарды, ызына айланыб къызарды. Аллындагъы сабий болгъанын да унута башлады.
- Сен а, сен, сен да санаймыса мени къахмеге?
- Менми?- Парысбий джунчуду.
- Хоу, сен. Эгечинги къорургъа акъылынг да, ётюнг да джетген эди ол кюн. Бюгюн а мени къорургъа ненг джетмеди? Уруб тёнгеретсенг а ол меннге къахме дегенни? Огъесе сен да аланы тюзгеми санайса?

Парысбий кёзлерин джерден айырыб, Хурриетге къарады. Ачыуланнган Хурриетни бети, тюз тургъан заманындан да ариу кёрюндю.
- Мен аланы тюзге санамайма, алай а, сеннге алай айтхан адамгъа не айтса, не этсе да мен къол кёлтюраллыкъ тюлме – ол мени анамды. Анам болмаса да, мен тиширыула бла къалай тюйюшюрюкме. Сеннге къатылгъан эркишини уа боюн джигин сындырыргъа боллукъма. Ол Къуртлуну кёрген сайын кесими кючден тыйыб къояма.

Хурриетни ачыуланнганы кетди, ышарды. Парысбийни бетине кюн тийгенча болду.
- Джашчыкъ, сени меннге сюймеклигинг болурму? Ой, ёлейим андан эсе, бир къарт къатынны къалай сюериксе, тёгерегингде, гоккалача, джаш къызла тургъанлай.

Хурриет аны башын сылады къолу бла. Аны сакълаб тургъанча, Парысбий, сермеб къучагъына джыйды Хурриетни. Хурриет не бек тыпырдады эсе да, ычхыналмады. Парысбий сыртындан тюшюб, Хурриетни да къучагъындан иймей биразны шош болуб турду.
- Тюз айтаса, мен сени ол мал вагонда огъуна бир кёргеним бла джаратыб къойгъанма. Сенден ариу бир къыз кёрмегенме мен.
- Кёрлюксе алкъын, бютеу джашауунг алдады алкъын.
- Огъай,- деди Парысбий,- меннге башха къыз керек тюлдю. Джашауум алдамыды – аны да билмейме. Алай а, сенсиз джашау манга керек тюлдю.

Джашчыкъны деу къоллары Хурриетни кючлю тиширыу санларын сылай, ёрге-энгишге бардыла.
«Кертиси бла да ким биледи тамбла не боллугъун. Бу сабийни разы этгенлигиме нем къорарыкъды»,- деб келди кёлюне Хурриетни.

Джаз башында джангы джетген бир деу джаш бла тамам бишген кёзюую болгъан бир кючлю тиширыу бир-бирине къошулдула. Джерден Кёкге, Кёкден да джерге ненча кере къарадыла – насыбларына, аланы бёлген, чырмау болгъан болмады.

22

Февралны аягъына Хурриетлери джангы юйлерине кёчдюле. Юй ишлеуге эм кёб къыйыны кирген Парысбий болду. Ол устала бла бирге къабыргъаларын да сюеди, башын да джабды юйню.
- Энди материал табылса, кесим юй ишлеб чыгъарча болдум,- деди Парысбий.
- Хар не да таб болур,- деб кёл этди Хурриет.
Алда уа алкъын къаллай сынаула сакълагъанларын билмей эдиле ала.

23

Бир кюн Хурриет джумушу бла орта бёлюмде орналгъан почтагъа барды. Почтаны тамадасы ариу тиширыу аны атына, тукъумуна кёз джетдириб, бетине сынаб къарай, сорду:
- Коменданты джангы тос къатыны сизсиз сора?
- Андан сизге не джетеди?
- Ачыуланмагъыз да бери киригиз. Хапар айтайым.

Хурриет аны бёлмесине киргенлей, ол эшиклени къадауун салды.
- Мен айтханны комендантха айтыб, манга къан джаудурлукъ тюл эсенг, эрингден хапар айтайым.
Хурриетни бети тюрленди, джюреги кёлтюрюлюб ызына тюшдю.
- Чыртда къоркъма, айтмам, сёз береме.
- Алай эсе, аллындан башлайым. Комендант адам тюлдю, хайуанды – кесинг эслеген, сынагъан да болурса. Кърал къыйынлыкъ джетдириб, сюрюб келген халкъладан, юйюрледен кёзю илиннген тиширыуланы, къызланы сайлаб, аланы амалсыз кёзюулери бла хайырланыб, кесине тос этиб тургъанлы къаллай бир заман. Мен да Итил тийресинден сюрюлген халкъны адамыма. Мени да, амалсыз этиб, сеннге дери кеси бла джашатыб тургъанды. Бу ишге да ол джарашдыргъанды. Письмоланы тинтиб, алай ашырыучанма. Келген письмола да мени къолум бла ётедиле. Бир айны мындан алгъа, Сибирден сени эрингден къагъыт келген эди. Мен аны комендантха берген эдим, ол «быллай юйдеги бизде джашамайды» деб джууаб къайтаргъанды.

Джазылгъан эсимдеди, адресин да джазыб алгъан эдим. Анда айтылгъан былайды: «Урушланы биринде къуршоугъа тюшюб, немесле джесирге алгъан эдиле. Андан, таблыкъ тюшюб, къачыб, партизан бёлекге тюшеме. Бизни аскер келгенинде, аскерге къошулдум. Алай а, къарачай халкъны кёчюргенлери себебли, мени да аскерден чыгъарыб, Сибирге агъач кесерге ашыргъандыла. Сизни излеб, джазаргъа къалгъанымда, бу адресни бергендиле. Арабыз байламлы бола эсе, былайдан ычхыннганлай, барлыкъма. Къазауат бошалгъынчы лесоповалдан иерик тюлбюз дейдиле, алай а, ким биледи – алгъаракъ кетерге да болурма...
Анам, сабийле къалайдыла? Джууабынгы, джан дарманныча, сакълаб турлукъма.
Кюрдамир».

Хурриет асры тюрлю болгъандан, ауузундан бир сёз чыгъаралмай къалды. Клара (почтаны тутхан тиширыуну аты алай эди), графинден стаканнга суу къуюб да узатды – аны бетини тюрленнгени джаратмай. Ёзге кесин къолгъа алды Хурриет.
- Адресин бераллыкъмысыз?
Клара къагъытланы къазмаб, иги кесекни излеб, къагъыт кесекни Хурриетге узатды.
- Сиз бусагъатха дери бу затны манга билдирмей нек тургъансыз?
- Бусагъатха дери билдирсем, мени джашауум джаханимге бурулур эди. Энди уа, талай кюнден, башха джерге кёчеме. Сиз а, ол итге не бла дерт джетдирирге боллукъсуз – сагъыш этигиз. Ненча къызны, ненча тиширыуну джашауун бузгъанды ол сылыкъ. Барыбыз ючюн да анга бир къыйынлыкъ ким джетдирсин экен?
Эригизге джукъ джазама дей эсегиз – джазыгъыз: тас болмай джетерча ашырайым. Сени алллынгда гюнахымы башха не бла джууаргъа билмейме..

Хурриет алайда огъуна Кюрдамирге сабийледен, анасындан да салам айтыб, къагъыт джазды. Клара да аны дженгил, тас болмай джетерча, ышаннгылы ашырды.
Бу хапарны анасына, сабийлеге да къалай айтыргъа билмей, сагъышланды Хурриет. Ёзге тюзюн айтхандан башха джукъ къураялмады. Биринчи анасына айтды.
- Сен шыйыхлагъа ийнанмайма десенг да, кёрдюнгмю, шыйых айтхан тюз болуб къалгъанын. Энди къалай этериксе? Кюрдамир салыб келсе, не айтырыкъса? Комендантны къатыныма дебми тюбериксе?
- Комендант аны письмосун джашырмаса, аны сау болгъанын билсем - ёмюрде да этмез эдим ол ишни.
- Къызчыкъ, Кюрдамир келсе келир да къалыр, бу хапарны тауушун чыгъармайыкъ да, бир тохтай турайыкъ. Энди комендант бла къалай боллукъду аранг?

Бир ыйыкъны комендант кёрюнмей турду – къайры эсе да кетген эди. Келгенлей а, Хурриетге джетди:
- Аз тансыкъ болмагъанса. Тебре.
- Къайры?- деб, билмегенча, сансыз джууаб этди Хурриет.
- Къайры, къайры – отоугъа, огъесе джолну унутубму къойгъанса?
Сабийлени къатында дауур этдирмез ючюн, «бара тур, ызынгдан джетерме»,- деб ашырды аны Хурриет. Сора анасына бурулуб:
- Сапият, барыб араны айырыб къайытайым. Энди муну бла джашау джокъду. Кюрдамир сау болгъанын билгенден сора, муну бла джашаргъа боллукъ тюлдю.
- Къызчыкъ,- деди,- Сапият, кесинги эсле, ол аман адам бир зат этиб къоймасын.
Sabr 05.10.2015 22:18:53
Сообщений: 7254
24

Джолда бара, Хурриет сагъыш эте барады. «Комендант бла джау болама да, бютеу къарачай юйюрлеге палах этеме. Алагъа юй ишлерге джерчикле комендантны сёзю бла бергенди колхоз. Аланы ызына сыйыртса, мени къаргъамазламы? А нек сагъыш этеме алагъа – игилик этгеними да ангыламай, меннге къахме дей тургъанлагъа? Къой, аланы тенглигине тюшюб къалмайым. Парысбийни хатерин огъуна этейим – юйюмю кеси ишлегенча, алай ишлегенди. Кеслерини юйню да тюбюн салыб бошагъанды. Энтда материалла бла болушалсам, бир айдан ары созмай, энчи юйлери битерикди. Къалгъанлагъа да болушургъа кюрешеме. Джылны аягъына алайда бир къарачай тийре болуб къаллыкъбыз. Бу ит бла араны бузсам а къалай болур? Ала да джерсиз-юйсюз къалырла, мени да ишлениб, битиб, юйюрюбюз ичинде джашаб тургъан джап-джангы аламат юйюмю сыйырырла. Сыйыртыргъа излесе, комендант чурум табмаймы къаллыкъды? Андан эсе бираз тёзейим – Кюрдамир келсе, бир оноу этерме. Уялмай, энди аны бла джашаяллыгъым да джокъду».

Бир джанындан къарагъан адам, къолларын да ары-бери силке, кеси-кеси бла сёлеше баргъан бу тиширыуну акъылдан тайышханнга санар эди. Парисбийни кёлюне да келди алай. Биразны джукъ да айтмай ызындан келиб турду. Хурриет а кеси сагъышларын а асры кетгенден, не ызына къарамайды, не аякъ таууш эшитмейди. Парисбий «Хурриет» деб, таууш этгенинде да, бурулмады. «Да мынга не болгъанды экен?»- деб, джетиб, белинден къучакълаб, тёгерек буруб, джерге салгъанында, айтды Хурриет:
- Джанымы аласа да, былай илгендирмей, узагъыракъдан кесинги билдирирге болмаймыса?
- Да сен кеси кесингден сора джукъ эслемейсе бусагъатда, ары-бери бир джукъму болгъанды?
- Болгъанды. Комендант мени юйюмю, сизни да джерчиклеригизни сыйырта айланады. Аны бла къалмай, биягъынлай, бирер комнатада джашарча этерикди. Биягъы ауур ишге сюрдюрюб, къаныбызны ичерикди. Не этебиз энди?
- Сен юйюнгде джашаб тураса, мен да юй тюб салгъанма, сени болушлугъунг бла. Къалгъанла да быйыл юйлю болалсакъ деб, умут этиб турадыла. Не къан джаугъанды, нек къутургъанды бу?
- Айырылама дегенме да, къутургъаны аны ючюндю.
- Хы, ангыладым энди. Алай эсе, алай эсе, бир мадар барды джангыз – бригадирни ызындан ашырайыкъ.
Хурриет джарны эрнинден къарагъанча болуб, тохтады.
- Ол затны эсинге да келтирме. Комендант бригадир тюлдю. Комендант ючюн барыбызны да башларыбыз чортлар. Биз кимбиз – джуртубуздан тутулуб, сюрюлюб келген, бир тукъум бир эркинлиги болмагъан къралны душманларыбыз. Комендант а, бизге – тутмакълагъа – къарагъан кърал адамды. Алайчыгъын чырт да унутма.
- Алайчыгъын мен унутмагъанма, башха амал бар эсе, айт.
Хурриет, кёзбаулукъгъа, кюлдю.
- Бусагъатда мен айтхан башдан аякъ ётюрюкдю, кеси джанымдан къурашдырыб айта турама. Кечериксе мен телини. Комендант кеси да мени сакълаб турады. Ары бара турама.
Джаш адамны къаны тюрленди.
- Сен къурашдырыб айта, айтмай эсенг да билмейме. Сен комендантдан кетерге излеб, не ючюн кеталмагъанынгы мен билеме. Юйюнг, бизни джер юлюшлерибиз, сора ол мен ёлтюрген бригадир – бу юч ауузлу къабханнга тюшюб тураса сен. Комендант ёлмей, сен андан къутулаллыкъ тюлсе. Комендант ёлмей, мен сеннге юйленаллыкъ да тюлме.
- Джашчыкъ, ашыкъма. Сени юйленир заманынг джетерге, комендант да ёлюрге болур. Алай а, манга сёз бер, чыртдан да, комендантха джууукълашма. Мени бир планым барды – мен аны тындырлыкъма. Сен къатышсанг, оюб къоярыкъса.
- Болсун, джангыз сен да манга бир сёз бер – комендантдан кетсенг манга эрге чыгъаргъа.
- Къалай сабийсе алкъын сен. 18 джылынг толса, акъыл-балыкъ болсанг сёлеширбиз аны юсюнден. Алайсыз да санга эрге чыкъгъан шойма.

Парисбий аны сермеб къойнуна алды да, хазна къалмай фермагъа дери кёлтюрюб келди. Былайда Хурриетни комендант бла кёрмез ючюн, ызына айланыб кетди. Аны ызындан иги кесекни къараб турду Хурриет. Ол ызына бурулуб къарагъанында, къолун силкиб, юй таба атлады.

25

Хурриетни сакълай туруб, аракъы шышаны да джарымын уруб, орундукъгъа аууб, къалкъыб тура эди комендант. Алай а, эшик ачылыр ачылмаз, къолу да герохуна узала, секириб турду Къуртлу.
- Андан бери къайдаса?- дей, Хурриетни белинден къучакълады. – Бираз таянайыкъ да, джангы хапарларым бардыла – айтырма.

***
- Джангы хапарларым а – сиз джанындан чечен-ингуш халкъны, сизге этгенча этиб, мал вагонлагъа миндиргендиле. Джолдадыла. Бир ыйыкъдан дегенча, джетерик болурла. Талай юйдегини, кесим къараб, сайлаб, бери келтирир акъылым барды.
- Бек табсыз этериксе алай этсенг. Былайдагъыланы биягъынлай бирер тыгъырыкъгъамы джыярыкъса?
- Хата джокъду. Ала да адамладыла – алагъа да джашар джер керекди.
- Биз да адамлабыз, ала да адамладыла – биз билебиз аны. Алай а, къралгъа, къралны да сенича къуллукъчуларына – кёчюрюлген миллетле адам тюлдюле. Аны себебли, кесинге эмда манга сагъыш эт. Аладан да къыз юйдегилени сайлаб, бирлерин кесинге тос этерге излей эсенг, менден къол джуу. Экинчи джанындан а – ала дженгил адамладыла. Этерлерин этиб, сагъыш артдан этедиле. Бычакъ бла сени туураб кетгенлерин да кёрюрсе.
- Сиз да мёлекле тюлсюз. Огъесе, мен бригадирни унутханды дебми турасыз?

Хурриет ёрге турду.
- Мен айтханны джукъгъа санамай эсенг – сора, сау къал.
Къуртлу аны сермеб къолундан тутду:
- Алай тынч кетиб къалыргъамы излейсе? Алгъан затларынгы барын ызына къайтар да, сора, джаханюмге барлыкъ эсенг да – бар. Мен ишлетген юйден чыкъ, мен бердирген джер юлюшлени ызына къайтарыгъыз барыгъыз да; барыгъыз да кюнюне бир дюккючню тюл, хар юйюр кюнюне бирер дюккючню къазыб чыгъарыгъыз; сизни халкъдан адамла юйюрлери бла, тукъумлары бла къырылыб баргъан сагъатда, сизден бир адам ёлмегенди. Мен болушмасам – ачдан къырылыр эдигиз биринг къалмай. Эм ахырында айтырым: бригадирни ёлтюргенигизни айтсам – барынг тюрмеде чиририксиз. Андан эсе, мени бал тамгъан бармагъымы джала да, тынчшчыкъ тур.

Хурриет бурулуб, бош онг къолун джумдурукъ этиб, сакъал тюбюнден уралгъаныча бир урду. Быллай зат болур деб кёлюне келмеген комендант, бир боксёр ургъанча, тёнгереб тюшдю. Сора, герохун тартыб къабындан чыгъарды:
- Итни ургъанча уруб къоярымы билемисе?
- Ур,- деди Хурриет,- былайдан сау кеталсанг кёрюрсе. – Иги тынгыла санга не айтырыма. Ёлген бригадир бла бизге шантаж этме – кесинг да къошулгъанса ол ишге. Ол ишни башын джабхан кесинг болгъанса. Сёз къозгъай башласанг, биз аны айтмай къоярыкъ тюлбюз. Кърал болушлукъну бизге джетдирмей, эки аягъыбызны бир уюкъгъа сугъуб, мен сеннге эрге чыкъмасам, барыбызны да къырыргъа тебреген эдинг. Керек болса, аны да айтырыкъбыз. Комнатала-одала бола тургъанлай, джети-сегиз адамны бирер комнатагъа уруб, не къыйынлыкъ кёргюзтдюнг сен бизге?
Бизни бла кюрешмей, мени юйюме, къалгъанланы да юй тюблюк джерчиклерине къатылмай, иш бла – ол дюккючле бла дегенлигимди – артыкъ къаныбызны ичмей, бу фермагъа да башхаланы келтириб урмай, джашай баргъаныбызча джашаргъа къойсанг – бизге да, сени кесинге да алай иги боллукъду. Алай этсенг – эм уллу аманлыгъынга да джукъ айтмай къояргъа боллукъма.

Комендантны кёзлери ары-бери чабдыла. Этген аманлыкълары кёб эдиле – «къайсын билгенди бу бёрю тиширыу» деб, сескекли болду.
- Неди ол аманлыгъым?
- Эрими письмосун менден джашырыб, ызына уа «быллай адам былайда джашамайды» деб, ётюрюк джазгъанынг да джетерикди сени кърал джаны бла да джууабха тартаргъа. Дагъыда айтыб къояма – эрим джолгъа чыкъгъанды, кёб турмай келликди. Къралгъа джетдирмей, ол бошаб къояргъа да боллукъду сенден. Энди бизден кенгирек тур, тос къатынларынг менсиз да джетишедиле.
Бу мен айтханлагъа разы болуб, келише эсенг – аны бла къазауатсыз, рахат бир-бирибизден айырылабыз.

Комендантны къутсуз ауазы бираз джууашыракъ чыкъды:
- Сизни барыгъызны да къырыб къойгъандан игиси джокъ эди – энди кеч болгъанды. Джашагъыз. Ёзге меннге къаршчы бир джукъ эшитсем – «былай джашагъандан ёлген игиди» деб айтдырмасам кёрюрсюз. Ёзге меннге оноу этерге умут этмегиз.

Комендант герохун къабына сала, эшикле таба атлаб баргъан Хурриетни туу санларындан кёзюн айыралмай, ичинден айтды: «Кёрюб болмай эсем да, бу тиширыусуз джашаяллыкъ тюлме. Не да этиб, аны кесиме къайтарыргъа керекме».

26

Хурриет юйге къайытханында, къайгъылы болуб тургъан Сапият, кёлюн басалмай, ары-бери бара тура эди.
- Сапият, комендантха кёлюме келгенни айтханма. Бир-бирибизни къоркъутургъа кюрешдик, алай а, ким биледи ол Къуртлуну не оноу этерин – юйюбюзню, джерчиклерибизни да сыйырыб, биягъы тыгъырыкълагъамы урур, огъесе, алай этиб, бизни кесине ёчюкдюрюрге базмазмы – билмейме.
Дагъыда, джолда келе, ажымсыз ангыладым - Кюрдамир бла бетим джетиб, бирге джашаяллыкъ тюлме. Келсе, аны сабийле бла къоюб, кесим бла сеннге уа джашаргъа бир башха юй ишлерикме.
- Тохта, тохта, Кюрдамир бир келсин да, анга кёре оноу этилир. Ол бир келсин.
Бир ыйыкъны комендант кёрюнмей турду. Эки-юч кере Хурриет Парисбийге юй тюбюн джарашдырыргъа, болушургъа барды. Алай а, ол «мамматлыкъ» бошалыучусуча бошала турду – джашны къой, Хурриетни джюреги да илешген эди анга.
- Билемисе, Хурриет, юйню эки башха эшиги боллукъду – эки юйдеги джашарча эте турама. Бир джанында – анам бла эгечлерим, бир джанында да – сен бла мен джашарыкъбыз.
- Да, хоу, ананг бек къууанныкъды бу хапаргъа.
- Джюрек кишиге да бойсунмайды. Оноуубузну кишиге да джетдирлик тюлбюз.
Хурриет эрини келлигин айта тебреб, Парысбий аны кесине къысханында, айтырын айталмай къалды.

Парисбийни джылыуу юсюнден кетмегенлей, юйюне келгенинде, арбазда комендантха тюртюлдю.
- Сёлешир зат барды. Бетден бетге. Отоугъа барайыкъ да...
- Отоугъа энди барлыкъ тюлме.
- Алай эсе, къонакъ юйге, бригадирни духу къалгъанды демей эсенг.

Къонакъ юйге кирир кирмез, «айтырынгы айт» деб тохтады Хурриет.
- Бюгюн, билесе, халкъла арасы Тиширыу кюндю. Алгъышлайма, саугъа орнуна бир иги оноуум барды сени къарачайлыларынгы барына да. Алай а, эм алгъа айтыргъа излегеним: бир ыйыкъны не кюрешдим эсем да, сен эсимден кетмейсе. Мени сеннге керти да сюймеклигим барды. Тохта, бёлме, сен мени тос къатыным зат да тюл,- некяхлы юй бийчемсе. Сенсиз манга джашау джокъду. Кел, алгъынча джашаб турайыкъ. Керек эсе, кесиме табсыз боллукъ эсе да, кърал джаны бла, къагъытда да эр-къатын болайыкъ.
- Саугъанг а неди къарачайлылагъа?- деб сорду Хурриет.
- Бюгюн малкъар халкъны да, сизнича джыйыб, мал вагонлагъа ургъандыла. Ала да бу джуртлагъа келе турадыла. Чеченлиле уа бюгюн-тамбла дегенча къуюллукъдула былайлагъа.
- Бумуду саугъанг бизге?- кесин кючден тыйды Хурриет.
- Огъай. Чеченнге, малкъаргъа да бизни колхозда да джер-орун керекди. Бу сиз джашагъан тыгъырыкълагъа аладан да талай юйдеги алмай мадар джокъду. Аны себебли, былайда джашаргъа излемеген, кесине терк юй ишлерге керекди. Мен колхоз тамадала бла келишгенме – ол эски ферманы агъачы аз эсе да, тюб хунасы сизге джарарыкъды. Чиримеген агъачларын да джаратырсыз. Сени юйюнг барды. Къалгъан юч юйдеги бир-эки ыйыкъны ичинде, бир-биригизге болуша, мекям этиб ичине кирирча болургъа керексиз. Колхоз да таш ташыргъа ат-арба берир. Не джаны бла да болушлукъ болурча этерикме. Джерге салыргъа гардош урлукъ да берликди колхоз. Джангыз...
- Джангыз?
- Хурриет, сен мени бла джашаргъа керексе.
- «Огъай» десем а?
- «Огъай» десенг – къалгъанла юйсюз къаллыкъдыла, биягъы тыгъырыкълада джангы келгенле бла дауур-сюйюр эте къатышыб джашарыкъдыла.
- Эрим келе айланнганын айтхан эдим да сеннге.
- Сен эринг бла джашарыкъ тюлсе. Мени бла джашагъандан сора, эринг да унарыкъ тюлдю сени бла джашаргъа.
- Аны оноуу сеннге джетмейди. Алай болса да, сагъыш этерме. Ферманы чачыб, ташын-агъачын къачан ташыб башларгъа боллукъду?
- Тамбла. Колхоз эртден бла эртде талай арба иерча этерме.
- Алай эсе, -деб, Хурриет кете башлады.
Комендант аны джолун кесе, аллында тобукъланды да бутларындан къучакълады.
- Сенсиз манга джашау керек тюлдю, Хурриет.
Хурриет аны тебериб, юсю бла атлаб кеталмады. Экиси да биягъы отоугъа кетдиле.

27

Эки ыйыкъны ичинде юч къарачай юйюр да, Хурриетни юйюню тенглигинде, бирер юй къуруб, ичине кирирча болдула. Таш хунала этиб, юй тюблени барын джарашдыргъан а Парисбий болду. Къалгъан ишлеге башчылыкъ эте, юйлени къабыргъалары сюелиб, башлары джабылды. Материал бла колхоз уллу болушлукъ этди. 1944 джылны ахырына, юйлени битдирген къой, бирер бау да сюеб, таб бирер ийнек, экишер-ючюшер къойчукъ да къурадыла къарачай юйюрле. 1945 джылны ноябрына уа – Джуртларындан сюрюлгенлерине 2 джыл толургъа – юйлю, маллы, бачхалы да болуб, къыйналмай джашарча болдула. Ол кёзюуге уа къарачай халкъны джарымы ачдан, сууукъдан, тюрлю-тюрлю аурууладан къырылгъан эди – ол санны ичинде 22 минг акъыл-балыкъ болмагъан сабий да.

Былайда тёрт къарачай юйдегиден киши ёлмей, бары да юйлю-кюнлю болуб къалгъанлары (алай айтыргъа боллукъ эсе) – Хурриетни кючюнденди. Ёзге, адам дегенинг тюрлюдю – «Комендантны тос къатыны» деген сёз Хурриетге джабышханлай къалды. Алай болса да, Хурриет «бетин къалын этиб», комендантны да, бригадирни да кёб керекли ишге болушдурду. Кесин да алгъа бригадир Асылбайгъа болушчу этдиле, ол ауругъанында уа, аны орнуна бригадир болду. Алайгъа сюрюлюб келиб, къуш тюгюнлей чачылгъан чечен-ингуш, малкъар юйдегилеге Хурриетни къаллай бир джарагъанын айтыб айталмайдыла.
«Къууанч бла бушуу аякълашыб келедиле» деб бош айта болмазла. Къууанч да, къайгъы да Хурриетни эри Сибирде агъач кесген джеринден 1946 джыл джаз башындан юйюрюне къайытханы бла байламлыды.

28

Азыб, бек субай болса да, Кюрдамир алгъыннгы Кюрдамир эди. Юйге сабийледен башха киши болмагъан заманда келиб къалыб, барын да эркин къучакълады, эркелетди. Гитче Гинджичик атасын танымай, бираз тартынды – алай уллуланы ызындан ол да къолчукъларын узатыб, атасыны къойнуна ёрледи. Талай джылны бир-бирин кёрмей тургъанла, бир-бирине джангыдан юрене башладыла. Была да ийнакъ къучакъ бола тургъанлай, эшикден Сапият бла Хурриет кирдиле да, сын къатдыла. Кюрдамир ёрге турду, аллына атлаб къайын анасыны къолун тутуб, саламлашды. Хурриетге уа эс да бурмады.
- Барыгъыз, бираз ойнагъыз, атагъыз арыб келгенди. Сиз анга джукъ ашата да билген болмазсыз,- деб, Сапият сабийлени арбазгъа чыгъарды.
- Къалайса, Кюрдамир, джараларынг сау болгъанмыдыла, къыйнаймыдыла?
- Сапият, мени къыйнагъан былайда бола тургъан ишледиле. Мени башымы бедишликге нек къойгъансыз – буду эм уллу къыйынлыгъым мени.
- Тохта, сен бери джетгинчи, кир таурухланы санга ким айтхан болур.
- Табылгъандыла айтырыкъла, комендант да джазгъанды ишни болушлусун.
- Бизни къаныбызны ичиб тургъан комендантха ийнанырдан алгъа, бизге тынгыла. «Джигитча сермешиб ёлгенди» - быллай къагъытны алгъан эдик сени юсюнгден. Бу кёчгюнчюлюк-сюргюн болмаса, бу учузлукъ бизни халкъгъа, бизге да джетмез эди. Хурриет комендантха эрге чыкъмаса, сабийлеринги сау-эсен кёрмезге да болур эдинг. Алай а, сени сау болгъанынгы билсек, ёлсек-къырылсакъ да сакълар эдик сени.
- Сапият, къой, тохта. Сууабымдан, гюнахымдан къайсы дженгерин Аллахды билген. Терслик балтада, сабда да. Бизни бери сюрген кърал да, бизни ёлюм базманнга миннгенибиз бла хайырланнган комендант да – терсдиле. Алай а, мени кесимде да барды терслик. Кюрдамир кеси къалай оноу этсе, алай болсун иш.
- Мен сизге оноууму айтырма, алгъа комендантха тюбеб келейим да,- Кюрдамир ёрге турду.
- Мени да барды анга тюберим. Джаяу баргъан узакъды, хазыр ат-арба барды, терк джетдирейим. Сен комендант бла сёзюнгю бошасанг, мен алай кирирме,- деб, Хурриет да юйден чыкъды.
Сапият не кюеуюн, не къызын тыйыб кюрешмеди. «Джолда бетден бетге бир сёлешиб, араны бир джумшатыр эселе уа» деб, келди кёлюне. Болурну билсе, башха тюрлю оноу этер эди. Алай а, анга тынглармы эдиле?

