Н А Р Т И Я

elbars 22.09.2018 18:01:16
Сообщений: 2275

1 0

АЛ СЁЗ

(Окъумай къоймагъыз)

Бисмилляхир-рахмани-рахим!

Буруннгу халкъланы мифлери, баям да, адам улуну бек сыйлы маданият хазналарыдыла, тин кюбюрлеринде минг тюрлю жылтырагъан-жаннган накъут-налмас ташлары. Жерде жашагъан хар халкъ да эркин, мамыр, монг жашаугъа термиле-итине, кёллеринде айтхылыкъ батырла, акъылман бачамала, къудретли тейриле туудуруп, аланы юслеринден кёп жигитлик таурухла, айтыула, жырла къурагъанды. Тюрк халкъланы да бардыла аллай айтыулары. Ала дунья мифлени алтын тоханасында кесмлерине сыйлы жерле алгъандыла, даражалары алай уллуду да. Сёз ючюн, къыргъыз халкъ къурагъан «Манас» дуньяда эм уллу эпос болуп къалмай, аланы эм айтхылыкъларындандады. Ол эпосладан бири уа – деменгили алан (къарачай-малкъар) «Нартла».

Миф деген неди? Ол – буруннгу адамны дунья къурулушундан, къурамындан ангыламы, анга кёз къарамы. Мифле, алф батырла, тейрилени оноуларында, халкъларын душманладан къоруй, алагъа жарыкъ умут, жангы жашау бере, къаллай жигитлик этгенлеринден бек бурунгу кёлден айтыуду – аууз адабият. Аланы хайырындан биз буруннгу адамланы жашау турмушларындан, жашагъан жерлеринден, адет-тёрелеринден, алгъыннгы къыралларындан хапар билебиз. Тарихден да. Бир бир алимлени жазгъанларындан, эпосда айтылгъан ишле тюзге ушайдыла. Кертиси да алай болур: тарих алимлени кёбюсю, айтханларына бир тюрлю бир шагъатлыкъ келтирмей, келтиргенлери да тутхучсуз болуп, ётюрюк болуп, узакъ ёмюрледе ётюп кетген айтхылыкъ тарих болумланы ёз халкъларына даража этерге ёчдюле. Мифле аны ючюн де бек магъаналыдыла.

Былайда сёз нарт эпосну юсюнден барады да, аны тамыры да бек теренден тым алгъанын айтыргъа керекбиз. Ол дуньягъа белгили эпосладан узакъ жол къыдырмагъан эсе, кем жол а арытмагъанды. Алайды да, нарт эпос кёп ёмюрлени ичинде айный, жашау бла бирге тюрлене, узакъ дуньяладан бизге алай жетгенди. Ол дуньяны жаратылыуундан башлап, алф нартланы, адам улуну къанлы жаулары – эмегенле, сарыуекле, четен губула, адам ашаучу халкъла, ёзге жекле бла бир тохтамай демлеше, аланы жер юсюнден къурутхунчу сермешгенлерине дери айтады. Нартланы бир къаууму кёкге – Огъары дуньягъа – учханды, бир къаууму уа жер къарнына – Тюп дуньягъа – кирип кетгенди. Ала Къара кюч бла сермешгенлерин анда да къоймайдыла. Нарт батырланы адам улуну жаулары бла кюрешгенлери жомакъгъа ушагъанлыкъгъа, ала тарихде сакъланмагъан, эртте болуп кетген урушладан хапарлайдыла.

«Нарт эпосну Шимал Кавказда эм да Шимал-Къыбла Кавказда жашагъан тюрлю-тюрлю халкъла, Къара тенгизни жагъасындан тебреп, Хазар тенгизге жетгинчи жюрютедиле. Ала абхазлыла, абазалыла, адыгла, дюгерлиле, чеченлиле, ингушлула, Дагъыстанда жашагъан миллетлени бир къауумудула. Эбзелени кёлден чыгъармаларында да тюбейди нарт эпос.

Къарачай-малкъар халкъ да жюрегини теренинден сюйюп сакълагъан эм да бу эпосха уллу хурмет берген миллетди десек, ётюрюк айтырыкъ тюйюлбюз. Нарт эпосну эсинде тутхан халкъланы ичинде аланы биринде да болмагъан сюжет эм мотив жорукъла, биринде да айтылмагъан фикир оюмла, жаланда къарачай-малкъар нарт эпосда тюбегенден сора да, назму-жыр чыгъармалары битеу Нартиядадан кёп болгъанына керти да ёхтемленебиз!» - деп жазгъанды айтхылкъ алимибиз Журтубайланы Махти 1995 жыл кеси жарашдырып, басмадан чыгъаргъан «Нартла» атлы китабыны ал сёзюнде.

Жарсыугъа, алан нарт эпос алыкъа дуньягъа белгили тюйюлдю. Тийиншли болмай угъай. Ёзге Кавказ халкъла къадалып кеслерини тин хазналарын жыйгъан заманда, бизни халкъыбыз сюргюнлюк болуп, ол ишни кеч башлагъанды. Кеч башлагъанды десем да, нарт таурухларыбызны бир къаууму жыйылып, басмагъа хазыр болуп тургъанлай сюрюлген эди халкъыбыз. Ол къол жазма алайлыкъ бла «тас» болгъанды. Андан сора да бир жарсыулу иш. Нарт эпосну алан халкъ къурагъаны аны «сыфатындан, къанындан, къылыгъындан, атлашындан», жашау турмушундан, тилинден, дининден, жеринден, нартланы атларындан кёрюнюп тургъанлай, хоншу «алимле» бир аууздан, нартлагъа сизни жетежагъыгъыз жокъду деп, халкъ хазнабызны бийлеп тургъандан сора да, тюрттюм, самаркъау этерге кюрешедиле. Алай, кеси арабыздан фахмулу, ётлю, ёткюр алимле чыгъа, чынты алимле да, намысларын тюшюрген ётюрюкден кертини сайлай, бурунгу тарихибиз, нартларыбыз да кесибизге къайтырыгъына мен толу ийнанама. Не къыйын, узакъ эсе да, тюзлюк кесине жол табады.

Аллай къыйматлы ишледен эм аламаты Махтини «Происхождение нартского эпоса» (Нальчик, 2013) деген китабыды. Нартиаданы тынгылы тинтгенден сора, нартла къайсы халкъны туугъан балалары болгъанын ачыкълай, алим 19 шарт келтиргенди. Ол шартла жалгъан алимлени тикге тыйгъан сорууладыла. Алагъа жаууап бюгюн да жокъду, болгъан да этерик тюйюлдю, нек дегенде, аланы жууаплары жаланда алан эпосдадыла.

Тюзюн биле да тургъанлай, къажыргъа, уялыргъа унамагъан сырсыз «алимле» бир ётюрюклерини тюбю ачылса, экинчисине жабыша баргъанлыкъгъа, Махти 2016 жыл «Нартланы» эм толу эки уллу китабын чыгъаргъанды – ана тилибизде, орусча да. Китапны 20 бёлюмюнде 20 000-ден аслам назму тизгин барды. Ол битеу нарт жырланы, айтыуланы, таурухланы тюрлю тюрлюлерин кёп жылны ичинде тинтип, айырып, тёредеча, цикл халда басмаламай, хыйсапсыз къыйын да, махтаулу да иш этип, кереклиси, тийиншлисича, бир сюжет ызгъа салгъанды. Башха тюрлю айтханда, Махти, къачан эсе да бирде, халысы юзюлюп, жерге тёгюлген инжи-жаухар минчакъланы излеп табып, аланы къатышдырмай, бир бири ызындан халыгъа жангыдан тизгенди. Жарсыугъа, тёгюлген инжилени барысы да табылмаучудула. Мени айтыргъа сюйгеним: Дебетни, Ёрюзмекни, Сосурукъну, Алауганны, Къарашауайны юслеринден жырла иги да толу эселе, Рачыкъауну, Ногъайчыкъны, Батыразны, Дебетни жашларыны кёбюсюню юслеринден жырла бизге жарты-къурту жетгендиле неда тас болгъандыла. Алан эпосну бирси батырларыныча, аланы жигитликлеринден да аламат айтыула болгъанларына Орусбийланы Сафар-Алийни жазгъаны да шагъатлыкъ этеди: «Ма быладыла таулула жыр этген нарт батырланы атлары: Дебет, Алауган, Ёрюзмек, Сосурукъ, Шауай, Шырдан, Хымыч, Батыраз, Рачыкъау, Сибилчи, ачы тилли Гиляхсыртан. Аланы хар бирине энчи жыр жораланнганды…». Къалай-алай болса да, Махти халкъыбызны эм къыйматлы да, уллу да тин байлыгъын иги да толтуруп, халкъгъа багъа жетмез саугъа этгенди.