29

- Сен джумушунг бла комендантха менден сора кирирсе,- деб, Кюрдамир, эшиклени тюртюб, Къуртлуну кабинетине кирди.
Хурриет не этерге да билмей, арбазда атыны тёгерегине айланады. Кабинетден эркиши ауазла, бегирек чыгъа башлагъанларында, сескекли болду. Герох атылгъан таууш чыкъгъанында уа, мыллыгын юйню ичине атды. Не кёрдю?
Кюрдамир юй тюбюне джыгъылыб, къаны бара, комендант да юйню мюйюшюне таяныб, къолунда героху бла.
- Сени эринг мени ёлтюрюрге излеген эди, герохну сампалындан басаргъа керек болдум.
Хурриет терк огъуна Кюрдамирге болушлукъ этерге изледи. Алай а, анга болушур мадар джокъ эди: окъ тюз мангылайындан тийген эди. Дагъыда аны башын байларгъа, къанын тыяргъа изледи Хурриет.
- Болур болгъанды, иш бошалды- деди Къуртлу, герохун да къабына сала.
- Огъай, бошалмагъанды,- деб, Хурриет, ёрге къоба келген комендантны хамхотуна уралгъаныча уруб, ызына аудурду. Къатында экипудлукъ гирни (Къуртлу аны бла санларын илей туруучан эди) сермеб алыб, комендантны башын сермеди. Сюек таууш чыкъды. Аны бла тохтаб къалмай, комендантны герохун тартыб алыб, джюрек ауузуна тиреб, сампалын басды...

30

Алай бла он джылгъа тутулуб кетди Хурриет. Ёзге аны джокълагъанлай, баргъанлай-келгенлей турду Парисбий. Сабийлерине, Сапиятха да болушханлай, не кереклилерине да къарагъанлай, джарагъанлай айланды. Барындан да сейири – ол къыйын заманлада бир кючлю ёкюлню тутуб, Хурриетни ишине джангыдан къаратды. Хурриет болушхан адамла – малкъар, чечен, юнгюш, ол тёрт къарачай юйюр ачха-бочха къурадыла – ол заманда да ёкюл биле эди кимге не берирге кереклисин.

Юч джылдан юйюне къайытды Хурриет. «Джангы джашау» колхозну хакъсыз адамлары – къарачай, малкъар, чечен, юнгюш, кърым татар, немец, чууут – бири къалмагъанча хошкелдиге келдиле. Аны бла къалмай, аллай той этдиле – дунияда быладан насыблы халкъ болмаз дер эдинг. Кертисинде уа, 1948-чи джыл Москвада Указ чыгъыб, сюргюннге тюшген халкъла ёмюрге кёчюрюлгенлери айтыла эди анда эмда ол халкъланы адамларын Указ бла шагъырей этиб, къол салдыргъан эдиле. Ёзге ол Указдан сора да, адамла умутларын тас этмеген эдиле. Бары да мыйыкълыны ёлюрюн сакълай эдиле – къралгъа джангы тамада тюшсе, болум тюрленир деб, сагъыш эте эдиле.

***

Джашау а тохтаб къалмайды. Сюргюнде да. Сапият къызына джарашдырыб хапар айтды, ол болмагъан юч джылда къалай джашагъанларын.
- Хурриет, ол деу улан болмаса, бек къыйналлыкъ эди. Къуру бизни тюл, бютеу тёрт къарачай юйге да аталыкъ этиб тургъанды 20 джылы толмагъан Парисбий. Сени хаписден чыгъарыр ючюн, ол этмеген зат къалмагъан эди – ачха джыйыб, ёкюлге тутдуруб, айланыб адамладан шагъатлыкъла-къагъытла джыйыб, айтыргъа, сени он джылынгы юч джыл этдирген Парисбий болгъанды.
- Билеме, Сапият, билеме. Ёзге бусагъатда башха затды мени сагъышлы этген – Парисбий манга эрге чыкъ деб, эки аягъымы бир уюкъгъа сугъуб турады.
- Къой, къызчыкъ, болмазлыкъны айтма. Сен андан эм азында 15 джылгъа тамадаса. Сени джети сабийинг. Къой, кесинг да джангылма, джашны да башын чайкъама.
- Да, хоу, Хадижат да манга бек чамланыбды дейдиле. Хоншусу айтхан керти болур, Фердауус алдарыкъ тюлдю.
- Не дейди?- сескекли болду Сапият.
- Мен джашыма джети сабийи болгъан бир къарт къатынны алдырлыкъ тюлме. Къахме да болса, тос эрин ёлтюрюб, хаписге да тюшсе, аны къыйынлыгъындан керти эри Кюрдамир да ёлсе... Огъай, мен сау болуб, ол Хурриетни келин къалай этерме?- дейди.
Сапият чамланды:
- Кёремисе ол сёлеше билгенин? Унутханмыды, джашын сен къутхаргъанынгы? Унутханмыды, сен болмасанг ач азабдан къырыллыкъларын? Аланы юйлю-джерли этген да сен болгъанынгы унутханмыды? Парисбий атасына ушаб адам болгъан болур, ансы анасына тартса... Барыб эки этегин башына бир къаблаб келейим.
- Огъай, Парисбийни джанына тиймейик. Анасы айтханда да барды бир тюзлюк – джаш джашына бир къыз къызны алыргъа излейди ол.
- Мен айтхан да ол эди. Алай а, къызчыкъ санга ол хылымылы сёзлени айтханын мен анга кечаллыкъ тюлме. Джарыла эсе бир бузулсун. Парисбийни кюеу этерге мен разыма. Былай бла дерт къайтарайым мен анга. Не эталлыгъын бир кёрейим.

Хурриет кесин тыялмай кюлген огъуна этди.
- Сапият, Хадижатха ачыу этер ючюн излейсе джашын кюеу этерге, сора?
- Джашха мени сёзюм джокъду. Алтын сабийди. Насыбын бузма аллына уруб келген джашны дей эдим. Ёзге анасы алай чарлай эсе, учуз сёзлени да айтыб, бизге бедиш этерге да артха турмай, алай эсе, къоркъгъан къоркъуууна тюбетейик дейме.

Хурриет Сапиятны тыйды. Ёзге ёз анасы энди джукъ айтмазын билгенинде, кесини кёлю да бираз игирек болду.

***

Хадижат не бек кюрешди эсе да, Парисбийни тыялмады. Болмагъанында харам этиб сирелди.
Ол зат да тыймады Парисбийни – Хурриетни кесине юй бийче этгинчи тохтамады. Парисбийге да эки джаш табды Хурриет. Джангыз ол заманда бираз эриди Хадижат, ёзге джашына алгъынча уа болалмады – айтханын этмегени джюрегине къатылгъанлай турду.

1957 джыл а, биринчиледен болуб, Кавказгъа къайытдыла ол тёрт къарачай юйдеги. Мында да бир элге, бир джерге тюшдюле.

***

9 сабийни ёсдюрюб, барына да баш билим алдыргъандыла Хурриет бла Парисбий.
Сапият, Хадижат, Фердауус, Тотай ауушхандыла. Сабийлери сау-эсендиле, толу юйюрле къураб джашайдыла. Джыл сайын джазгъы кюнлени биринде бары да Хурриетде джыйыладыла. Парисбий къурманлыкъ этиб, сакълаб туруучанды. Азиядача, Кавказда да бу тёрт юйюрню адамлары бир-бирин джокълагъанлай, бир-бирине болушханлай турадыла. Бир джыйылыуларында мен да болгъан эдим. Ала Хурриет бла Парисбийни къалай багъалатханларына шагъатма.

Джазыучу, журналист Сейитге да, джандетли болсун, Хурриет бла танышыргъа мадар бергени ючюн, бек разыма. Кетгенлеге Аллах джандет берсин, саулагъа да – саулукъ-эсенлик, рахат, мамыр джашау. Гюнахларыбызны Аллах кечсин, тюз джолдан таймазгъа кюч берсин. Халкъыбыз дини, тили бла, намысы, адети бла Джуртунда Ахырзаманнга дери джашасын. Джуртуна, тарихине, бюгюнюне, тамбласына да Ие болсун. Джазыуун кеси джазарча болсун халкъыбыз. Башха не айтайыкъ? Амин.
Sabr 28.12.2015 17:07:02
Сообщений: 7254
http://www.smikbr.ru/2015/pressa/mingit/06.2015.pdf

"Хурриет" - ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛНЫ "Къазауат" романыны экинчи китабыды. "Минги Тау" журналны 2015-чи джыл 6-чы номеринде басмаланнганды (113-158 бетле)
Айшат 29.12.2015 00:13:27
Сообщений: 1986
Бюгюнге дери кёрмегеним бу теманы. Тохтамагъанлай ахырына дери джаратыб окъудум.

Если радость придет, радость прими
И не гордись, будь достоин ее.
Если горе придет, губы сожми
И не страшись, будь достоин его.

К. Кулиев
Sabr 29.12.2015 02:35:57
Сообщений: 7254
Цитата
Айшат пишет:
Бюгюнге дери кёрмегеним бу теманы. Тохтамагъанлай ахырына дери джаратыб окъудум.
Сау бол, Айшат. Сен да джазыучуса. Джазыучу башханы джазгъанын окъугъан адетди. Джазмагъанла уа - джукъ окъуй болмазла. Аллай заманлагъа джетгенбиз. Алай болса да, джаза барайыкъ - дуния былай турмаз.
Sabr 29.12.2015 03:45:20
Сообщений: 7254
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ

КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)

ЮЧЮНЧЮ КИТАБ.
ДЖАНГЫ АЙ бла ДЖУЛДУЗ
(Джуртундан Халкъ сюрюлгенден сора)

БИРИНЧИ КЕСЕГИ
(СТАЛИНЧИ ДЖОРУКЪГЪА КЪАРШЧЫ КЮРЕШИУ)

БИРИНЧИ БАШЫ

Област газетни корреспонденти болуб ишлеген сагъатымда, сюргюнню-кёчгюнчюлюкню юсюнден кёб хапар джыйгъанма адамладан. Аланы бир къаууму олсагъатда сабий болгъандыла, алай а, уллула унутхан ууакъ-тюек да сабийлени эслеринде къалгъанды. Сабий кёргенин унутмайды. Бу хапарны манга бир кюн Джанлы деген, джылы келген таулу айтхан эди. Мен да, эшитгенимча, джугъун тюрлендирмей, басмагъа береме.

1
1937-чи джыл. Биз Таш Башы деген, бек мийикде орналгъан тау элде джашайбыз. Бизден мийикде – къушла, булутла эмда чыммакъ акъ таула. Аккамы уллу, къалын, акъ сакъалы аладан да агъыракъ болургъа болур. Акка бла мен къой кютюученме. Кёб тюлдюле ала – къозула бла он боладыла.
- Хаджи,- дейме (менден башхала аккама Илияс хаджи дейдиле), къойланы ондан кёб болмагъанлары игиди да...
-Не ючюн?- эски тонуна чырмала, соруулу къарайды акка. Джай кюн да сууукъсурагъанлай турады ол – тонун тешмейди.
- Ондан кёб санай билмейме да, аны ючюн.
- Хы, сен да бальшеуюклеча кёреме,- кюледи хаджи,- ала да ондан ары санай билмейле, аны ючюн беш къой бла беш къозудан артыкъ тутаргъа къоймайдыла. Алгъаракълада уа, мингден аслам ууакъ аякълыбыз болуучан эди эди. Ёзге, олсагъатда сен джокъ эдинг.
- Къайдадыла энди ала? Бёрюле ашабмы кетгендиле?
- Бёрюле тюл, итле. Эки аякълы къызыл итле.
Бу сёзлени тауушсуз джууукълашхан амма эшитеди. Аммагъа къарт ання дейме мен. Къарт ання аккагъа бек чамланады:
- Къарт киши, сен неле дейсе сабийни къатында. Бусагъат ол башхала бла ойнаргъа барыр. «Акканы минг къою болгъанды – аланы да эки аякълы къызыл итле ашагъандыла» деб, тынгылагъанларына къууаныб, хапар айтыр. Ала да юйлерине чачылсала, тамадаларына айтырла. Къайсы болса да, бир онгмагъан, барыр да тил этер. Сора... Не, къартлыгъында тюрмеге-хаписге тюшерингми келеди? Кёресе да, элни джарымы тутулуб тургъанын. Сора меннге айланыб, ариу айтады:
- Сен къартны сандыракъларына тынгылама. Ол къарт болгъанды – не айтханын билмейди. Биз бек сюебиз совет властны, Сталин джолдашны да. Ол юретгенча джашайбыз биз. Минг къоюбузну эртде огъуна колхозгъа бергенбиз. Къалгъанладан кёбмю керекди бизге. Джарлы болсакъ да, барыбыз да бирча болургъа керекбиз. Тенглик болургъа керекди.

Къарт ання кетеди. Нени эсе да эше барады – къоллары бош болуб кёрмегенме ёмюрде да. Акка бла мен биягъынлай кесибиз къалабыз. Ол сёлешмейди – алай эсе къалкъыгъанды. Мен аны уятмазгъа кюрешеме. Бир-бирде къойла келиб, аны тонуну къыйырын ийисгеб, джалаб да кёредиле. Бегирек къымылдай башласала, хаджи уянады:
- Зауаллыла. Тонум къой териледен этилгенин сезе болурла. Сезмей эселе да ким биледи.

Къойла бусагъатда акканы тёгерегине басыннгандыла – кими отлайды, кими джатады. Бир къозучукъ джатыб тургъан анасыны джумшакъ джылы сыртына миниб, къалкъыйды. Акка къолу бла аны кёргюзте, айтады:
- Къозучукъ анасыны сыртында кесин бир къоркъуусуз джердеча кёреди. Алай а, къара, къалтырай башлагъанына: бир да ажымсыз джанлы кёрюндю тюшюнде.
- Бёрюню тюнюнде бир кере да кёрмеген къозу, тюшюнде къайдан кёрлюкдю аны? Кёрсе да, бёрю болгъанын къайдан ангыларыкъды?
- Аллай билимлери бла тууадыла ала. Аналарындан кёче болур.
- Хаджи, мен джюзге дери санаргъа юренсем, джюз къоюбуз боллукъмуду бизни?
- Алгъа юрен. Сора кёрюрбюз.
Акка Минги Тау таба къарайды.
- Аны башында ол булутчукъну эслеймисе? Кюн бузулургъа ушайды – джауарыкъ болур. Сен нени бегирек сюесе: акъ таунуму, акъ булутланымы Кёкде?
- Мен булутланы джаратама. Аланы ауурлукълары джокъду. Алача учаргъа излейме мен да.
Акка башын чайкъайды:
Булутланы нелерин сюесе – джел ургъан джанына баргъан къарыусуз затла. Тау а – ёмюрлюкдю. Аны орнундан тебдиралмазса. Тауланы сюй. Алада деменгилилик барды.

Былай ётеди хар кюн. Джай ахырына джууукълашады. Бир кюн бизге эл Советни къагъытчысы Таукъан келеди. Акканы къолун эки къолу бла тутуб саламлашады. Аккагъа джууукъ джетген адамды. Сёзюн башлаб къоялмай, андан-мындан келтиреди. Аны халын джаратмай, сёзюн бёледи акка.
- Кесинги да къыйнама, мени да къыйнама – айт да къой айтырынгы.

Таукъан ауазын шош этеди. Мен бек ариу эшитеме, акканы уа къулакълары бекдиле да, къагъытчыгъа ауазын уллуракъ этерге керек болады. Джан-джанына сескекли къарай, сёлешеди:
- Ильяс хаджи, бюгече НКВД сизни элден талай адамны тутарыкъды. Аланы ичинде сизни джашыгъыз Сафарны да. Тутулурун сюймей эсегиз – абрек чыкъсын, тауда, чегетде джашынсын. Ташада турлукъ затны айта турама сизге – билселе менден бошарыкъдыла.
- Нек тутарыкъдыла, не ючюн? Сегиз джашымдан ючюсю къалгъандыла. Тюнгюч уланымы – 1-чи дуния къазауатда гюрге къачланы барына ие болгъан джигитни – 1920-чы джыл къурутдула. Экинчи джашымы – 1930-чу джыл. Ёлюклерин да кёргюзтмедиле – сау эселе да ким биледи. Аланы гитчелерин – Къочхарны, Исламны, Тулпарны мюлклерин да сыйырыб, Сибирге ашырдыла. Аланы гитчелерин, акъыл-балыкъ болмагъанлары ючюн къойгъан эдиле тиймей. Энди аланыдамы къурутургъа излейдиле.
- Эки уллу джашынгы совет властха къаршчы къозгъалыугъа къошулгъанлары ючюн къурутхандыла, кесинг билесе. Къуру Къарачайда тюл, бютеу Эресейде болгъандыла аллай восстаниеле. Кёблени тутхандыла, ёлтюргендиле. Сибирге ашыргъан юч джашынгы уа гюнахлары джокъ эди, алай а, ала да тамада къарнашларына ушарла деб, къоркъа эдиле къуллукъчула – ма аны ючюн тюшдюле ала да сюргюннге.
Тамада джашларынг а сау-эсен болурла деб турама. Къалгъанлача ала келиб, властны къолуна тюшмедиле – ийнанмадыла амнистиягъа. Тюз этгендиле ийнанмагъанларын. Ийнаннганланы бираздан тутуб къурутуб къоймадыламы? Артда уа юйдегилерин да узакъ джерлеге кёчюрдюле. Сизни сабийлени да тутуб, Сибириягъа ашыргъанлары – тамада джашларыгъызгъа болушлукъ этерикдиле деген къоркъуудан. Джашларынг сау болурла деб, аны ючюн айтама. Аллай абрекле болмасала, былай къалтырармы эдиле НКВД бёлюмлени башчылары, партия организацияланы секретарлары, эл Советлени тамадалары? Гюнахлары ючюн Аллахны, адамны аллында джууабха тартылмазлыкъ джокъду.
- Сафарны уа не ючюн тутаргъа излейдиле? Юлгюлю колхозчу. Кърал саугъалары да бар. мийик совет окъууну бошаб, илму-излем институтда ишлейди. Халкъдан джырланы, таурухланы джыйыб айланнган бир сагъышсыз. Ортанчы джашым Исламча, дин окъууу джокъ, кишиге ауаз бергени джокъ.
- Билмейме. Башындан буйрукъ келиб къалады: «Сизни элден быллай бир адам тутулургъа керекди. Ышаннгысыз къауумдан аллай бир адамны къара листеге-списокга тюшюрюгюз». Эл Советни тамадасы, партия организацияны секеретары, НКВД бёлюмню башчысы ташада къурашдырадыла ол къара тизимни.
- Алай болса да, не деб терслейдиле, не ючюн тутаргъа излейдиле джашымы?
- Элни джарымын не ючюн тутхандыла? Кърал халкъны кесине къарын джалчы этген бла тохтамайды, энди башсыз къулла-тутмакъла керекдиле анга, хакъсыз ишлетиб турурча. Экинчи джанындан а – революциягъа дери джашаудан хапарлыланы толусу бла къурутургъа излейди. Большевикле ётюрюк тарихни къураб кюрешедиле, аны тамалында джангы джашау къурарча. Алагъа джангы адам, джангы халкъ керекди. Ма аны себебли, эски дунияны тамыры бла къурутургъа излейдиле – джоругъун да, адамын да. Эркин адам, ёзден адам къалмазгъа керекди – бары да большевик машинаны бирер заты болургъа керекдиле. Бары да дуниягъа Ленинни-Сталинни кёзю бла къараргъа борчлудула. Башха тюрлю къарамы, оюму болгъан а – джашаргъа эркин тюлдю. Бу затланы менден аз билмейсиз сиз.

Акка тынгылайды. Джууаб сакълайды Таукъан. Хаджи акъырын сорады:
- Ол тауда, чегетде джашыныб, кесин табдырмай тохтаса...Хоншуну юйдегисине этгенча, муну юйдегисин да НКВД чалдышха джыймазмы? Бир-биринден ууакъ тёрт сабийи барды. Эм гитчеси буду (акка къолу бла мени кёргюзтеди), эм уллусуна да 10 джыл бола турады. Быланы тутарыкъ болсала, анга башын къутхаргъандан не магъана?
- Илияс хаджи, не этериклерин билмейме. Мен борчумдан чыкъдым. Оноу этерик а – кесигизсиз. Мен кете барайым. Алайсыз да, кёзге илиннген болурма – къалыб кетдим.

***

Ол кече джукълагъан джокъ эди. Акка тёрде олтуруб, мынчакъларын тартады. Къарт ання эски намазлыкъда тохтаусуз намаз къылады, тилек этеди. Биз да – сабийле – кюлмей, ышармай олтурабыз. Джангыз атабызды рахат кёрюннген. Анабыз анга деб джыйгъан артмакъ эшик артындады.

Къарт ання бизге бурулуб, айтады:
- Мен бусагъат, джюзюнчю кере, Сафарны къутхар деб, Аллахдан тилерикме. Барыгъыз да «амин» дегиз. Гюнахсыз сабийлени тилеклери Аллахха джетмей къалмаз.

Амма алгъа арабча, ызы бла къарачайча тилек этеди. Биз бирден «амин» дейбиз. Керамат джокъ эсе, къарагъыз: ол кюнледе НКВД-чиле кёб адамны тутдула, бизге уа келмедиле. Барыбыз да рахат болгъандан сора – бир айдан – келдиле ала. Ол тутулгъаны бла Кавказгъа къайытмай къалды атабыз. Он джылдан, сюргюнде, Орта Азияда къошуллукъду бизге ол. Ары дери уа, андан хапарлы болалмадыкъ.

Германия бла къазауат башланнганында, Сафар кюрешиб, кесин аскерге алдырады. Джеза бёлекде къазауат этеди, къаны бла тёлейди болмагъан терслигин къралны аллында. 1943 джыл къарачай халкъгъа сюргюн этиледи. Депортация этилген халкъланы адамларын а къазауатдан чыгъара эдиле. Сафарны алай бла фронтдан чыгъарыб, Сибирге агъач кесерге ашырадыла. «Тутмакъдан уллу башхалыгъы джокъ эди аны да»,- деб сагъыныучан эди артда Сафар.

***

Атамы тутуб кетгенден сора, юй къуу-шуу болуб турду. Заман а барады. Биягъынлай акка бла къой кютебиз. Энди мен кёбюрек санаргъа тюзелгенме.
- Хаджи, мен энди мингнге дери окъуй, джаза, санай билеме.
- Аперим. Ол минг къойдан эсе багъалыды. Атанг кёрсе эди сени...
- Кёрлюкдю. Барыбыз да кёрлюкбюз. Джюрегим сезиб турады – сау-эсенди ол.
Къарт ання хар къуру да этиучюсюча, тауушсуз къысылады. Бютеу намазлары «Аллах, Сапарны сакъла» деб бошалыучанды. Аны тилеклери къутхаргъандыла деб турама Сафарны ГУЛАГда, къазауатда да.

Бир-бирде бизге къарт Къая да къошулуучанды. Хаджи бла Къая къызыу даулашыучандыла. Къая коммунистлени ёкюллериди.
- Илияс хаджи, адамла мёлекле тюлдюле. Адамла джангыладыла. Бютеулей алыб айтсакъ а – совет власт уруннганланы властларыды.
- Къая, Россияны акълагъа, къызыллагъа бёлюб, граждан къазауатны ачхан совет власт тюлмю эди? Элчиле къозгъалыб, ёрге турурча этиб, сора аланы къыргъан совет власт тюлмю эди? Совет власт сыйырмадымы динибизни, адетибизни, сауут-сабабызны, малыбызны, мюлкюбюзню, джерибизни? «Сиз динигизге, адетлеригизге, миллет, культура хазнагъызгъа эркинсиз – алагъа тийиллик тюлдю. Миллет джашауугъузну эркин эмда тыйгъычсыз джарашдырыгъыз» деген Ленин тюлмю эди? Берген сёзюне керти нек болмады совет власт?
- Сен тюз тюлсе Илияс хаджи.
-Менми тюз тюлме? Совет власт ёлтюрмедими мени юч джашымы, юч джашымы да юйлерин-мюлклерин сыйырыб, узакъ джуртлагъа сюрмедими?
- Сени тамада уланларынг совет властны джаулары эдиле.
- Мени джашларым халкъ бла бирге эдиле. Совет власт халкъны властыды дейсе. Халкъ а анга къаршчы турады. Власт да халкъны къырады. Огъай, бу халкъны власты тюлдю, оноуу тоноу болгъан мурдар властды бу.

- Сен ангыламайса, Илияс хаджи. Совет власт ол бютеу халкъны тюл, аны джарлы къауумуну – ишчиле бла джалчыланы властыды эм алгъа. Къалгъанланы уа...
- Къалгъанланы уа совет власт болгъанын сыйырыб, джарлылагъа къошарыкъды, джаланбыдыр болургъа излемегенни уа – къурутурукъду. Алаймыды?
Акка Къаягъа таякъ бла урурча къарайды, алай а ол рахатды.
- Хата джокъду, байла да джарлы болуб бир кёрсюнле. Тюзлюк деген олду.
- Огъай, Къая, джарлылыкъда тенг болмай, бай болуб тенг болсакъ иги тюлмюдю? Хо да, дуния малны къояйыкъ – ол келе-кете тургъан затды. Сюек болса, эт келир. Алай а, къырылгъан халкъны джашаугъа ким къайтарыр? Бай-бий къоймай къурутдула, онглу ёзден къоймадыла, дин ахлу къоймадыла, айдынладан тишге илинник къалмады, патчах аскерде къуллукъ этгенлени къурутдула. Ёхтем, ётгюр, эркин адам болуб киши къалмады. Кимле къалдыла: къулла. Кимге эмда къаллай эркинлик келтирдиле коммунистле? Патчахны кюсетирча этдиле.
- Джангыласа. Большевикле, совет власт кёб зат бергендиле бизни халкъгъа. Санаб берейим. Орус патчах эркин Къарачай къралны къазауат этиб алыб, кесине колония этген эди. Окъуу, школ джокъ эди. Адамла къарангылыкъдан, джарлылыкъдан чыгъалмай эдиле. Тиширыула уа къарауашлача эдиле, хаписдеча тура эдиле, юйден тышына атларгъа да мадар табмай...
- Тохта, тохта.Сен шашыб тура кёреме. Сени джашларынг совет-партия къуллукъчула болгъанларын билебиз. Алай а, ала сени эсинги къалай алыб къойгъан болурла? Тюнене бла бюгюнню тенглешдирирге да тилинг къалай айланады? Хоу, патчахлыкъ Эресей Къарачайны къазауатда дженгиб, кесине колония этгенди. Ёзге, бюгюнюбюз ол замандан джюз къатха да осалды. Ол заманда тюл, бюгюн тюшгенбиз джарлылыкъгъа, къарангылыкъгъа да. Ол заманда тюл, бюгюн къул болгъанбыз барыбыз да. Ол заманда эм джарлыны да малы аслам эди бусагъатда эм байныкъыдан. Олсагъатда биз эркин адамла эдик, бусагъатда уа коммунист империяны къулларына бурулгъанбыз. Ол заманда биз Аллахха баш ура эдик, энди уа, бизни тюб этиб баргъан Сталиннге, коммунист партиягъа табынабыз. Дагъыда сен большевикле бизге джукъ бергенле дейсе.
- Дейме. Автоном област этдилеми Къарачайны? Школла ачдыламы? Сабийле бары окъуймулла? Халкъны барына къара танытдыламы? Мен огъуна юрендим окъургъа, джазаргъа. Ана тилибизде китабла, газетле чыгъамыдыла? Тиширыула эркинликлери бла эркишиле бла тенг болдуламы? Джылдан джылгъа игиден иги джашай барабызмы? Автономиянг болса, тилинг айный барса, сабийле хакъсыз окъуу-билим алырча болсала – да не керекди андан сора?
- Бек насыбсыз адамса сен, Къая. Бурнунгдан ары джукъ кёрмейсе. Большевикле – партияны баш къылчыгъына айтама – халкъланы кеслери джанлы этер ючюн, таурухланы къурашдыра бергендиле. Алайсыз, патчахлыкъны къуруталлыкъ тюл эдиле. Айтханларындан этген затлары да барды. Бир кёзюуге дери. Бергенлерин ызына да сыйырлыкъдыла – кеслерине алай таб кёрселе. Динигизге, адетигизге, джеригизге ие боллукъсуз,- дей эдиле алгъа. Энди уа? Джер берген къой, хуртдагы джерибизни да алдыла къолубуздан. Колхоз, совхоз деген кибик этиб, болгъан затчыгъыбызны сыйырыб, ара мюлк къурадыла. Джерсиз да, мюлксюз да къалдыкъ. Тиширыулагъа эркинлик деб, ёмюрледен келген юйюр джашауубузну джорукъларын буздула. Сабийле сабий джуртлада ёсерге керекдиле – алай демек – совет коммунист иннетни къан бла киргизтедиле, кетсе ол джан бла кетерча. Алай бла кърал бизни сабийледен – тамблабыздан – айырады. Кърал бизни джерибизни, мюлкюбюзню, сабийлени юйде ёсдюрюр мадарыбызны да сыйырды. Биз къаршчы туралмаз ючюн а – бизни сауутсуз-сабасыз этди, къамаларыбызгъа дери сыйырды. Хоу, школла ачханды, сабийлени барына да окъургъа борч салгъанды. Халкъ ючюнмю? Огъай. Сабийлени гитчеликден коммунист иннетде ёсдюрюр ючюн, мыйыларын терсине айландырыр ючюн. Окъутадыла, юретедиле – алай а, не ючюн, неге? Ма анга сагъыш этмегенингди сейир. Бу барыудан барса, талай тёлюден бизни халкъдан не къаллыкъды? Ол заманда автономиябыз да керек болмай къурутуллукъду.
- Э-эй, Илияс хаджи, мен Совет властха разыма. Анга къаршчылыгъынгы сен да кесингде, ичингде тут. Бюгюнню унутдурурча, къоркъуулу заманла келе турадыла. Экинчи дуния къазауат бизни джуртлагъа да бир джетмеге эди.
- Аллах сакъласын,- къайгъылы болуб, башын чайкъады акка.

Алай а, Аллах башха тюрлю оноу этди. 1941-чи джыл июнну 22-си башланды. Адам улуну тарихинде эм ачы къазаут СССР-ни чегинден атлады. Бу къазауатда Совет Союз 28 миллион адамын тас этгенди.
Биринчиледен болуб урушха акканы – Илияс хаджини – эки джашы Бёрюкъан бла Таубатыр кетдиле. Ол джыл огъуна бири башсыз болду, бирине да бушуу къагъыт келди.

Акка бираз бюгюлдю, саудан ёлюб а къалмады. Тиширыула, джашчыкъла, къартла малгъа къараргъа, бичен этерге да кюрешедиле. Къазауат а, 18 джылы толгъанланы бир--бири ызындан чёблеб барады. Саубитген джигит джашла кете эдиле, къайытханла уа – сакъатла: кимни къолу, кимни буту джокъ. Кёбюсю уа сакъат болуб да къайыталмай эдиле – ёлген хапарлары келе эди. Уруш этерге адам джетишгенликге, сауут-саба джетишмей эди. Немец танкаланы алларына атлы аскерни ие эдиле. Ростов тийресинде аллай бир атлы аскер толусу бла къырылгъан эди. Кёкюрегинг бла бир окъну тыяргъа боллукъ эсе да, танкаланы уа къалай тыйгъын?

1942-чи джыл август айда немчала Къарачай областха да кирдиле. Коммунистледен кёб зарауатлыкъ кёрген талай адам бек къууанды. Эл Советни тамадасын, НКВД-ни бёлюмюню башчысын, партия организацияны да секретарын къаллайла эсе да тутуб, немецлеге бердиле. Ала партизан бёлекге къошулгъан эдиле, къалай къолгъа тюшгенлерин а ким билсин. Гестапочула алагъа азаб да чекдириб, боюнларындан ёрге асдыла.

- Ала башхалагъа не къыйынлыкъ джетдирген эселе, кеслерине да джетди аллай къыйынлыкъ.
Акка бир да джазыкъсынмады аланы. Амма уа «къанны къан бла джууаргъа болмайды» деб, огъурамады бу ишни.

Джыл джарымдан немчала артха айландыла. Энди ол асылгъан совет-партия эмда НКВД къуллукъчуланы джууукълары тебредиле дерт джетдириб. Алай а, ол къауум немецле бла къачхан эдиле. Аланы джууукълары бла кюреше башладыла. Ёзге бу башха хапарды.

...Чачылгъан мюлкню ызына джыйыу, сюеу башланды. Талай айгъа колхозла, совхозла ызларына къуралдыла. Джай бичен иш бла кюрешеди халкъ. Халкъ а – къартла, тиширыула, сабийле. Къазауатдан сакъат болуб къайытханла – кимини аягъы джокъ, кимини къолу – аланы джазыкъсыннганлагъа да ачыулана, алгъынча ишлерге кюрешедиле.

Октябрь ай бошалады. Кюз ишле тыннгандыла. Къышхы орунларына джарашханды колхоз мал. Фермаланы къатларында гебенле сюеледиле. Мал къышларча, хар не джарашханды.

Акка бла амма къарыусуз болгъандыла. Беш джашларына къайгъы аланы джюреклерин кемиреди. Мени атам Сафар эмда къазауатда башсыз болгъан Бёрюкъан сау болгъанларына ажымсызды къарт ання. Ол затха акканы да ийнандыра кетгенди.

Мен а экинчи классха джюрюйме. Эгечлерим да барадыла школгъа: Мариям 4-чю сыныфха, Фатима 6-гъа, Мадина 8-ге. Устазла бары да тиширыуладыла.

Барыбызны да джунчутхан НКВД-ни аскерлери эдиле. Ала келген сагъатда, биз школдан джай каникуллагъа чыкъгъан эдик. «Была къазауатда тозурагъан, бери къарыу алыргъа, эс джыяргъа келген бёлекледиле» деген эдиле халкъгъа. Къаллай буйрукъ бла келгенлерин артда билдик. Ары дери уа, адамла джазыкъсыныб, аланы сыйлаучу болдула.

Алагъа ийнанмагъан – акка эди. Къазауатдан сакъат болуб къайытханла да, ишекли къарай эдиле алагъа. Аланы къуру Къарачай областха басыннганлары да кёб соруу туудура эди. Къарачайлыланы къазауатха алгъанларын тохтатханлары эди эм уллу ангылашынмагъан зат а. «Ууакъ халкъланы сакъларгъа керекди – энди аласыз да хорларыкъбыз» дегенди Сталин дей эдиле.

***

Амма хоншу элде Джаннган деген шыйыхха тюбеб келди. Аны хапарына толусу бла ийнанмасала да, сейирсинмеген къалмады.
- Сиз ийнанмайсыз, мен а анга джашларыбызны суратларын кёргюзтюр кёргюзмез, ол аланы атларын айтыб сирелди. Сафар бла Бёрюкъанны сау болгъанларын да айтды.
- Кертими айтаса?- акка анга сынаб къарады.
- Аллах бирди. «Сафарны тюзледе кёрлюксюз, Бёрюкъанны уа таулада»,- деди. Дагъыда, бу аскер бизни тутмакъ этиб, узакълагъа сюрлюгюн айтды. «Джолгъа хап-хазыр болуб туругъуз. Артмакъларыгъызны сермеб алыб, тебрерча. Къой кесигиз, этин тузлагъыз, къакъ этигиз. Джылы кийим бла азыкъ – аладыла ёлюмден къалдырлыкъ халкъны».
- Бизни къачан тутарыкъларын а айтмадымы Джаннган?
- Къуру бизни тюл – бютеу халкъны. Иги тынгыламайсыз меннге,- амма башын чайкъады.
- Сюргюнню къачан башланныгъын айтмадымы?- тюрленнген ауазы чыкъды акканы.
- Айтды. Патчах аскер Къарачайны уруш бла Эресейге къошхан кюн.
- Хасаука урушну кюнюндеми? – бу джол акка ажымсыз ийнаннганын билдирди.
- Алай болургъа мадар джокъду. Мен былайдан бир джукъгъа да кетерик тюлме,- мени эм уллу эгечими бир къашы бла кёзю джангы Ай бла джулдузча кёрюндюле, ол бир кёзю бла къашы уа, тубан басханча, тюрленмедиле. Аны башхала да эследиле, амма уа, ауазы къалтырай, тили тутулуб къалды.
- Дагъыда не айтды шыйых?- сорду акка, кёзюн Мадинадан айырмагъанлай.
Амма бираз тынгылагъандан сора, шыбырдаб айтды:
- Мадина мында къаллыкъды,- деди.
- Бизни барыбызны да тутмакъ этиб сюрлюкдюле да, ол а мында къаллыкъды деген не сёздю?
Бу мени анамы сёзлери эдиле. Тау адетге бойсуна, ол ушакълагъа къошулмаучан эди – юй джарыллыкъгъа къарай, барыбызны ач-джаланнгач этмей ёсдюре эди, акка бла аммагъа уа артыкъ да эс бёле эди. Атабызны уа къайытырына ишеги джокъ эди. Юлгюге тутарча келин эди, ана эди, юй бийче эди. Бу джол а чыдамаялмай сёлешди.
- Билмейме, Джаннган башха джукъ айтмады. Джангыз сёзюню ахырында «былайда сау-эсен кёрюшюрюксюз»,- деди.

Амманы джангыдан Джаннганнга ийиб, толу хапар алыргъа оноулашдыла. Ёзге кечикдиле: НКВД шыйыхны «халкъгъа, къралгъа заранлы ётюрюкню къурагъаны эмда джайгъаны ючюн», провокаторгъа, халкъны джаууна тергеб, тутуб, къурутду. Алай а, къарачай халкъгъа сюргюн этиллиги, ол къара кюн да адамлагъа белгили болду. Не келсин: халкъны кёбю анга ийнанмады. 18 джылдан 60 джылгъа дери халкъны эркишилери къазауатда, трудармияда болгъан сагъатда, кърал аланы юйдегилерине къалай тиер? Не ючюн? Терслиги болгъан бар эсе, аны тутсун.
Ёзге, бу къралны къылыгъын билмегенча, бу кърал гюнахсызлагъа къыйынлыкъ кёргюзтмегенча этгенлери сейир тюлмюдю?

Кюз-къачхы ишле бошалгъан кёзюу эди. Битим джыйылгъанды колхоз, совхоз сабанладан. Колхоз мал эл къатында фермалагъа джарашханды. Адамла 1917-чи джылда болгъан Уллу Октябрь инкъыйлабны кюнюне – 7 ноябргъа – хазырланадыла. Алай а, ол кюннге къарачайлыла сюргюн джолда тюбедиле – халкъны мал вагонлагъа уруб, тутмакъ этиб, узакъ тюзлеге сюре эдиле. Совет коммунист кърал кесини джарыкъ байрам кюнлерин кёб халкъгъа къара бушуу кюнле этди. Къарачайлыланы ызларындан, совет аскерни кюнюнде – 23-чю февралда – чечен-ингуш халкъгъа этилди сюргюн, малкъарлылагъа – 8-чи Мартда.

1943 джыл ноябрны 2, гюрге кюн. Бизни юйде джукълагъан джокъ эди. Джаннган аммагъа айтхан сёзлеге бизде ийнаннган эдиле. Танг аласында эшиклени дюнгюрдетгенлеринде – биз джолгъа хазыр эдик.

Биз талай айны сыйлаб тургъан субайла, аскерчиле шкокланы сюнгюлери бла тебериб чыгъарадыла юйлерибизден бизни. Хапчюклерибизни къазмаб, ёмюрлени узагъына аналадан къызларына кёче келген кюмюш, алтын затланы барын сыйырдыла. «Машиналагъа миннгенигизден сора, къайтарлыкъбыз» дедиле. Артда аллай къалабалыкъ башланды – азыкъ, кийим кёбюрек алгъаныбызгъа къууандыкъ. Аммам Къуранын да алалды, анам – «Зингер» тигиучю машинасын.

Эртден эди. Мотор таууш, тиширыу къычырыкъла, сабий джылагъан, ит чабхан, мал ёкюрген, къой мангырагъан эмда сууукъ къачхы шылпы. Халкъны эл аягъында тюзге сюрюб, алайдан да машиналагъа къалаб, темир джол таба атландыла. Ёлюм джолгъа чыкъдыла мингле бла тиширыула, сабийле, къартла, сакъатла.

Машинала адамдан, хапчюкден да толу эдиле. Биз эм артда миндик машинагъа. Анам бла эм уллу эгечим бизни – амманы, акканы, мени эмда эки эгечими сыртлары бла машина ичине тебериб, кеслери машинаны алаша бортундан тутуб келедиле.
Эки мюйюшде эки солдат олтурадыла.

Машинагъа миннгинчи, анам эм уллу эгечими – Мадинаны – къолундан тутханлай тура эди. Джаннганны сёзлери къоркъутхан эдиле да, Мадина къалыб кетеди деб къоркъа эди. Машинагъа бирге миннгеникде кёлю бираз рахат болду.

Адам ийнанмаз бир иш да болду: бу ахырзаман кюнде, бу къалабалыкъда бизни излеб табыб, машинаны ызындан келеди мазаллы басхан парийибиз Къытмир. Аскерчилени юйге иймей, кесин ёлтюртеди деб, акка аны сынджыр бла такъгъан эди. Къалай ычхыннганын, ол темир сынджырны къалай юзалгъанын ангылагъан къыйынды. Зауаллы джетиб, эки кере машинагъа чынгады, эки кере да солдатла автоматлары бла тюртюб, артха атдыла. Ючюнчю кере чынгагъанында уа, бир солдат автоматдан ура башлады. Аны эслеб Мадина, автоматха къадалды. Бу кёзюуде Къытмир богъурдагъындан къабыб, энгишге тартды. Машина чынгылны эрни бла бара эди. Къаллайла болду эсе да бир-бирине чырмалыб, солдат да, аны автоматына къадалыб тургъан Мадина да, ит да чынгылдан кетдиле. Адамла къычырыкъ-хахай этдиле, алай а машина ёзенни кенгине чыкъгъынчы тохтамады – буйрукъ алай болур эди. Былайда бир офицер (субай) «ол джерни тинтерикбиз – сау-эсен табсакъ, къызыгъызны сизге къошарыкъбыз» деди. Аны бла иш бошалды.

Анам акъылдан шашханча болду, амма уа аны кёлюн джазаргъа кюрешди:
- Хаджи айтхан бола турады. Мадина сау-эсен къаллыкъды, биз да артха къайытыб, сау-эсен тюберикбиз анга. Бара тургъан джерибизде уа Сафаргъа тюберикбиз. Аллахны буйругъу болмай бир зат да болмайды. Тилек этейик.

...Эшелонла тебиндиле. Мал вагонлагъа тыкъ-тыкълама урулуб, белгисизликге атланды къарачай халкъ – Шимал Кавказдан сюргюннге тюшген биринчи халкъ. Аны ызы бла уа, кёб турмай, чечен, ингуш, малкъар халкълагъа да джетерикди ол кюн.

2

Сюргюнню юсюнден, анда – къум тюзледе джашауну юсюнден – мени материалларым джетише эдиле. Халкъны джуртундан сюргенден сора, мында – Къарачайда – не болгъаныны юсюнден хапарлы тюл эдим. Джанлы хапар айта келиб, уллу эгечи чынгылгъа кетген джерге джетгенинде, «бий бергинчи къул тёзмез» дегенлей, сёзюн бёлдюм:
- Саумуду Мадина? Шыйыхны айтханы тюз болдуму?
Джанлы биразны тынгылаб турду да, къолун силкди:
- Анга кесинг тюбесенг иги болур. Ма адреси. Джангыз мен аны бираз хазырлайым. Бир ыйыкъдан барсанг, таб болур.

Бир ыйыкъдан областны ара шахарында аны фатарыны къонгурауун басдым. Ол босагъадан бери атлады:
- Билеме, айтхандыла. Джашауум бу къагъытдады. Басмаларгъа излесенг адам атланы тюрлендирирсе. Къол джазмамы уа ызына къайтарырса. Ишингден къууан, муратынга джет,- деб, эшигин таууш этдириб джабды.
Джунчуб, бираз сюелдим эшик аллында. Сора, юйге ашыгъыш келиб, окъуб башладым...

3

Ючюбюз да чынгылдан къуюлдукъ: мен, итибиз Къытмир эмда солдат. Къытмир аскерчини тамагъына къарышханлай, экиси да Къобаннга кетдиле. Мен а къаяны джарылгъанындан ёсген терекге тийиб, анга къадалдым. Бутакълары бюгюлселе да, сынмадыла, мени кёлтюрдюле. Бутакълары бла терекни тамыры таба сюркелдим акъырын. Мени насыбыма, къаяны джарылгъанында мен къысылыр чакълы орунчукъ табылды. Алайда кёб къургъакъ ууакъ бутакъчыкъла, тюк-джам бар эди. Бир да ажымсыз, былайы къуш уя эди. Джаным чыкъды – къозуланы кёлтюрюб кетген къушланы кёре тургъанма. Узунуракъ бутакъчыкъны алыб, кесими къорууларгъа хазыр болдум.

Бусагъатда уа бу дорбунчукъ мени джангурдан, джелден да сакълайды. Тюз аллымда терекди джанымы сау къалдыргъан. Къайда эсе да энгишгеден къобанны тауушу келеди – кеси уа кёрюнмейди тубандан.
Башында машина ётген тауш чыкъды. Хахай этдим. Хар таууш чыкъгъаны сайын къычыра, хырха болдум. Кюнюм алай ётдю.

Къарангы бола башлады. Сууукъ да кесин билдиреди – джюнден этилген кийимлерим болса да. Джоппучукъ болуб, къуш тюклю дорбунчукъда джатама – сагъышым а кесимден эсе анамады бусагъатда. Джазыкъ аз бек къыйналмайды. Аммагъа алай бек къайгъылы тюлме – аны иманы асры кючлюден, кесин къой, бизни да рахат этиучен эди. Мен да шыйыхны сёзлерин эсиме келтириб, ёлмезлигиме базыбма. Алай а, къоркъуула тубанча басхандыла мени.

«Былайдан къалай чыгъарыкъма? Чыкъсам къайры барлыкъма? Кимни къолуна тюшерикме? Башымы атармем энгишге? Анам а? Атам а? Аккам, аммам а? Ала сюргюнден къайытыб, меннге тюберикбиз деб турлукъдула. Огъай, чыдаргъа кюрешейим».

Кече арасыды. Джангур тохтагъанды, алай а басыныбды. Ай бир-бирде булутладан кёрюнеди. Тюз башымда, чынгылны эрнинде бёрю улугъан чыкъды. Арлакъдан джууаб къайтардыла. «Джанлы къауум, кёрюгюз мени ашаяллыкъ эсегиз. Кёрюгюз манга джеталлыкъ эсегиз». Талай такъыйкъадан алай атханыма сокъурандым. Амма «сагъыннган затынг джууукълашхан этеди» деучен эди да. Ала мени сезгенлерине, джыйлагъанларына ишек джокъду. Башында уа хырылдагъан, джан солуу этген тауушла чыкъдыла. «Не юлешалмайла экен?». Терекге тие-тие бир къаралды энгишге сылджырады. Илгендим. Экинчи къаралды уа терекге илиниб тохтады, туура менича. Аны кёзлери эрши тукъум джылтырай эдиле. Бу кёзюуде Ай булутладан къарады да, джанлыны толусу бла кёрдюм. Ол да джашау ючюн менича кюреше эди. Терек бутакъ бюгюледи, къалтырайды, чайкъалады. Бёрю Аллахдан къутхар деб тилей болур эди. Мени тилегим а Аллахдан «бёрюню джанын ал» эди.

Не эсе да Аллах мени тюл, аны эшитди. Бёрю мени таба сюркеле тебреб, узунуна созулуб тохтады. Къаны уа саркъады, саркъады. «Къарыу ала турады, бусагъат чынгарыкъды мени таба. Бу чымыртала бла къалай къоруулаяллыкъма кесими?». Бу кёзюуде къая башында ит чабды. Мен аны таныдым: ол бизни басхан парийибиз эди – Къытмир. Эки бёрюню къаядан атхан ким болгъанын ангыладым. Асры къууаннгандан къычырыкъ этдим. Къытмир да къууанч таууш этди. Терекде бёрю къымылдамады – ёлгеннге ушай эди. Бираз рахат болдум.

Къаллай кюч болургъа керекди Къытмирде: НКВД-ни аскерчисин машинадан алыб, аны бла бирге чынгылдан кетгени, къобандан джюзюб чыкъгъаны, къая башына къайытыб, эки бёрюню кесгени... Басхан парийле деб дунияда аны ючюн айтыла болурла ала.

Кеси чынгылдан кетиб бара да, мени терекге къадалгъанымы эслеген болур эди. Къая башына келгенинде уа, мени сезген болур эди – ит джаныуарны джыйысы кючлюдю деучен эди акка. Тюз айтхандыла буруннгула: иеси ючюн джанын сагъыш этмей берликди ити.

Кече узуну Къытмир бла сёлешгенлей чыкъдым. Танг аласында мен къалкъыдым. Ит да чабханын, хырылдагъанын къойду. Уяннганымда – джаным тамагъыма сугъулду: бёрю, кёзлерин джандырыб, манга къараб тура эди. Алай а, аны къатыб тургъанын ангылаб, бираз кёлюмю басдым. Кёк чууакъ эди. Мийикде мыллыкчы къушла джерге сымарлаб къарай эдиле. Аллай мийикден да ала бёрюню ёлюб тургъанын кёре эдиле, мен а эки атламда да джанлыны ёлгенине ишекли бола тура эдим.

Бир къуш ташча, энгишге атылыб келиб, аллымда терек бутакъгъа къонду. Бёрюге тиерге базмай, бираз мурукку этди. Аны ызындан башхасы келиб къонду терекге. Ахырында мыллыкчы къушла терекни, бёрюню юсюн да толтурдула. Терек чайкъалды, бёрю мыллык энгишге кетди – аны ызындан мыллыкчы къушла да юрюлдюле. Джангыз бири терек бутакъда къалыб, бир меннге, бир эки джанына къараб тебреди. Башы ары бла бери асры дженгил баргъандан, эки башлы къушча кёрюндю кёзюме. Алай эте келиб, манга мыллыгын атды къуш. Мен къолумда терек бутакъчыкъ бла башын сермедим. Экинчи, ючюнчю кере да къушдан къорууладым кесими. Алай а ол тохтамайды, ёрге уча да, джангы кюч бла кесин урады меннге. Мен къычырыкъ этеме, Къытмир къаты чабыб, къаяланы зынгырдатады. Къуш джангыдан мыллык атар ючюн кёкге кёлтюрюлгенлей, шкок атылгъан таууш чыкъды. Къуш башы тюбюне бола, энгишге сылджырады. Мен къаршчы кюнбетге къарадым, ёзге кишини эслемедим.

Заман кюнортагъа джууукълаша эди. Хурджунумда къолджаулугъума чырмалыб тургъан къакъ эт кесекчикни табыб, ауузландым. Къытмир къая башында огъурсуз хырылдай келиб, кючлю чабды. Нал таууш джууукълашды.
- Мени эшите эсенг, джууаб эт,- базыкъ эркиши ауаз чыкъды.
Мен къарачайча джууаб этдим.
- Орусча сёлеш, сени бандит тилинги ангыламайма.
Мен орусчагъа кёчдюм
- Кимсе, не излейсе менден?
- Сени къутхарыргъа излейме.
- Андан сора уа?
- Андан сора кёре барырбыз. Къоркъма, НКВД-ге бермем сени. Ол мыллыкчы къушха сау бол де – ансыз мен сени эслерик тюл эдим. Бусагъат мен санга аркъанны энгишге джиберейим – тут да кесинги къаты байла. Сора, джау джибгеча ёрле. Джашарынг келе эсе – ёрле. Ёрлеялмай эсенг а, къал алайда – къарыусузла джашаргъа керек тюлдюле.

Талай кере атхандан сора, аркъанны къыйыры терек бутакъгъа илинди. Терекни базыгъыракъ бутагъы бла сюркелдим да, аркъаннга къолум джетди. Белиме къаты байлаб:
- Хазырма,- деб къычырдым.
- Ёрле, алай эсе. Таулу къызла кючлю болуучандыла дейдиле да – бир сынайыкъ.

Мен къолларым бла кесими тарта, башына чыгъа кетдим. Джангыз алайда болушду манга ол атлы. Къытмир а мени кёргенлей, юсюме-юсюме чынгаб, чынгылдан атыб иерге аз къалды. Джанболат (аты алай эди мени къутхаргъанны) атындан тюшюб, мени миндирди атха. Сора джюгенден къысха тутуб, элибиз таба айланды. Итибиз а алгъа ётюб кетиб, ызына къарай да, тохтай, барады.

Элге джууукълаша, ат башындан къуджур затла кёрдюм: элде адамла юйлеге джайылыб, хапчюклени чыгъарыб атлагъа, арбалагъа джюклей; башхала да арбазладан мал сюре. Ёзге была аскерчиле тюл эдиле.

- Мародерла-тоноучула,- деди Джанболат.
Бир-бирлерин ол таныб, саламлаша, чам эте, кюле барады. Бизни арбазгъа киргеникде, биреулен бауурундан къабланыб, сыртында да Къытмир хырылдай, тёгерекде уа юй сауутларыбыз чачылыб. Мен итибизни ол адамдан айырдым. Ол адам, ачыуланыб, бизге кёзюнде огъу болса урурча къарай, арбаздан чыкъды. Джанболат ызындан нелени эсе да айтыб, кюлдю. Мен баугъа чабыб къарадым: ийнегибиз, къойла да джокъ. Юйюбюзге киргеникде – анда да болгъан къара къатыш: неда болсун орундукъла тура эдиле – аланы къораталмагъан эдиле алкъын.
Джанболат мени кёлюмю иги этер ючюн эсе да, айтды:
- Сен менден къоркъма. Мен сени кимден, неден да сакъларыкъма. Соргъан болса, Гюрджюден азербайджан къызма де. Мени бла болсанг сеннге киши тиерик тюлдю. Мени документиме къара да, рахат бол.

Джюзданында джазылыб эди: НКВД-ни къуллукъчусу, бир номерле эмда мухур. Сордум:
- Сен къуллукъчу эсенг, бу тоноуну нек тохтатмайса?
- Мени бу элге тамада этгендиле. Алай а, тоноуну тыярыкъ тюлме: ташысынла табханларын. Колхоз, совхоз мал Черкес областха, Ставропол, Краснодар крайлагъа эмда Гюрджюстаннга юлешиннгенди. Энчи малланы, юйледе хабур-чубурланы ташый берсинле. Джуртугъуз да Эресей (Россия) бла Гюрджюню арасында юлешиннгенди. Ийнегигиз бла, къойларыгъызны таныяллыкъмыса?
- Игит да.
- Тебре сора.

Биз эки къаяны арасында тар джолчукъда тохтадыкъ. Элден чыкъгъан джангыз джол эди бу. Элчилени сюрюлюб баргъан малларына къарайма. Кесибизни ийнекни ёкюргенинден таныб, алгъа атладым.
- Ма бизни ийнек, Акъкъаш. Была да бизни къойчукъладыла.

Аланы къайсы эсе да бир сакъаллы сюрюб келе эди. Джанболат аны тохтатды да, ала бир-бирине гъыр-мыр болдула. Ол малланы ызына буруб, артха сюрдю. Биз да аны ызындан айландыкъ: мен атда, ол да джаяу.

Ийнек, къойла эмда Къытмир тёгерегиме айланадыла. Ала да, джарлыла къууаннгандыла манга тюбегенлерине. Ийнек бетими джалар умут этеди, къойла аякъларыма ышыладыла, Къытмир да мазаллы башын аякъларына салыб, къатымда джатады. Баугъа джыйдыкъ малланы.
- Мен бусагъат келейим. Къабакъ эшиклени ичинден къылычын сал, кишини ийме.
- Къытмир сау болуб, бери киши да киралмаз.
Кёб турмай къайытды Джанболат. Бир эркиши эки ат джегилген арбасындан юйге кёб хабчюк ташыды. Кюйюзлени къабыргъалагъа такъдыкъ, кийизлени юй тюбюне джайдыкъ. Орун керекле бла орундукъланы да джабдыкъ. Юйню джыйгъанымда, хар неда алгъынча болду. Джангыз...
- Джанболат, элим, джууукъларым къайдалла мени? Ала къайытырыкъ тюл эселе, мени алагъа бир къош.
- Къалай? Аланы ызларын да табмазса энди. Экинчи джанындан а тылпыуунгу да чыгъарма. Ким болса да, сени къарачай къыз болгъанынгы билсе, бек табсыз болур. Таулада бандитлени ызлаб айланнган НКВД-ни къолуна тюшсенг – артыкълыкъ этерле, артда башынгы кесерле да, къарачай бандит къызны башыды деб, саугъа алырла. Ийнанмаймыса? Бери къара.

Джанболат хурджунундан НКВД хазырлагъан – бу джергили длжамагъатха джораланнган – бир къагъытны-чакъырыуну чыгъарды да, кёзюме тутду:
«...Сакъ болугъуз. Къарачайлыла башдан аякъ кёчюрюлгенликлерине, таулада алкъын джашыныб къалгъан бандитле болургъа боллукъдула. Аллай бандитни башын кесиб келтиргеннге 10 000 (он минг сом) ачха тёленникди. Кесин саулай тутуб келтиргеннге уа он къат аслам ачха тёленникди (ол бандит болгъаны тохташдырылса)...».