Дунья эпосланы кёбюсю бюгюннге дери Махтича алимлени хайырларындан сакъланнганды, аланы тозгъан эски хуналарындан тюшген ташланы жерлерин табып, гам салагъан алимлени хайырындан. Аны ючюн бизни закий алимибизге, халкъыбыз бла бирге, мени хурметим да бек уллуду.

Бу къолугъузда китаб а, башда айтылгъан «Нартлагъа» кёре къуралгъанды. Мен аны сюжет ызын тюрлендирмей, ол-бу жыргъа къошуп-къоратып, анга женгил жюрюш, жангы солуу алдыргъандан сора да, нарт жырларыбызны согъулгъан, ишленнген къууатларын бузмай, кесимден, фольклорубузну хайырланып да 16 жангы айтыу-поэма къошханма, башламын да санамай. Бу китапха «Нартия» деп атагъаным да ол себепден болгъанды.

Деменгили нарт эпосубуз туугъан жерибизни тамаша да, бай да, къудретли да тау табийгъатына бек ушайды, аны кёкге жетген бийик тауларына, къамалача сюелген чынгыл къаяларына, терен къолларына, юрюк сууларына, гелеу сыртларына, жетген кюнде жашларыча сюелген ташларына. Журтубайланы Махти жарашдыргъан «Нартланы» билген эпосларым бла тенглешдиреме да, ол адам улугъа къайгъырыулугъу, фикир теренлиги, суратлау кючю бла дунья фольклорну юлгюлерине тенг угъай, озгъан окъуна этеди деригим келеди.

Тюзлюкню сакъчылары – нарт батырла къарыусузну жакълай, онгсузлагъа эс тапдыра, тыпыр ташларын ёз жанларынча алай сакълагъандыла. Аны ючюн сюеди, аны ючюн тутады алан халкъы эр жюрегинде нарт батырланы юслеринден бу аламат да, къудретли да эпосну. Сюйсегиз а - эпопеяны.

Мен жаным-къаным бла сюеме жигит, жигер, ариу, ётгюр, ёхтем да тау халкъыбызны, жалгъан даула, къырслыкъ, зарлыкъ кёп зарауатлыкъ сынатып, дуньядан къурутургъа жетдирген, бюгюн да аягъы юсюне тынгылы сюелирге къоймай тургъан алан миллетибизни, аны ата-бабамы аягъы басхан, алтындан да сыйлы ташын. Дюн-дуньяда да болмаз Алан журтдан ариу да, къууатлы да, къудретли да жер. Минги тауубузча сукъланчлы да тау. Тау десем да – алан халкъны ёхтемлиги, ийнагъы, оюлмаз къаласы! Нарт батырларыбыз сакълагъан, ата-бабабыз, аппа-ыннабыз, ата-анабыз жатхан, кесибиз да аны къойнуна тюшерик жерибизге алача сакъ болайыкъ. Ол хар алан эрни борчуду, миллет бачамабыз Дебетни аманаты!

Багъалы окъуучум, бу Халкъ китабы кёлюнге нюр жаймай, жанынга ёхтемлик, жюрегинге кюч бермей амалы жокъду. Алай деменгилиди къудрети! Аны юсюне да, бу халкъыбызны Къадар китабыды. Кюйсюз тейри Аламан нартладан урлап кёкню теренинде букъдургъан халкъ насыбы – Алтын аякъны андан тюшюрюр улан тууарыкъды бир ариу алан къыздан. Тап, туугъан эсе да алайды! Деменгили нарт Къарашауай да сауду. Ол жыл сайын Минги тауну эм терен бугъейине энеди да, тулпар Гемудасы бла саулукъ суудан – жандардан – ичип, бизге жакъчылыкъ этип турады. Душманыбыз оза тебресе, артыкълыкъгъа тёзе билмеген нарт Къарашауай, элия къылычын жашната, аны шылдым этерикди дейди Къадар китабы.

Боллугъу да алайды, инша-Аллах!

Ёлмезланы Мурадин,

КъМР-ны Къырал саугъасыны лауреаты

Ответы

elbars 17.03.2019 17:16:04
Сообщений: 2275

ЧЮЕРДИ БЛА ЭМЕГЕН

Тейриберди бир эл ёсдю хар кюнде,
Бир ауукъдан онбешжыллыкъ кёрюндю,

Чюердини жанындан артыкъ сюйдю,
Санлап бирде анасы уугъа ийди.

Эмегенни башы безди букъгъандан:
– От ашат да, къутулайыкъ биз андан.

Тосу[i] айтхан кибик этди анасы,
Ач да болуп, уудан келди баласы.

– Аша, жашым, алай къыста итлени,
Хычин этип, сакълап турама сени,

Бирер хычин атды эки нёгерге,
Бир заманда сатмаз къаплан эгерге[ii]!

Итле, кетип къаладыла, ийисгеп,
Чюерди уа: – Анам, шо бу неди? – деп,

Сёлешеди, – кесинг кёрдюнг итлени,
Не этесе мен ташыгъан этлени?

Берсенг эди манга ашны башхасын,
Быллай ашны адам къалай ашасын?! –

– Уой, болмады! – деп тосу ачыуланды,
Кюз артында салам гюлтелей[iii] жанды.

– Болмады! – деп къатын эрик къайнатды,
Тос кишисин къууандырды, ойнатды. –

Кёп турмайын Чюерди уудан келир,
Итлигими билсе да, артдан билир.

Кирсе, отдан къазан ала тебрерме,
Босагъагъа мен къайнатма[iv] тёгерме,

Чюерди уа болушама деп чабар,
Мурабагъа атлагъанлай, учхалар.

Аягъынга жассы ташла къысып тур,
Чюердини, хыйля бла, тюпге ур.

Мен къарарма, къылычынгы тутдуруп,
Сен а тели башын тайдыр, сурх уруп. –

Сауутларын букъдургъанды, дейд, ана
Аллына къарап тургъанды, дейд, ана.

Жаш киргенлей, сёлешгенди ол бурма:
– Ёт да, олтур, хап-хазырды къуууарма. –

Отдан ала, дейд, аягъы таяды,
Къазандагъын юй тюбюне жаяды.

– Уой, бишесе! – деп, Чюерди чабады,
Эмегенни кёрюп, эрнин къабады.

Деу эмеген аны хыны тутады,
Ёрелешде жашны женгил утады.

Ай медет а! Аякълары жюздюле,
Бууунундан тилсимин да юздюле.

Харам ана ассылыкъгъа берилед,
Деу эмеген къылыч бла керилед.

Ол кезиуде Тейриберди жетгенди,
Деуню уруп, башын эки этгенди.

Чюерди уа къылычын сермеп алды,
Анасыны къанкъаз бойнуна салды.

Тейриберди туруп къалды аллына:
– Къой, боялма сен анангы къанына!

Азап алма, ананы оймакъ сютю
Арба туздан ауурд дейле, бол кютю.

Ышаннганынг быллай ачыу сынатса
Бек къыйынды, бютюн да ананг сатса.

Уой, болса да кеч! – деп акъыл бергенди.
Ол Чюени жаны кибик кёргенди.

– Болсун, – деди, къаны суууй, Чюерди,
Сора анга бир садакъ огъун берди. –

Муну бла жашаялмам энди, – дейд, –
Къолундан жукъ ашаялмам энди, – дейд. –

Атам жокъду, энди уа анам да жокъ.
Хар заманда туурангда болсун бу окъ.

Мен жоюлсам, окъ учундан къан тамар,
Сау турсам а, тамчы-тамчы сют агъар.