Мен кёзлериме ийнанмай окъудум. Джанболат мени тюрленнгеними кёрюб, айтды:
- Къарачай халкъны терслиги болмагъанын мен билеме. Терс – джалгъан дау айтхан башчыладыла – Къарачай областдан, Ставропол крайдан башлаб, башына дери. Халкъ не бандит, не сатлыкъ болмайды. Бандитле, сатлыкъла немчала бла кетгендиле, къачхандыла. Тюз адамла, аллай къоркъуулары болмагъан тюз адамла къалгъандыла. Ма ол гюнахсызланы – тиширыуланы, сабийлени, къартланы, къазауатдан сакъат болуб къайытханланы – сюргендиле тутмакъ этиб. Къаршчы турур адм да джокъ эди – эркишилеригиз бары къазауатдадыла. Тауда, чегетде талай неда талай он адам болургъа да болур, ким биледи. Анга да ийнанмайма толу. НКВД уа башха тюрлю къарайды. Ол а, къарачай болмагъан, мурдарлыкъгъа, тоноугъа хазыр къауумгъа табды. Тюбеген къарачайлыларын ёлтюрюб, башын кесиб элтирикдиле да, 10 минг сом аллыкъдыла.

Мен шашаргъа джетиб тынгылайма Джанболатха. «Быллай зат къалай болур? Нек болмайды, бютеу халкъны душман атха чыгъарыб, джуртдан сюрдюле да. Сора мында къолгъа тюшгенлени уа аямазла. Энди мен не этейим да? Джанболатны не акъылы барды экен?».

Эки кюнню ичинде элде джукъ къалмады – не мал, не хапчюк. Адамы сюрюлген, хазнасы тоналгъан эл. Къуру юйле, эшиклери джелде ачыла, джабыла, сыйыт-къычырыкъ эте тургъан. Оджакъларындан тютюн чыкъгъан эки юй кёргенимде, къууаннган огъуна этдим.
- Бош къууанаса. Ала мени танышларымдыла, алай а бек аман адамла. Не муслиман, не христиан болмагъан иймансызла. Уучуладыла, къарачайлыланы излеб, ызлаб айланнган уучула. Ала бери келгинчи, не айтырыбызны, къалай джашарыбызны сагъыш этейик.
- Къалай длжашарыбызны?
- Мен кёлюмдегин айтайым, сен а – сюйгенингча эт. Мен сени къая тешикден чыгъара туруб, былай ариу болгъанынгы билмей эдим. Сени ариулугъунг мени кесине байлаб къоймаса, сени адамларынга къошаргъа кюреширик болур эдим. Алай а, кёргенимден сора уа – сени джукъгъа да иймей, сени бла юйдеги къураб джашаргъа излейме. Джазыуубузну бир этсек, сеннге да, меннге да алай таб боллукъду. Мен кёлюмдегин айтдым, ёзге сен айтханча этейик.
- Мен огъай десем а?
- Ол заманда кесинг джангыз къалай джашарыкъса? Джангыз кесинг къалсанг – не боллугъун айтыргъа да къоркъама. Таулада аз эселе да, бандитле да бардыла. Аланы ызлаб джюрюйдю НКВД. Аны бла къалса уа. Кёб иймансыз айланады, таулада тюбегенлерини башларын кесиб, «къарачай бандитни башыды» деб, органладан ачха алгъан. Сени былай къойгъандан эсе, НКВД-ге берген игиди. Алай а, анда да санга не кюн джетер – къайдам. Эм табы – мени бла джашасангды. Мен хоншу элден бир афендини келтириб, некях этдирирме. Андан сора да, мени бир къарт анам къарачай тиширыу эди. Джюрегим сеннге былай бек тартханы бир чуруму ол эсе да ким биледи. Мен сенден бир эки къатха тамада болурма, ёзге къарт тюлме да. Акъылны айтханын тюл, джюрекни айтханын этеме бусагъатда. Сени бла – бандит Къарачайны къызы бла – кесими бир этгеним белгили болса, мени башымы чортлатырыкъдыла. Къарачайлыланы – миллет шарт бла – барын да душманнга санайды кърал. Ала бла байламлы болгъанла да саналадыла душманнга. Сени органладан джашыра, мен да къралгъа аманлыкъ этгеннге саналама. Муну айтханым – сени амалтын нени да этерикме, джангыз - сен кесинги, мени да отха атма.

Мен не айтыргъа да билмей къалдым.
- Талай кюнню сагъыш этерге боллукъмамы?
- Боллукъса, алай а, созма. Мен сени атынгы, миллетинги да башха тюрлю кёргюзтюб, къагъытла джарашдырайым.

Не сагъыш этсем да, былайдан ычхыныр джол кёрмедим. НКВД-ни къолуна тюшерге да къоркъдум. Бу адам мени амалтын кесине да къоркъуу тюшюргенине ийнандым. Ма алай бла талай кюнден, афенди джашыртын некях этиб, биз эр бла къатын болдукъ. Мадинадан - Тамарагъа, къарачай къыздан да - Гюрджюстандан азербайджан къызгъа бурулдум. Джылым да 16-дан 19-гъа бурулду.

Бизни элде бизден сора да, эки юйдеги джашайды. Юйдеги десем да эки адам. Бири элни арасы сюремде, бири да ол бир къыйырында. «Ала уучуладыла,- дейди Джанболат,- адамланы ызлагъан уучула. Бек осал адамладыла, адам дерге да боллукъ тюлдю алагъа. Аланы кёзлерине тюртюлме, неда болсун. Бир башха элге кёчерми эдик деб да келеди кёлюме».

Джанболат мени шкокдан, герохдан атаргъа да юретгенди. Энди мен къара атыудан андан артха къалмайма. Бир кере ол меннге ат юсюнде оюнла да кёргюзеди. Мен кюлюрюмю тыялмайма:
- Бизде быллай оюнланы сабийле огъуна кёргюзтюучен эдиле.
Джанболатны кёлю къалады:
- Сен да биле болурса ат ойната, ат юсюнде ойнай да. Къарачай къызла джигит болуучандыла.
- Сен хыликке этсенг да, гитчечик болуб да атдан джыгъылмай эдим. Атам юретген эди. Атам а – ат ойнатыргъа, къара атаргъа да бек уста эди – Шимал Кавказны халкъларыны Спартакиадасында биринчи орунну алгъан эди – газетледе да бар эди суратлары.
- Черкес областдан мен да къошулгъан эдим ол Спартакиадагъа. Атангы аты къалай эди? Хоу, Сапар. Эсимдеди, бетинде бир къуджур таблары бар эди да, унутмагъанма.
- Хоу, аюню тырнакъ ызларыдыла ала. Чегетде отун эте тургъанлай, аюге тюртюлюб, бычакъ бла ёлтюргенди аны. Газетле да джазгъан эдиле аны юсюнден.
- Хы, энди ангылашынады, сен кимни къызы болгъанынг, кимге ушагъанынг. Бек аламат. Джаныуарладан адам кесин къоруулай билирге керекди. Алай а, сеннге чабхан джауну – тёрт аякълы болсун, эки аякълы болсун – сау къоймазгъа керекди. Эм къоркъуулула джаралы джаныуарладыла.

Джанболатны крайгъа чакъырдыла да, ол андан къайгъылы болуб, къайытды.
- Коммунист партияны Ставропол край бёлюмюню биринчи секретары Сусловну сёлешгениди абызыратхан мени. «Къарачайлыланы биз тауладан къурутханбыз, энди аланы рухларын да къурутургъа керекбиз. Аланы эсге тюшюрлюк бир зат къалмазгъа керекди алайда».

Мени иги ангылаялмай къарагъанымы эследи Джанболат:
- Алай демек, джерлени, сууланы, тауланы атларын да тюрлендирликдиле. Къарачай тукъумлу ат, къой, эчки, ит да къаллыкъ тюлдю – аланы да башха тюрлю этерикдиле атларын. Тарих-культура эскертмелени да къурутурукъдула. Къарачайны эсге саллыкъ бир зат къаллыкъ тюлдю джашауда, тарихде да. Таб, къабырла, къабыр ташла да ууатылыргъа керекдиле. Ма алай айтыб сирелди сёлешгенлени бири – къалгъанла да къызыу харс къакъдыла.
Сен а къалайса, мен болмагъан ючю кюннге сагъайтхан джукъ болдуму сени?
- Ол эки сылхыр – Ермак бла Гогия – келген эдиле. Алагъа джууаб Къытмир этгенди. Итни урабыз деб, герохларын чыгъаргъан эдиле.
- Сен а не айтдынг да алагъа?
- Ол заманда Джанболат да сизни ёлтюрлюкдю дедим.
- Не дедиле да?
- Кюле-кюле кетдиле.
- Кёрюрбюз. Джукълайыкъ. Тамбла да не хазырлай болур бизге, ким биледи.
Sabr 29.12.2015 03:58:43
Сообщений: 7254
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ

КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)

ЮЧЮНЧЮ КИТАБ.
ДЖАНГЫ АЙ бла ДЖУЛДУЗ
(Джуртундан Халкъ сюрюлгенден сора)

БИРИНЧИ КЕСЕГИ
(СТАЛИНЧИ ДЖОРУКЪГЪА КЪАРШЧЫ КЮРЕШИУ)

ЭКИНЧИ БАШЫ



***

1943-чю джылны ахыр айы башланды. Мен арбаздан тышына чыкъмайма. Юй джумушдан сора ийнек бла къойлагъа къарагъан – олду мени борчум.
Кюн орта бола, Джанболат ачыуланыб кирди.
- Бу итле, Тёбен элде Гюрджюден кёчгюнчюлени чакъырыб, аланы арбалары бла къабырладан сын ташланы юйлерине ташыта башлагъандыла. Ала бла арбазларын тёшерге излейдиле.
- Сен аланы тохтаталлыкъ тюлмюсе?
- Къарыуум джетсе уа...
- Бу элни тамадасы сен шойса да?
- Билемисе аланы не айтханларын?
- Не дейле, талау тиерикле?
- Башындан келген буйрукъну тындыра, къарачайлыланы рухларын-духларын къурутабыз былайдан.
- Аллах къурутур аланы. Къабырлагъа тиерге къалай боладыла?
- Ийманлары джокъду аланы. Коста Хетагуровну сёзю бюгюннге да келишеди: «Тауланы да алгъанла бизден, Ёлгенлеге да бермейле тынчлыкъ».

Джанболатны сёзюн шкок атылгъан тауушла бёлдюле. Къаяла къатладыла ол тауушланы. Джанболат шкогун алыб, секириб атына миниб, къабырла таба атылды. Андан къычырыкъ-хахай чыгъа эди, бир къауумла кюнбетни энгишге къачыб келе эдиле. Джанболат атын ашыкъдырды.

Ол келгенинде, сын ташланы артларына бугъуб, кёзюлдреуюк бла таула таба къараб тургъан Ермак бла Гогияны эследи. Ючеулен, къан джугъу болуб, сойлана эдиле. Джанболат атындан чынгаб тюшюб, алагъа болушургъа изледи, алай ала джан бере тура эдиле. Бираздан солуулары да тыйылды.

Ким эсе да, атхан – мараучу неда снайпер болур эди – окъла ючюсюню да джюрек ауузларындан тийген эдиле. Аланы бош арбагъа джюкледиле. Къабыр ташла бла талай арба, бир арба да ёлюкле бла эл таба эне башладыла.

Экинчи кюн райондан НКВД-ни башчысы Железный келди. Иги сауутланнган он аскерчи да биргесине. Ермакны арбазына джыйылдыла. Арбаз сын ташладан толу эди. НКВД-ни башчысы къычыра башлады:
- Бандитлени къурутур орнуна, ёлгенле бла кюрешесиз. Биз бандитлени къурутханбыз деб джазабыз, ала уа – кюндюзгю кюн – юч элчини ёлтюредиле. Бир ыйыкъны ичинде ол бандитни кесилген башын манга табдырмасагъыз, кесигизни башларыгъыз чортларыкъдыла. Ёлгенле бла тюл, сау бандитле бла кюрешигиз. Адамланы ёлтюрюрге къалсала, кимни кёчюраллыкъбыз-келтираллыкъбыз былайлагъа? Аскер керек эсе, биргеме келгенлени къояйым сизге. Керек тюл эсе, кесигиз баджарыгъыз ишни. Крайны башчылары манга бир ыйыкъ бергендиле бандитни неда бандитлени дум этерге. Ангыладыгъызмы?

Ермак бла Гогия башларын силкдиле. Джанболат а Железныйге бурулду:
- Кёлюме келгенни айтыргъа эркинлик беригиз. Мен ангылагъандан, шкокдан атхан бир адам болгъанды, ол адам да бандит тюлдю.

Железныйни бети къаралды, алай а, кесин тыяргъа кюрешди:
- Ангылатыб айтчы.
- Ол бандит болса, ючюбюзню да къагъаргъа боллукъ эди эртде огъуна. Биз, джашынмай ачыкъ джюрюйбюз. Ол бизни кёреди, биз а аны кёрмейбиз. Экинчи джанындан, ол бандит болса, кесине магъанасы болмагъан джерде от ачыб, бар болгъанын билдирмез эди. Мени оюмума кёре, ол баш сакълаб айланнган бир насыбсыз къарачайлыды. Ёлген ата-бабасына этиле тургъан сыйсызлыкъны кёлтюрмей, шкокдан атханды. Ермак бла Гогия сын ташланы ташыйбыз деб, аны шашдыргъандыла. Энди ол Ермак бла Гогияны ёлтюргюнчю тохтарыкъ тюлдю. Насыб болса, биз алгъа аны ёлтюрюрбюз. Аны не этерин сезиб турама. Мен таулу къарачайлыланы психологияларын билеме. Иш анда да тюлдю – дини, миллети къаллай болса да, къабырла бла кюрешгенлени кечерик адам джокъду.

Шош болдула бары. Железный сейирсиниб къарады Джанболатха. Сора ол бир экисине бурулуб, айтды:
- Джанболат айтхан тюз болурму?
Ермак хыны къарады Джанболатха:
- Джанболат муслиман болгъаны ючюн, бандитлеге джан аурута болур. Бизге къарачайлыла адам тюлдюле – ала бары бандитледиле, совет властны джауларыдыла. Чегетде джашыннганла уа – артыкъсыз да. Юч адамны ёлтюрген шыйыхмыды? Сын ташланы юсюнден айтханда уа – Суслов джодашны айтханын этебиз – къарачайны эсге тюшюрлюк бир зат къалмазгъа керекди – аланы къабырлары да.

- Сын ташла бла арбазынгы тёше да, атлауучла эт да, Ай бла джулдузну теблеб джюрю деб, алаймы айтханды Суслов?
Гогия Джанболатны бёлдю:
- Мен къууанч тыбырлы болуб теблерикме аланы къабырларын, сын ташларын да. Ол бандитлени тутсам а, аланы ёлтюргюнчю бир тебсерикме юслеринде.

Железный Джанболатны айтханы тюз болгъанын биле эди. Алай а, къабырла бла кюрешмегиз десе, бандитле бла кюрешмегиз дегенча ангыларла деб къоркъа эди. Биле эди, бу эки сыйсыз Суслов айтханны этгенлерин. Аны себебли, айтды:

- Къабырла бла кюреширге да керек болмаз. Ёзге, саууту-сабасы бла таулада джашыныб джюрюген адам – бандитди. Аны табыб, джокъ этерге керекди. Сын ташланы теблерге, теблемезге – хар ким бетине кёре этсин. Совет властны джауларын, бандитлени къурутургъа керекди, совет власт келгинчи асралгъан аланы ата-бабалары бла кюрешгенден не хайыр . Тюзлюк керекди.
- Тюзлюкмю? Къарачай эркишиле къазауатда совет власт ючюн къан тёге тургъан сагъатда, аланы юйдегилерин – сабийлени, къартланы, тиширыуланы тутмакъ этиб, душман атха чыгъарыб, джуртларындан сюрюу – тюзлюкмюдю? Огъесе, Сталин джангылгъанмы этгенди?

Железный Гогиягъа къарады. « Итден да итди бу. Башына тил этерге да артха турмаз». Аны себебли Гогиягъа огъурсуз къараб, къыджырады:
- Аллай затны айтыб ойнама. Сталин джангылмайды. Аны ючюн айтама: бир ыйыкъны ичинде ол бандитни башын кесиб, манга табдырыгъыз.

Андан сора Ермакны юйюнде (Ермак кючлеген къарачай юйде дерге керек болур эди) олтуруб, Гогия келтирген гюрджю чагъырны тангнга дери ичдиле. Эртден бла кете башлаб, биягъы ыйыкъны эскертиб, джолгъа атланды Железный. Ат юсюнден дагъыда бир эсгертди: бандитни не кесин, не башын келтирмесегиз – ишигизден къысталлыкъсыз.

4

Далхат бу элден эди. Къазауатха дери, Сафар бла бирге, Къарачай илму-излем институтда тамада илму къуллукъчу болуб ишлей эди. Тарих-филология джанындан баш билими бар эди, немец эмда тюрк тиллени кёбюсюн биле эди.

Къазауатны ал кюнлеринде аскерге чакъырылыб, тахсачыланы хазырлагъан окъулну-школну тауусхандан сора, ёзел буйрукъланы (особые поручения) тындырыб айланады. Джигитлик кёргюзтюб, бек къыйын, къоркъуулу ишлени ажымсыз тамамлагъаны ючюн, «Совет Союзну Джигити» деген атха теджеледи. Аскерни штабына чакъыргъанларында, тенглери саугъасын алыргъа барады деб тура эдиле.
- Саугъаны былайда да бераллыкъ эдиле, не эсе да, энтда бир башха таша джумуш болур,- дей кетди.
- Ол алай бош саугъа тюлдю. Къайытсанг джууарбыз,- деб, ашырдыла.

Штабха келгенинде, эки таныш къарачайлыны да эследи Далхат. Фронт басма аланы да къралны Джигити атха тыйыншлы болгъанларын джаза эди. Аладан сора да бар эдиле былайда къарачайлыла. Барын да тизиб, «Къарачай халкъны къралны башха районларына кёчюрюлгенин, Къарачай областны да къурутханларыны юсюнден СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указын окъудула.

«Энди ангылашынды бизге къаллай саугъа хазырлагъанлары»,- деди ичинден Далхат. Указны окъугъан офицер (субай) а бардырады: «аны бла байламлы, къарачай миллетли абчарла, солдатла – бары аскерден чыгъарырлыргъа керекдиле. Алай а, сизнича джигит аскерчилени, къралны эм уллу аскер-къазауат сыйына тыйыншлы болгъанланы, тас этерибиз келмейди. Аны себебли, мындан ары да къазауат этерге разы эсегиз, хар биригизни ишине энчи къараб, оноу этерикбиз».

Далхатны аскерде къояр ючюн, миллетлигин тюрлендириб, документледе татарлы деб джаздыла. Алай бла «татарлы» Далхат фронтда къалды, ёзге «Совет Союзну Джигити» атны бермедиле. Урушланы биринде ауур джаралы болуб, аскер госпиталгъа тюшдю, андан да саулугъун ызына къайтарыр ючюн курорт шахаргъа – Нарсанагъа (Кисловодскгеге) ийдиле. Былайда хоншу ёзенден кесини эски танышы Харуннга тюбеди – аны да былайгъа аскерден джараларын багъаргъа ийген эдиле.

Бираз къарыу алгъанында, Далхат туугъан элин кёрюрге изледи, энди анда къарачайлыла джашамагъанларын билсе да. Туугъан юйюн кёрюрю алай келди – бир киши, бир джукъ тыялмаз эди аны. Аллай иннет бла Харун да атланды кесини туугъан элине. Джуртларын кёрюб, тансыкъларын алыргъа излей эдиле – былайдан Орта Азиягъа кетерик эдиле – анда эди джуртундан сюрюлген къарачай халкъ. Быланы – къазауатда сакъатлыкъ табхан Далхат бла Хасанны – энди фронтха аллыкъ тюл эдиле.

Тау Артындан келген бир кёчгюнчю ат арбасына миндириб Тёбен элге дери элтди Далхатны. Арбагъа миндирген сагъатда, сорду:
- Сени миллетинг кимди? Татарлымы дейсе? Ушамайса.
- Метисме мен. Анам орус тиширыуду,- деб агъартды Далхат.
- А-аа. Ол заманда ангылашынады. Тауланы кёрюрге излейсе сора. Сакъ бол. Ол бандитлени-къарачайлыланы кёчюргенликге, таулада алкъын абрекле кёбдюле. Кёб болмай юч тюз элчини ёлтюргендиле. Эслеб джюрю. Ачха-бочха да бериб, Гюрджюден, Ставропол, Краснодар крайладан бери кёб адамны кёчюрюб кюрешедиле. Артыкъ бери мыллык атхан джокъду – таулада джашагъан къыйынды, къоркъуулуду кеси да.

Тёбен элден ары джаяу барады Далхат. Хар не да алгъынча – таула, суула, къаяла, чегетле. Алай а халкъ джокъду. Джансыз тёнгекчады джурт. Тёгерекни къабыр шошлукъ кючлеб турады. Ма туугъан эли. Оджакъларындан тютюн чыкъгъан юч юйню санады. «Кимле эселе да, джашайдыла»,- деди Далхат. Аны юйю арлакъда эди, ёзге Илияс хаджини юйюню къаты бла озуб кеталмады ол – хаджини джашы Сафар бла Далхат бир джылдан эдиле, кеслери да тенгле эдиле. Аз болмагъанды бу юйде Далхат. Энди бу юйде ким джашай болур?

Бачханы тёгерегинде деменгили мийик таш хуна, тургъаныча тура эди. Юйню тёгерегинде агъач буруу да алгъынча эди. Таууш этди Далхат:
- Эй, юйде кши бармыды?
Буруу ичинден мазаллы итни асланча хырылдагъаны эшитилди. Аны Къытмирге ушатды Далхат. Кеси да эслемегенлей, «Къытмир» деб къычырыб ийди. Ол джанында хырыдыгъан тохтады. Эшта, ит «бу ким болду?» деб, джыйлай болур эди. Эшик ачылгъан тауушну ызындан джаш тиширыу ауаз чыкъды:
- Кимсе? Джанболат юйде джокъду.

Ауазны иесин кёрюр ючюн, артха талай атлам этиб, мазалллы ташха ёрледи Далхат. Мадина да эследи аны. Аскер кийими таныргъа къоймады, сёлеше тебрегенинде уа, атасыны тенгин ажымсыз таныды Мадина. Башха ата къарнашы – Бёрюкъан – аюню шкок бла уруб, бир джолда чегетде Далхатны ёлюмден къалдыргъан эди. Ёзге бусагъатда кимни ким болгъанын билмезсе – НКВД-ден эсе уа? Мени таныса – юйюм къуруду». Кючден-бутдан кесин тыйды Мадина. Далхат а бардырады:
- Мен татарлыма. Кёб болмай келгенме фронтдан. Госпиталда эдим да, тауланы кёре кетейим деб, чыкъгъанма.

«Сен аллай татарлыса, мен азербайджан къыз болгъанча» деб, айтыргъа аз къалды Мадина. Алай а, къоркъуу аны ауузуна кирит салды. Далхатны халы да алай эди. Ма алай сюеле эдиле бурууну эки джанында туугъан эллеринде эки къарачайлы бала – миллетликлерин бир-биринден джашырыб, ана тиллеринде сёлеширге базмай.
Алай болса да, Мадина аны арбазгъа ийиб, суусаб берирге изледи.
- Бусагъат итни тагъайым да, къабакъ эшиклени ачайым.
- Такъма. Сени сакълауулунг тагъылмазгъа керекди,- дей, Далхат арбазгъа кирди.

Мадинаны хайран эте, Къытмир, Далхатха джууукълашыб, ийисгегенден сора, ёрге-ёрге чынгаб, къууаннганын билдирди. Далхат итни бойнундан къучакълады.
Мадина кёз джашларын кёргюзтмез ючюн, бир джанына бурулду. «Ит аны таныб, къучакълайды. Мен да таныгъанма, алай а, не сёлеширге, не къолун тутаргъа болалмайма».

Далхат бла Къытмир бир-бирин эркелете тургъан сагъатда, Мадина юйге кириб кетиб, сахан бла эт, нартюх гырджын, айран алыб чыкъды. Далхат нарат дюккючге олтуруб, миллет ашарыкъны балсытыб бисмилля эте башлады. Ашаб бошагъанында, «сау бол, бай бол, насыблы бол» дей, саханны ызына къайтара, сорду:
- Бу сизни итмиди?
- Хоу, бусагъатда бизникиди, бу юйню алгъын иелеринден къалгъанды. Мени да бир сорууум барды сизге: бу огъурсуз ит, секириб, ат юсюнден адамланы алыучу, арбазгъа адам къойгъан къой, учхан чыпчыкъгъа да чаба туруучу, сизге къайырылмады. Сизни таныгъанча этди.
Далхат тюзюн айтыргъа, айтмазгъа да билмей, ангарылды, дагъыда сакълыкъ хорлады:
- Итле къачан да, къайда да манга чабмайдыла, мени аман адам болмагъанымы сезе болурла да, аны ючюн. Сау бол, кете барайым. Тютюн чыкъгъан дагъыда эки юй эслегенме, алагъа да бир кёз джетдирейим. Не адамла джашай эселе да – кече къалыргъа къояр эселе уа...
Мадина кесин тыялмады:
- Ол юйледе адамла тюл, джаныуарла джашайдыла. Къабырладан сын ташланы келтириб, атлауучла этедиле, арбазларын джасайдыла. Джангы Ай бла джулдузну, ёлген адамланы атларын теблеб джюрюйдюле. Кече къалгъан къой, аладан кенгирек тур, кёзлерине да тюртюлме. Хапар керти эсе...
Далхат тохтады:
-Не хапар?
- Ала адамланы башларын кесиб, НКВД-ге бередиле.
- Нек этедиле алай?
- Бир бандитни башы ючюн НКВД 10 000 (он минг сом) тёлейди. Чын, саугъа да аладыла дейдиле.
- Кёб бандитни башын кесгенмидиле? Бандитле кёбмюдюле алай?
- Билмейме, кёрмегенме. Была таулагъа, чегетлеге чыгъыб, бандитлени тутадыламы дейсе? Да ала къоркъгъандан кече эшикге да чыгъа болмазла.
- Сора, кимни башларын кеседиле да была?
- Да ма сенича, бери джангылгъан джангызланы.
Мадина кёб зат айтыб ийгенинден кеси илгениб, тохтады. Далхат аны эследи да, кёлюн басды:
- Къоркъма, сен айтханны мен кишиге айтмам. Айтханынгы уа иги этдинг – мен бек сакъ болурма энди.
- Ызынга ашыкъмай эсенг, кече бизде къалыргъа боллукъса. Джанболат (баш иеме айтама, айыб этмегиз) кёб турмай келликди.
- Сау бол. Туз-дамынг ючюн да, хапарынг ючюн да, юйге чакъыргъанынг ючюн да. Таблыгъыча этерме. Келиб къалыргъа да болурма, эринг бла да бир танышырма.

Далхат оджакъларындан тютюн чыкъгъан юйле таба атлады. Далхатны ол юйлеге нек ашыкъгъанын биле эди Мадина – джууукъда юй Далхатланы юй эди.

Далхат а, джюреги терк-терк ура, юйю таба барады. Джолда, аскер башчыла джигитлик кёргюзтгени ючюн анга саугъагъа берген, джерлениб тургъан герохундан къолун айырмагъанлай барады. Аны къычырыгъына, орамгъа бир эркиши чыгъыб, «юйню иеси юйде джокъду» деди. «Хата джокъду, мен сакълайым, огъай демесегиз» дей, аны ызындан арбазгъа кирди Далхат.

Эки эркиши, бири – къабакъ эшиклени ачхан, бири да – анга бек ушаш, арбазгъа таш тёшеб кюреше эдиле. Далхат эслеб къарады: ташлада Ай, джулдуз сурат, адам тукъумла – туугъан, ёлген джыллары да – ачыкъ кёрюне эдиле. Ол, араб харифли джазыуланы окъуй, тёгерек айланды: таныш атла, тукъумла, таб къарт атасыны сын ташын да эследи. Эки таш устаны да уруб къоярча бола, сорду:
- Къайдады дейсиз юйню иеси?
- Гогия тенги бла бандитлени излей кетгендиле. Ишлери олду аланы – бандитлени табыу эмда башларын кесиу. Тюнене келирге керек эдиле, не эсе да кечикгендиле. Башха ёзенлеге джайылмагъан эселе. Сен кесинг а ким боллукъса?
- Мен фронтдан джараларымы бакъдырыргъа келгенме. Къазауат баргъан тауланы, ауушланы бир кёрейим деб чыкъгъанма да, кеч этгенме. Тютюн чыкъгъан оджакъны кёрюб, кече къалыргъа мадар болмазмы дей, джокъладым сизни.
- Былайда урушла болмагъандыла. Бу тауланы этегинде джашагъан халкъ, немеслени джанына кёчюб къалгъанды. Немесле да тыйгъычсыз Минги Тауну башына байракъларын такъгъандыла. Ма аны ючюн Сталин сатлыкъ халкъны тутуб, Сибирге ашыргъанды.
- Немец аскерни аллын тыймагъансыз,- деб кёчюргендиле къарачайлыланы сора.
- Туура да алайды, тюз ангылаб турасыз, джолдаш.
- Алай эсе, немеслени бизни аскер а нек тыймагъанды? Къуджур тюлмюдю, бизни аскер немеслени тыялмай, Тау артына ыхдырылгъанды. Аскерибиз тыялмагъан джауну аллын, къарачай тиширыула, сабийле, къартламы тыяллыкъ эдиле? Душман Кавказгъа дери къалай джетди? Башха халкъла нек тыймагъандыла душманны аллын? Ёзге аны ючюн, башха халкъланы кёчюрмегенди Сталин. Нек?
- Сен къарачайлы болурмуса, аланы алай джакълай эсенг. Сталиннге тёре болургъамы излейсе?- сёлешген къуру бири эди, башха ташчы тынгылай эди.
- Огъай, мен къарачайлы тюлме, огъесе, тюзлюкню сюйген къарачайлы болургъамы керекди? Сен кесинг да джылдан чыкъгъаннга ушамайса, сакъатча да кёрюнмейсе. Къазауатда нек тюлсе?
- Ол сени ишинг тюлдю. Не эсе да, мен сени джаратмайма. Барчы джолунга. Ишибизге да чырмау болма.
- Ташлада бу джазыула, суратла уа недиле? Была муслиман сын ташладыла да. Аланы аякъ тюбге къалай сала турасыз? Аллахдан къоркъмаймысыз?
- Биз Аллахха ийнанмайбыз. Артыкъсыз да бусурман Аллахха. Иги ачха тёлейдиле – биз ишлейбиз, къалгъан бошду.
- Иги ачха тёлеселе, адамланы да ёлтюрлюкмюсюз?
- Къаллай адамланы? Къарачайлыланы ёлтюрлюкбюз. Бир къарачайлыны башы ючюн – сау, шау болса да – он минг сом тёлейдиле. Къуллукъда ишлеген тамадала айтхандыла: къарачайлыны кёрсегиз, арам-къарам этмей ёлтюрюгюз.
- Къаллай бир къарачайлыны ёлтюргенсиз да?
Ташчы кюлдю.
- Джокъдула ала. Бирине бир тюртюлмей къалдыкъ. Ансы он минг сом бир джугъубузгъа джарар эди.
- Ёлтюрюрге эркинлик берген кимди?
- Айтдым да, тамадала. Бир сёз бла айтыргъа керек эсе – НКВД.
- Тёбен элден ётюб келе, къарачай бандит ючеуленни ёлтюргенди дей эдиле. Аны табыб, башын кесиб, ачха алыргъа излемеймисиз?
- Огъай. Аллай ишле бла профессионалла кюрешедиле. Уучула дейбиз алагъа. Гогия бла Ермак аллай къауумдандыла. Тюнене кетгендиле ала уугъа. Биз да, тюртюлюб къалсакъ, сау джиберлик тюлбюз.
- Кертиси бла да мен сизни ишлерге къоймайма. Меннге юйде бир мюйюш кёргюзтсегиз, бираз къалкъыр эдим, юйню иеси келгинчи.
- Юйге иерге эркинлигибиз джокъду. Кесибиз тохтагъан къонакъ юйде санга да табылыр орун. Джангыз документинге бир кёз джетдирейик.
Далхан аскер джюзданын узатды. Ала къараб, артха къайтардыла.

Далхат къонакъ юйде орундукъгъа къабыргъасындан тюшюб, ишлей тургъан ташчылагъа къарайды терезеден. Ала ёз тиллеринде сёлеше, чёгюч бла ташланы къыйырларын ууата, бир-бирине келиширча этедиле. Чёгюч сын ташха тийгени сайын, ата-бабасы къычырыкъ этгенча кёрюнеди Далхатха. «Ай хомух, сен къалай тёзюб тураса бизни бу итлени аякъ тюбюне атыб» дегенча таууш келеди аны къулагъына. Орамдан ит чабхан таууш бёлдю эсин Далхатны. Ишчиле къабакъ эшиклени ачдыла да, арбазгъа атлыла кирдиле – уучула.

- Джашла, сизни юч джердешигизни ёлтюргенни табыб, башын кесиб келебиз. Къарагъыз.
Муну айтхан артмагъындан чыгъарыб, къан джугъу адам башны джерге шууулдатды. Ит чынгаб тутду аны, алай а иесини хыны ауазына бойсуна, джерге быргъаб, бир джанына кетди. Ташчыла башха джууукълашдыла – ол сёлешмеген юсюне тюкюрдю, ол бири да аягъы бла урду. Сора ала атлылагъа не эсе да айтдыла – сёз аны юсюнден баргъанын сезди Далхат. Герохун джабыу тюбюнде эшик таба айландырыб, хазыр болду.

Уучула эшикни хыны ачыб, кирдиле да, бири шкогун Далхат таба бурду, экинчиси да кесилген адам башны чачындан ёрге тутуб, сорду:
- Таныймыса муну?
Далхат таныды – ол джазыкъ Харунну башы эди.

Далхат герохуну сампалындан басды. Шкокну тутуб тургъан, саууту да къолундан чартлай, тёнгереди. Экинчи окъ адам башны тутуб тургъан уучугъа тийди. Ючюнчю окъ да анга мыллыгын атхан итни тюз мангылайындан тийди. Аскер тахсачыны-диверсантны усталыгъын былайда да кёргюздю Далхат. Сора джерден шкокну алыб, титирей тургъан тёнгеклени башларындан уруб, гимикдирди.

Далхат арбазгъа чыкъгъанында, уучула тютюн тарта, бир-бири бла сёлеше тура эдиле уучула Далхатны ёлтюрдюле деб тургъанлай, шкокну да юслерине буруб, Далхат чыкъгъанында, тиллери тутулду.
- Адам башха тюкюрюрге, аягъыгъыз бла урургъа да боллукъду сора, алаймыды?
Джаншагъыракъ тамада ташчы айтды:
- Да ол бизни элден ючеуленни ёлтюргенди.
- Ол ёлтюрмегенди. Ариу ол эсе да... Къайда, не ючюн ёлтюргенди ол сизни адамланы?
Ташчыла къара тынгылауну ийдиле.
- Тынгылайсыз. Сизни джердешлеригиз ёлгенлени къабырларын теблегендиле, сын ташларын ууатхандыла. Сиз да ол сын ташла бла арбазны джасаб кюрешесиз. Ол итле теблеб джюрюрча. Энди не ала, не сиз сыйсыз иш этмезсиз. Сизни барыгъызны да орнугъуз джаханимдеди.

Бу сёзлери бла Далхат эки ташчыны да къобмазча этди. Сора къонакъ юйге къайытыб, уучуланы хурджунларындан къагъытланы, документлени чыгъарды. Харунну аскер джюзданы да бар эди аланы арасында. Сауут-сабаларын алды. Сора туугъан юйюне кирмей кеталмады. Ёзге бу кёзюуде орам джанындан ит чабхан, адам дауурла да чыкъдыла. Далхат терк атлаб, къабакъ эшиклени ачылмазча джабды. Сора къонакъ юйге къайытыб, терезени ууатды да, шкокну бурну орам таба буруб, сермеширге хазырланды.

Аслан хырылдауундан, базыкъ тауушундан ит Къытмир болгъанын ангылады. Ол джанындан гырхы ауаз чыкъды:
- Мен Джанболатма. Неди бу шкок атылгъан? Не болгъанды?
Далхат бираз мурукку этгенден сора, айтды:
- Бандитле къырылгъандыла. Мен – Далхатма, юй бийчегиз айтхан болур, эртден бла сёлешген эдим аны бла.
- Эшиклени ач – бир кёрейим не болгъанын.
- Сен кимни джанындаса, Джанболат?
- Алкъын билмейме. Алгъа бир бир-бири бетибизге бир къарайыкъ да, анга кёре.
Далхат герохуна да тие-тие, барыб къабакъ эшиклени ачды.
Алгъа, чартлаб, Къытмир кирди. Къан джугъу ёлюкле къатылдыла анга. Далхатны юсюне чынгарча бола, огъурсуз къараб, хырылдады. Джанболат «тут» десе, эшта Далхатха къадаллыкъ болур эди. Алай а, буйрукъ болмагъанында, хырылдай, аз-аз рахат болду. Ёзге Далхатха эртдендеча къууанмады. Къан - джаныуарлагъа да къатылады.

Джанболат эс ийиб тынгылады Далхатха. Ишекли да болмады ол айтханнга.
- Итле кереклилерин табхандыла. Къазауатдан сакъат болуб къайытхан аскерчини башын кесиб, бандитни башыды деб, 10000 сом алыр дыгалас. Къабырланы чачыб, сын ташла бла арбазларын тёшеб, муслиман белгини, ёлгенлени атларын, тукъумларын да теблеб джюрюгенлеге ёлюм да азды.
Энди былай этейик. Хар не тургъаныча къалсын. Документлерин да ызларына сал. Тамбла районнга барыб, хапар айтыргъа борчлума. Бу элге джууаблы менме. Сен бир джерде да эсленмезге керексе. Биз сени кёрмегенбиз, сен да бизни. Госпиталынга къайытаса, алайдан да Татарстанынга кетесе. Сени излерге кишини да эсине келлик тюлдю.

- Джарлы Харунну башын а? Аны асраргъа керекди. Тёнгегин да табалсакъ...
- Баш болмаса, бу итлени джаныуарлыкъларына шагъатлыкъ болмай къаллыкъды. Мынча адамны да нек ёлтюргенлери ангылашынныкъ тюлдю. Башны да былайда къой.
- Сен айтханча болсун. Алай а, мен энди госпиталгъа къайытырыкъ тюлме, Татарстаннга барлыгъым да джокъду. Былайда, таулада къалыргъа излейме. Болушаллыкъмыса манга?
- «Кечеден эртден ашхыды» дей шойла. Сагъыш этейик. Кел, Мадина да къарачай хычынла эте къалгъанды. Кече бизде къалырса, тамблагъа да оноу этербиз.

Кюн батаргъа къысылгъан эди. Далхат Джанболат бла бара, ким эсе да аны мараб тургъанча сезди. Аскер тахсачылыкъ аны джаныуарча сакъ этген эди. Къытмир терк бурулуб, къабыргъада кёкенлеге атылды. Хырылдагъан, къымылдагъан болмаса, ит чабмады. Далхат, Джанболат да шкокларына къадалгъанлай турадыла. Кёкенледен шагъырей ауаз чыкъды:
- Атмагъыз. Далхат, мен Бёрюкъанма. Къатынгдагъы да кюеудю, бизни Сапарны къызын алыб турады.
Бёрюкъан Къытмир бла кёкенледен чыгъыб келиб, Джанболатны къолун тутду, Далхатны уа къаты къысыб, къучакълады.
Ючюсю да, бюгюн Джанболат джашагъан, Сафарны юйюне барадыла. Бир-бирине айтыр зат кёбдю. Эм къаты сынау заманла уа алдадыла алкъын.

5

Ала арбазгъа киргенлеринде, Мадина алларына атлай келиб, сын болуб къалды.
- Къонакълагъа разы тюлмюсе? – деди Джанболат.
- Бекми тюрленнгенме? Ауазымдан да таныялмазмыса?
«Бёрюкъан» деб, аны бойнундан къучакълаб, джылагъандан джукъ айталмай къалды Мадина.
- Бар, ант этдир. Джигит болуучан шой эдинг да,- деди Джанболат.

Намаз заман болгъаны себебли, эркишиле абдез алыб, намазлыкъгъа джарашдыла. Бёрюкъан алларында сюелиб, имамлыкъ этеди. Джанболат бла Далхат бир атлам артхаракъ, аны ызындан сюеледиле.
Намаздан сора, дууа этиб, ауузлана башладыла. Эт, хычын, айран – бары да бар эди тебсиде. Бу ашарыкъны берген Аллахха минг шукур этиб, Мадинагъа да дуния бла бир алгъыш этиб, тебсиден айырылдыла.

Мадина халкъны къалай кёчюргенлерин, ала талай айны багъалатыб, ашатыб-ичириб-сыйлаб тургъан аскерчиле, къаллай хынылыкъ этгенлерин, тиширыуланы алтын-кюмюш кереклерин къалай сыйыргъанларын, кийим, азыкъ кёб алыргъа къоймагъанларын, сагъат джарымгъа юйлеринден тутмакъ этиб чыгъаргъанларын – барын да джарашдырыб айтды. Джанболат аны къалай къутхаргъанын, афендини алыб келиб некях этидргенине дери джашырмады. Къытмирни юсюнден айтыргъа да унутмады.

Аны ызындан Далхат кесини юсюнден, Харунну юсюнден да айтды. Кёзюу Бёрюкъаннга – чегетден адамгъа – джетгенинде барыны да эслери анга кетди. Асыры кёб тюрлю хапар джюрюй эди тауда «бандитлени» юслеринден.

- Биле болурсуз, мен атлы аскерде къазауат эте эдим. 1942 джыл бизни немеслени танка бёлеклерине къаршчы атдыла. Атлы аскер танка аскерни къалай тыярыкъ эди. Кёбюбюз къырылды. Бир бурхубуз джесирге тюшдюк. Биз – талай адам – джесирден лагерден къачдыкъ, алай а, ыхдырылыб баргъан совет аскерлени ызларындан джеталмадыкъ – ала ауушладан Гюрджюге аугъан эдиле. Арабызда уа – немес аскерле. Алай болгъанында, биз партизан бёлеклени излеб башладыкъ. Не келсин – табалмадыкъ. Бир къауумун немесле къурутхан эдиле, бир къаууму кеслери чачылыб кетген эдиле. Алай нек болгъанын да билдик. Партизанлагъа башчылыкъ этерик адам – коммунист партияны Ставропол комитетини биринчи секретары Суслов, башын алыб къачыб, Дагъыстанда бугъунуб тура эди. Башсыз къалгъан партизан бёлекле – хазна къалмай бары – терк огъуна чачылгъан эдиле. Мени, кесини аз санлы партизан бёлегине алды Батчаланы Мудалиф. Немеслени адам санларын, техника кючлерин, джюрюшлерин Тау Артына билдире эдик – Суслов бла байламлы болургъа мадар джокъ эди.
1943 джылны январ айында немесле артха кетиб башладыла. Немес аскерни халын Совет Аскер башчылыкъгъа билдиргенлей турдукъ. Бизни аскер – совет аскер келгенинде, бизни махтаб, разылыкъларын билдирдиле, таб кърал саугъалагъа да теджедиле.
Мудалифни партияны Къарачай област комитети чакъырды да, ол ары кетди. Мен а, бир аскер бёлекге къошулуб, немесле бла къазауат этерге излегеними билдирдим. Тахсачы къауумгъа къошарларын тиледим. Алай а, манга ышанмадыла. СМЕРШ (смерть шпионам – шпионлагъа ёлюм) соруу эте, тинте башлады.
- Сора сен джесирде болгъанса.
- Хоу, алай а андан къачыб къутулгъанма.
- Джесирге нек тюшген эдинг?
- Сюйюб тюл. Окъларыбыз бошалгъанында тюшген эдик.
- Ахыр окъну кесинге сакъларгъа керегин айтмагъанмы эдиле санга?
- Айтхан эдиле, алай а...
- Алай а, сен джауну аллын тыяр орнуна, джесир болургъа таукел болгъанса.
- Джумдурукъ бла танкны тохтаталмазлыгъыбыз хакъды. Атлы аскерни танклагъа буруу этерге кимни акъылына келген эди экен? Не къалды атлы аскерибизден?
- Сен къалгъанлача ёлмей, джесирге тюшгенсе. Джаралы болуб, эс ташлаб тюл, кеси разылыгъынг бла къолларынгы ёрге кёлтюргенсе. Джесирден да санга къачаргъа къойгъандыла.
- Мен къарауулну ёлтюрюб, башхала бла бирге къачханма.
- Къайдадыла ол башхала? Сен айтханны ала шагъатлыкъ эталлыкъмыдыла?
- Къайда болгъанларын билмейме, тукъумларын а айтайым.
Айтханымы джаздыла. Болмагъан сорууланы сора, СМЕРШден бу экиси туура къанымы ичдиле. Эм ахырында уа не айтдыла:
- Тюзюн айтыб кечмеклик тилесенг, джанынга сакъларгъа да болурса.
- Тюзюн айта тура шойма. Кечмеклик да не ючюн тилерге керекме?
- Сен немсалагъа ишлейсе. Ала иш этиб ийгендиле сени джесирден.
Алгъа сынай тура болурла деб эди акъылым. Мени керти да шпионнга санагъанларын артда ангыладым.
- Бюгюнден ары, джуртунгу сатмагъанынга керти шагъатлыкъла табылгъынчы, сен тутмакъда турлукъса.

Къолларымы сыртыма байлаб, башыма да бир машокну кийдириб, къайры эсе да элтдиле. Талай айны бир бетон мекямда тутдула. Тюйюб-уруб, тюзюн айтсанг бошларыкъбыз дей, къара къыйынлыкъ джетдириб турдула. Бир кюн эсиме бир оюм келди: «алай, алай да ёле эсем, бу мени къыйнагъанланы бирин ёлтюрюб ёлсем, джаным рахат болур эди». Соруугъа элтгенлей, бютеу кючюмю бир джерге джыйыб, аллымда олтургъан субайны бир да аямай джумдуругъум бла кёзюне сермедим. Дагъыда талай кере урургъа кюрешдим, джетиб мени байлагъынчы.
Эс башха камерада джыйдым. Анда талай адам бар эди. Меннге эс джыйдырыргъа кюреше тургъанланы бирин Мудалифге ушатдым. Джукъ айтыргъа изледим, ёзге джангыдан эс ташлаб, къарангыгъа кёмюлдюм. Алай эте, джангыз ючюнчю кюн бираз джукъ ангыларча, сёлеширча болдум. Къууаннган ауазын эшитдим Мудалифни:
- Джанынг къайда эсе да теренде болур. Ёлюмден къутулгъаннга ушайса.
Аны сёзлерине эс бурмай, сордум:
- Къайдан чыкъдынг былайгъа?
- Сен а? – соруу бла соруугъа джууаб этди Мудалиф.
- Менми? Немес шпионнга санайдыла мени. Тюйюб, болмагъан затланы айтдырыргъа излейдиле. Кесинг билесе, джесирде болгъанлагъа ышанмагъанларын. Сени уа не ючюн джыйгъанла бери?
- Тюзюн айтханым ючюн. Халкъ тургъанлай, Сусловгъа тюзюн айтханым ючюн.
Мени ангыламагъанымы кёрюб, Мудалиф хапарны толусу бла айтыргъа джарашды.
- Сентябрда партияны Ставропол край комитетини Пленумунда эдим. Биринчи секретар Суслов бек хылымылы сёлешди. Апрел айда «къарачайлыла ишде, фронтда да джигерлик, джигитлик кёргюзедиле» деб сёлеше эди. Энди уа «къарачайлыла партизан джюрюшню къурутхандыла, немесле джанлы болгъандыла, душманны Кавказ ауушлагъа ийгендиле, энтда таулада джашыныб, бандитлик ишле бла кюрешгенле кёбдюле» деб, ёкюре эди трибунадан.

Кесинг билесе, адамны тутардан алгъа, анга къаллай къара джагъыучуларын. Крайны башчысы сау бир халкъны сёгюб сёлеше эсе уа, ахыры не бла бошалыргъа боллукъду?
Аны себебли, мен сёз алыб. Ачыкъ айтдым:
- Джолдаш Суслов, апрел айда сиз Сталиннге билдиресиз: «къарачайлыла сюйген Ата джуртларын душмандан азатлай, джанларын-къанларын аямай кюрешедиле». Къарачайлыла ол сёзлени «Ставропольская правда» газетни 1943 джыл апрелни ючюнде чыкъгъан номеринде окъуб, ёхтемлене эдиле.
Энди не болуб къалды да къарачай халкъны былай терслер ючюн? Къарачайлыла фронтлада джигитлик кёргюзте, алгъынча къазауат эте шойдула; къысха заманны ичинде, немесле чачхан колхозланы, совхозланы ызына сюедиле шойдула; фронтха да къолдан келгенча болушлукъ эте шойдула...
«Къарачайлыла душманны таулагъа иймей тыймагъандыла» деу а, неге ушагъан затды? Бютеу къралны юсю бла ётюб келген немес аскерни, башха халкъла, совет аскер да тыялмагъан немес аскерни, бурху къарачай халкъны къартлары, тиширыулары, сабийлери къалай тыяллыкъ болур эдиле?

«Халкъны бир къаууму немеслени джанына кёчгенди» дегенигизни уа къалай ангыларгъа боллукъду? Къаллай бирди ол къауум – он, джюз, минг? НКВД билмеймиди аны? Биледи. Мен да билеме, кърал къоркъуусузлукъну органлары бла бирге ол иш бла кюрешеме. Бютеулей да немеслеге къуллукъ этгенлери ючюн 270 адамны ишине къарагъанды махкеме. Ол сан къарачай халкъны 0,3% болады. Ол кесек къауум 1920-чы, 1930-чу джыллада совет власт тутхан, мюлклерин сыйыргъан адамладыла. Аланы кёбюсю немесле бла къачханды, сиз айтханча таулада джашыныб бандитлик этгенле бардыла, алай а, ала бармакъ бла санарча аздыла. Биз аланы къысха заманда думп этерикбиз. Мен немес оккупацияны кёзюуюнде партизан бёлекге башчылыкъ этгенме, немесле кетгенден сора да, Къарачай областны джангыдан айнытыб кюрешеме – областда не бола тургъанын бек иги билеме дегенлигимди.

«Партизан къозгъалыуну къарачайлыла джукълатхандыла» деу да керти болгъан ишге келишмейди. Партизан джюрюшню чачылгъаны – аны башчысы болмагъаны бла, башсыз къалгъаны бла байламлыды. Партизан джюрюшге сиз башчылыкъ этерге керек эдигиз, джолдаш Суслов. Биз а, партизанла, сизни табалмай, къыйынлыкъ чекгенбиз. Къайда эдигиз сиз? Сиз а дагъыстан шахаргъа – Кизляргъа – къачыб, бугъуннган эдигиз. Башсыз къалгъан партизан бёлекле да къырылдыла неда чачылдыла. Партизан джюрюш болмагъанында къарачайлыла тюл, сизсиз терс Суслов джолдаш. Гюнахны башхалагъа кюремегиз, бютеу къарачай халкъгъа къара джакъмагъыз. Керти коммунист эсегиз, тюзюн айтыгъыз, этген терслигигизни башхалагъа кюремегиз да, бойнугъузгъа алыгъыз.

Мен сёлешиб бошагъаным бла, тутуб кетдиле. Къагъыб къоярыкъ болурла деб тура эдим. Сталиннге писмо да джазгъанма – ёзге аны анга джетдирмезле. Сусловну тутмасала, ишинден чыгъармасала, ол башын къутхарыр ючюн, бютеу гюнахны къарачайлылагъа кюрерикди. Бизни халкъгъа бу къазауат кёзюуде уллу палах джетерге боллукъду.

- Къарачай областны башчылары халкъларын джакъламаймыдыла?
- Огъай, областны башчысы Сусловну адамыды. Сусловну тилеги бла, аны къазауатдан къайтарыб, областха башчы этгендиле. Башында не айтсала, ол аны этеди, этерикди. Аны къолу бла Суслов бизни халкъдан бошаргъа башлагъанды. Сабийле, тиширыула, къартла, сакъатла ачыргъа боллукъдула. Эркишиле къазауатда кърал ючюн джан бере, кърал да джакъсыз халкъны душман кёре – ахыры не бла бошалыр, билмейме.
- Халкъны къырыб къоярламы дейсиз?
- Огъай, халкъны джуртундан сюрюрле деб къоркъама. Алай сагъыш этдирген затла бардыла.

Андан сора мен Мудалифни кёрмедим - экинчи кюн мени башха джерге кёчюрдюле. Артда мени Микоян шахаргъа келтирдиле, башха тутмакъла бла бетлешдирир ючюн. Джолда, таблыкъ тюшюб, къачыб къутулдум. Башына «чынгылдан кетгенди» деб билдирген болур эдиле – ансы мени излеген болмады. Андан бери кюндюз ит, кече бёрю болуб айланама. Биргеме кесимча талай насыбсыз да барды. Халкъыбызны кёчюргенлерин-сюргенлерин кёрюб турдум – алай а, болушур кюч къайда?

Бары да бираз тынгылагъандан сора, Джанболат Далхатха сорду:
- Сен былайда къалыргъа нек излейсе? Орта Азиягъа барыб, анда адамларынгы табыб, алагъа болушургъа кюрешсенг иги болмазмы?
- Тюз айтаса, ёзге болгъан иш билинир – НКВД мени табмай къоймаз. Чалдышда ёлгенден эсе, Бёрюкъан бла таулада болсам иги болур. Къабырларыбызгъа кишини тийдиртмесек – ол да ишди.
- Эшта, энди сын ташларыбызгъа тийген тохтарыкъ болур.
- Джанболат, мени санга тилегим барды. Арбалары бла къабырладан сын ташланы келтиргенле, сын ташланы ызына элтсинле. Алай этмеселе, ангылат алагъа, ёлгенлерибиз ючюн дерт джетдирликбиз. Ата-бабаларыбыз къабырдан туруб, кеслерин джакълаялмазла, ол борч бизникиди.

Джанболат, башын чайкъай, къарады Бёрюкъаннга.
- Къыйналма, мен кесим элтирме сын ташланы къабырлагъа.
- Огъай, Джанболат, келтиргенлерича, ызына да элтсинле. Бизни юйлерибизде джашай эселе, джашасынла, къабырларыбыз бла уа ойнамасынла.
- Болсун, мен алагъа айтырма, джангыз, ол заманда сизни бла байламлы болгъаным белгили болуб къалмазмы?
- Ала алай сагъыш этмезча, айта билликсе сен.
- Хоу, айтыр зат табарма, мени къайгъылы этген – башхады. Тамбла мен НКВД-ни район бёлюмюне барлыкъма, Железный джолдашха. Ол уучулагъа (НКВД-ни таша къуллукъчуларына) - Ермак бла Гогиягъа – юч адамны ёлтюрген бандитни башын кесиб келтиригиз деб, бир ыйыкъ болджал бергенди. Мен а келеме да, айтама анга: уучуларыгъыз да, эки тюз адам да ёлтюрюлгендиле. Аны не айтырын, не этерин билген къыйынды. Мени тутаргъа болур. НКВД-ни бёлегин алыб, мени да джол уста этиб, сизни излерге да болур.
- Да сен, Сусанинча, аны чегетни теренине бир киргизтчи, биз анга тюбей билирбиз.
- Огъай, Бёрюкъан, мен не Мадинаны, не элде адамларымы НКВД-ни чалдышына тюшерлерин излемейме. Сен айтханча этсем, ала бары да тутуллукъдула. Аны себебли, не бек излесек да, биз сизни табалмаз джерледе болугъуз.
- Кечеги оноу тамблагъа джарамай да къалыр. Сагъыш этербиз. Далхат бла мен, танг къаралдысы бла кетерикбиз.
- Болсун. Мадина орунларыгъызны джарашдырсын. Биргегизге алыб кетерча, кёбюрек азыкъ да хазыр этер. Дагъыда айтырым: бизни юйню кёз туурагъызда тутугъуз. Мен тамбла къайытмасам, бирсикюн да къайытмасам – сора Мадинаны былайдан къоратырсыз.

5

- Джолдаш Железный, мен сизге осал хапарла келтиргенме.
Железный къаш тюбюнден къарады анга:
- А сен билемисе, бурун аман хапар келтиргенлеге патчах не этгенин? Ёзге мен патчах тюл, заманла да – башха. Айт, не къуугъун барды?
- Тюнене ингирде элни тёгерегине айланыб келе, Гогиягъа къайыта барайым дедим. Къычырыгъыма киши чыкъмады, эшикле уа – ачыкъ. Арбазгъа киргенимде эки ташчыны ёлюклерин кёрдюм – ала сын ташла бла арбазны тёшей тургъандыла. Юй джабыкъ эди. Къонакъ юйге кирсем – Гогия да, Ермак да, итлери да ёлюб.

Железный секириб туруб, ары-бери джюрюб башлады. Сора, Джанболатны аллында тохтаб, анга эрши тукъум къараб, сорду:
- Айталлыгъынг бумуду къуру?
- Арбазда дагъыда бир кесилген баш бар эди.
- Кимни башы? Ала бир бандитни табхандыла сора.
- Алай болса эди. Документле ол башныкъы эселе, ала бандитни тюл, фронтчуну башын кесгендиле. Ол Нарсанада джараларын бакъдыра тургъан аскерчи болгъанды. Ма ол документле. Джюздандагъы сурат да, ол баш да бир-бирине шашмай ушайдыла.
- Бизни таша уучуларыбыз башкеследиле, бандитледиле дергеми излейсе?
- Мен кёргеними айтама.
- Кёргенинг бла бери нек келмединг?
- Кечеми? Быланы ёлтюргенле мени да ёлтюрюрге боллукъ эдиле. Андан сора да, кече сизни тынчлыкъсыз этерге излемедим.