Къан тамгъанлай, къымылдар да, жол алыр,
Манга жетсе, хауада къалкъып къалыр.

Тилсимимден къайтды алгъын къарыуум,
Нарт Борагъад энди мени барыуум. –

Алай айтып, кетди узакъ жерлеге,
Кёп айланды, тюше, чыгъа ёрлеге.

Бара-бара, жетди бийик къалагъа,
Ушай эди ол жонулгъан къягъа.

Андан чыгъып, бир деу аллына турду:
– Эй, атышмы, эй, тутушму? – деп, сорду.

– Тутушайыкъ! – деди деуге Чюерди,
Тепмез къая кибик къаты сюелди.

Ала сау кюн солуусуз демлешдиле,
Бир бирлерин онгларгъа кюрешдиле.

Ахырында деу Чюени хорлады,
Къойну кибик байлап, жашны зорлады.

Нарт батырны атып терен уругъа,
Кючден атлай, кетди ол деу солургъа.

Тейриберди кёреди, окъгъа багъа,
Жез учундан сют бла, дейд, къан агъа.

Терк окъуна тулпар жаш жолгъа чыкъды,
Окъ ызындан къардашына ашыкъды.

Окъ къалкъды да узакъ болмай къаядан,
Бир эмеген чартлап чыкъды къаладан.

Гюрюлдеди сора гадур эмеген,
Атлагъанда жерни толкъун тепдирген.

Улан деуню кётюрюп жерге атды,
Эрши башын, хобусталай, чартлатды.

Сора, табып, къардашын эркин этди,
Эр Чюерди чыкъгъан жолуна кетди.

[i] Тос – некяхсыз, зийна айланнган къатын, неда эр.

[ii] Къаплан эгер, басхан парий – аланла жайгъан къумалы ит тукъум

[iii] Гюлте – кырдык къысым.

[iv] Къайнатма – мураба; варенье.

elbars 18.03.2019 17:07:27
Сообщений: 2275

БОРА-БАТЫРНЫ ЖЫЛКЪЫЧЫСЫ

Бора-батыр, Нартда айтылгъан киши,
Ол бай эди, онгуна бара иши.

Жылкъылары, сабанлары да – элпек,
Боралары жигит, ётгюр элле бек.

Нарт Бораны кийгени дарий, жибек,
Сакълай эди малын алтмыш сарыуек.

Бир кюн анга салып келди Чюерди,
Атдан тюшюп, адетде салам берди.

– Жигит, къайдан, нек келгенсе бу ташха,
Бет орамынг нартха ушад, – дейд жашха

Бора-батыр, жашны саламын алып,
Сыфатына, санына да аралып.

– Мен ёксюзме, – дейди батыр Борагъа,
Соруу этип, къой, туз сепме жарагъа.

Иш-зат барсенг, уллу болур хатерим.
– Ахшы, – дейди, – ишчи жашса, аперим!

Усталыгъынг неди ансы, нарт жигит?
– Жылкъылагъа къарауум, дейд, танг[i] игид.

– Алай эсе, – дейди Чюеге Бора,
Чынты эрсе, жылкъыларыма къара. –

Бир залимле элле жоргъа тарпанла,
Тебреселе, бирча аякъ алгъанла.

Жумуртхада тюк излеген бир киши
Эди Бора, иги барса да иши.

Тырман этип къыйнай эди жалчысын –
Тууарчысын, жылкъычысын, малчысын.

Кеси айтхан болмаса, киши сёзюн
Унамагъан, дейд, тюзге санап ёзюн.

Къыйнай турду жашны, хыны сёлешип,
Жаш да тёздю, эс бурмазгъа кюрешип.

Бир кюн келди жылкъыларына къарай,
Кёп айланды, хузумлукъ,[ii] чурум[iii] марай.

Жылкъыны уа жокъ эди бир хатасы,
Разы болду анга тукъум атасы.

Чюе бла, ашай-иче, олтурду,
Нарт Борагъа жылкъычы былай сорду:

– Неди, бир айт, ол узакъда къаралгъан,
Нартда бармыд алайлагъа баралгъан?

– Эй, жигит, ол Къуркъур тауда дорбунду,
Аны тюбю терен, тар да урбунду.

Аллы уллу гыйы бла жабылып,
Ары баргъан жаш къалады къабылып,

Алп эсенг да гынтты этме бош, – деди,
Бий кетгенлей, Чюе ары тебреди.

Ёрлеп чыкъды Къуркъур тауну башына,
Къулакъ мюйюз салды дорбун ташына.

Туякъ таууш эшитди да, тынгылай,
Гыйы ташны быргъап ийди, чалылай.

Дорбунда уа кюмюш иер тагъылып,
Бир къылыч да, къаплан сурат салынып. 655..

Солтанжия, кюбе, гида эм токъмакъ,
Аллында уа бир тыйгъысыз аргъамакъ:

«Аха, тапдым атам къойгъан хазнаны,
Быллай керек сукъландырмаз азланы!»

Жаш Чюерди: «Ой, Учхунум!», – дегенди,
Ат да жашны батырлыгъын сезгенди.

Къуба улу, айхай да, этер эрлик,
Атасыны тулпары уа, – нёгерлик.

Нарт Чюерди атны сыртын сылады,
Къылыч аузун уппа этип жиляды.

Тобукъ бюгюп, Кёк Тейриге урду баш:
– Къаплан кибик батыр эт! – деп, турду жаш.–

Тюзлюк ючюн, мен аямам жанымы,
Мен Хубундан алмай къоймам къанымы! –

Сауутланып, чартлап минди атына,
Энди къоркъмай, киши бармаз къатына!
=

ЧЮЕРДИ БЛА ЭМЕГЕН ЖЫЙЫН

Бара, жорта, нарт Чюерди сорукъду,
Тау тюбюнде бир къалагъа жолукъду.

Нарт арбазгъа кирди, базып кючюне:
– Эй, ким барды?! – деп къычырды ичине.

Бир эмеген чыкъды да, нарт Чюерди,
Атдан тюшюп, ол деуге салам берди:

– Алсанг, къонакъ болур эдим! – деди ол, –
Къарангыда таныялмай къалдым жол.

– Сау кел, – деди, ол къалагъа кийирди,
Алтмыш къазан къайнай кёрдю Чюерди.

Къазан сайын, сен – сен эсенг, мен а – мен
Деген алтмыш уллу, кючлю эмеген.

Чюердиге жангы хапар сордула,
Эт бишгенде, аш къайгъылы болдула.

Ашай элле, бёрюлеча, эришип,
Бир биринден эт урларгъа кюрешип.

Жан талашча ашау-ичиу барады:
– Къарайма да, жутлукъ кирип турады,

Бирер къазан жетмей, ашап тояргъа,
Мал табылып къалай турад сояргъа?

Тамата уа жарсыулу къонакъ жашха:
– Туугъанлы да ма былайбыз биз ашха.

[i] Танг – уллу, иги кесек, тынгылы.

[ii] Хузум – хората, кёл салынмай этилген зат.

[iii] Чурум – сылтау, кемчилик.

elbars 18.03.2019 17:07:59
Сообщений: 2275

Мен аш кёрсем, тайып къалад, – дейд, – эсим,
Алтмыш ёгюз ашар эдим мен кесим! –

Нарт Чюерди этден бирчик къапханды,
Ол жутлукъну баш сылтауун тапханды:

– Алтмыш тууар салып алтмыш къазаннга,
Туз атмай а нек къойгъансыз сиз анга?

– Биз билмейбиз, неди ол туз дегенинг,
Иги болду сени бизге келгенинг.

Таныт бизге не эсе да ол азыкъ,
Къарын къайгъы этгенди бизни жазыкъ.

– Охо, – дейди, – эртден салкъында къошха
Жетерме да, келтирирме туз ашха. –

Айтханыча этип, ёгюз сойдурду,
Туз атды да, барысын да тойдурду:

– Сау айланнгын, уй, нарт улу! – дедиле,
Кенгеш къурап, аллына сюелдиле. –

Амалчыса, жарарча ишибизге,
Мадар этип турурму эдинг бизге?

Бек сюебиз санга шуёх болургъа,
Акъыл, хунер, амал-такъал алыргъа.