Железный телефоннга джабышды. Джанболат сын къатыб, тынгылайды.
- Госпиталны тамадасымысыз? НКВД-ден Железный. Сизде саулукъларына къарата тургъан аскерчиле бары да орунларындамыдыла? Къалайды аланы тукъумлары? Не замандан бери джокъдула? Ашхы. Сизни тынгысыз эте турлукъ болурбуз. Заман алайды.
Железный телефон чолпуну орнуна салыб, Джанхотха бурулду:
- Бу атла – Далхат, Харун – сизге джукъ айтамыдыла?
- Ол баш Харуннукъуду. Мен сизге берген документледе Харун эсе. Далхатны ким болгъанын а билмейме.
- Соруу: Харун не эте эди сизде?
- Бизде Харун деб киши болмагъанды. Уучула аны башха джерде ёлтюрюб, башын а, кесиб, биргелерине алгъандыла – сизге келтирир ючюн. Мен ангылагъан алайды.
- Не излей болур эди таулада Харун? Тёгерек бандит, къоркъуулу, ол а – джангыз кеси. Госпиталгъа келген эсенг, тур госпиталда. Аджалы чакъырмагъан эсе, не бар эди таулагъа илиниб. Ол бири уа, Далхат, къайдады экен? Быланы ёзданларына-биографияларына къараргъа керекди. Бу ишни Жорагъа буюрайым.

Далхатдан эсе кеси кеси бла сёлеше, телефон этеди джер-джерге, буйрукъла береди. Эм ахырында Далхатха къараб, тохтады:
- Сейир тюлмюдю, тёгерекде болгъанны ёлтюредиле, сеннге уа тиймейдиле.
- Бюгюн, тамбла болса да, манга да джетерик болур кёзюу.
- Сен билгенден, къаллай бир болурла ала?
- Мени оюмум – эки-юч адам болурла. Кёбюрек болсала, тауушлары бегирек чыгъар эди.
- Тауушлары андан бек къайры чыгъарыкъды – ючеуленни къабырлада ёлтюрселе, тёртеуленни да салыб келиб, элде къакъсала.
- Уучула къабырла бла кюрешмеселе, ала адам ачытырыкъ болмаз эдиле. Бусагъатха дери кёрюннген да этмей эдиле. Аланы къозгъагъан Гогия бла Ермак болгъандыла.
- Къозгъа, къозгъама – абрекле бардыла. Алаймыды? Алай эсе, аланы къурутургъа керекди. Мен тамадалагъа не айтырыкъма? Бандитле тюз адамланы да, НКВД-ни къуллукъчуларын да ёлтюредиле, биз а джукъ эталмайбыз. Былай айтсам, мени чалдышха джйыб, къагъыб къоймазламы? Огъай, ёлюрге сен да сюймейсе, мен да сюймейме. Бу къара ишле бары да сени элингде бола турадыла. Сени джанынга да барды къоркъуу – кърал джанындан да, бандиле джанындан да. Алай эсе, заманны тас этмейик. Джолда оноу эте барырбыз. Он аскерчини биргеме алсам джетерми, огъесе, кёбюрекми алайым?
- Бир джюз алыб, иги адамыча тинтерми эдик тёгерекни?
- Огъай, алгъа тахсачы къауум бла барайыкъ да, болумгъа бир къарайым. Ёлюклени да къоратайыкъ. Артда башындан не айтсала да кёрюрбюз. Алай а, болумну айта барайым. Сен арбазда сакъла мени. Бу баш бла документни юсюнден айтмай амал джокъду.

6

Кёчгюнчюле джашагъан элге джетгенлеринде, эл башчыгъа тюбедиле. Железный талай соруу берди:
- Бандитле тынгысыз этемидиле?
- Бар-джокъ эселе да, биз аланы кёрмейбиз.
- Алай а, айтма. Тюнене ала тёрт адамны ёлтюргендиле, экиси сизни элден ташчыладыла.
- Къалай? Кёб болмай бизни элден ючеуленни ёлтюрген эдиле, энди экеуленни. Ала мени хоншуларым эдиле. Сын ташлагъа тиймегиз деб, айтыр керекли къалмадым. Тынгыламадыла. Ахыры не бла бошалгъанын кёресиз.
- Адамланы, арбаланы да хазырла – ёлюклени бери келтирирге керекди. Дагъыда эки кючлю ат джегилген бир арба керекди – уучуланы ёлюклерин районнга элтирге. Ёлюкле Гогияны арбазындадыла. Биз ашыгъышбыз, адамларынгы сен да ашыкъдыр.

Гогияны юйюню аллында атладан тюшдюле. Джанболат бла Железный арбазгъа кирдиле, къалгъанла орамда тохтадыла. Эки ташчы биягъынлай джата эдиле уюгъан къанларыны юсюнде. Уучуланы ёлюклери да тура эдиле. Харунну башы уа джокъ.
Железный Джанболатха бурулду:
- Къайда ол сен айтхан аскерчини кесилген башы?
- Эслемейме, не эсе да.
- Баш бармы эди, джокъму эди?
- Ийнанмаймысыз? Документлерин сизге бердим да.
- Да сора, къайры думп болду да ол?
- Билмейме, алай а башны кёзюм бла кёрген эдим. Таб, документде сурат бла тенглешдириб да къарагъан эдим.
- Энди, уучула таулада тюртюлген гюнахсыз адамланы башларын кесиб, «бандитни башыды» деб, ачха алыб тургъанларына шагъатлыкъ джокъду.
- Сиз билесиз да, ала сизге ненча баш келтиргенлерин, сиз да ненча ачха саугъа этгенигизни. Ким тинтгенди – ала бандитлени башларымы эдиле, огъесе, тюз адамланыкъымы?
- Аны билген къыйынды. Баш болса уа, иш ачыкъ боллукъ эди.
- Иш ачыкъ боллукъму эди – къайдам, ёлген уучула бир сёз айтмазла энди.
- Билемисе, мен не сагъыш этгеними? Барын ёлтюрген бандитле, башха тиймей кетгендиле. Артда артха къайытыб, башны алгъандыла. Башны нек алмагъан болур эдиле алгъа? Сейир тюлмюдю?- Железный Джанболатха къарады.
- Къаллай болса да бир джаныуар алыб кетген болурму?
- Болур, ёзге джаныуар башхалагъа нек тиймегенди?
Железный бла Джанхот юйге кирдиле. Гогияны бютеу затларын бир джерге джыйдыла.
Ермакны юйюне барыб, аны хабур-чубурларын да бир-бири юсюне къаладыла.
Арбала да джетдиле. Ёлюклени, хапчюклени да арбалагъа къалаб, ташчыланы кёчгюнчю элге, уучуланы да НКВД-ни район бёлюмюне ашырдыла. Эки аскерчини да, алагъа сакълауул этиб ашырды Железный.

Къалгъанла адамла союлгъан джерде тохтаргъа излемей, Ермак джашагъан юйге кёчдюле. Железный кюнбетлени, къаяланы, чегетлени тинтиб тамбладан башларгъа оноу этди.
- Атланы арбазгъа киргизтигиз. Аш салыгъыз. Кесигиз юйде тынчайыгъыз. Къараууллукъну уа унутмагъыз. Бир-биринги ауушдура, чыгъарсыз тангнга. Мен, орунбасарым Петр эмда Джанболат къонакъ юйде къаллыкъбыз. Фролов, къарауулгъа тамада сенсе. Сакъ бол.
Джанболат чекистле-уучула ёлтюрюлген къонакъ юйде кече къалырга излемеди. Бютеу ода къан ийис этгенча кёрюне эди. Аны себебли, Железныйге айтды:
- Мени юйюмде кече къалырмы эдик? Сёлешир затла да бардыла, тамблагъа бир план да джарашдырайыкъ.
Джанболатны сейирсиндире, ол дженгил огъуна «болсун» деди.

Къытмирни чабханына юйден Мадина чыкъды да, Джанболатны башха эркиши бла кёрюб, джунчуду. Джанболат аланы танышдырды:
- Мени юй бийчем Тамара. НКВД-ни район бёлюмюню тамадасы Феликс, барыбыз да анга джолдаш Железный деученбиз.

Иги ауузланнгандан сора, кеслери энчи къалыб, бандитлени къалай табарыкъларына оноу эте башладыла. Железный айтды:
- Билемисе, ол башны сагъынмай къойгъаныбыздан игиси болмаз. Аны юсюнден тюнене башына билдиргенимде аланы айтханлары: уучуланы ёлтюргенле, аланы аман кёзден кёргюзтюр ючюн, ол башны да кесиб, келтириб, алагъа атыб кетген эселе уа?
Алай болургъа да боллукъду да – бандитледе бетми барды?
- Алай болургъа да болур. Ёзге адам баш кесиучюле уучула эдиле. Мен кёрмеген бандитлени ала кёрюб, башларын къалай кесе болур эдиле? Уучула келтирген адам башла бандитленики болгъанына бир шагъатлыкъ бармыды? Тюз адамланы – аскерчилени неда туристлени ёлтюрюб тургъан эселе уа?
- Не турист хапар айтаса? Къазауат баргъан сагъатда не туризмди ол.
- Нарсана госпиталдан аскерчиле уа?
- Ма ол затны да тинтерге керекди. Не излей эди Харун таулада, аны башын кесиб, Гогияны арбазына атхан да ким болду. Бир бандитни джаны саулай туталсакъ – биз анга тюзюн айтдыра билир эдик.
- Уучуланы ишиди ол дерге уа излемейсиз?
- «Аллай болмагъан оюмну башынга да келтирме» дегендиле тамадала.
- Аскерчини документлери уучуланы хурджунларына къалай тюшдю да?
- Бу сёзню къойдукъ. Тамадала бизден иги биледиле.
- Ол да алай болсун. Сын ташлагъа уа не оноу? Аланы арбаздамы къоябыз, огъесе, ызларына, къабырлагъа элтдиребизми? Ол сыйсызлыкъны кёлтюрмей, от ачхандыла бандитле, ансы ары дери бир да кеслерин билдирмей эдиле.
- Сен алай сагъышмы этесе, огъесе, сени да муслиман джюрегингми ауруйду сын ташлагъа? Мен а къабырланы башы-тюбюне айландырайыкъ дейме. Ол заманда, иш сен айтханча эсе, ала биягъынлай от ачарла, ол заманда биз аланы ызларындан тюшербиз.
- Таб оноу тюлдю бу. Биз аланы ызларындан тюшгюнчю, бизни талайыбызны да ёлтюрюб, тас болуб кетерле.
- Къалай дейсе да сора?
- Сын ташланы элчиле келтиргенлерича ызына элтсинле. Ол заманда бандитле биягъынлай тынч болурла. Чегетде, тауда джашына эселе, джашына берсинле. Джаныуарла да джашайдыла, джашасынла ала да. Бурунларын бери кёргюзтселе уа, къурутурбуз.
- Не эсе да мен сени иги ангылаялмайма, Джанболат. Ала бурунларын кёргюзтген къой, адамларыбызны ёлтюргендиле.
- Хоу, ол алайды. Джангыз, сын ташла бла кюрешмеселе, ала да кишини ёлтюрлюк болмаз эдиле.
- Ала бла сёлешгенча, ичлерин билгенча айтмаймыса?
- Мен ала бла сёлеширча тюлме, мен аланы къылыкъларын билеме да аны ючюн сёлешеме былай. Алай а, сиз къалай десегиз, этеригибиз алайды.
- Да сен аланы къылыкъларын биле эсенг, аланы табар ючюн, тутар ючюн не, не амал этерге керекбиз? Не амал этейик аланы чегетден чыгъарырча?
- Джукъ да этерге керек тюлдю. Джангыз сакъларгъа керекди – ач бола тебреселе кеслери чыгъарыкъдыла кёлеккеден.
- Сеннге тынгылайма да, Джанболат, бир оюмгъа келеме: аланы излерге къоркъгъан этесе, неда, аланы тутулурларын излемейсе.
- Мен кёлюмдегин айтдым. Мен къоркъмайма – бандитлени къурутургъа керекди. Алай а, къалай? Бармыды башха таб вариант?
- Мен башына не айтайым? «Бандитле бизни адамланы ёлтюредиле, биз не этерге да билмейбиз» десем, не боллугъун билемисе?
- Да къалай табайыкъ аланы? Чегет уллуду. Къаялада дорбун кёбдю. Излейик, бир джукъгъа тюртюлюб къалыр эсек а.
- Тамбла эртден бла башлайыкъ ызлаб. Сау тангнга.
- Сау тангнга.

7

Далхат Харунну башын артмагъына салыб, алыб келеди. Бёрюкъан сорду:
- Харун сеннге айтмагъанмы эди къайсы элден болгъанын?
- Къая Тюбю элденме дей эди.
- Бусагъатда ол элде киши джашамайды – кёчгюнчюле да унамагъандыла ары барыргъа. Бизни элден эсе, мийикде орналгъан элди, чегет ичинде. Харунну юйю къалайыракъда болур эди экен?
- Бизни юй элни баш джанындады, Учхан сууну джанында дей эди. Къаядан чынгаб келген суудан ичерге бек ашыгъа эди зауаллы. 21 джыл бола тургъан джаш эди да кеси да.

Биразны тынгылаб бардыла. Сора Бёрюкъан айтды:
- Бизни къош да ол джанындады. Аны тёнгегин анда табыргъа да болурбуз. Ол заманда башында тёнгегине салыб, асрарбыз.

Ала Къая Тюбюне джетерге, танг иги джарый башлагъан эди.
- Илгенме, былайда бёрю болгъан итле бардыла. Кёбюсюн ургъандыла, сау къалгъанла да джетишедиле. Не ашайла, къалай джашайла – билмейме, ёзге джыйын-джыйын болуб, башчы айырыб, алай джюрюйдюле. Джыйын джанлы да къоркъады аладан. Басхан парийлени билесе кесинг. Ким биледи, халкъ къайытса, джангыдан къошчу итле болуб кетерлеми, огъесе бёрюлей къалыбмы кетерле.

Былай лахор эте, Харунну юйюне джууукълашдыла. Джарыгъан эди. Арбазгъа кирирге тебредиле, алай а, ит хырылдагъан тохтатды аланы. Герохларындан къолларын айырмагъанлай, ауур къабакъ эшиклени аз тебериб, арбазгъа атлагъанлары бла сын болдула: башсыз тёнгек джата эди, къатында да, сакълауулча, мазаллы басхан парий. Азауларын кёргюзтюб, джалкъасын тургъузуб, хырылдагъанындан, джаны саудан ол ёлюкню бермезлигин ангыладыла.
- Юсюбюзге чынгаса, уругъа керек боллукъду,- деди Бёрюкъан.
Ол айтханча болду. Итни ёлтюргенден сора, ёлюкге джууукълашдыла. Ол Харун эди – аскер кийиминден таныды аны Далхат. Ит ёлюкге тиймеген эди – сакълаб тургъан болмаса. Бир да ажымсыз, джыйысы анга билдирген эди ол Харун болгъанын. Ма аллай итни ёлтюргенлерине да къыйналдыла.

Бёрюкъан агъач бутакъладан сал агъач этиб, Харунну къабырлагъа элтдиле. Къабырлада юйчюкде темир таякъла, кюрекле алгъынча тура эдиле, ала бла дженгил огъуна къабыр къазыб, дууа этиб, тёнгегине башын да джарашдырыб, адетдеча асрадыла. Баш, аякъ джанын да ташла бла белгилеб, ашыгъыш кетдиле – тёгерек джарыгъан эди, кимни болса да кёзюне илинирге боллукъ эдиле.

8

Ала биринчи къошха (базаларына алай айта эдиле) джууукълашханларында, алагъа таууш этиб, бир сауутлу-сабалы джаш къатларына келди. Саламлашыб, аскердеча, болумну Бёрюкъаннга билдирди:
- 12 атлы Далхатны юйюню къатында. Тёрт ёлюкню юч арбагъа джюклегендиле. 2 аскерчи бла 8 тюз адам джолгъа атланнгандыла. Кесигиз къараргъа излеймисиз?

Бёрюкъан аскер кёзюлдреуюк бла къарады.
- Хы, алайды. Кёзюгюзню айырмагъыз аладан. Къалгъанла къошдамыдыла?

Бир элли атламдан аланы тохтатдыла. «Келдик»,- деди Джанболат. Сынамлы аскер тахсачы Далхат да джер юйню аллында тургъанларын энди эследи. Алай эсленмезча этген эдиле аны. Къарауул эшикни ачды да, тар басхыч бла энгишге, джер тюбюне тюшдюле.

Ичиндегиле ёрге туруб, уллу сый бере, саламлашдыла Бёрюкъан бла. Джангыз экеулен орунларындан тебмедиле. Алгъа атлаб, ала бла кеси саламлашды Бёрюкъан. Далхат бла да саламлашдыла, ёзге бираз ишекли къарай. Далхат а, асры сейирсиннгенден, джукъ айталмай къалды: аллында сюелген Къылыч эди – биринчи дуния къазауатны джигити, 1920 джыл Къарачайда къозгъалыуну-восстаниени башчысы. Аны къатында сюелген да Къылычны къарнашы Аслан эди – Къарачайда 1930-чу джыл восстаниеге башчылыкъ этген адам.

Далхатха кеслерини адамгъача къарадыла. Юч къарнаш анга сый бергенлерин кёре, къалгъанла да рахат болдула. Далхат НКВД-ни эки уучу итин эмда эки ташчыны ёлтюргенин айтханында Бёрюкъан, Къылыч аны имбашларындан къучакълай, айтды:
- Джандетге джол ачыкъды сеннге. Джангы Ай бла джулдузну теблерге излегенлеге кечмеклик джокъду.

Кеч бола башлагъан эди. Алгъаракъ тышына чыгъыб кетген Бёрюкъан бираздан къайытыб, кёргенин айтды:
- Аскерчиле Далхатны юйюндедиле, башчылары – мен аны Железный болгъанын таныдым – Джанболат бла бирге Джанболатлагъа кирдиле.
- Хы, энди рахат ушакъ этерге боллукъду. Кече къарангысында джангыз бир ит бурнун сукъмаз былайгъа,- деди Къылыч. – Алай а, алгъа Аллах бергенден бир бисмилля этейик.

Аллах а чомартлыгъын кёргюзтдю. Бёрюкъан Мадина берген азыкъны барысын артмакъдан чыгъарды. Эт шорпасы бла, гырджын, айран. Ауузланыб, Мадинагъа да Аллахдан игилик тилеб, сёзге кёчдюле.

Къылыч къалгъанланы Далхатха танышдыра башлады:
- Ма бу деу джаш Къанаматды, ол абрек Къанаматны туудугъуду. Анасы гюрджю тиширыуду, джаш кеси да гюрджю тилге устады. Аны къатындагъыла – Гапалау, Баракъ. Ала башха-башха ёзенледендиле. Баракъ 1920-чы джылладан бери биргемеди. Гапалау Аслан бла 1930-чу джылгъы восстаниеден сора къошулгъанды. Къанаматны 1937 джыл тутуб, 10 джыл тутмакъ азаб берген эдиле. Терслиги – колхоз джыйылыуда «гюнахсыз адамланы тутуб, къурутуб барадыла» дегенди. Тутуб, тюрмеге элтген сагъатда, эки конвоирни да ёлтюрюб, къачыб къутулгъанды. Кеси да джаралы болгъан эди. Насыбына, чегетде бизге тюртюлгени. Ма буду бизни «аскерибиз», НКВД чегетледе, таулада джюз, минг бандит барды деб, ётюрюкню джайса да.

Далхат, алгъын илму-излем институтда ишлеген алим адам, сорду:
- Къылыч, сизге тюбегеним башха джаны бла да иги болду. Мен бизни ёмюрде Къарачайда болгъан ишледен тюзюн джазар акъылым болуб, материал джыйгъанлай тургъанма. Сиз аз санлы къарачай халкъны къозгъаб, восстание этдирген адамсыз. Уллу Россияны къанда джюздюрген большевик властла, бурху Къарачайны думп этиб къояргъа да болур эдиле. Алай болмагъаны насыбыбыз.

Экинчи сорууум да – тышына кетиб нек къалмагъансыз? 1920-чы джыллада Гюрджюню юсю бла тышына кетерге мадар бар эди. 1943-чю джыл да – немчала бла кетерге боллукъ эдигиз.

Къылыч биразны тынгылаб туруб, айтды:
- Мени патчахлыкъ Эресейге аскер антым барды. Тизиминде Къарачай да болгъан Эресей ючюн, мен къазауат этерикме. Алай а, къарнаш къарнашны ёлтюрген граждан къазауатха мен къошулмагъанма, къошуллукъ да тюлме. Большевиклени къанлы оюнлары манга керек тюлдюле. Сен джашса да, ол кёзюуню иги биле болмазса. Большевикле бизден къарачай полк къураб, тегей элни, къазакъ станселени бизни къолубуз бла тюб этерге излеген эдиле. Айтханымча, Эресейге тыш джау чабса, ёрге турургъа боллукъма. Хоншула бла уруш этгенден а Аллах сакъласын. Большевикле кюч бла бизден аскер къураб, большевик джорукъгъа къаршчы болгъан хоншула бла уруш этдирирге излей эдиле. Биз бойсунмадыкъ, бойсуннган къой – саут-сабабызны хоншулагъа къаршчы тюл, большевиклеге къаршчы бурдукъ. Башха мадарыбыз джокъ эди. Не большевикле айтханны этиб къазакъ станселени кюйдюрюрге керек эдик, неда, бойсунмай, Къызыл Аскер бла уруш этерге тюшерик эди. Гюнахсызланы ёлтюргенден эсе, кесибиз ёлюрге таукел болдукъ. Тау кюртлени юзген биринчи чурум бу эди. Башха чурумла да бар эдиле.

Большевикледе адет эди – къайсы халкъны да къауумлагъа бёлюб, бир-бирине юсдюрген. Эресейде этгенлерин Къарачайда да этерге изледиле. Алай а, бизде, Эресейдеча, бек джарлыла бла бек байла джокъ эдиле. Ол заманда тебредиле къазыб – кимни ата-бабасы, кимни ата-бабасыны къулу болгъанды деб. Алай бла да болмады иш. Бёлалмадыла бизни халкъны байлагъа, джарлылагъа, къызыллагъа, акълагъа. Ол заманда дин башчыланы эмда айдынланы къурутуб башладыла. Алгъыннгы Эресейни заманында къуллукъда ишлегенлени эмда патчах аскерде болгъанланы башладыла тутуб. Бурундан хапарлы, эсли къауумну тюб этиу джюрюш алды.

«Таулу тиширыуну азатлау» деб, тебредиле таулу юйюрню тыбырын оюб. Эркишилени сауутларын-сабаларын сыйырыу да халкъны къозгъаллыгъын билгенлеринден эди. Халкъны тебдирген а – къарачайлыланы къоллары бла къазакъланы, тегейлилени къырдырыр ючюн, кюч бла Къарачайдан аскер джыяргъа кюрешгенлери. 11-чи Къызыл Аскерни Инкъыйлаб Аскер Советини келечиси Черемухин бир джюз атлысы бла джюз къарачай джашны кюч бла кесине къошаргъа, хоншуланы къырыргъа элтирге изледи. Мени джюзюм Черемухинни аскер бёлегин къырыб чыкъды.

Былай бащланды 1920 джыл бютеукъарачай миллет къозгъалыу. Быллай восстаниеле бютеу Эресейде да бара эдиле. Къазауат къыйынлыкъ болгъанын мен биле эдим, аны себебли Къарачайны аякъ юсюне турурун да излемей эдим. Ёзге, «къулакъ юзюллюк болса, чыпчыкъ аягъындан» дегенлей, болду иш. Къозгъалгъан халкъгъа башчы болуруму халкъ кеси излеген эди. Ахыры джарашыу бла бошалды. Келишиуге къол салгъанла: къарачай джанындан мен эдим, ол бир джанындан – Къызыл Аскерни тамадалары бла Инкъыйлаб Аскер Советни башчылары.

Артда сёзлерине керти болмай, большевикле халкъыбызны къурутуб тебредиле. Къаллай бир адам ёлгени, тутулгъаны белгили тюлдю, алай а ол сан онла бла тюл, джюзле бла, мингле бла тергеле эди. Мен кесими адамларым бла элден кетдим. Джай ала аланы кёбюсю Гюрджю бла Тюркге кетди. Биз – талай адам – большевик джорукъ бла ёлгюнчю кюреширге ант этдик.

Немесле бла уа нек кетерге керек эдим? Меннге Сталини да, Гитлери да зулмуну эки бетидиле. Немеслени да билеме – биринчи дуния къазауатда ала бла сермешгенме. Сауут бла джерибизге кирген, бизге къонакъ болургъа тюл, ие болургъа келеди. Мен не большевиклени, не фашистлени къуллары болургъа излемейме. Бир-бирле немесле бла кетгендиле. Мадарсызлыкъдан. Сталинден къача эдиле ала. Мен а, ант этгенимча, къазауат эте былайда ёллюкме. Ненча чекистни ол дуниягъа ашыргъанма – санамагъанма. Ёзге бир затны айтыргъа боллукъма: тюз адамлагъа зорлукъ этгенлени ёлтюргенме мен. Бизни сыйыбызгъа, намысыбызгъа къатылгъанланы сау къоймагъанма. Сен кесинг да тёрт тонгузну ёлтюрмей чыдамадынг. Ма аллайланы мен джанларын алыб кюрешгенли – 20 джыл. Къыямат кюн Аллахны аллында бетим къызармаз. Кючюм джетгени чакълы диним, джуртум, халкъым ючюн сермешгенме. Къарнашларым да алай. Сен бизге къъошулгъанынга бек разыма. Бу ачы ёмюрню тюзюча къагъытха тюшюрюрсе сен.

Энди 1930-чу джыл болгъан восстаниени юсюнден. Къуру бизде тюл, бютеу къралда да болгъан эдиле аллай къозгъалыула. Халкъ совет властха разы тюл эди. Ёзге, халкъны аякъ юсге тургъузгъан – чекистлени провокациялары эди.

1920-чы джыллада Совет власт къампайыргъа джетген эди. Граждан къазауат бошалгъанлыкъгъа, эл джамагъатны къозгъалыуу тохтамай эди. Аскер коммунизмни сиясетинден джангы экономика политикагъа кёчюу тохтатхан эди ол къозгъалыуланы. Халкъны малын, азыгъын сыйырыуну орнуна налог салгъанларында, къралгъа не берлигин, кесине на къаллыгъын тергерча болду халкъ. Чегетни кесгенден сора, дагъыда бираздан джаш терекле чегет болуб къалгъанча, халкъ бла да алай болду. Энчи мюлкле къурала башладыла. Эресей тириле тебреди. Къарачай да.

Алай а, 1930-чу джылгъа Сталин болгъанны ызына бурду – элчи халкъны, энчи джашауну да къурутуу башланды. Эресейни индустриясы кючлю кърал этер ючюн, элден, элчи халкъдан бошады Сталин. Энчи мюлклени чачыб, совхоз, колхоз къураб башладыла. Бай элчилени 1920-чы джыллада огъуна къурутхан эдиле. Энди джангы экономика политканы (НЭП) кёзюуюнде тирилген элчиле бла къазауатын башлады кърал. Кесини мюлкюн, джерин колхозгъа бермегенлени «кулакла» деб, кеслерин тутуб, мюлклерин а сыйырыб тебредиле. Алай а, разы болуб колхозгъа кирген бай элчилени да артхаракъда тутмай къоймадыла. Алай бла не энчи мюлк, не байыракъ адам къалмады. Элчилени мюлклерин, джерлерин, малларын сыйырыб, ачдан ёлюрча этдиле. Минг-минг зауаллы элчи тутулуб, къралны индустриясын къургъан башсыз, атсыз, хакъсыз кюч болду. Миллионла бла элчи адамла къырылдыла ачдан. Джанларындан, джашауларындан да тюнгюлген адамла восстаниеле эте тебредиле. Ол къыйынлыкъ Къарачайгъа да джетди. Къарачай алай тургъанлай эл мюлклю аграр област эди.

Властла, Сталин бек ариу биле эдиле халкъны къозгъаллыгъын. Алгъадан хазыр эдиле ол затха. Халкъны къозгъалыуу аланы сценарийлери бла барыр ючюн, амалла этдиле. Таулада кюрт юзюлюр къоркъуу болса, тобладан атыб, юзюб, къоркъуусуз этедиле. Сталин бла чекистлери да ол мадарны хайырландырдыла халкъ тебиуден кеслерин къутхарыр ючюн. Чекистле эдиле таша ишлерин, къара ишлерин бардыра, халкъны аякъ юсюне тургъузгъан. Таб башчылыкъ да этдиле восстаниелеге. Восстание боллукъ заманны, джерни, кючню да билиб тургъан чекистле, аскер кюч бла ол восстание этген халкъны къанында тунчукъдурду.

Къарачайда да алай болду. Чекистле хапар джайдыла, «Эресей да, Кавказ да къозгъалгъанды саудан, кёб турмай сталинчи джорукъ джыгъыллыкъды, Къарачай да хомухлукъ этиб, бир джанында къалмасын». Таб бир кесек сауут-саба да чачдыла. Артда ол провокаторланы кёбюсюн тутуб, ёлтюрген эдик. Халкъны восстаниеге тургъузгъан башчы чекист да тюшген эди къолубузгъа – анга не этгенибизни айтмай къояйым.

Халкъда ГПУ-ну провокациясын тыяргъа кюрешгенле да бар эдиле. Аланы чекистле къурутуб къойгъан эдиле ансы. Аслан восстаниеге башчылыкъ этмесе – джакъсыз халкъны саудан къырыб да къояр эдиле. Асланча джашла, эмда таулу, чегетли джуртубуз къутхарды халкъны. Алай болса да, мингле бла адамла ачыдыла. Къысха заманны ичинде эки кере къырдыла халкъны. Бусагъатда уа – джакъсыз къартланы, сабийлени, тиширыуланы – тутмакъ этиб, ёлюмге сюрген къралгъа бу мурдарлыкъны мен кечаллыкъ тюлме. Джуртубузну Россия бла Гюрджюню арасында юлешиб, халкъыбыны да джесир этиб сюрген джорукъ бла , ёлгюнчю сермеширикме.
Билеме, барыбыз да ёллюкбюз, алай а, ёлгюнчю не къадар кёб чекистни къурутургъа керекбиз. Андан башха магъана къалмагъанды джашауумда манга.

Къылыч сёзюн бошаб тохтады. Шошлукъну бузгъан болмады. Барыны да акъыллары, антлары Къылыч айтханча эди.
Sabr 29.12.2015 04:01:48
Сообщений: 7254
ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ

КЪАЗАУАТ
(тёрт китабдан къуралгъан роман)

ЮЧЮНЧЮ КИТАБ.
ДЖАНГЫ АЙ бла ДЖУЛДУЗ
(Джуртундан Халкъ сюрюлгенден сора)

БИРИНЧИ КЕСЕГИ
(СТАЛИНЧИ ДЖОРУКЪГЪА КЪАРШЧЫ КЮРЕШИУ)


ЮЧЮНЧЮ БАШЫ




9

Эртден бла къуугъун тургъузду барын да. Аскер кёзюлдреуюкле джетише эдиле – элден чыгъыб келген 10 атлы ачыкъ кёрюнедиле. Алларында – Железный бла Джанболат.
- Да аланы терилерин алгъан бизге къыйын тюлдю. Алай а, артда Мадина бла Джанболатха джашау бермезле. Хо да, биринчи кереми излейдиле бизни. Арысала кетерле. Бёрюкъан бла Къанамат, аланы терс джары иерча болугъуз – былай бери джангылгъан тёрелери болса дейме,- Къылыч биягъы кёзюлдреуюгюн кёзлерине тутду.

10

- Джанболат, былайларын иги билген адам сенсе, сеннге бек базыб турама. Бандитлени ызларын бир тюзеталсанг, бек уллу саугъагъа теджерикме сени.
- Кёрейик. Ёзге сиз да бек сынамлы ызчыгъа, уучугъа саналасыз, джолдаш Железный.
- Хоу, ёзге, ала бизни кёрюб, сакълаб тургъанча бир сезимим барды джюрекде.
- Ким биледи, ала бизни ышаннга алыб да тура болурла.
- Къоркъамыса? Къоркъмагъан адам болмайды. Былайда бандитледен къоркъабыз, анда тамадаладан. Ёзге, ант, борч деген да бош сёзле тюлдюле.
- Железный джолдаш, къаршчы кюнбетни башына ёрлеб, кёзюлдреуюкле бла иги къарасакъ, бир джукъ эслербиз.
- Тюз айтаса. Аскерчиле иги хазырланнгандыла. Сауут-сабагъа да устадыла. Бары да къаячыладыла, уучуладыла. Кючлю кёзюлдреуюклерибиз барды. Он адам тёрт джаныбызгъа эслеб къарасакъ, хар кёкенни къармасакъ – бир джукъ къалай эслемезбиз? Бандитле да кёктюн джюрюмей шойла. Къаршчы бетге бурулайыкъ.
Железный буйрукъ бериб, атын къулакъ таба бурду.

11

Бёрюкъан бла Къанамат хоншу ёзен бла чекден НКВД-ни аскер бёлегинден кёз айырмайдыла.
- Ала да бир джукъ эслерге боллукъдула, кёзюлдреуюклери бла къарагъанлай келедиле.
- Къайдам, Къанамат, кюркебиз джер тюбюндеди. Алай а, ишекли болсала, бир джанына кетерирге, джангылтыргъа хазыр шойбуз.

Талай сагъат эки джаны да бир-биринден кёз айырмай къарагъанлы. Шошлукъ атыллыкъ садакъны джаясыча тартылгъанды.
- Бу уа, не джаныуар болду?- Къанаматны сейирсиннген ауазы чыкъды.
Бёрюкъан ары къарады да, сын болду: къулакъда, суу джагъада мазаллы ташны юсюнде, къайры барыргъа билмегенча, Къытмир сиреле эди, башын бир бу бетге, бир къаршчы бетге бура. Ит Джанболат таба тебрегенинде, Бёрюкъанны джюрегини ургъаны бираз сабыр болду.
- Джел ол джанындан ургъаны иги болду, ансы бизни таба келирге боллукъ эди.
- Да джел бу джанындан урургъа да болур.
- Джанболат аны тыяргъа.бир мадар табар.
Энди эки джаны да итге къарайдыла. Ол а, рахат, тохтай да тёгерекге къарай, бу джерлени иесича, ёрге чыгъа барады. Кюнбетни арасына джетерге, бери айланыб, Бёрюкъанны кёргенча къарады. Аяз да бу джанындан урду ары. Кертиси бла да кёргенми этди, джыйлагъанмы этди – не эсе да, баш энгишге атылыб, къулакъ суудан чынгаб ётюб, Бёрюкъан бла Къанамат болгъан джерге ашыкъды. Не этерге билмей, къарайды чабыб келген деу итге Бёрюкъан. Джанболат да бети тюрлениб къарайды итге къаршчы кюнбетден.

12

- Джаныуарны джыйысы кючлюдю. Къуйругъун къууанч тыбырлы булгъай, ит джангыз танышларына чабарыкъды алай,- деди Железный.
- Джангыз, аллай таныш башха ит болургъа да боллукъду,- джууаб къайтарды Джанболат. Ичинден а, ит кимге алай чабханын билиб, бютюн къайгъылы болду.

13

- Къанамат, башыбызны кёлтюрмегенлей, таш артына сюркелейик. Къытмирге кёзден ташада тюбейик.
Ёзге, НКВД-ни бир аскерчиси эследи аланы.
- Железный джолдаш, бандитлени кёремисиз? Итден тюз ёрге къарагъыз. Ол мазаллы ташны артындадыла ала.
Железный не бек къарады эсе да джукъ эслемеди.
Джанболат аскерчиге сорду:
- Бир адамнымы кёрдюнг, огъесе талай да бармы эдиле ала?
- Айталлыкъ тюлме. Джангыз джыланча сюркелгенлерин эследим.
- Адаммы эди, джаныуармы эди – ажымсыз айталлыкъмыса?
- Огъай, алай а, ким, не эсе да, къымылдаб, таш артына ташайды.
Железный буйрукъ берди:
- Итни кёз туурагъыздан аджашдырмагъыз.
Ит ташха джетиб, ызына айланыб «хап-хуп» этди да, таш артына ташайды. Бир-эки кере кёрюнюб, дагъыда таш артына кетди.
Железныйни ишеги къалмады:
- Аскерчи тюз эслегенди. Таш артында адамла бардыла. Башха ит болса, ол да кёрюннюк эди. Адамланы таныгъаннга да ушайды ит. Алайсыз, ары да бармаз эди, барса да хахай этиб тебрер эди.
- Соруу: адамла эселе, итни таш артында нек тыймайдыла? Ит аланы алайда болгъанларын билдире турады – аны ангылай болмазламы?
- Тюз айтаса. Алай а, сени итинг, ит тюлдю, джаныуарды. Ол бирлерин таный болур, къалгъанланы уа – огъай. Аны ючюн тутдурмайды кесин.
- Бу айтханынг тюзге ушайды. Джангыз ит кимни таныргъа боллукъду?
- Бу соруугъа уа сен джууаб эталлыкъса джангыз,- Железный ишекли къарады.
- Ит иесинден эсе, башхагъа мыллык атханы сейир тюлмюдю?
- Бу ит къайдан чыкъгъанды санга?
- Къарачайлыланы кёчюргенден сора, юч суу къошулгъан джерде табхан эдим аны.
- Ма сорууунга да джууаб.
Джанболат сёзню тюрлендире айтды:
- Талай адам итни ызындан барырмы эдик?
- Мен да алай дейме. Джангыз, аланы неннчаулан болгъанларын билмей, адамланы къырдырыб къоярбызмы? Кечиксек а – къарангыда тас этерикбиз бандитлени. Былай этейик. Тёрт аскерчи бла сен итинги ызындан бар. Мен да тёрт аскерчи бла энгишгерек кетиб, ол бир джанларындан чыгъайым. Алай бла аланы къуршоугъа алайыкъ.

14

Къылыч бла Далхат НКВД-чилени эки юлешиннгенлерин кёрюб, бир оноугъа келдиле. Къылыч адамларына бурулуб, буйрукъ берди:
- Аслан, Гапалау, Баракъ, Железный бла адамларын къурутугъуз. Кесин джесирге алала эсегиз, кёрюгюз.
Ала кетгенлеринде, айтды Къылыч:
- Халкъыбызны сюргенлери да кёллерине джетмейди аланы. Бизни ызыбыз да къалмазча этерге кюрешедиле. Джерибизни Россия бла Гюрджюню арасында юлешгендиле. Ала къуру бизни бла – саула бла – тюл, ёлгенлерибиз бла да кюрешедиле. Бизни башларыбыз ючюн мурдарлагъа ачха тёлейди кърал. Бусагъат биз аланы башларын кесиб, хакъ излемегенлей НКВД-ге джиберейик.
- Да ол аскерчилени гюнахлары джокъду – ала буйрукъну тындырадыла.
- Тюзсе, алай а, биз аланы къолларына тюшсек, ала бизге не этериклерин кёрюрсе. Сора башларыбызны кесиб, тамадаларына элтирикдиле, аны ючюн ачха, саугъа, чын аллыкъдыла, мурдарлыкъ басхычда ёргерек илинникдиле, къуллукъларында ёсерикдиле дегенлигимди. Бюгюн ала солдатладыла, тамбла уа генералла. Сталин ким эди алгъын – шпана, гуду, билгени – тоноу, мурддарлыкъ. Энди уа ол къралны, партияны башчысыды, къылыгъы уа тюрленмегенди – халкъны тонай, къыра береди. Башы кесиллик ол эди, къалай джетейик аны башына ансы. Джеталгъанларыбызны къурута барайыкъ, ансы ёсе келселе, ууакъ аманлыкъчыла да сталинле болуб барлыкъдыла. Джол бермезге керекди алагъа. Далхат, биз Бёрюкъан бла Къанаматха къошулуб, бу итлени терилерин сыдырайыкъ. Джангыз, эслерге керекди, Джанболатха тиймезча атхан огъубуз.

15

НКВД-чилени, Джанболатдан къалгъанланы барын, къырыб чыкъдыла.
- Энди мен элде джашамазча болдум. Мадинаны да алыб, сизге къайытхандан башха джол къалмады энди.
Къылыч ол айтханны тюзге санады:
- Сени бла талай адамны иейим. Малларыгъызны да, хапчюклеригизни да – негиз бар эсе да, алыгъыз. Орманны ичинде талай ийнегибиз, къойчукъларыбыз да бардыла. Сизникилени да алагъа къошабыз. Мадина чегетни Бийчеси болады. Къытмир а, къарауул болсун, юреннгенича мал сакъласын. Джангыз аны ауузун байларгъа керекди, аш ашар заманлада ача. Биз а, джерибизни ол кирлилиден ариулайыкъ – итлени мыллыкларын чынгылгъа быргъайыкъ – джан-джаныуар да табмазча аланы.

16

Кёчгюнчюле элини – былай айта эдиле Тёбен элге энди – тынгысы къуругъанды. Эл джыйылыу барады. Президиумда эл Советни председатели Гамса, партия организацияны секретары Артдтзин, НКВД-ни бёлюмюню башчысы Кобул, колхозну тамадасы Ялбузи олтурадыла. Колхоз тамада кёчгюнчюлени атындан айтады:
- Бизни адамланы ёлтюредиле. Чегетге отун этерге барыргъа киши унамайды. Къарачай юйлени чачыб, ала бла от этебиз. Ала да бошалмаймы турлукъдула? Адамла кеслерин джакъсыз кёредиле. Кетерге излегенле да бардыла. Бандитле уа кюндюз да эркин айланыб башлагъандыла. Тюнене – кюндюзгю кюн! – эки бандит правленнге кириб, герохларын да мангылайыма тиреб, ачыкъ айтхандыла: баш кюннге дери межгитни ичин тонгузладан, аланы кирлеринден да ариуламасакъ, ала бизни ёлтюрюб тебрерикдиле, менден башлаб. Правленде адам кёб эди. Бары да эшитдиле аны.
- Сора, аллай бир адам эки бандитни къалай туталмадыгъыз?- НКВД бёлюмню тамадасы шашды. – Сизге сауут джюрютюрге эркинлик берген эдик да.
Сёз тилеб, залдан бир къарт орнундан ёрге къобду:
- Была тюз бандитле тюлдюле. Кимни болса да ёлтюрюб бармайдыла. Сын ташларына тийгенлени ёлтюредиле. Биз а аны бла да къалмай, межгитлерин да тонгуз орун этгенбиз. Ала джукъ да айтмай, барыбызны къырыб къойсала да терс тюлдюле. Къабырлары бла кюрешмейик, межгитлерин да тазалайыкъ, не да кюйдюрейик да аны орнуна джангы межгит ишлейик. Ансы ол межгитни биз харам этгенбиз.
- Къарт, сен тайышыб тура болурмуса? Бизни бандитлеге бойсундурургъамы излейсе? Огъай, Биз НКВД-ни аскер бёлегин орнатайыкъ элигизге. Биз аланы бери келмезча этербиз. Колхоз правлен эки бандитден къоркъуб не этерге билмейсиз. Уруб къойсагъыз а экисин да.
Кобулну айтханын джакъладыла кёбюсю.

Бир ыйыкъдан, районнга атланнган колхоз тамаданы, парторганизацияны секретарыны эмда НКВД-ни бёлюмюню башчысыны ёлюклери табылдыла. Дагъыда бир ыйыкъдан межгит ичинде тонгузлары бла бирге кюйдюрюлдю.

17

1944 джылны джайы эди. Россия бла Грузияны НКВД, НКГБ башчылары кенгешедиле. Кенгешге башчылыкъ этген Берия кесиди. Кавказ тауланы бандитледен азатлау соруугъа къаралады джангыз.
- Биз бандит, сатлыкъ халкъланы джандет джуртдан сюргенбиз. Ёзге таулада джашыныб къалгъан кёб бандит барды – чечен, ингуш, къарачай, малкъар. Гюрджюге берилген тау районлагъа адамла къоркъмай келирча этерге керекбиз. Ёзге бандитледен къоркъуу болгъаны себебли, киши ары барыргъа унамайды. Бандитизмни къурутур ючюн кючюбюзню, ачхабызны да аярыкъ тюлбюз. Бизни адамланы ол бандалагъа кийирирге керекди. Сюргюнде бандитлени джууукъларын тутаргъа керекбиз – аланы бери келтириб бандитле бла сёлешдирейик. Къазауатларын къойсала, джууукъларына къошуб, Азиягъа ашырырбыз. Алай болмаса, джууукъларындан бошарыкъбыз. Ма алай эте тебресек, акъыл джыярла.

18

Къылыч-Герий (Къылыч) бла Аслан-Герийни (Асланны) партизан къауумлары 20 адам чакълыл боладыла энди – аз-аз къошуллукъла табыладыла. Аланы хар бирин тинтиб, элекден ётдюрген аскер тахсачы Далхатды. Джангы къошулгъанладан джангыз бири ара къошну къайдагъысын билмейди. Къошулгъанла – анда-мында джашыныб къалгъан таулуладыла – къарачайлыла-малкъарлыла. Юйдегисин большевикле къыргъан бир казакъ, чекистни ёлтюрюб элинден къачхан бир хевсур да къошулгъандыла арт кёзюуде. Бу джанында болум табсыз болса, Тау артына да ётедиле. Ол джанында джашагъан гюрджю таулула аланы къыйнагъан чекистлени айтадыла да, аланы да джанларын ала джюрюйдю Герий бёлек.

Кърал къоркъуусузлукъну эмда НКВД-ни къуллукъчуларын къалтыратханлай турадыла халкъ дертчиле. Совет, партия башчыланы да тартадыла джууабха. НКВД бла НКГБ-ни къуллукъчуларын а аямайдыла – ёлюмдю сакълагъан аланы. Къралны эм иги чекистлери – ызчылары, уучулары – кюрешгенликге, туталмайдыла Герийлени.

19

Берия Кавказдан кёчюрюлген халкъладан къалгъан бандитлени къурутуу планны бардыра, Эресейде, Гюрджюде да ёзел къуллукъланы башчыларын чакъырды кесине.
Ала анга Тенгизни – аскер тахсачыны – келтирдиле. Къарачай халкъны Кавказдан къурутхандан сора, аны да аскерден чыгъарадыла. Энди керек болгъанында, излеб, Къазахстанда табдыла. Аны юйдегисине, джууукъларына да, ала къыйналмай джашарча болушдула. Кесин а, кеслерине тахсачы этдиле. Энди аны Къарачайда бандагъа сугъарыкъдыла. Берия къабыл этсе.

- Сизни халкъ бусагъатда Къарачай таулада аманлыкъчыла ючюн кёчюрюлгенди. Аланы къурутургъа болушсанг – ишинге кёре багъалатырыкъбыз сени.
- Огъай десем а?
- Бизге болушургъа излемеймисе? Берия кеси эскергенди сени. Огъай десенг, кесинги тутхан бла къалмай, бютеу юйдегинг да ачырыкъды. Юй бийченге, сабийлеринге да не кюн джетерине сагъыш эт.

Была бош айтылгъан сёзле болмагъанын биле, Тенгиз разы болду, сюйсе-сюймесе да.
Ма энди аны Бериягъа келтиргендиле.

- Сиз немесле бла къазауатда кесигизни керти джигитча кёргюзтгенсиз. Сиз да, халкъыгъыз да, бюгюн да таулада айланнган бандитлеригиз ючюн, алагъа болушханларыгъыз ючюн, немеслени джанына кёчгенлеригиз ючюн азаб чегесиз. Ёзге сиз керти совет коммунист адамлай тура болурсуз.
Сизни документлеригизге къарагъанма – тахсачыча эмда диверсантча, немесле алгъан джерледе уста къазауат этгенсиз. Энди партия, совет хукумет сизге джангы борч салады – таулада джашыныб, адамланы ёлтюрюб айланнган бандагъа кесинги алдырыб, бирлерича болуб, барыны кимле болгъанларын билгенден сора, кетерге керексе аладан. Ол заманда биз аланы сюргюнде джууукъларын барын тутуб, бандитлени аллында ультиматум саллыкъбыз: не къолубузгъа тюшесиз, неда джууукъларыгъызны – ата-ана, эгеч-къарнаш, сабий деб къарамай, барын къурутурукъбуз деб. Тохтамасагъыз, хар ёлтюрген совет адам ючюн, биз да бир джууугъугъузну ёлтюрлюкбюз. Къан ючюн къан – кавказ адет бла барлыкъбыз биз да. Алайсыз бандитизмни къурутур амал къалмагъанды.

Сизни адамларыгъыз – юйдегинг, джууукъларыгъыз табмыдыла? Ашхы, энтда биз болушур зат бар эсе, айтыгъыз – биз адамларыбызны – кърал къоркъуусузлукъну, НКВД-ни къуллукъчуларын атыб къоймайбыз. Меннге энчи бир тилегинг, излеминг бар эсе, айт.

- Барды. Мени къарнашым Исмайыл – къазауатдан Къазахстанда юйдегисине 1944 джыл къайытханды. Сиз билесиз, къарачай халкъны кёчюрюлген сагъатда хазна эркиши джокъ эди – ала фронтда немесле бла къазауат эте эдиле. Сюргюнде, эркиши болмагъанын кёре, бир къауум къуллукъчу, колхоз тамада кеслерин бек осал джюрютгендиле – бизни тиширыулагъа, къызлагъа зорлукъ этерге кюрешгендиле. Мени къарнашым фронтдан келгенинде, аны къызына комендант артыкълыкъ этгенин айтхандыла. Къарнашым барыб, комендантны бойнун тартыб къойгъанды. 15 джылгъа тутулгъанды. Къарнашым фин къазауатдан ётгенди, немесле бла да юч джыл къазауат этгенди, кёб ордени медалы, саугъасы барды. Аны башына бош этигиз деб тилерикме.
- Ангыладым. Керти сен айтханча эсе, къарнашынгы талай кюнден юйде хапарын эшитирсе. Башха тилегинг бармыды?
- Барды. Меннге бир айны кесими джарау этерча, сауут-сабадан да атарча таблыкъла керекдиле. Мадар бар эсе...
- Ангыладым. Берия таулада операция бла кюрешириклеге бурулуб, буйрукъ берди:
- Тенгиз алгъыннгы аскер формасына-дараджасына келир ючюн, не кереклисине да къарагъыз.

20

Тенгизни Нарсанада Далхат джараларын бакъдыргъан госпиталгъа джарашдырдыла. Аны ичинде окъ бар эди, ёзге анга тиерге олсагъатда базмагъан эдиле. Энди джарыучу дохтурла операциягъа хазыр эте башладыла. Керекли джерде кёргюзтюрча къагъыт да бердиле. Москвада Аскер Академияда окъугъанына да шагъатлыкъ къагъытны Москвада берген эдиле. Тенгиз орундукъда сыртындан тёнгереб, аскерде саугъагъа берилген герохун сылайды. Аны да къайтаргъандыла артха.

1949-чу джыл бара эди. Джай эди. Кетген джыл Тенгизни, къарачайлыланы барысынача, ёмюрлюкге кёчюрюлгенине къол салдыргъан эдиле. Эртде-кеч болса да Кавказыбызгъа къайытырбыз деб тургъанланы ахыр умутларын алгъан эдиле. Туугъан джуртларын кёрюрге да джокъ эди эркинлик. Энди Тенгиз туугъан элине атлана, бир тюрлю халгъа киргенди. Тенгиз да, Къылычгерий, Аслангерий, Бёрюкъан эмда Далхат болгъан элден эди. Къазахстанда да аталары-аналары, къарнашланы юйдегилери бир джерде эдиле. 1948 джыл Сафар да сау-эсен къайытыб, къошулгъан эди алагъа.

Аны сагъышларын бёлдюле Сухрабидзе бла Ежов – Къарачай таулада бандаланы къуруутуугъа ала башчылыкъ эте эдиле.
- Тамбла эртден бла эртденден сени тахсачы ишинг башланады. Элинге, юйюнге бараса, алайдан да чегетге джанлайса. Бандитле эллени кёз туураларында тутадыла. Сени да кёрюрле, табарла деб оюм этебиз.
- Табмасала уа?
- Ол заманда изле да, сен таб аланы. Бу джерлени чунгурун, дуппурун да сен аладан аман билмейсе. Ала къалайлада джашыныргъа боллукъларына сагъыш эт. Сора, бек сакъ бол – бизни «уучула» да, кёчгюнчюледен бизге ишлеген уучула да бандитлени къурутуб кюрешедиле. Хар келтирилген башха он минг сом тёлейбиз. Сени да бандитге санаб къагъыб къоймасынла. Баш токъмагъынгы юздюрюрлерин излемей эсенг, сакъ бол. Керек болса, уучуланы сен къагъаргъа да боллукъса – операция чарпыусуз болмайды. Уучула бусагъатда кёб да, къоркъуулу да болгъандыла: биз излеген бандадан бир адамны келтиргеннге, 100 минг сом берирге айтханбыз. Сени джанынг сау алыргъа да излерле. Сени ёлтюрюрге неда тутаргъа излегенлени урургъа боллукъса – сени уллу ишинге киши чырмау болмазгъа керекди.
- Да ала ачха алыр ючюн гюнахсыз адамланы башларын да кесерле.
- Алай да болуучанды. Аны ючюн айтабыз адамлагъа: джангыз айланмагъыз. Туристле эсегиз – къауум-къауум болуб, бизни адамланы ышыгъында джюрюгюз. Тынгыламагъан башсызла башларын тас этедиле. Сени ишинг башхады. Сени аскер тахсачыны сынамы къутхарыргъа керекди. Башха сорууларынг джокъ эсенг – иги джолгъа.

Кърал къоркъуусузлукъну къуллукъчулары кетгенлеринде, Тенгиз бек чамланды. Алай а шашхан огъуна этер эди, ол къуллукъчула юч уучуну чакъырыб, былай буюргъанларын эшитсе:
- Бизге билдиргенлерине кёре, бир къарачайлы сюргюнден бери къачханды. Саууту джокъду. Бу кюнледе туугъан эли Таш Башында кёрюнюрге болур. Ала бары да эллерин, юйлерин кёрюрге излейдиле. Бу джол ол къачхынчы бизге джаны саулай керекди. Айтылгъан ачха саугъагъызны аллыкъсыз. Бизге аны башы тюл, кекси керекди – сау-эсен. Тамбладан башлаб, ол элни, элге элтген джолну да кёз туурагъызда тутугъуз. Ары бир джол барды джангыз. Барыгъыз, буйрукъну ангыладыгъыз эсе.

21

Эсирген адамгъа ушайды Тенгиз. Тохтай да кюнбетлеге, къаялагъа, чегетлеге къарай барады. Джурт деген не кючлю затды. Хар ташны къолу бла сылары келеди. Хар къара суудан бауурланыб, иче барады. Кюйген, оюлгъан, чачылгъан юйлеге къыйналады. Джан-джаныуар джокъ. Кеслерини юйлерине джетиб тохтады. Ол да чачылыб. Юйню тёгерегинде деменгили буруу да джокъ. Бир атылгъан агъачха олтурду. 1940 джыл атасы айта эди Тенгизге бу юйге 400 джыл болады деб. Бу юйню ишлеген ата-бабасыны атын да айта эди. Энди ма ол юйню чачхандыла, ойгъандыла.

Тенгиз чегетге къарады. Ол ёсгенди, кенгергенди. Артда ангылады, чегетге киши джюрюмегенин, отун да этмегенлерин. Бандитледенми къоркъа эдиле, уучуладанмы? Чегетге къарай эди Тенгиз, андан да анга къараб тургъанларын а сезмей эди.

22

- Ол юй Тенгизбийникиди. Ол аскер кийимли ким болур ансы? Кёбден бери киши келиб кёрмеген эдик. НКВД-ни оюну болурму – бизге кесини адамын сугъаргъа,- деди Далхат.
- Аллахха шукур НКВД-ни бизге ийген агентлерин бу джолгъа дери билиб, къурута келгенбиз,- Бёрюкъан кёзюлдреуюк бла къарай, айтды. – Тохта, элге кирген ол юч атлыны уа кёремисиз?
- Уучула болурла, аны ызындан тюшгеннге ушайдыла. Аланы илгиздик этерми эдик, ол зауаллыны башын кесгинчи ала?
- Ол бизге хапар айтхан кёчгюнчю, джаны сау бандитни келтиргеннге ачха он къат кёб бериллигин айтхан эди. Ючеулен биреуленни тутаргъа излерик болурла. Къарайыкъ.
- Да атлыланы ол да кёреди. Ким болгъанын билмейме, ёзге къазауатха дери бизни парткомну юйеси Тенгизбийге бек ушайды. Кёрейик къалай барлыгъын бу тюбешиу – ангы кёре къымылдарбыз.

23

Тенгиз джууукълашыб келген юч атлыгъа къарай, хазырланды, ёзге къымылдамады. Ала къатына келгенлеринде да, тебмеди орнундан. Атлыланы башчылары саламлашыб, айтды:
- Биз бу джерни бандитледен къоруулаб джюрюйбюз. Джюзданыгъызны кёргюзтюгюз.
Ала сауут-сабаларын къалай тутханларына кёз джетдирди Тенгиз.
- Мен Нарсанада госпиталданма. Мени документлерим керек эселе сизге, келигиз да къарагъыз.
- Былайда буйрукъ этген бизбиз. Ёрге тур да, къагъытларынгы кёргюз. Сен бандит эсенг а? Бандиле бла уа биз башха тилде сёлешебиз – алаймыды, джашла?
- Алайды,- окъла Тенгизни аякъларыны къатын букъулатдыла.
- Ангыладынг болур, бизни бла ойнаргъа джарамазлыгъын. Адамча ангыламай эсенг, башха тюрлю ангылатайыкъ. Сойлан джерге, къолларынгы да сыртынга буруб.