Нарт Бораны бек къыйынды халлары,
Чомарт болмай, кёп эсе да маллары.

Керексиз да бек къыйнайд жалчыларын,
Аны алай бай этген малчыларын.

Не этерге билмейбиз да сарыуек
Жыйынына, нарт улу, къоркъабыз бек.

Ансы барлыкъ эдик аны тонаргъа,
Къоймаз эдик къолуна жукъ къонаргъа.

– Тюйюлме мен сизни кибик къарыулу,
Акъылым да не хазна болсун уллу.

Сыйыргъанед ол атамы жайлыгъын,
Алай бла кёбейтгенед байлыгъын.

Болушаллыкъ эсем, таукел барайым,
Ол сарыуек сюрюуюн, дейд, къырайым. –

Нарт Чюерди ачы демлеш ачаргъа,
Деу саруек чапды аны ашаргъа.

Къуба улу ал къоркъгъанын унутду,
Откъусланы сынсытды, дейд, улутду,

От садакъла, гебохла атып, туурап,
Бугъа, чыгъа, ёзге амалла къурап.

От бутакъла тийдирмеди тулпары,
Къырылдыла сарыуеклени бары!

Жарыкъ айлай, жим-жылтырай кюбеси,
Нарт Чюени кёрюп байлыкъ иеси,

Сейир этди, жаш анга къысха жете,
Тулпар Учхун тюбюнде тепсукъ эте.

Сауутлары, ханча, бийча, жасалып,
Чюердиге сорад, саламын алып:

– Эй, кёреме: сен ёренге базынмА!
Алай къалай киралдынг арбазыма?!

Сарыуекле чапмай къалай къалдыла,
Кютюлеча жууаш къалай болдула?!

– Киралмай а, неси барды, – дейди жаш. –
Эки кёзюнг – шинжи токал, сёзюнг – таш!

Ичинги да, тышынгы да ангылап,
Энди турмам тырманынга тынгылап,

Нарт батырса, атынг чыгъып алчыгъа,
Алай жан а аурутмайса жалчыгъа.

Кенг болгъанса энди санга къарагъан
Халкъдан, эртте кёп затына жарагъан.

Байыгъаса, дунья малгъа жан атып,
Жашайса сен харам бакыгъа батып!

Нартияда бир эрни да сен тенгнге
Санамайса, аладан туруп кенгнге.

Санга бири разы тюйюл нартлада,
Намысынг да ёчюлгенди къартлада. –

Ачыуланып, Бора-батыр къаш тюйдю,
Чюердини къуруп кетерин сюйдю:

– Мен кимме да, сен – ким, – деди къутуруп, –
Къалырмединг, эй, жаш, былайдан къуруп?!

Угъай эсенг, сарыуекле жыртырла,
Атынг бла дуньядан къурутурла!

– Не болгъанын сорчу жигитлеринге,
Энди базма сарыуек итлеринге.

Мен аланы барын къырып салгъанма,
Кесиме да, – дейд, – бек разы болгъанма!

Бир заманда мында эди ташым а.
Энди билгин: нарт Къубаны жашыма!

Жал хакъымы мен аллыма бурурма,
Атамы да жайлыкъ хакъын сорурма!

Угъай эсе, аллыма бир турчу сен,
Къылычынгы къынындан сууурчу сен! –

Алай айтып, Чюе кетип тебрегенд,
Бурулгъанд да, дагъы да былай дегенд:

– Не десенг да, нартса да, деберди ол:
Эмегенле чабарыкъдыла, сакъ бол!

Айтырыгъын айтып, атха къатылды,
Учхун тулпар, садакъ окълай, атылды.

Бир ауукъдан юйге жетди Чюерди,
Жылкъысын, дейд, къарындашына берди.

Сора къаты къучакълап къарындашын,
Алып кетди ол тийреледен башын.

elbars 19.03.2019 17:49:19
Сообщений: 2275

ЧЮЕРДИ БЛА ХУБУН

Къобан сууу келе эди къутуруп.
Кёпюр сакълай эди бир деу олтуруп,

Ол эмеген нартдан жолпоу соргъанды,
– Ма! – деп Чюе, къылыч бла ургъанды.

Ол мазаллы, эки болуп, оюлгъанд,
Тар кёпюр да суху суугъа къуюлгъанд.

«Аха!» – деди, къылычны да сынады,
Къыннга сала, уппа этди, сылады.

Аты суудан, чабакълай, жюзюп ётдю,
Жортуп бара, ол бир атлыны жетди:

– Эй, жол болсун, Тейри игилик къылсын,
Къайда тапхын Хубун-бийни жылкъысын?

– Сау бол, – деди ол Чюеге бурулуп, –
Чууанада, къалыр эсе къырылып!

Жылкъыларын жайлыкъларына уруп,
Жете тургъан сабанларына буруп,

Залим Хубун элчилени къыйнайды,
Анга халкъны къаны аман къайнайды! –

Нарт Чюерди жылкъыны женгил тапды,
Бир ауар таш кёрдю да, аркъан атды.

Таш тёнгереп, жылкъы юркдю, къуруду,
Бир ажир а башха жары бурулду.

Нарт Чюерди алай уллу базыннган
Учхун аты жеталмады ызындан.

Кёпюр болгъан жерге жетсе – ишленип,
Суудургъусу,[i] бел агъачы кючленип.

Деу терекни кёнделенине буруп,
Тура элле эмегенле олтуруп.

Бирер къара кёзлери да жылтырай,
Сёлешселе, тау, агъач да, къалтырай.

Гитче, ючгюл биттиркоч къулакълары,
Къарыш жетген айыу да тырнакълары.

– Эй, жигитле, – деди, – кюн ахшы болсун!
– Эй, нарт улу, юсюнге жар оюлсун!

Къач, къач, ансы, – дедиле, – табан тиер! –
Харх этдиле, масхарай, – аман тиер!

Сора батыр уруп, согъуп башлайды,
Шашмай, жел кюн жаннган отха ушайды!

Согъуш бара: «Тейри урсун, – дейд, – мени,
Аудурмасам бир уруп, эмегенни!».

Алай айтып, нарт жангыдан башлады,
Бешисин да, туурап, суугъа ташлады.

Сюрюп кетди Чюе батыр жылкъыны,
Залим Хубун ызындан келе хыны.

Чапхан жели, ташны, агъачлай жонуп,
Келе эди къачхан ажирге къонуп.

Нарт Чюерди, аны кёрюп, ызына
Бурулгъанды, къан алыргъа къызына.

Сюелгенди ит Хубунну жолунда,
Энди къанлы – Чюердини къолунда!

– Ким эсенг да, эй, адамны жазыгъы,
Бусагъатдан этейим жер азыгъы! –

Деп жетгенди ол Чюени къатына,
Къамчи ура ол аргъамакъ атына.

– Къуба-бийни жангыз улу – менме ол,
Сауутунга узал, аман, хайда, бол!

Ит сыйы да жокъ ташадан базгъаннга,
Тюбетейим бусагъатдан жазанга!

Эл бедишден уялмай, этдинг итлик,
Бир кёр энди на болгъанын да дертлик!

– Ай ит кючюк, сен да ненге базаса, –
Бил: ёзюнге терен къабыр къазаса! –

Дейди Хубун, къылычын жаланлатып,
Имбашындан жамчысын кери атып.

Батыр улан Тейриге барды да жал:
«Бу ит, – деди, – къолумдан тапсын ажал!»

Сора битеу алп кючюн бирге жыйды,
Бий Хубунну бир тар ырбыннга тыйды,

Жюрексинип, сермеди батыр алай, –
Баш токъмагъы чартлады, хобусталай.

ЧЮЕРДИ БЛА БОРАЛАРЫ

Гёзет[ii] этип эрттен бла Чюерди,
Шишлик къаба, бир эмегенни кёрдю.

Ол къыз урлап болгъанын да таныды,
Батыр тулпар эмегенни жаныды.

Къуууп жетди эмегенни ызындан.
Къуру къояр аны нартны къызындан.

Жиляй тургъан къызны деу атдан атып,
Къаршчы турду, къылычын жаланлатып:

– Эй, телибаш, бош базындынг ёзюнге,
Кимлигинги терк тутайым кёзюнге!

– Эмегенни сууутмайма мен ызын,
Бютюн да бек, – урласа нартны къызын!

– Хай-хай, – дейди, къоркъутдунг, жалынайым,
Бусагъатдан жапынгдан алынайым! –

Деп кюлгенди, – мен аллынгда оюлмам!
Хау, сенича бир нартны кёрген болмам?!

[i] Суудургъу, суудургъуч – агъач кёпюрню бир кереги

[ii] Гёзет – жылкъыны кече кютюу, сакълау.

Изменено: elbars - 19.03.2019 17:50:33

elbars 19.03.2019 17:49:57
Сообщений: 2275

Нарт Бораны къызын алып къачханма,
Алай этип, мен къазауат ачханма.

Нарт Бораны алты жашы да келир,
Алай, жетип, ёшюн урсунлачы бир!

Сора сени кибикденми сыгъайым,
Бусагъатдан тутуп жерге сугъайм!

– Эй, бош кюлдюнг! – деди нарт къаны къайнап, –
Къапны кибик, башын къыйпады, ойнап!

Ариу къызны алып, минди атына,
Къайтып келеди шишлик бишген отуна…

Алты къардаш, бир аямай кючлерин,
Жайылдыла, дейд, излей эгечлерин.

Кёп айланып, от жарыкъгъа келдиле,
Къызны Чюе къачыргъанд деп билдиле.

Мычый турмай, сур тюйюлюп къашлары,
Чапдыла да ол къызны къардашлары,

Къыз сюелди алларына жашланы,
Кёзлерине къан чапхан къардашланы:

– Ой, жанларым, бу тюйюлдю зорлагъан,
Бу – зорчуну бетден бетге хорлагъан.

Деу эмеген эди мени сермеген,
Атрыкъ кючлю эди, – деди, – эмеген. –

Къарындашла къууандыла бу ишге:
Къалмадыла Боралары бедишге!

Тамата жаш Чюердини кечимин
Тиледи да: – Ал, – деди, – эгечими.

Жюрегингде адамлыкъ, деулюк да бар,
Атабызгъа айтайыкъ иги хапар.

– Бу жылкъыны алыгъыз, – деп, – къалынга,
Жаш Чюерди бек разы болду анга. –

Бир ишчигим бар, болжалгъа салалмам,
Аны этмей, ахшы киеу болалмам. –

Алай айтып, жюрюй, бара кетеди,
Эмегенле къаласына жетеди:

– Не этебиз, – деп, къарайла батыргъа, –
Тебрейбизми Бораны къоратыргъа?

– Тебремей а! – деп, къылычын сууурад,
Алтмышын да элия кибик урад.

Тоноуларын, жыйып, жюклеп кетеди,
Нарт Бораны арбазына элтди.

– Энди, батыр, ант этгенча, айтайым, –
Дейди Бора, – мен тобагъа къайтайым.

Къарт болгъанма, къыйынды уруш манга,
Батырса да, – тайпам аманат санга.

Аскерими оноуу да – къолунгда,
Тынчлыкъ, хошлукъ болсун сени къорунгда!

Бирлик болса, къууанч да, гыржын да бар,
Нарт Элинде нарт юйюр кюнюн табар,

Къаугъа-палах узая, жюрек жарыр,
Насып, къууанч сыната, жашау барыр.

Сууугъунчу жети кёкде Кюнюбюз,
От да жанар, сууурулмай кюлюбюз!

Ансыз, – дейди Бора-батыр, – бут акъсакъ,
Кёз да сокъур, къол да – чолакъ, баш акъмакъ…

Къуугъун келди нартлагъа узакъ жерден,
Болушугъуз дедиле деу аскерден.

Азау тенгиз жагъадан жортуп келдик,
Кёрдюк, керти кючючгюзню да билдик.

Душман жаныйд жерибизни алыргъа,
Къарыуубуз азды къырып салыргъа. –

Нарт Чюерди, чериу бла жардамгъа
Кетди, анда нарт тайпаны жакъларгъа.

Ол урушда къан, суу кибик, тёгюлдю,
Кёп нарт батыр, жигитлик этип, ёлдю.

Жауну хорлап, кёз аталла богъазгъа,
Андан ётюп, терк жетерча Капказгъа.

Ол нарт бёлек, богъаз тары кёрюнюп,
Башладыла гыбытларын кёпдюрюп.

Сора ала бирге жюзюп кетдиле,
Ол богъазны ортасындан ётдюле.

Ай, алайлай, жел жетип, тенгиз къопду,
Нарт Чюерди жигитлерине къоркъду.

Жел кючлене, тенгиз уллу чайкъала,
Ай медет а! Батып кетдиле ала.

Нарт Чюерди чыгъаллыкъ эди суудан,
Ол ёлюрге сюйдю аллай жашаудан.

elbars 20.03.2019 17:18:44
Сообщений: 2275

О Т У З А Л Т Ы Н Ч Ы К Е С Е Г И

А х ы р к е с е г и

ЁЛЮМСЮЗ НАРТЛА

НАРТЛАНЫ ЖЕРДЕН КЕТИУЛЕРИ

Нарт Ёрюзмек Нарт Элни бачамасы,
Уллу эди махтаулу даражасы.

Ма ол эди нарт аскерни атасы,
Бийик эди, къаты эди къаласы.

Эсли эди Тёреде сёлешгенде,
Элиялай сурх эди сермешгенде.

Нарт аскерле кёп сермешлени утуп,
Сарыуек деп бирин къоймай къурутуп,

Эмегенле бла къанлы демлешге
Хазырлана элле – ахыр сермешге!

Эй, Дых таудан ачы къуугъун келеди,
Къан сермешде кёп нарт батыр ёледи.

Нарт Ёрюзмек нарт жыйынын тебретди,
Артларына чыгъарма деп ант этди.

Нарт бёлеги Къыркъ-Сууланы ётеди,
Ура-жорта, Уллу Дыхха жетеди.

Адам излеп ары-бери чапдыла,
Нарт эллени, уой, къырылып тапдыла.

Жан иесин тапмай хапар сорургъа,
Эмегенле зорлугъундан къорургъа,

Нарт Ёрюзмек кеси кесин терследи,
Бу къыргъынны сезерге керек эди.

Аркъан атды Уллу Дыхны башына,
Ол илинди жютю къая ташына.

Аякълары, къоллары да къабышып,
Тикге чыкъды нарт аркъаннга жабышып.

Ол турбинин Минги тау таба бурду:
– Нарт адамла, жетигиз! – деп буюрду. –

Эмегенле дыхчыланы къырдыла,
Тыпыр къоймай, кюллерин сууурдула. –

Ызы бла Къазман таугъа къарады,
Сур быргъысы анга иги жарады:

– Къазман тауда биринг къалмай туругъуз,
Душманлагъа сауут-саба буругъуз!

Хей, батырла, хей да, нарт улулары,
Кёк Тейрини керти азат къуллары!

Эмегенле къурусунла дуньядан,
Унутмасын ол затны бир нарт адам! –

Нарт Элинде бир деп жангыз нарт къалмай,
Жылкъылада минилмеген ат къалмай,

Жыйылдыла, тюмен-тюмен[i] тизилип,
Кёллеринде дерт къастлыгъы сезилип.

Нарт Ёрюзмек къурч сырпынын булгъайды,
Аууз жели булутланы чулгъайды.

Къурч сырпыны ташланы туурап атад,
Къара кёкню бутакъ-бутакъ жашнатад.

Уллу Дыхдан ол къуш кибик учханды,
Къанлы жаугъа къыргъын уруш ачханды.

Нарт бёлекле къауум-къауум болдула,
Орманланы тёгерегин алдыла.

Ёрюзмекни къурч сырпыны от чагъад,
Кёк жашнауча, жарыгъы алай чыгъад.

Ол къычырса, къалтырайла къаяла,
Кёк кюкюреп, сурх чартлай элияла.

Ура-бере, Къуф таулагъа кирдиле,
Тёбелеча, бир деулени кёрдюле.

Уллу отда адам этлени шишлей
Тура элле, аланы бир жут тишлей.

Нарт аскерни къарап кёрюп къойдула,
Юслерине тау, къая да ойдула.

Огъурсуздан къая ташланы къаба,
Тёбе, дуппур къаборып, хыны чаба,

Нартла бла къанлы уруш къурдула,
Тепмез къая кибик къаты турдула.

Нарт Ёрюзмек онгнга, солгъа, хахайлайд:
– Тауусайыкъ быланы! – деп, тууайлайд.

Нартла токъсан тогъуз кюн урушдула,
Тейриле да аламат болушдула.

Къан ырхыла къызартдыла тауланы,
Нарт батырла онгладыла жауланы.

Нарт Ёрюзмек терен орманны жырып
Чыкъды, анда букъгъанланы да къырып.

Нарт аскери къайтып келе ызына,
Тирелгенди Кёсе Тауну бузуна.

Нарт Ёрюзмек таудан къарады жолгъа,
Андан, тебреп, кирди наратлы къолгъа.

Кёрдю къолну толтуруп бир жатханны,
Деу терекле бла юсюн жапханны.

Ма ол эди эмегенле анасы,
Къол ичи уа – аны тургъан уясы.

Уой, тылпыуу тауда туман болгъанды,
Кёсе Тауну жастыкъ этип салгъанды.

Онг къулагъын тёшек этип жатханды,
Сол къулагъын ол юсюне жапханды.

Жангыз кёзю ай кибик жана эди,
Ол жалан да нарт къандан къана эди.

Хар юч айдан юч жюз эмеген тапханд,
Бир насыпха, жартысын кеси къапханд.

Ма ол эди эмегенни жаманы.
Къурутургъа керек эдиле аны.

Нарт Ёрюзмек анга кеси баргъанды,
Сырпын бла тюз кёзюне ургъанды,

Эмегенни чинг арты ол болгъанды,
Тар ичи да къара къандан толгъанды.

Нарт жыйыны уллу харлам алгъанды,
Адам рахат жашар кибик болгъанды.

Тейри берген жумушларын толтуруп,
Кенгешдиле нартла, гюрен олтуруп.

Тейри-Хандан сора буйрукъ келеди,
Нарт аскерин ол экиге бёледи.

Атларына къуш къанатла битдиле,
От учхунлай, кёкге учуп кетдиле.

Жаяулары жер къарнына кирдиле,
Жер Тейриси деу Даулетни кёрдюле.

Жер тюбюнде жашагъан сарыекле,
Эмегенле, шайтанла, ёзге жекле,

Тынчлыкъ бермей жер тюбю адамлагъа,
Нарт аскерле болушалла алагъа.

Согъушсала, жер ма андан тебеди,
Шош тенгиз да кётюрюлед, кёбеди.

Ёрюзмег а Кёк Анасын тапханды,
Нюр къолундан сыйлы хантла татханды,

Жел эмчегин ол аузуна салгъанды,
Тейрилени бири болуп къалгъанды.

Нарт Ёрюзмек энди кёкде жашайды,
Нарт аскери, дейд, булутха ушайды.

Кёкню, жерни кече-кюн да жакълайды,
Адамланы шайтанладан сакълайды.

Кёк кюкюреу – аны сур къычыргъаны,
Акъ туманла – тылпыууну чыкъгъаны.

Жылы жауун – терлегенлери аны.
Элия уа – жаугъа аркъан атханы.

Бир къыйыры бирде жерге тиеди,
Тиеди да, таш, агъач да кюеди.

Айны, Кюнню туудугъу уа – Агунда, –
Нарт атасы бла ол да асманда.

Алп Шауайгъа тюберикди жаннетде,
Нарт батыргъа алыкъа ары – эртде.

[i] Тюмен – онминг аскерчи.

elbars 21.03.2019 20:29:57
Сообщений: 2275

САТАНАЙ-БИЙЧЕ БЛА КЪАРА-ШАУАЙ

Жерде къалып Шауай бла Сатанай,
Сакъ эдиле, нарт къабырлагъа къарай.

Жашай эди, дейд, Сатанай къыйналып,
Нарт тукъумгъа тансыкълыгъындан талып.

Талай жылны кюнюн жерде батдырды,
Ол жыллагъа «Шекелсиз» деп айтдырды.

Оноу этип, ол кёп заман ашырды,
Тансыкълыгъын адамладан жашырды.

Кёп керек зат, кёп тюрлю зат юйретди,
Жашауларын тынч да, рахат да этди.

Юйретди ол чепген согъуп, киерге,
Бир бирлерин, бырнак этмей, сюерге,

Сабанлагъа арпа, будай атаргъа,
Арпа гыржын, будай ётмек татаргъа.

Кишилени жауурунга къараргъа,
Дунья халын билип, элге жараргъа.

Юйретди ол боза, сыра сюзерге,
Неден хата келлигин да сезерге,

Таш салыргъа, дарман-дары этерге,
Ауур ишде тынч амалгъа жетерге,

Урчукъ буруп, жюнден халы иерге,
Терилени, балаталап,[i] ийлерге,

Кийиз басып, кесин бютюн сюйдюрдю,
Кишилеге жамчы, башлыкъ кийдирди.

Хан-Тейриге сора былай тиледи:
– Мени кёкге къайтарсанг эди, – деди. –

Жокъду жерде къысыулукъ, алгъын тарлыкъ,
Адамгъа да – энди мен юйреталлыкъ. –

Тюшюнде уа бир аууаз таууш этди,
Сатанайгъа этеригин юйретди.

Кече бла Сатанай юйден чыкъды,
Бийик сыртда Чууанагъа ашыкъды.

Жибек жипге къуш уясы тагъылып,
Тура эди кёкден жерге салынып.

Ичи ариу, жумушакъ да жасалып,
Кетди уя бийчени кёкге алып.

Ол турады энди жашап бийикде,
Деу нартлагъа оноу этип керекде.

Сатанайны Тейри кёкге алгъанды,
Жерде жангыз Къара-Шауай къалгъанды.

Жаяу нартла – жер къарнына киргенле, –
Жер Тейриси деу Даулетни кёргенле,

Къырадыла жер тюбюнде жеклени,
Отла къусуп чапхан сарыеклени.

Эмегенле уллу заран салалла,
Жер тюбюнде эм огъурсуз алалла,

Жашау бермей, дейд, жер тюбю адамгъа.
Алп Шауайны чакъырдыла жардамгъа!

Анда нартла жаяудула бары да.
Жерде къалды Шауайны тулпары да.

Ол тенгизде тенглерине къошулур,
Бу ахырсыз сермешден да бир солур.

Къыза барад жер тюбюнде уруш а,
Атыш, тутуш, демлеш, согъуш, къырыш а.

Жер тебеди, тенгиз, кёл да чайпала,
Бой салмазла къара кючге тайпала.

Нарт батырла харра, жек да къыралла,
Къылычлары шиблялача уралла.

Къара-Шауай башчылыкъны алады,
Жер тюбюнде асыры кёп къалады.

БАРС ЭЛ

Тау ичи да, Тау аллы да, алан журтладан толуп,
Жашай элле нарт туудукъла, элле, шахарла болуп.

Бара-бара Нарт Элини Барс Эл болду, дейд, аты,
Душманладан жерин-сууун сакълай эдиле къаты.

Ханлары уа – Аслан Тарюк, бир огъурлу къарт эди.
Жыйрма минг аскерчиге башчы Бияз нарт эди.

Эл Барс эди шахарлары, уллу, ариу да шахар,
Бийик мермер ханкъаласы, уллу межгити да бар.

Ариу эди къызы, жашы, саулукълу да – къартлары,
Дуньялагъа айтылгъан да къумалы, дейд, атлары.

Бай эдиле, жарлы, жалчы, болмай ёз къанларындан,
Къууаннганлай жашадыла халкъгъа сакъ ханларындан.

Сюрюу-сюрюу тууарлары, жылкъы-жылкъы атлары,
Табылгъанлай тура эди хар керекли затлары.

Тау сыртлагъа булут къоннган кибик семиз къойлары,
Къурумады кюз артында оюнлары-тойлары.

Жаз башында «Голлулары» жарыкъ этип кёллерин,
Талай байракъ, санжакъ[ii] бла жасай элле эллерин.

Жашла-къушла аскер ишде эришдиле къадалып,
Бек махталды эм устасы, аперимликле алып.

Къызланы да эм ариуу, эм субайы сайланды,
Хорлау алгъан эки жанны къадарлары байланды.

Бийик ара чигинжиде барслы байракъ жел эте,
Байрам алай бошалгъанды, къайгъыларын сел эте.

Къартла алгъыш аякъ алып, ашырдыла «Голлуну»,
Берекетли, огъурлу да, бек чомарт да къоллуну…

Алай жашай турдула да, бир жут къыралны ханы
Гунч этерге мурат этди, дейди, алан нартланы.

Сау Капказгъа ие болур умут эте эди ол,
Барс Эл барда, муратына жокъ эди артал да жол.

Кючю уллу Аслан Тарюк, деу ханнга чырмау эди,
Аны ючюн ол мурдаргъа сау алан да жау эди.

Эдил тюбю кёсе халкъны Кёсеме деген ханын
Алтын бла терилтди да, нартлагъа бузду къанын.

Муратына жетер ючюн сауут кючюн кючледи,
Кёсе ханны хайырындан аскер санын ючледи.

Бир эрттен а тёбеледе дыф отла къабындыла,
Сауутланнган нарт аскерле Бештаугъа табылдыла.

Сёзю бла Бияз къанат битдирип уланлагъа,
Тюбедиле нарт журтуна жухларын ургъанлагъа.

Тюбедиле ала, Бештау арты тюзню къаралтып
Келген жаугъа, сур кёзлерин озгъур, таукел къаратып.

Таулуланы, шимал ханны отла къусхан топлары
Абзыратып, ачылалмай кёп турдула тотлары.

Мылтыкъладан учхан окъла, нартланы халек этип
Бара элле уруш тюзде – санларын элек этип.

Нарт батырла артларындан киралдыла – машалла! –
Къой сюрюуге бёрю кирген кибик къырып башлалла!

Кёсе аскер, тюклю аскер – экиси да хорлата,
Нарт аскери къаты тепди, душманларын къората.

Шимал ханны келечиси, акъ байрагъы желсирей,
Нарт Биязгъа баш ургъанды, жарашсакъ игиди дей.

Седиреген аскерине къарап «хо» дегенди ол,
Сора мутлах[iii] шимал ханы келип узатханды къол.

Аны бла жау аскерле мугурайып кетдиле,
Ёлгенлерин жерге салып, нартла бушуу этдиле.

[i] Балата – терини ийлер аллында аны ич жанына сюртюлюучю ачытхы.

[ii] Санжакъ - стяг

[iii] Мутлах – аманлыкъчы; злодей

elbars 21.03.2019 20:31:09
Сообщений: 2275

Сыйсыз ханны боламыды дейсе уяты, бети,
Муратына жетер ючюн сёзюн бузгъан – адети.

Хыйлаладан толу эди ол антбузну къапчыгъы,
Тарюк ханнга келин болду къызларыны тапчыгъы.

Жашы терк-терк келе турду эгечине къонакъгъа,
Барс Эл ханын ийнандырды дослукъ деген жомакъгъа.

Тасха билип къайта эди шимал ханны баласы,
Тебергеми башлагъанды хан Тарюкню къаласы?

Бир ауукъдан ол жаш ханны тудукъчугъун алгъанды,
Чалбаш Тарюк ол ишге да разы болуп къалгъанды.

Ышангылы адам эди энди жарнес[i] киеую,
Алда эди Барс Эл кёрлюк къыйынлыкъланы деую.

Билип эди чекчилени хар жангыргъан жимлерин[ii],
Къайсы жерде сауутлары, адамлары кемлерин.

Сакълыкъларын уютду да шимал ханны уланы,
Бир ингирде басып къойду жау бёлеги къаланы.

Шимал хан да, Кёсе хан да алан чекден ётдюле,
Мылтыкълары, топлары да ёлет къыргъын этдиле.

Сермешдиле жан аямай, дейд, алан батырлары,
Отла къусхан турч топладан седирей сатырлары.

Эй, тегетге[iii] гумулжукъла басыннганча, алплагъа
Жюзюшери жабыша да, онг бермелле алагъа.

Бир ургъанлай, дейд, сюнгюсю жети кюбени теше,
Аскер башчы Бияз ёлдю, аслан кибик сермеше,

Алай болду уллу кёллю Барс къырлны къадары,
Ол жокъ болду, къалмады да аякъланыр мадары.

Бир къаууму тар таулада эллерине къачды, дейд,
Алай ачы ёлет кирип, жалынсыз от чачды, дейд.

Беш таулагъа, тюзлеге да антбуз хан башхаланы
Ие этди, эрттеден да къулларын – къашхаланы.

Ахыры да тауусулуп къалыр чекге жетдиле,
Алай кёлсюз болмадыла, беллерин тюзетдиле.

Алай жашай турдула да, бир жут къыралны ханы
Гунч этерге мурат этди, дейди, алан нартланы.

Сау Капказгъа ие болур умут эте эди ол,
Барс Эл барда, муратына жокъ эди артал да жол.

Кючю уллу Аслан Тарюк, деу ханнга чырмау эди,
Аны ючюн ол мурдаргъа сау алан да жау эди.

Эдил тюбю кёсе халкъны Кёсеме деген ханын
Алтын бла терилтди да, нартлагъа бузду къанын.

Муратына жетер ючюн сауут кючюн кючледи,
Кёсе ханны хайырындан аскер санын ючледи.

Бир эрттен а тёбеледе дыф отла къабындыла,
Сауутланнган нарт аскерле Бештаугъа табылдыла.

Сёзю бла Бияз къанат битдирип уланлагъа,
Тюбедиле нарт журтуна жухларын ургъанлагъа.

Тюбедиле ала, Бештау арты тюзню къаралтып
Келген жаугъа, сур кёзлерин озгъур, таукел къаратып.

Таулуланы, шимал ханны отла къусхан топлары
Абзыратып, ачылалмай кёп турдула тотлары.

Мылтыкъладан учхан окъла, нартланы халек этип
Бара элле уруш тюзде – санларын элек этип.

Нарт батырла артларындан киралдыла – машалла! –
Къой сюрюуге бёрю кирген кибик къырып башлалла!

Кёсе аскер, тюклю аскер – экиси да хорлата,
Нарт аскери къаты тепди, душманларын къората.

Шимал ханны келечиси, акъ байрагъы желсирей,
Нарт Биязгъа баш ургъанды, жарашсакъ игиди дей.

Седиреген аскерине къарап «хо» дегенди ол,
Сора мутлах[iv] шимал ханы келип узатханды къол.

Аны бла жау аскерле мугурайып кетдиле,
Ёлгенлерин жерге салып, нартла бушуу этдиле.

Сыйсыз ханны боламыды дейсе уяты, бети,
Муратына жетер ючюн сёзюн бузгъан – адети.

Хыйлаладан толу эди ол антбузну къапчыгъы,
Тарюк ханнга келин болду къызларыны тапчыгъы.

Жашы терк-терк келе турду эгечине къонакъгъа,
Барс Эл ханын ийнандырды дослукъ деген жомакъгъа.

Тасха билип къайта эди шимал ханны баласы,
Тебергеми башлагъанды хан Тарюкню къаласы?

Бир ауукъдан ол жаш ханны тудукъчугъун алгъанды,
Чалбаш Тарюк ол ишге да разы болуп къалгъанды.

Ышангылы адам эди энди жарнес[v] киеую,
Алда эди Барс Эл кёрлюк къыйынлыкъланы деую.

Билип эди чекчилени хар жангыргъан жимлерин[vi],
Къайсы жерде сауутлары, адамлары кемлерин.

Сакълыкъларын уютду да шимал ханны уланы,
Бир ингирде басып къойду жау бёлеги къаланы.

Шимал хан да, Кёсе хан да алан чекден ётдюле,
Мылтыкълары, топлары да ёлет къыргъын этдиле.

Сермешдиле жан аямай, дейд, алан батырлары,
Отла къусхан турч топладан седирей сатырлары.

Эй, тегетге[vii] гумулжукъла басыннганча, алплагъа
Жюзюшери жабыша да, онг бермелле алагъа.

Бир ургъанлай, дейд, сюнгюсю жети кюбени теше,
Аскер башчы Бияз ёлдю, аслан кибик сермеше,

Алай болду уллу кёллю Барс къырлны къадары,
Ол жокъ болду, къалмады да аякъланыр мадары.

Бир къаууму тар таулада эллерине къачды, дейд,
Алай ачы ёлет кирип, жалынсыз от чачды, дейд.

Беш таулагъа, тюзлеге да антбуз хан башхаланы
Ие этди, эрттеден да къулларын – къашхаланы.

Ахыры да тауусулуп къалыр чекге жетдиле,
Алай кёлсюз болмадыла, беллерин тюзетдиле.

[i] Жарнес – тыш адам; пришелец.

[ii] Жим – тасха билдирмез ючюн хайырланнган жашырын сёз; пароль.

[iii] Тегет – жыртхыч къурт-къумурсха; богомол.

[iv] Мутлах – аманлыкъчы; злодей

[v] Жарнес – тыш адам; пришелец.

[vi] Жим – тасха билдирмез ючюн хайырланнган жашырын сёз; пароль.

[vii] Тегет – жыртхыч къурт-къумурсха; богомол.

elbars 22.03.2019 18:36:43
Сообщений: 2275

ШАМ МИНГИ ТАУ

А х ы р ы

Эй, жанларым, нарт жырымы бошайма,
Минги таугъа багъыннганлай жашайма.

Уой, Минги тау, сен – тепмез багъанабыз,
Сенсиз учуз болуред магъанабыз.

Ийнагъабаз, жаныбызса, Минги тау,
Патчахыбыз, ханыбызса, Минги тау.

Бийигибиз, ёрюбюзсе сен бизни,
Сыйлы, къутлу тёрюбюзсе сен бизни.

Сенсе туугъан ташыбыз да, Минги тау,
Сенсе миллет башыбыз да, Минги тау!

Хар къайда да жюрек кючюбюз бизни,
Аллах берген шам юлюшюбюз бизни!

Бизбиз сени туудукъларынг, Минги тау,
Къая болуп турлукъларынг, – Минги тау!

Нартла къопхан бешигибизсе бизни,
Сыйлы тиейри эшигибизсе бизни!

Сау Кафказны патчахыса, Минги тау!
Алан халкъны тёр тахыса, Минги тау!

Бир сый жетмез ёхтемлигибиз бизни,
Ёмюрде да ёлмезлигибиз бизни!

Топрагъынгда туугъан субай къызладан
Ариу жокъду, эннгеча жулдузладан.

Жашынгдан да жигит жаш жокъ дуньяда –
Хар уланынг тууады къуш уяда.

Кесинг – ёрде, тамырынг а – теренде,
Жылтырайса тик тауланы тёрюнде.

Ташынг бизге багъалыды алтындан.
Ант этебиз сени сыйлы атынгдан.

Сенсе, сенсе алтын тауубуз бизни,
Мууал болмаз нарт махтауубуз бизни!

Эй, аланла, сакъ болуп Ташыбызгъа,
Миндирмейик кишини башыбызгъа!

Сур тюбейик жух ургъан жауубузгъа,
Кир къондурмай шам Минги тауубузгъа!..

Эй, аланла, мен нартлагъа къайтайым,
Нарт жырымы ахырын да айтайым.

Жер тюбюнде сермешеди нарт аскер,
Толкъун-толкъун сенгилдей, тебеди жер.

Уллу тенгиз къутурады, къобады,
Жагъаларын сарыуекча къабады.

Акъ таула да желкенлеча чайкъала,
Миялача зынгырдайдыла ала.

Тау ёзеги къайнар отла къусханды,
Этек элни от ырхысы басханды.

Алай артдан чыкъды уллу хатасы –
Къыйынлыкъны, дейд, тыйгъысыз атасы.

Темир къайнай къурум тауну къазаны,
Деу аждагъан чыкъды, дейд, – отдан жаны.

Къычырыгъы кёкден жулдуз агъызад,
Голаны да, къобарып, узакъ сызад.

Ызындан а балалары чыкъдыла,
Дидин таууш эте, арыш чакълыла.

Ала аман огъурсузла эдиле,
Тёбен халкъгъа уллу хата этдиле.

Учуп келип, жилянлача, урдула,
Аскерлерин ызларына бурдула.

Кюбе тешип, терен-терен чанчыла,
Уллу палах болдуламы, уой, была?!

Алп нартла уа окъланыча тутдула,
Садакъ этип, артха-артха атдыла.

Аллай амал нарт жыйыннга жарады,
Аждагъанны жыйын бирден марады.

Бирден атды кёзюн-къашын тутдуруп,
Нарт уялмаз, душманына утдуруп!

Алай деудю ол аждагъан-сарыуек,
Садакъ ётмей, къылыч алмай, ташча бек!

Таракъ къая кибик алай келеди,
Халкъны къалай тюп этерин биледи.

Кёк тенгиздесолуп тургъан Гемуда,
Дейд, тынгысыз болуп тургъан Гемуда,

Нарт шуёхун сакълай-сакълай безгенди.
Эй, Гемуда не эсе да сезгенди.

Эки кёзю къара кёклей чакъгъанды,
Жер тюбюнде кёл суундан чыкъгъанды.

Жортуп жетгенд ат Шауайны къатына,
Нарт мардасыз къууаннганды атына.

Миннгенди да, ат учханды, къуш кибик.
Гемудасы жетмиш жети къыш кибик,

Боран бура, сарыуекни тыйгъанды,
Къусхан отун, дейд, аузуна жыйгъанды,

Минги тауну сууугъу да болушуп,
Къалды, дейди, от ажагъан къурушуп.

Сора уллу акъ къаяча оюлду,
Ол тыйгъысыз душман алай жоюлду.

Жер тюпчюле уллу къууанч этдиле.
Нарт да, ат да баш дуньягъа ётдюле…

Къара-Шауай Минги тауда жашайды,
Алан халкъны сакълагъаннга ушайды,

Сакъ болгъанлай нарт-алан тийресине,
Гемудасы батырны биргесине.

Терен, тар да бугъейлени биринде,
Киши шекли болмаз таша жеринде,

Таш тюбюнден саулукъ шаудан урады,
Тюз къатында кырдык жашнап турады.

Андан ичген бир ауруу да билмейди,
Ёмюрде да къарт болмайды, ёлмейди.

Ана къузгъун ол кырдыкга къоннганды,
Кючюн сезип, шаудан суудан къаннганды.

Саулукъ суудан толуп келе чурасы,
Ол сюйгенди кёп жашаса баласы.

Тау башына эки тамчы акъгъанды,
Андан эки ариу хансчыкъ чакъгъанды.

«Тужур» бла «Суу кырдыкды» атлары,
Не жаз, не къыш тюрленмей сыфатлары.

Андан къапхан кёп ауруудан къутулур,
Ёмюрю да, не аздан, жюз жыл болур.

Ол шауданны энди деу къуш сакълайды,
Жаны бардан кече-кюн да жакълайды.

Боран этед ол суу таба баргъаннга,
Тохтамаса, бузлатады чыраннга.

Къара-Шауай Гемудагъа минеди,
Жыл кёзюне бугъейге бир энеди.

Жандар суудан экиси да къаналла,
Къартлыкъ жетмей, дайым жашлай къалалла.

Алай жерни бусхамлыкъ чарсы алыр,
Сур быргъысы тартылыр да – ууалыр.

Ары дери ала сау турлукъдула,
Бир Аллахны аллына барлыкъдыла.

Изменено: elbars - 22.03.2019 18:37:25

elbars 27.09.2019 19:45:34
Сообщений: 2275

elbars 14.12.2020 14:13:25
Сообщений: 2275

Сэстренка 14.12.2020 19:55:08
Сообщений: 9931

Пустые сообщения удаляются. Если хотите поднять тему, напишите что-нибдь, пожалуйста)

Я самая классная на форуме))))))))))))))

Читают тему (гостей: 1)

Форум Мобильный | Стационарный