Тенгиз ол айтханны этди. Уучу атындан секириб тюшюб, Тенгизге мыллык атаргъа тебрегенлей, Тенгиз терк бурулуб, герохун аны юсюне джандырды. Тенгизбийни юсюне ауду ол. Аны къалкъанча этиб, ол бир эки атлыгъа да от ачды Тенгиз. Къычырыкъ, хахай эте, джыгъылдыла ала. Бири ёрге турур умут этди – анга дагъыда бир къоргъашынны джабышдырыргъа керек болду Тенгиз. Ол бири да къолун геерохуна созгъанча эслеб, анга да бир огъун харам этди. Бирини шкогун алыб, башларындан бирер кере урду – уучуланы титирегенлерин тохтатыр ючюн. Сора барыны сауут-сабаларын да алыб, хурджунларында табхан документлерин да алыб, бир атхан минди да, чегет таба джол тутду.

Абрекле ёзенге энгишге тюшюб тура эдиле – Тенгизбийни уучула тутуб, кетиб тебреген тёрелери болса да, къутуллукъ тюл эдиле. Ёзге хар не да таб башланды – энди Тенгизбийни тохтатдыла таулула.

24

Джууукъ къошда, къарауулладан къалгъанла бары джыйылдыла. Сюргюнден келген адамны кёрюрге излей эдиле бары да. Ол бир дуниядан келгеннгеча къарай эдиле анга.
Ол да Ильяс хаджини джашларын эмда Далхатны кёргенинде, асры сейирсиннгенден не айтыргъа билмей къалды.
- Ёмюрде эсиме келмез эди, сизни кёрлюкме деб. Сени да Далхат. Бандитле деб сизге айтадыла сора.
- Энди сен да бандитсе. Юч уучуну ёлтюргенсе. Сен ёлтюрмесенг аланы, ала не кесинги, не башынгы НКВД-ге элтирик эдиле,- деди Далхат.
- Да мен совет офицерме-субайма, Нарсанада госпиталда болгъаныма къагъытларым джанымдадыла.
- Алай эсе уа, башынгы кесерик эдиле да, тёнгегинги уа документлеринг бла биргелей чынгылдан быргъарыкъ эдиле. Ненча уучуну ёлтюргенбиз, артлары болмайды ансы. Сен да иги таныгъан джазыкъ Харунну, фронтдан джаралы болуб къайытхан джашны башын кесгенле да ма аллай уучула эдиле.
- Кертими айтасыз, сора, аны, фронтовикни... алай этерге къалай болады...
Тенгиз Харуннга бек ачыды. Таб ийнанмагъанча болду. Алай а, соруу анга эс джыйдырды.
- Сен документлеринге алай ышана эсенг, нек уруб сирелдинг да аланы?
- Биринчи ала атыб башламасала эди. Аны юсюне да, госпиталда да, мени бери келтирген арбачы да «баш кесиучюле» бла къоркъутур керекли къалмагъан эдиле мени. Бары да бир-бирине къошулгъанларында... не эсе да болгъан иш болду.
- Хо да, аны юсюнден кёб сёлешгенден хайыр джокъду. Бизникиле къалайла анда?- Тенгизни сорууу барына да къатылды.
- Сизникиле бары да сау-эсендиле. Атанг, ананг, Сафар бла юйдегиси бир юйде джашайдыла. Къочхар, Ислам, Тулпар Сибирде джашайдыла – мюлклери сыйырылыб, ашырылгъан джерлеринде. Кетген джыл «ёмюрлюкге кёчюрюлгенсиз» деб, къол салдыргъандыла барыбызгъа да. Алай а, сени ананг «къайытырыкъбыз Кавказгъа» деб Джаннганны сёзлерин айтханлай турады. Бёрюкъан бла Мадинаны да кёрлюкбюз анда дейди.
- Бизни уа сагъынмаймыды?- Къылыч къарнашы Асланнга да къарай, сорду.
- Таубатырны юсюнден джукъ айтмайды, къалгъанланы уа кёрюр умуту барды. Сизни юсюгюзден джукъ айтмагъанды Джаннган. Айтхан затлары уа тола барадыла аны. Кёрейик, Аллах айтыб, халкъыбыз да къайытыр эсе уа бери, Джуртуна.
- Кёб адам къырылгъанмыды халкъыбыздан?
- Биринчи эки джыл сууукъдан, ачлыкъдан, аурууладан, комендантланы къатылыкъларындан кёб адам ёлгенди. Эркишиле къазауатда, сюргюнде уа - тиширыула, сабийле, къартла, сакъатла...Биз аскерден къайыта келгеникде, асры зорлукъ этерге базмай эдиле. Итле бла кесибизча араны айыра тебредик. Мени къарнашым Исмайылны таныйсыз. Ол къазауатдан къайытханында, комендант аны 15-джыллыкъ къызына артыкълыкъ этгенин эшитеди. Ол кюн огъуна барыб, комендантны кесген эди. Алгъа ёлюмге сюд этиб, артда 15 джыл тутмакъ азаб бла аууушдургъан эдиле.
Бизге, фронтовиклеге да, бандитлегеча, сатлыкълагъача къарай эдиле. Энди бир кесек тынчыракъ болгъанды джорукъ, алай болса да, биз эм ауур, эм заранлы ишледе ишлейбиз. Бизни джашланы не институтха, не аскерге алмайдыла. Инсан хакъларыбыз башхала бла тенг тюлдю. Сталинни ёлюрюн сакълайды халкъ – ол ары бир ёлсе, дуния тюрленир эди.

Кёб хапар айтды Тенгиз. Кёб соруугъа джууаб этди. Халкъны джуртундан сюрген джорукъгъа, анда да халкъны инджитген, къыргъан джорукъгъа тиш къысхандан ары не эталлыкъ эдиле адамла? Къылыч сорууланы тыя, айтды:
- Аланла, Тенгиз арыгъанды. Солума къояйыкъ. Джангыз, бюгюннге ахыр соруу: мындан ары не этер акъылынг барды?
- Мени бери келгеним, саулугъуму ызына къайтарыргъа эди. Тюзюн айтсам а – Джуртубузну кёрюрюм келе эди. Артха къайытыб, туугъан джерден таш, топракъ элтсем, адамла бир бек къууанныкъдыла. Къартла бир бек тилегендиле, зауаллыла, туугъан джерни топрагъын къолларына къысыб ёлюрге излейдиле. Кёрдюм джуртубузну, былайда киши джашамагъанына да къууандым. Эртде-кеч болса да къайытырыкъбыз. Энди мен къалай этерге да билмейме: ызыма къайытыргъа керек эди, алай а, къайытсам менден бошарла: юч уучуну ёлтюргеними манга кечерлеми? Къайытмасам – мен да сизге къошулгъанымы билликдиле да, юйдегиме, джууукъларыма азаб салырла деб къоркъама. Сиз а къалай дейсиз?

Къылыч анга джити къараб айтды:
- Ол ючюсюн бандитле ёлтюргендиле дерсе. Герохунгу да бизге къой – сыйыргъандыла дерсе.
- Ийнанырламы?
- Ийнанмасала, тинтсинле. Бизни хатыбызны бек ариу биледиле. Аллай уучуланы къурутуучула бизбиз. Соруу башхадады.

Къылыч бла Тенгизни кёзлери тюбешдиле, алай а Тенгиз къарамын джанлатмады, ичинде бир джюрек къылы къаты тартылса да.
- Сен бизни бла къалсанг, анда джууукъларынгы тутадыла деб къоркъаса. Сен кетсенг а биз да къайгъылы болуб турлукъбуз – сен бизни НКВД-ге айтамай къоярыкъмыса? Сен бизни, Далхатны да кёрдюнг, таныдынг. НКВД бизни ким болгъаныбызны билсе, бизни джууукъларыбызны да къыйнарла. Не оноу этейик да?
- Былай ишекли боллукъ эсегиз, манга нек джууукълашдыгъыз да?
- Тюз соруу. Юч уучуну ёлтюрген адам, ызына къайытыр деб кёлюбюзге келмегенди.
- Къайытыуну сагъыннганым – адамларыма къоркъгъанданды. Ёзге «бизни НКВД-ге билдирликсе» десегиз а джаныма бек тиериксиз.
- Тюзсе. Башха тюрлю сорайым: НКВД азаб бере тебресе чыдаялырмыса бизни айтмай?
- Билмейме. Бусагъатда чыдарма деб турама. Кертисинде къалай болур – билмейме.
- Биз санга тюбемесек, къалай этерик эдинг?
- Бу джерлени мен бек иги билеме. Таулада къаллыкъ болур эдим. Башха мадарым джокъ эди. Сизге тюбегенли уа, болгъан гюнахны сизге кюреб, баш алыргъа да болурма. Алалмай къалыргъа да болурма.
- Болсун. Тамблагъа бир иги акъыл келир эсе уа. Джат, тынчай. Биз башха къошда къалырбыз кече.

Тенгизни кесин къоюб, бары да джер юйден чыкъдыла.

25

Бу кече хазна киши джукълагъан болмаз эди. Къарауулла сакъ эдиле. Тенгиз болгъан къошха да, ёзеннге да артыкъ эс ийиб эдиле. Хар не ачыкъ кёрюне эди Ай джарыкъда.

Юч къарнаш бла Далхат оноулашадыла. Сёзню эм гитчеге – Далхатха – бердиле.
- Мен бираз ишеклиме, Тенгиз кеси аллына келгенине Нарсанагъа, Нарсанадан да бери. Къазауатны аллы джыллада ол комсомол организацияны тамадасы эди, колхозну да парткомуну юйеси эди. Кимни болса да тутдургъанны деб айталлыкъ тюлме. Башха коммунистлени, комсомолчуланы билебиз да ЧК-ГПУ-НКВД-ни агетлери болуб айланнганларын, тил этиб, дин ахлуланы, артыкъ малы болгъанланы чалдышха джыйдыргъанларын. Тенгиз ол къауумдан тюл эди. Алай а, аны башына бош этиб, ийиб къойсакъ – кесибизни да, кесибизден да бек – джууукъларыбызны къабханнга тюшюрлюкбюз.
- Ол НКВД-ни таша агенти болурму? Ансы аны, къарачайлыны, саулугъун бакъдырыргъа Нарсанагъа къалай ийдиле, герохун да сыйырмай?- Бёрюкъан сагъышлы къарады.
- Бусагъатха дери биз чекистлеге кесибизни алдатмагъанбыз. Ненча кере кюрешдиле ала арабызгъа кеслерини адамларын сугъаргъа. Биз аланы тинтиб, терк огъуна бизге заранлары джетмезча эте келдик. Аны себебли кесибиз да саубуз, Азияда джууукъларыбыз да халкъдан аслам къыйынлыкъ кёрмейдиле. Тенгизбий кете кетиб, кимлени кёргенин айтса, бизни адамларыбызны къыйнарла, бизге да ультиматум салырла: «не къолубузгъа тюшесиз, не джууукъларыгъызны къурутабыз» деб,- Аслан къалгъанлагъа да кёз джетдире, кёлюндегин арагъа салды.

Къылыч тынгылайды. Ол айтханча боллукъду. Тенгизбийни джазыууу аны къолундады. «Кимди Тенгизбий: адаммыды, сатлыкъмыды? Бери кесилиги бла келмегени хакъды. Юч уучуну ёлтюргени уа? Огъесе, бизни ишекли этмез ючюн этилген ишмиди ол да?».
Къылыч тюз оноу эталмай, сабыр болду:
- Келигиз, дуния ишни артха къояйыкъ да, намаз къылайыкъ. Танг джарый башлагъанды.
Салам бериб, намазлыкъдан ёрге турургъа башлагъанлай, бир-бирде болуучусуча, таша ауаз келди: «Ол сизни сатарыкъды».

Къылыч нёгерлерине бурулду:
- Ёргеден аны сатлыкъ болгъанын билдирдиле. Къоратыргъа керекди. Джангыз кесине джукъ билдирмегиз. Элге дери ашырыгъыз да, уругъуз. Ёлюгюн ол юч уучу болгъан джерде къоюгъуз. Бу сатлыкъ ишге аны НКВД «джууукъларынгдан бошарыкъбыз» деб, амалсыз этген болур. Алай а, бизни да джокъду башха мадарыбыз. Кесин эмда адамларын къутхарыр ючюн, биз, бизни джууукъларыбыз да не палахха тюшерин эсге алмайды ол. Аккыллы болмай къоратыгъыз. Аллахны аллында мен джууаб берирме.

26

Фыргъауун ёлдю. Абреклеге бек уллу къуанч эди ол. Быллай джангызгъа баргъан таулуланы таула ёмюрдде да кёрген болмазла.
- Ай ол бизни къолубуздан табса эди ёлюмюн – эм насыблыгъа санар эдим кесими,- деди Къылыч.
- Сталинни орну джаханимдеди. Ибилисни Аллах кеси къурутду. Шайтанларын а биз да кюрешебиз Кавказ тауладан къурутургъа,- аягъы джерге тиймей тебсейди Далхат.
- Ёлгюнчю бардырлыкъбыз биз ол къазауатны,- харс урады Къылыч. Отуз джылда биринчи кере ышара болур эди Къылыч былай.

27

НКВД бла Кърал Къоркъуусузлукъну ёзел комитетлерини биргелей джыйылыуларында Къарачай таулада бандитизм соруугъа айырыб, энчи къарадыла.
- Барыгъыз да билесиз, была бир тюз аманлыкъчыла тюлдюле. Тюз адамланы тонамайдыла, ёлтюрмейдиле. Ала джангыз совет-партия аппаратны башчыларын ёлтюредиле. Аланы къолларындан ёлген джолдашларыбызны саны джюзле бла тергеледи. Бу бедишликди. Биз фашист Германияны ууатханбыз, былайда уа бир талай бандитни къуруталмайбыз. Биз къарачайлыланы, чеченлилени, ингушланы, малкъарлыланы думп этдик тауладан. Сора бу мурдарла ашарыкъ, киерик да къайдан табадыла, кимди былагъа болушхан? Мен сизге сорама?- Берияны бети ачыудан къып-къызыл болду. – Сиз, Ставропол, Краснодар крайланы, Гюрджюню НКВД-чилери, кърал къоркъуусузлукъну башчылары неге джарайсыз?
- Кавказ тауланы эки джанында да алагъа болушлукъ этген элчиле бардыла. Ала кимни къурутургъа кереклисин билдиредиле бандитлеге. Ала да партия-совет къуллукъчуланы ёлтюре бередиле.
- Бандитлеге болушлукъ этгенле – ала да бандитледиле. Аланы да аяу болмазгъа керекди. Сталинни ёлгени бла бандитизм бла кюрешиу тохтаб къаллыкъды дебми турадыла? Огъай. Бир айны ичинде бандитледен бошамасагъыз, ишигизден чыгъарыллыкъсыз, таб джууабха тартылыргъа да болурсуз. Эркинсиз.

28

1955-чи джыл бара эди . Джанболатны къаууму Гюрджюден къайытыб келе, НКВД бла Кърал Къоркъуусузлукъну бёлеклери къуршалаб, бары да къырыладыла. Аланы башларын кесиб, ауур джаралы Джанболат бла бир башха абрекни да сюйреб кетедиле итле.

Къылычны бети къаралды. Ол НКВД-ни район бёлюмюню тамадасын джесирге алыргъа изледи – артда аны Джанболатха ауушдурурча.

Чабыуул кюндюзгю кюн болгъан эди. Адамны эсине келмез батырлыкъ эмда джигитлик. НКВД-ни район бёлюмюн къурутдула, алай а бёлюмню тамадасын туталмадыла – ол да окъ тийиб ёлген эди. Къылычны адамларында да бар эдиле джаралыла, ёлгенле да. Барын да алыб, кёзден ташайды Къылыч.

29

Ёзенден ёрге, акъ байракъны да ёрге тутуб, бир атлы келе эди. Къарауулланы бири аны юсюнден Къылычха билдирди.
- Кёз туурагъыздан аджашдырмагъыз. Ызындан келген эслеймисиз?
- Огъай.
Тёбенде тохтатыгъыз да, байлагъыз. Мен да келирме.

Къылыч джууукълашханында, ол, къоллары да сыртына байланыб, олтура эди. Къылыч таныды аны – ёлтюрюлген Тенгизни къарнашы Исмайыл эди ол. Къарнашыны къанын алыргъа келген эсе уа – деб да келди кёлюне, алай а, рахат саламлашды.
Къылыч Исмайылдан сыйырылгъан сауут-сабагъа къарады: эки джерленнген герох, эки бычакъ. Сорду:
- Была къайдан чыкъгъандыла?
- Аланы меннге НКВД-ни (энди МВД дейдиле анга) ёзел бёлеги бергенди. Чабхан болса, кесими къорууларча. Къолларымы бошлармы эдигиз?
- Огъай, бир ишден сора, адамны къолларын ёлтюре башласакъ бошлайбыз. Не излейди бизден НКВД-МВД?
- Сени бла бетден бетге сёлеширге излейме.
- Мен къазауатчы къарнашларымдан джукъну джашырмайма.
- Ашхы. Сен мени таныдынг, мен да таныдым сени. Мен алкъын лагерде турургъа керек эдим, ёзге МВД мени башыма бош этиб, борч салгъанды.
- Къаллай борчду?
- Сиз бандитлик ишлеригизни къойсагъыз – МВД сизни кечеригин, сюргюнде адамларыгъызгъа къошарын айтады.
Къылыч кюлюрюн тыялмады, къалгъанла да анга къошулдула.
- Исмайыл, НКВД бизни сау къоярына ийнанамыса?
- Ийнанмайма, алай а сизни джууукъларыгъызны барын МВД тутуб турады.
- Къалай? Сора НКВД бизни кимле болгъаныбызны къайдан биледи?
- Барыгъызны да тюл, бир къауумугъузну. Сени бла Далхатны биледи.
- Къайдадыла бизни адамларыбыз?
- Далхатны атасы-анасы бла сени атанг-ананг былайдадыла. Ала сизни бла тюберге излейдиле. Ёзге сени бла бетден бетге сёлеширге керекме.
- Сен мени адамларыма ышанмаймыса?
- Мен бир кишиге да ышанмайма. Тутмакъда ётген он джылым мени кишиге ийнанмазгъа, кишиден къоркъмазгъа, джукъ да тилемезге юретгенди.
Къылыч тенглерине бурулду да: «бизни кесибизни къоюгъуз»,- деди.
Къылычны адамлары аланы сёзлерин эшитмез тенгли бирге артха турдула.
- Къылыч, мени къарнашымы ёлтюрген сенсе,- дейди МВД.
- Хоу, аллай буйрукъ берген мен болгъанма. Ол НКВД-ни буйругъун тындыра келген эди. Сау ийсек, барыбызны да сатарыкъ эди.
- Аны кесигизге джууукъ иймесегиз эди, сиз да гюнахлы болмаз эдигиз, ол да сау къалыр эди.
- Ол НКВД-ге сатылгъан адам эди. Аллайланы биз сау къоймайбыз.
- Тюз айтаса. НКВД бизни адамларыбызны тутарыкъ эди, ол «огъай» десе НКВД-ге. Ол къара ишин тындыргъанлай, мени да тутмакъдан бош этериклерин айтхан эдиле. Ол НКВД-ге ишлей эди, амалсыздан. Ёзге мен бери келсем да, сатлыкъ тюлме. Арабча окъуй билемисе? Окъуяллыкъмыса?
- Игит да. Сабийликде алыннган билим, унутулмайды.
- Алай эсе, къолларымы бошла. Кийимими ташасындан мектубну чыгъарыргъа керекме.

- Къылыч аккыллы бола, бошлады аны къолларын. Исмайыл кийимлерини къалайындан эсе да, къагъытны чыгъарыб, Къылычха тутдурду. Къарагъаны бла атасыны хатын таныды Къылыч. Ол джаза эди:
- Аман джашчыкъла – Къылыч, Аслан, Бёрюкъан! Ийнанмагъыз НКВД-ге! Сизни къолгъа джыйгъанлай, къыйнаб ёлтюрлюкдюле. Бизге къайгъы этмегиз. Биз джашарыбызны джашагъанбыз. Ол дунияда бет джарыкълы тюберге Аллах буюрсун. Исмайыл тюз адамды. Анга ышаныргъа боллукъсуз. Бу итлени уа не къадар къыралгъаныгъызны къырыгъыз. Ёлюрге буюрулгъан эсе, этгенигизча къазауат эте, ийман бла кетигиз. Гяуурланы къолларына тюшмегиз. Ассалам алейкум.
Бу къагъытны уа окъуб бошагъанлай кюйдюрюб къоюгъуз. Бу джаныуарланы къолларына тюшюб, Исмайыл ачымасын».

Къылыч Исмайылгъа къарады.
- Тенгизни къанын кечир манга. Аллах буюрмаса, ол ишни эталлыкъ тюл эдим. Ауаз келген эди башындан.
Къылыч биразны тынгылаб, къошду:
- Къартла тюз айта болурламы?
- Билмейме. Окъуюм десем да окъуяллыкъ тюлме – арабчам джокъду.

Къылыч анга мектубну окъуду. Исмайыл оюмун айтды:
- Быллай ишде мен джукъ айталмам. Къарнашларынг бла да оноулаш. Бир затха ажымсыз бол: сизни тутханлай ёлтюрлюкдюле. Сиз кесигизни алдатмасагъыз, МВД-ни къолуна тюшмесегиз – атанга-ананга къоркъаса. Мен ангылагъандан, алагъа джукъ да боллукъ тюлдю. Ызларына ашырырла неда сизден бошагъынчы былайда тутаргъа да болурла.
- Джууаб не заманнга берирге крекбиз?
- Эки кюнден, сагъат онлагъа былайгъа келирме. Сагъыш этерге ол заман джетерми?
- Джетер,- деди Къылыч. – Джангыз бизге НКВД-чиледен къагъыт келтир, биз аланы къолларына тюшсек, бизни сау-эсен къоюб, адамларыбыз бла халкъыбыз болгъан джерге ашырлыкъларына гарантия къагъыт. Сора къартларыма тюбе да, тилегими айт: ёлтюрлюк эселе да къартланы кёрюб къалыргъа излейме. Не айтырла – джууабларын келтир.
- Сени атанг-ананг бла сёлеширме. НКВД-ден да къагъыт келтирирме, ёзге ол къагъытха ийнаннганмы этериксиз? Сизге азаб да джетдириб, ёлтюрлюкдюле. Ёзге кесигиз айтханча болсун.

30

Къарнашла бла Далхат орта къошда кенгеш къургъандыла. Барын да мыдах этген тамада къарнашды. Къылыч, мынча джылны бир джаннга ышанмай, джыйынын ёлюмден къутхарыб джюрюген, къуджур затла айтыб башлагъанды:
- 30 джылдан аслам заманны атамы-анамы кёрмегенме. Кёрюб къалайым. Джылым 60-дан атлагъанды. Ёлтюрселе ёлтюрюрле. Къартланы кёрюб ёлсем, джукъгъа къыйналлыкъ тюлме.
- Къылыч, сен джыйын тамадаса. Сен кетсенг, адамла не айтырла, къалай болурла? Сенсе барын джюрютген, кёллендирген. Сенсиз болгъан оюллукъду.
- Аслан, Бёрюкъан, Далхат – сизни сыйыгъыз меникинден аз тюлдю. Сиз урушну бардырыгъыз, мен а къартлагъа бир къарайым – къайытыб келирге да болурма, Аллах буюрса.
- Да къартланы сёзлерин эшитдик. Алдатмайыкъ кесибизни итлеге. Къолубузда сауут-сабабыз бла къазауат эте ёлейик.
- Тюз айтасыз, алай а аланы бир кёрюб ёлсем дей эдим. Ангылаймысыз?
- Да мен да сени къатыш барайым сора, мени атам-анам да сеникиле бладыла,- деди Далхат.
- Огъай, Далхат, мени къарнашларым да, сен да джашсыз – алкъын къазауатны бардырыгъыз. Сиз мени ючюн да, бютеу зулмудан ёлгенле ючюн да дерт джетдиригиз иймансызлагъа.
- НКВД-ни бир уулары барды дейдиле, аны ичириб, адамны кёлсюз этиб къоядыла. Сора адам айтмазлыгъын да айтыб къояды дейдиле. Сен къурч болсанг да, алай этиб къошларыбызны айтдырсала, бизге джашау къалмаз.
- Тюзсе. Алай а, бизни къошла алай салыннгандыла, аланы къаллай бир айтсанг да, табалмазла. Чекистлени алыб келгеними кёрсегиз а – эм биринчи мени уругъуз. Мени туурасала да, аллай ишни этдиралмазла, алай болса да... Мени тыяр ючюн айтханыгъызны билеме.
- Бизни аскерчик къуру ючюбюзден – юч къарнашдан къуралгъан болса, сен айтханнга тынгылар эдик: сен тамадабызса бизни, джаныбыз санга къурман. Алай а, бизден башхала да кёбдюле джыйында. Ала сени кетгенинги ангыламазла. Чачылыб тебрерле. Аны себебли, Къылыч, 30-джыллыкъ кюрешинги былай табсыз бошама. Бу ибилис джорукъ бла сермеше ёлюрбюз деб, ант этген шой эдик,- Аслан бу сёзлени бек къыйналыб айтды. Ёмюрюнде биринчи кере эди къарнашына къаршчы сёз айтханы.
- Шамиль шыйых да тюшгенди джесирге. Анга да манга чакълы бир джыл болгъанды олсагъатда.
- Шамил ол затда бизге юлгю тюлдю. Биз айтханны этмей эсенг да, атабыз айтханнга нек тынгыламайса? Сен атабызгъа тынгыламай эсенг, биз да сеннге бойсунмазгъа боллукъбуз. Биз, джыйын тамадала, къыйын соруулада хар къуру да Тёре айтханны этгенбиз. Ахыр сёз а къачан да сеники эди. Сени оноуунга бир кере да сокъуранмагъанбыз. Биринчи бизге тынгылаб, андан сора айта эдинг оюмунгу. Энди нек тынгыламайса? Биз – сени эки гитче къарнашынг эмда Далхат айтабыз: кеси разылыгъынг бла джауланы къолуна тюшюб, кесинги нек ёлтюртюрге излейсе? Къартланы да къыйнама, бизни да къыйнама.
- Да эки кюнню бир сагъыш этейим. Исмайыл да атабызгъа-анабызгъа бир тюбесин, НКВД-ден кесамат къагъытны да бир келтирсин. Анга кёре бир акъыл этерме. Бу сёзюбюзню джыйында киши билмесин.

31

Эки кюнден Исмайыл келди. НКВД-ни башчылары къол салгъан къагъытда джазыла эди: «Сталинчи джорукъну терсликлерин ачыкъ этгендиле къралны башчылары. Сизни кюрешигизге бандитизмгеча тюл, сталинчи джорукъгъа къаршчы кюрешгеннгеча къараллыкъды. Этген терсликлеригиз бар эсе да, барыгъыз да амнистиягъа тюшесиз, сиз халкъыгъыз болгъан джерге ашырыллыкъсыз...»

Къылыч, биринчи къагъытха джукъ да айтмай, Исмайыл къартладан келтирген мектубха кёчдю.
«Къылыч! Иманынг, рухунг къарыусуз болмасын. Алдатма кесинги Ибилис бла шайтанларына. Сен энтда бир шайтанны ёлтюрсенг – бизни кёргенден ол магъаналыды джюз къатха да. Аллах, болуша келгенича, энтда болушурукъду санга – джангыз иманынг бек болсун. Къазауатынгы бардыр». Бу джол къагъытха атасы, анасы да къол салгъан эдиле.

Кюн орта намазны заманы эди. Къайсы эсе да азан къычырды. Бары да терк абдез алыб, имамны эмда джыйын башчыны – Къылычны ызындан тизилдиле. Исмайыл да къошулду алагъа.

Намазын бошаб, тилек эте, Кёкге къарады Къылыч. Тауушсуз ауазны эшитди: «Атанг-анаг айтханча эт – ала мени сёзюмю айтадыла санга».

Къылычны бети джарыды. Къарыусузлукъ этгенине уялды. Ибилис джангылтыргъа аз къалды да. Аллахха шукурла этди. Къарауулладан къалгъанланы бары да былайда эдиле. Биягъы деу Къылыч сёзюн бычакъ бла кесгенча айтды:
- Къарнашларым, НКВД бизни алдаргъа кюрешеди. Мени эмда Далхатны ата-аналарыбызны келтириб, бизни къолгъа джыяргъа излейди. Биз ненча джылны сермешебиз совет-коммунист джорукъ бла эмда аны ити НКВД бла. Хар неде да къуру Сталин терс эсе, Сталин ёлдю, халкъыбызны уа къайтармайдыла. Халкъыбыз джуртуна келиб джарашхынчы, къралгъа ийнаныу джокъду. Ары дери джан аямай къазауат этерикбиз. Санга айтырыбыз а Илияс:
- НКВД-ни джумушу бла энди келсенг, джууабха тартарыкъбыз. Алай а, аталадан-аналадан хапар билдире турсанг – разы боллукъбуз. НКВД-ге уа билдир: аны бла халкъыбыз Джуртуна къайытхандан сора сёлеширбиз.

Къарачай халкъ Кавказгъа къайытыргъа эки джыл къалгъан эди.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный