Н А Р Т И Я

Н А Р Т И Я

elbars 22.09.2018 18:01:16
Сообщений: 2237

1 0

АЛ СЁЗ
(Окъумай къоймагъыз)
Бисмилляхир-рахмани-рахим!
Буруннгу халкъланы мифлери, баям да, адам улуну бек сыйлы маданият хазналарыдыла, тин кюбюрлеринде минг тюрлю жылтырагъан-жаннган накъут-налмас ташлары. Жерде жашагъан хар халкъ да эркин, мамыр, монг жашаугъа термиле-итине, кёллеринде айтхылыкъ батырла, акъылман бачамала, къудретли тейриле туудуруп, аланы юслеринден кёп жигитлик таурухла, айтыула, жырла къурагъанды. Тюрк халкъланы да бардыла аллай айтыулары. Ала дунья мифлени алтын тоханасында кесмлерине сыйлы жерле алгъандыла, даражалары алай уллуду да. Сёз ючюн, къыргъыз халкъ къурагъан «Манас» дуньяда эм уллу эпос болуп къалмай, аланы эм айтхылыкъларындандады. Ол эпосладан бири уа – деменгили алан (къарачай-малкъар) «Нартла».
Миф деген неди? Ол – буруннгу адамны дунья къурулушундан, къурамындан ангыламы, анга кёз къарамы. Мифле, алф батырла, тейрилени оноуларында, халкъларын душманладан къоруй, алагъа жарыкъ умут, жангы жашау бере, къаллай жигитлик этгенлеринден бек бурунгу кёлден айтыуду – аууз адабият. Аланы хайырындан биз буруннгу адамланы жашау турмушларындан, жашагъан жерлеринден, адет-тёрелеринден, алгъыннгы къыралларындан хапар билебиз. Тарихден да. Бир бир алимлени жазгъанларындан, эпосда айтылгъан ишле тюзге ушайдыла. Кертиси да алай болур: тарих алимлени кёбюсю, айтханларына бир тюрлю бир шагъатлыкъ келтирмей, келтиргенлери да тутхучсуз болуп, ётюрюк болуп, узакъ ёмюрледе ётюп кетген айтхылыкъ тарих болумланы ёз халкъларына даража этерге ёчдюле. Мифле аны ючюн де бек магъаналыдыла.
Былайда сёз нарт эпосну юсюнден барады да, аны тамыры да бек теренден тым алгъанын айтыргъа керекбиз. Ол дуньягъа белгили эпосладан узакъ жол къыдырмагъан эсе, кем жол а арытмагъанды. Алайды да, нарт эпос кёп ёмюрлени ичинде айный, жашау бла бирге тюрлене, узакъ дуньяладан бизге алай жетгенди. Ол дуньяны жаратылыуундан башлап, алф нартланы, адам улуну къанлы жаулары – эмегенле, сарыуекле, четен губула, адам ашаучу халкъла, ёзге жекле бла бир тохтамай демлеше, аланы жер юсюнден къурутхунчу сермешгенлерине дери айтады. Нартланы бир къаууму кёкге – Огъары дуньягъа – учханды, бир къаууму уа жер къарнына – Тюп дуньягъа – кирип кетгенди. Ала Къара кюч бла сермешгенлерин анда да къоймайдыла. Нарт батырланы адам улуну жаулары бла кюрешгенлери жомакъгъа ушагъанлыкъгъа, ала тарихде сакъланмагъан, эртте болуп кетген урушладан хапарлайдыла.
«Нарт эпосну Шимал Кавказда эм да Шимал-Къыбла Кавказда жашагъан тюрлю-тюрлю халкъла, Къара тенгизни жагъасындан тебреп, Хазар тенгизге жетгинчи жюрютедиле. Ала абхазлыла, абазалыла, адыгла, дюгерлиле, чеченлиле, ингушлула, Дагъыстанда жашагъан миллетлени бир къауумудула. Эбзелени кёлден чыгъармаларында да тюбейди нарт эпос.
Къарачай-малкъар халкъ да жюрегини теренинден сюйюп сакълагъан эм да бу эпосха уллу хурмет берген миллетди десек, ётюрюк айтырыкъ тюйюлбюз. Нарт эпосну эсинде тутхан халкъланы ичинде аланы биринде да болмагъан сюжет эм мотив жорукъла, биринде да айтылмагъан фикир оюмла, жаланда къарачай-малкъар нарт эпосда тюбегенден сора да, назму-жыр чыгъармалары битеу Нартиядадан кёп болгъанына керти да ёхтемленебиз!» - деп жазгъанды айтхылкъ алимибиз Журтубайланы Махти 1995 жыл кеси жарашдырып, басмадан чыгъаргъан «Нартла» атлы китабыны ал сёзюнде.
Жарсыугъа, алан нарт эпос алыкъа дуньягъа белгили тюйюлдю. Тийиншли болмай угъай. Ёзге Кавказ халкъла къадалып кеслерини тин хазналарын жыйгъан заманда, бизни халкъыбыз сюргюнлюк болуп, ол ишни кеч башлагъанды. Кеч башлагъанды десем да, нарт таурухларыбызны бир къаууму жыйылып, басмагъа хазыр болуп тургъанлай сюрюлген эди халкъыбыз. Ол къол жазма алайлыкъ бла «тас» болгъанды. Андан сора да бир жарсыулу иш. Нарт эпосну алан халкъ къурагъаны аны «сыфатындан, къанындан, къылыгъындан, атлашындан», жашау турмушундан, тилинден, дининден, жеринден, нартланы атларындан кёрюнюп тургъанлай, хоншу «алимле» бир аууздан, нартлагъа сизни жетежагъыгъыз жокъду деп, халкъ хазнабызны бийлеп тургъандан сора да, тюрттюм, самаркъау этерге кюрешедиле. Алай, кеси арабыздан фахмулу, ётлю, ёткюр алимле чыгъа, чынты алимле да, намысларын тюшюрген ётюрюкден кертини сайлай, бурунгу тарихибиз, нартларыбыз да кесибизге къайтырыгъына мен толу ийнанама. Не къыйын, узакъ эсе да, тюзлюк кесине жол табады.
Аллай къыйматлы ишледен эм аламаты Махтини «Происхождение нартского эпоса» (Нальчик, 2013) деген китабыды. Нартиаданы тынгылы тинтгенден сора, нартла къайсы халкъны туугъан балалары болгъанын ачыкълай, алим 19 шарт келтиргенди. Ол шартла жалгъан алимлени тикге тыйгъан сорууладыла. Алагъа жаууап бюгюн да жокъду, болгъан да этерик тюйюлдю, нек дегенде, аланы жууаплары жаланда алан эпосдадыла.
Тюзюн биле да тургъанлай, къажыргъа, уялыргъа унамагъан сырсыз «алимле» бир ётюрюклерини тюбю ачылса, экинчисине жабыша баргъанлыкъгъа, Махти 2016 жыл «Нартланы» эм толу эки уллу китабын чыгъаргъанды – ана тилибизде, орусча да. Китапны 20 бёлюмюнде 20 000-ден аслам назму тизгин барды. Ол битеу нарт жырланы, айтыуланы, таурухланы тюрлю тюрлюлерин кёп жылны ичинде тинтип, айырып, тёредеча, цикл халда басмаламай, хыйсапсыз къыйын да, махтаулу да иш этип, кереклиси, тийиншлисича, бир сюжет ызгъа салгъанды. Башха тюрлю айтханда, Махти, къачан эсе да бирде, халысы юзюлюп, жерге тёгюлген инжи-жаухар минчакъланы излеп табып, аланы къатышдырмай, бир бири ызындан халыгъа жангыдан тизгенди. Жарсыугъа, тёгюлген инжилени барысы да табылмаучудула. Мени айтыргъа сюйгеним: Дебетни, Ёрюзмекни, Сосурукъну, Алауганны, Къарашауайны юслеринден жырла иги да толу эселе, Рачыкъауну, Ногъайчыкъны, Батыразны, Дебетни жашларыны кёбюсюню юслеринден жырла бизге жарты-къурту жетгендиле неда тас болгъандыла. Алан эпосну бирси батырларыныча, аланы жигитликлеринден да аламат айтыула болгъанларына Орусбийланы Сафар-Алийни жазгъаны да шагъатлыкъ этеди: «Ма быладыла таулула жыр этген нарт батырланы атлары: Дебет, Алауган, Ёрюзмек, Сосурукъ, Шауай, Шырдан, Хымыч, Батыраз, Рачыкъау, Сибилчи, ачы тилли Гиляхсыртан. Аланы хар бирине энчи жыр жораланнганды…». Къалай-алай болса да, Махти халкъыбызны эм къыйматлы да, уллу да тин байлыгъын иги да толтуруп, халкъгъа багъа жетмез саугъа этгенди.
Дунья эпосланы кёбюсю бюгюннге дери Махтича алимлени хайырларындан сакъланнганды, аланы тозгъан эски хуналарындан тюшген ташланы жерлерин табып, гам салагъан алимлени хайырындан. Аны ючюн бизни закий алимибизге, халкъыбыз бла бирге, мени хурметим да бек уллуду.
Бу къолугъузда китаб а, башда айтылгъан «Нартлагъа» кёре къуралгъанды. Мен аны сюжет ызын тюрлендирмей, ол-бу жыргъа къошуп-къоратып, анга женгил жюрюш, жангы солуу алдыргъандан сора да, нарт жырларыбызны согъулгъан, ишленнген къууатларын бузмай, кесимден, фольклорубузну хайырланып да 16 жангы айтыу-поэма къошханма, башламын да санамай. Бу китапха «Нартия» деп атагъаным да ол себепден болгъанды.
Деменгили нарт эпосубуз туугъан жерибизни тамаша да, бай да, къудретли да тау табийгъатына бек ушайды, аны кёкге жетген бийик тауларына, къамалача сюелген чынгыл къаяларына, терен къолларына, юрюк сууларына, гелеу сыртларына, жетген кюнде жашларыча сюелген ташларына. Журтубайланы Махти жарашдыргъан «Нартланы» билген эпосларым бла тенглешдиреме да, ол адам улугъа къайгъырыулугъу, фикир теренлиги, суратлау кючю бла дунья фольклорну юлгюлерине тенг угъай, озгъан окъуна этеди деригим келеди.
Тюзлюкню сакъчылары – нарт батырла къарыусузну жакълай, онгсузлагъа эс тапдыра, тыпыр ташларын ёз жанларынча алай сакълагъандыла. Аны ючюн сюеди, аны ючюн тутады алан халкъы эр жюрегинде нарт батырланы юслеринден бу аламат да, къудретли да эпосну. Сюйсегиз а - эпопеяны.
Мен жаным-къаным бла сюеме жигит, жигер, ариу, ётгюр, ёхтем да тау халкъыбызны, жалгъан даула, къырслыкъ, зарлыкъ кёп зарауатлыкъ сынатып, дуньядан къурутургъа жетдирген, бюгюн да аягъы юсюне тынгылы сюелирге къоймай тургъан алан миллетибизни, аны ата-бабамы аягъы басхан, алтындан да сыйлы ташын. Дюн-дуньяда да болмаз Алан журтдан ариу да, къууатлы да, къудретли да жер. Минги тауубузча сукъланчлы да тау. Тау десем да – алан халкъны ёхтемлиги, ийнагъы, оюлмаз къаласы! Нарт батырларыбыз сакълагъан, ата-бабабыз, аппа-ыннабыз, ата-анабыз жатхан, кесибиз да аны къойнуна тюшерик жерибизге алача сакъ болайыкъ. Ол хар алан эрни борчуду, миллет бачамабыз Дебетни аманаты!
Багъалы окъуучум, бу Халкъ китабы кёлюнге нюр жаймай, жанынга ёхтемлик, жюрегинге кюч бермей амалы жокъду. Алай деменгилиди къудрети! Аны юсюне да, бу халкъыбызны Къадар китабыды. Кюйсюз тейри Аламан нартладан урлап кёкню теренинде букъдургъан халкъ насыбы – Алтын аякъны андан тюшюрюр улан тууарыкъды бир ариу алан къыздан. Тап, туугъан эсе да алайды! Деменгили нарт Къарашауай да сауду. Ол жыл сайын Минги тауну эм терен бугъейине энеди да, тулпар Гемудасы бла саулукъ суудан – жандардан – ичип, бизге жакъчылыкъ этип турады. Душманыбыз оза тебресе, артыкълыкъгъа тёзе билмеген нарт Къарашауай, элия къылычын жашната, аны шылдым этерикди дейди Къадар китабы.
Боллугъу да алайды, инша-Аллах!
Ёлмезланы Мурадин,
КъМР-ны Къырал саугъасыны лауреаты

Ответы

elbars 08.02.2019 17:54:25
Сообщений: 2237
Нарт Ёрюзмек: – Хайыр жокъ бош туруудан,
Алдамасакъ, чыгъалмабыз урудан.

Алдарма деп базынмайма ёзюме:
Кёбюн къырдым, ийнанмазла сёзюме.

Рачыкъау да: – Гидамы кёбю таныйд,
Хар бири да мени жояргъа жаныйд.

Алауган а: – Сизден да пыттыр – халым,
Мени жокъду чырт да алдар амалым.

Ачы Тилли сагъышха кетип турду,
Бир терслиги болмагъанча олтурду.

– Мен а, – деди, – тийирмедим хатамы,
Аман бла айтдырмадым атымы.

Сизни кибик башсызлагъа къошулуп,
Олтурама уруда жиляп-улуп.

Ёхтемлесиз, мени жукъгъа санамай,
Къыйнаучусуз, сый бериге унама.

Алай энтда къутхарайым мен сизни,
Бир кёрейим сора этеригизни.

– Айтчы, – дейле, – амалынгы, хыйнынгы,
Ол жараса, кётюрюрбюз сыйынгы!

– Эмегенле келгенлей айтырма, – дейд, –
Айтырма да, сизни сагъайтырма, – дейд.

– Сени ючюн тюшмегенча тузакъгъа,
Айтырынгы бош саласа узакъгъа!

Къойчу, маржа, сый-намыс тартханынгы,
Сёз беребиз этерге айтханынгы.

Ёхтемликден жарылыргъа аз къалып:
– Насыбыгъыз баред, – дейд, – мени алып. –

Гондайлагъа алай болду айтыуу:
– Эй, эслиле, этибизни татыуу,

Жизги[i] болуп, сояр болжал жетерге,
Бузуллукъду, амал болмай теберге.

Мадар жокъмуд бир той кибик этерге,
Саныбызны къымылдата, тепсерге? –

Эмегенле тохтап къуш-муш болдула,
Алай дерге, былай дерге къалдыла.

Адет-тёре билмеген ассы, зийна
Сюрюулени, дейд, жанлары – сирийна.

Тёртюсюн да чыгъардыла урудан,
Нарт Алауган бир ханс басхан хурудан,

Бир балдыргъан къаураны алып келед.
Эмеген а усталыкъдан не билед?

Терк окъуна сыбызгъы жарашдырды,
Ёрюзмек а къыл къобуз къурашдырды.

Рачыкъау да, эки ташны къарс этип,
Башладыла хыйлачыны тепсетип.

Эмегенле томуроугъа олтуруп,
Тебредиле аямайын къарс уруп.

Ол юч нарт да, согъа-согъа, тепсейле,
Гондайла уа, эниклей, жер теплейле.

Къарслары да тауланы зангырдатып,
Къууаналла, морт сыралары татып.

Ингир ала шайтанла да келдиле,
Тойгъа кирип ойнайдыла, кюлдюле.

Нарт Ёрюзмек бир ариугъа эс бурду,
Къыз да анга, къубула, къарай турду.

Дыркъ деп тюшдю ол къыз аны эсине,
Кёп тепсеген эди ол биргесине,

Нарт байрамда, къыл къобузла согъула,
Дауурбасла, къарсла бирча къагъыла.

Эмегенле жукъ сезерле деп къысха:
– Болуш, – деди Ёрюзмек шайтан къызгъа.

– Болушмай а, жаным! – деди ол нартха,
Тынч киребиз биз кёп тюрлю сыфатха.

Тёрт шайтан къыз сиз тёртюгюз болурбуз,
Сиз къачхынчы, ойнай-тепсей турурбуз. –

Танг атаргъа нарт сыфатла алдыла,
Эмегенле жукъ эслемей къалдыла.

Тузакъла уа сылжыралла, кетдиле,
Суу бойнунда атларына жетдиле.

Танг атханлай, шайтан къауум, тас болду,
Гондай жыйын, ачыуундан, мас[ii] болду.

Тюйюшдюле, деу терекле къобарып,
Хахайлалла, кир ичлерин къотарып.

Шырданга уа нартла ыспас этдиле,
Буу мюйюзден тах шинтик ишлетдиле.

Олтуртдула хурмет, даража берип,
Кётюрдюле, намысын бийик кёрюп.

Жесирликге тюшгенлерин айтмазгъа,
Келишдиле, ол ушакъгъа къайтмазгъа.

Алай Шырдан берген сёзюнден тайды,
Халкъгъа талай ётюрюк къошуп жайды:

– Баргъан эдим, юч аманга баш болуп,
Мен болмасам, сылыкълагъа аш болуп

Къаллыкъ эди Нартны юч да онглусу!
Ой да Шырдан, батырланы уллусу!
=





[i] Жизги – асыры татлы, приторный.


[ii] Мас – кеф.
elbars 09.02.2019 16:20:07
Сообщений: 2237
БАТЫРАЗ БЛА НАРТ АРПА


Нарт халкъында сейир арпа бар эди,
Монг тирлиги дуньягъа хапар эди.

Башы киштик къуйругъуча тёгерек,
Жел-жауунда артал жатмай, бир ёрек.[i]

Бир ууучдан бир черен[ii] тирлик берген,
Бир чёп башы чапчакъ[iii] сыра сюздюрген.

Тылы бассанг, артыкъ иги созулгъан,
Гыржыны да артыкъ татыулу болгъан.

Хар къылкъыда тёрт да тизгин бюртюгю,
Ауур эди арпа сабакъны жюгю.

Оракъ жетип, талдыраед беллени,
Бир тохтамай ишлете тирменлени.

Эмегенле, зарлыкъ къысып, къарайла,
Нарт сабанны къурутургъа марайла.

Сейир арпа тау сабанда ёседи,
Ол ачлыкъны кырты жолун кеседи.

Толкъун-толкъун чайкъала сериуюнде,
Къууандырад, жылтырай кюзгю кюнде.

Ол заманда Батыраз жолгъа чыкъды,
Заманында къайтыргъа деп, ашыкъды.

Нарт аскерни саулай жыйып кетеди,
Кюнбатышда бир жерлеге жетеди.

Батыразны къаны, жаны къастданед,
Душманларын титиретген асланед.

Тёгерекде бир жылкъы да къоймады,
Бетин, дейди, бир заманда жоймады.

Нарт эллени жауладан къоруулагъан,
Уугъа барса, доммай бугъа аулагъан,

Жая тартса, садагъын айгъа ийген,
Сюнгю учу бийик булутха тийген,

Жаш нартланы сатыргъа ариу тизген,
Жортуулда тийиншли юлюш юзген,

Алай эди Хымыч улу Батыраз,
Аны кибик нартны кесинде да – аз!

Нарт аскери кёп жигитлик этгенди,
Сора артха, Нартиягъа кетгенди.

Талауурун сюрюп, таргъа киргенди,
Келе келип, элде той-сый кёргенди.

Олтуругъанда, мудахлыкъны эслейди,
Бошму келдим деп, ол кесин терслейди.

Нарт Батыраз былай сорад къартлагъа:
– Эй аланла, не болгъанды нартлагъа?

Жыр айтмайла, тепсемейле, кюлмейле,
Къарайма да, не этерге билмейле.

Суу къуйгъанлай, тоюгъуз бир мудахды,
Бир айтчыгъыз манга, бу не палахды?

– Башха болса сагъышыбыз, оюбуз,
Сыйгъа ушар эди бизни тоюбуз.

Сиз кетгенлей, эмегенле кирдиле,
Сабанланы ариу жетип кёрдюле,

Къанлы душман этерикни этдиле:
Урлукъ алып, от да салып кетдиле.

Къалмагъанды саулай Нартда бир бюртюк,
Ол бедишни биз къалай да кётюрдюк?!

Элибизни берекети къуругъанд,
Ачлыкъ энтда тау артындан къарагъанд. –

Батыразны жортууулу бош эди,
Нарт батыры мудах эди, шош эди.

Жукъу кирмей аны эки кёзюне,
Бек чамлана эди батыр ёзюне.

Нарт арпаны къайтарыргъа, къолуна
Темир таякъ алып кетди жолуна.

Къумда, сууда барды, чыкъды къаягъа,
Кёп жюрюдю, ашалгъынчы таягъы.

Тобугъуна жете ёсюп сакъалы,
Булгъанаед нартны эси, акъылы.

Бир агъачда бир дуппурдан къарагъанд,
Бир аулакъда бир тютюнню марагъанед.

Акъыл этип, ол сакъалын ишлегенд,
Кийик тутуп, аны отда шишлегенд.

Тишлегенд да, таша келе бергенди,
Бир оюнну, эришиуню кёргенди.

Эмегенле тутуша тура элле,
Бири бирин къылыкъсыз ура элле.

Бурунларын хауагъа чюердиле:
– Ас-бус ийис, адам ийис! – дедиле.

Къаркъ-къуркъ эте, бир къара къуш учханды,
Жая тартып, батыр садакъ чанчханды.

Ол къара къуш тюз алларына тюшгенд,
Батыраз да, салам берип, сёлешгенд:

– Къарыуугъуз мардасыз-чексизди, эй,
Къонакъгъа да алаймысыз, деуле?! – дей.

Къарт эмеген нартха жарыкъ болгъанды:
– Уой, хош келгин! – деп саламын алгъанды. –

Бизден чомарт къонакъбай тапмазса сен,
Этибизден татлы эт къапмазса сен.

Алай алгъа къарыуунгу сынайыкъ,
Нарт къонакъгъа андан сора санайыкъ!

– Да сынагъыз, – дейди нарт батыр, – мени!
Чыгъардыла бир уллу эмегенни.

Нарт Батырас аягъындан басханды,
Антау[iv] тенгли быдырындан къысханды.

Айландырып башы бла сызгъанды,
Ташха уруп, къара ичин бузгъанды.

Жарсыгъанча: – Къалай уруп къойдум, – дейд,
Бу харипни не аманла жойдум, – дейд. –

Мени кючюм бек уллуду, жокъ чеги,
Юзюлмесин энтда биринги боюн жиги.

Ол себепден башха сынау къурайыкъ,
Бир илишан сайлайыкъ да, урайыкъ. –

Къуш къанатдан бир тюкчюню алады,
Элтип аны таш юсюне салады.

Эмегенле атып-атып кёрдюле,
Садакъларын терсине жибердиле.

Марар кезиу Батыразгъа жетгенди,
Ол тюкчюкню уруп эки этгенди.

Эмегенле, къарашып, жунчуйдула,
Къуш-муш эте, амалсыз булжуйдула.

Сюймей-сюймей анга намыс этелле,
Къонакъларын юйлерине элтелле.

Сыра къазан тура эди асылып,
Билек тенгли сынжырлагъа тагъылып:

– Жигит эсенг, юсю бла бир чынга! –
Дегендиле эмеген жашла мынга!

Нарт Батыраз таууш этип кекиргенд,
Озгъур къарап, эрляй ары секиргенд.

– Асса, осса! Эй, аманла, къарс! – дегенд,
Къазан эрни тутуп желча тепсегенд.




[i] Ёрек – тик ёре, вертикаль.


[ii] Черен – салам гебен.


[iii] Чапчакъ – чыккырчыкъ, бочонок.


[iv] Антау – уллу гебен.
elbars 09.02.2019 16:21:16
Сообщений: 2237
Нарт Батыраз эрляй бери секиргенд,
Сора доммай бугъа кибик ёкюргенд.

Ол къазанны сермеп алып чапханды,
Гондайланы чач тюклери къопханды.

Бирер терек алып сюелгендиле,
Батыразны зауукъ кюлдюргендиле.

Къазанны да жерге салып тохтагъанд,
Гондайланы аналарын махтагъанд:

– Мени къонакъ болгъанымы унутуп,
Бош къойдугъуз бетигизни къурутуп!

Эмегенле, андан къоркъуп, шош элле:
– Бу оюнла, – дейди батыр, – бош элле.

Юйретирме сизде болгъан боюннга
Келиширча, сейир тюрлю оюннга!

Батыразгъа эт биширип салалла,
Ариу айта, кёлюн алгъан суналла:

– Къара сыра, арпа гыржын а къайда? –
Дейди жигит, – терк болсунла былайда?!

Бу хапарны бизде айтсам, кюлюрле,
Элигизни кийик элча кёрюрле! –

Амаллары болмай, гыржын салалла,
Нарт къонакъгъа къор-садагъа болалла.

Нарт Батыраз ашай-иче келгенди,
Нарт арпадан этилгенин билгенди.

Сора нартны бир отоугъа элтдиле:
– Жат да, солу, – дедиле да кетдиле.

Бир къыз келип былай дейд Батыразгъа:
– Сыйлы къонакъ болгъанса бу арбазгъа,

Кийиминги жууайым, кепдирейим,
Эрттенликге хазыр этип берейим. –

Къыз айтханны жигит этмей болмады,
Сауутларын башха жерде къоймады.

Кече батыр эшитип бир дауурла,
«Не айталла, – деди ол, – бу гяуурла?».

– Нарт къонакъны жояйыкъ! – деди бири,
Унамалла: – Угъай! – деп нёгерлери:

Аны, – дейле, – оюнларын кёрейик,
Андан сара, басынып, ёлтюрейик! –

Нарт Батыраз терк ойлады боллугъун,
Тангнга къалса билди ол жоюллугъун.

Къымыжалай тауушсуз юйден чыкъды,
Арпа черен тургъан жерге ашыкъды.

Тёгерекге сакъ къарай гондай жашла,
Нарт черенден шош алды арпа башла.

Бир жанына сылжыраргъа тебреди,
Эки кючлю эмегенге тюбеди.

Эмегенле нарт батыргъа чапдыла,
Экиси да ажалларын тапдыла.

Жюз эмеген аны ызындан болду,
Бир онусу атышыуда жоюлду.

Нарт Батыраз сора тебреди къачып,
Къаялада жаяу жолчукъла ачып.

Бир тохтаусуз ол Кыртыкга жетеди,
Жютю ташла кесип, къаны кетеди.

Тёгюденде, окълары да бошалып,
Сюегине дери эти ашалып,

Бир дорбуннга кирип, аллын битегенд,
Нарт Батыраз ма алай ёлюп кетгенд.

Къайтаралмад нарт элине арпасын,
Мудах этди нарт пелиуан арбазын…

Чымай улу Ботта уа Тёгюденде,
Бир тешикни кёрген эди ёзенде.

Къозгъай кетип ачса уа, ичи – дорбун,
Юч-тёрт тана сыйыныр гитче дорбун.

Анда, дейди, жата эди бир улан,
Тулпар улан, анадан туума жалан.

Тура эди бузулмай саны-чархы,
Ичиндеча тулпарны жаны-ахы.

Тёшек болуп батыргъа гыйы ташла,
Къолунда уа – айтхылыкъ арпа башла.

Къылкъыланы Ботта, дейди, келтиргенед,
Басхан элни къартларына билдиргенд.

Кёргюзтгенди бюртюклени ныгъышда,
Бу не тюрлю арпад деген сагъышда.

Бюртюклери арпадан аз тюрлю, акъ,
Не азында эки-ючге уллуракъ.

Чымай, дейди, ол Боттаны атасы,
Жерчиликни Басхан элде устасы,

Бюртюклени сепген эди сабаннга,
Нарт арпады деп къууана ол анга.

Юч-тёрт жылда башхала да сепдиле,
Арпа гыржын, арпа сыра этдиле.

Хажиланы чал Чоппа къурманлыкъгъа
Эл ахшысын чакъыргъанды азыкъгъа.

Олтуртханды тёрге Ботта – аппаны,
Айтдыргъанды хапарын нарт арпаны.

Къарт Чолайгъа жюз жыйырма толгъанды,
Акъылы уа тюрленмейин къалгъанды.

Ол айтханды тулпарны ким болгъанын,
Нартла ючюн бергенди деп жаш жанын.

Таулу халкъгъа тынчлыкъ, тюзлюк аз болуду,
Азап сынай, нарт арпасы тас болду.

Унутулмай, тас да болмай жыр къалды,
Таулуланы тирилтирик сыр къалды.
elbars 10.02.2019 16:02:38
Сообщений: 2237
РАЧЫКЪАУ БЛА КЪАРА-ШАУАЙ ОЛ ДУНЬЯДА


Нарт Рачыкъауну аты /айтхылы эди Нартда,
Ким тиер эди анга кючюн сынар муратда?!

Эй, Капказда аз эди анга тенгши болалыкъ,
Бетден бетге тюбешип, сыртын жерге салаллыкъ.

Жюрюй эди итинип кишиликге, эрликге,
Эмегенни окъуна санамай эди тюкге.

Эй, кюнбатыш жанында бир халкъда бир бий чыкъды,
Мазаллы гёжефлени къыйынсынмайын жыкъды.

Рачыкъауну кёргенде, кёлю чыкъы кесинден,
Нартны батыр сыфаты кетмей эди эсинден.

Ачыкъ демлешде нартны хорлаялмазын билди,
Ташатын ёлтюрейим деген акъылгъа келди.

Сакълай, марай кетди да, ол оспар киши бирде,
Бир къабырла къатында отлагъан атын кёрдю.

Рачыкъау намаз къыла, бий марап садакъ атды,
Окъ Рачыкъау батырны, дейд, баууруна батды.

Тулпар киши секирип жангыз жети атлады,
Дагъыда бир окъ тийип, Рачыкъауну къаплады.

Нарт батырны ёлюгюн асырамай кетди бий:
«Муратыма жетдим!» деп, уллу къууанч этди бий.

Рачыкъауну тулпары юйю таба чапханды,
Арбаздагъы быкъыда сауутланы къапханды.

Кёз жашлары тёгюле, ызына чапханды ат.
Палах болгъанын билип, сагъайгъанды жамауат.

Нарт улална олсагъат ары къууулгъандыла,
Батырны ёлюгюне тюртюлюп къалгъандыла.

– Эй, аланла, батырны аламатды да аты –
Атны кёкюрегинде барды эки къанаты.

Быллай тарпан иеси ёлсе кеси да къалмаз,
Экисин да къабыргъа бирге салмай жарамаз.

Сары тарпан алайда аууп ёлюп къалды, дейд,
Экисин да нарт жыйын бир къабыргъа салды, дейд…

Ол бий башха батырны эшитгенди да атын,
Ёлтюрюге тебрегенд ол нартны да жашыртын.

Бий Шауайны элинде аны марап айланды,
Кёрмеди да, узакъда болгъанына ийнанды.

Жилян жюрегин зарлыкъ, огъурсузлукъ да бийлеп:
– Сени тапмады эсем, кесинг келирсе излеп! –

Деди да нарт Шауайны жылкъычысын ёлтюрдю,
Ёлтюрдю да, ёлюгюн Тюпсюз кёлге келтирди.

Нарт батыр жортууулдан къайтханлайын, дейди, чынг
Аллын соргъаны жылкъы болду: – Тейри, жылкъычынг

Тасды, ансы жылкъынгы жокъду аз да хатасы:
Жанлы тутханы, ёзге, жардан кетгени, тасы.

Аны бауурландырып бир залим киши атха,
Алып кетген хапары барды дедиле нартха.

– Да мен Алауган улу болмайым, – дегенд батыр, –
Къаздырмасам кесине тишлери бла къабыр!

Кёп жерге барып батыр, ыз табалмай, къыйналды,
Бир къабырланы кёрюп, кече алайда къалды.

«Бюгече Тейри бла къонагъынгма», – дегенди,
Жамчысына чулгъанып, терен жукъу этгенди.

Бир заманда тюшюнде бир сейир иш болады:
«Уой, Рачыкъау, кел!» – деген тунукъ ауаз чыгъады.

«Тейри бла къонагъым барды, бу жол баралмам,
Мен биргегизге рахат, аш тата, олтуралмам».

«Сора къонагъынгы да алып, келе кел бери, –
Дейд, – ахшы кишилени хап-хазырды жерлери». –

Шауай бла Рачыкъау кирелле бир къалагъа,
Айтырча артыкъ жарыкъ тюбемейле алагъа.

Эшикден кирген жерде олтурталла жашланы,
Тигим этип берелле экисине ашланы.

Сый бошала, нарт Шауай жатхан жерине келди,
Биягъы тунукъ ауаз аны акъылын бёлдю:

«Къалада кёргенлеринг – Тейриге табыннганла,
Дуньядан эртте кетген, нарт адет тутхан жанла.

Жылкъычынг ёлгенд, салын Тюпсюз кёлде табарса,
Ашын-ташын да этип, ызындан тап къарарса.

Нарт Рачыкъаугъа ирик союп, лёкъум да юлеш,
Биягъы бери келип, сен Рачыкъаугъа сёлеш,

Сора жатарса, – деди, – алышмайын жеринги,
Ол заманда айтырма не, къалай этеринги». –

Шауай айтылгъанланы этип, артха къайтханды,
«Тейри бла къонакъма», – деп, алайда жатханды.

Биягъы Рачыкъауну байрамгъа чакъырдыла,
Сёлешгинчи юч кере, была тепмей турдула.

Ол жол салам бергенде, къопмагъан эди киши,
Бу жол а башха тюрлю болду батырны иши.

Сыйын, намысын кёрюп, ётдюрдюле тёрлеге,
Энди Рачыкъау тигим эте эди бирлеге.

Къара-Шауай къууанды, нарт тойгъа-сыйгъа къарап,
Ол этген къайгъы ашны нарт шуёхуна жарап.

Сыйдан сора эки нарт къабырлагъа къайтханды,
Ыспас эте, Рачыкъау нарт Шауайгъа айтханды:

– Мен ёлгенимли бери садакъа ашай эдим,
Къайгъы ашым этилмей, мискиннге ушай эдим.

Эй, сени хайырынгдан энди аз да ач болмам,
Садакъагъа таянып, тенглеримден уялмам.
elbars 10.02.2019 16:03:12
Сообщений: 2237
Батыш таба барырса, зыккыл кийимле кийип,
Бир пакъыр адам кибик, башынгы жерге ийип.

Эки тюклю къолун да базыкъ белине атып,
Орамны биреу келир, хар тутханын ууатып.

Къычырыкъ-хахай этип, халкъ орамдан думп болур:
«Не сирелип тураса, сен а?!» – деп, сорур обур.

«Ахшы кишиге ахшы жылкъычы керек болур,
Ахшы жалчысы болгъан кече къайгъысыз солур!» –

Де да, батырлыгъынга ол сейир этип къалыр,
Сагъыш эте турмай ол, жылкъычы этип алыр.

Тап тюшерин – обурду – сабыр сакълап турурса,
Кеси къылычы бла бир керечик урурса.

Жылкъычынгы, мени да ёлтюргенни жоярса,
Жаныбызны къан бла, – дейд, – тёлетип къоярса! –

Нарт Шауайны Рачыкъау айтханлай болду иши,
Бир кесекден кесине нёгер этди ол киши.

Кюнлени бир кюнюнде узакъ жолгъа кетелле,
Бир акъ уллу сарайгъа, ингир бола, жетелле.

Сора келед бир къызны къолтукъ тюбюне алып:
– Тукъумуму къурутдунг! – дей эди къыз, таралып.

– Гаянгы жыртхынчы, жап! – деп къызгъа бий тюрт этди,
Сора жылкъычысына аш, сыра да келтиртди.

Ашады, ичди, тойду, сора быдырын сылай,
Жалчысына бурулуп, къаты буюрду былай:

– Мен бир кесек солуюм, жукъум келип турады,
Сен а сакъ бол бу къызгъа, – деп, бий мыйыкъ бурады.

Бурады да, хурулдайд сыра татыгъан обур.
Шауай аны къылычын къынындан алад сабыр.

Сора, юсюне туруп, Шауай уллу сёлешед:
– Эй, тур, келди ажалынг! – деп, зыккылларын тешед. –

Рачыкъауну ёлтюрдюнг, къоркъакъ кибик, ташатын,
Жылкъычымы да жоюп асыры пох ашаднг.

Обурлугъунг болушмаз, жек къылычынг – къолумда,
Бу жарлы къыз – онгумда, жюрегим а – солумда.

Экиси да жазанга жетдир деп тилейдиле,
Тюз сенича къаничле итледе тюбейдиле. –

Бий секирип къобады, къамасын жылтыратып,
Шауай аны сермейди, хауаны къалтыратып.

Бий къычырыкъ этеди: – Термилтме да, энтда ур!
Шауай: – Жауну бир кере уруучума! – деди сур.

– Эй-уой, сен Рачыкъауну къабырына баргъанса,
Сен ёз къылычым бла мени андан ургъанса! –

Алай айтып залим бий, бек термилип ёлгенди,
Ол ариу къыз Шауайгъа, жиляй, былай дегенди:

– Бизни тукъумубузда, кёкде жарыкъ жулдузла
Кибик бир кёп эдиле, ариу субайсан къызла.

Жете келген къызланы алып кетип тургъанды,
Артыкълыкъ этип, бизни кёбюбюзню къыргъанды. –

Къызны намысы бла къайтаргъанд анасына,
Сора къайтып келгенди туугъан босагъасына.

Жашаялмай, ёлгенед Рачыкъауну бийчеси,
Жашчыгъы къалгъан эди таш юйде жангыз кеси.
elbars 11.02.2019 18:29:42
Сообщений: 2237
Ж Ы Й Ы Р М А А Л Т Ы Н Ч Ы К Е С Е Г И

НАРТ СОСУРУКЪНУ КЪАТЫН АЛЫУУ


АРИУ АКЪБИЛЕК


Алауган иги бла айтдыргъан эди атын,
Эки эди жюреги, экиси да чий алтын.

Нарт элде Алауганга эрлик бла жетген жокъ,
Ал заманда тозса да, артда кёлю хошед, токъ.

Экижюрек Алауган ариу киши болгъанды,
Кезиулеп, заманында тогъуз къаты алгъанды.

Эмеген къатынындан тууду Шауай-пелиуан,
Хункур ханны къызындан – эки къыз, эки улан.

Нёгер бла Батыртуу, ол жашланы атлары.
Акъбилек бла Гоша, дейд, къыз аламатлары.

«Акъбилекге кёз тиер!» – деп къоркъады анасы,
Къарангыда чыгъады юйден ариу баласы.

Акъбилек баргъан эди Айыучу деген нартха,
Разы тюйюл эдиле ол батыр этген затха.

Уллу Камны бойнунда, тик къалада жашады.
Байлыгъын къыстыргъандан, бош жарлыгъа ушады.

Ат белинден тюшмеди сабийликден-баладан,
Къара къушча къарады тёгерекге къаладан.

Жылкъылары сыйынмай, сыртха, тюзге, жайлыкъгъа,
Къырс жаны кирип эди къаласында байлыкъгъа.

Сыйыныргъа унамай Нарт Тёреге, оноугъа,
Барып тургъанд ай сайын кёнчекликге, тоноугъа.

Этди ишин-жумушун жалан кеси сюйгенлей,
Къара къадыргъа минип, чола жылкъы сюргенлей.

Ай жарыкъ жая эди Акъбилекни билеги,
Къырс Айыучуну анга былай эди тилеги:

Талауур бла келдим; суу къутуруп барад да,
Уллу Камны бир жарыт, билегинги къарат да! –

Акъбилег а билегин терезеден къаратып,
Ётдюре эди аны, тёгерекни жарытып.

Сора ол, сыра тарта, махтаныргъа сюйгенди,
Акъбилег а, – насыпсыз, ол ичинден кюйгенди.

Эр хунери артал да къуруп эди кишини,
Сабий кюсеп, къызгъанды Акъбилекни ёшюню.

Эр жылыун кёрмейин, сагъышха кетип башы,
Жашай эди Акъбилек, жарымай кёзю-къашы.

Жатмаучеди Айыучу Акъбилекни къойнунда,
Алай жашай эди ол Уллу Камны бойнунда.

Бир ауукъ заман ётдю, жукъ тюрленмейин алай,
Бир жауунлу жай келди, жерни ырхыла талай.

Айыучу къаласына бегитилип талгъанды,
Жигитликлерин санай, махтаныргъа къалгъанды.

Андан ары тёзалмай, Акъбилек былай дегенд:
– Нек махтайса кесинги, Айыучу, алай? – дегенд. –

Мен болмасам сен суудан къалай ётерик эдинг,
Къарангыда, туманда, сен не этерик эдинг? –

Оспар кёллю кишиге, тиширыуну сёзлери
Ётдюле да, ачыудан жандыла, дейд, кёзлери.

– Сени таныгъынчы да, талауургъа баргъанма,
Уллу Кам кёпюрюнден, ёте-ёте тургъанма.

Алай уллу да болмаз сени манга керегинг,
Кёрчю, мутхуздан мутхуз бола барад билегинг!

Мени хурем[i] толуду сыйлы алтын-кюмюшден,
Жарты къалып бир кюбюр къарайд къала мюйюшден.

Аны да бир толтурсам, ал сёзюмю эсинге,
Къажар патчахны къызын келтирирме юсюнге.

Сыйлы киеу болурма Къажарны патчахына.
Бир ауукъдан, тайдырып, олтурурма тахына! –

Алай айтып, биягъы талауургъа кетгенди,
Акъбилекни жюрегин оспар мууал этгенди.

Талай кюн тургъанды къыз, жарсый, кюе, ёкюне.
Анасына айтыргъа уялгъанды бетине.

Айыучу уа, жылкъыла сюрюп келе узакъдан
Бир эмеген сюрюуге тюбегенди аулакъда.

Къоркъмайын, уруп баргъанд ол сюрюуню юсюне,
Алтын юлеше кёрюп, хыйла тюшдю эсине.

– Эй, кёп болсун! – деп батыр, эрляй бергенди салам. –
Эй, сыйлыла, сыйлайым, барды аламат сырам! –

Гъыйгъа[ii] къошулгъан сыра ичиргнелей алагъа,
Хурулдашып башлайдыла, селегейлери агъа.

Терен жукълатып, батыр тайдырды да башларын,
Артмакъларына жыйды алтын, кюмюш ташларын.

Юйюне жетип келе, кёк жашнай, шибля урду,
Айыучу жылкъыларын черек жагъагъа бурду.

Акъбилек отоуунда Айыучуну сагъына,
Кюмюш къонгуроу таууш чалынды къулагъына.

Къадырны къонгуроуун къыз узакъдан таныды,
– Къалай ётеригинги кёрейим! – деп жаныды.

Аны билек жарыгъы дуу жандырды кечени,
Айыучу да тирилди табарма деп кечиуню.

Алып къойду сора къыз терезеден билегин,
Алай къыйнап тургъаны ючюн жарлы жюрегин.

Биягъыча, къарангы чарс чапды кёзлерине,
Сокъуранды Айыучу ачытхын сёзлерине,

Айыучу батыр эди, жылкъыны суугъа урду,
Уллу Кам бютюн да бек кётюрюлдю, къутурду.





[i] Хуре – патчахланы алтын толу кюбюрлери.


[ii] Гъыйгъа – уулу ханс.
elbars 11.02.2019 18:30:25
Сообщений: 2237
Къарангыда къадыры абынды да, къабылды,
Нартны оту кёмюлдю, эшиги да жабылды.

Суу, элте барып аны, урду бир уллу ташха,
Жауунг къарагъа эди ол кечеги къатышха.

Къырсны алтын-кюмюшю терк сууда эрип къалды,
Ала чабакъны сырты алтын бет алай алды.

Уллу Кам да шошая, танг атып, кюн аязды,
Къыз этгенине жарсып, жангыз кечеге азды.

Айыучуну ёлюгюн шапалары жагъада,
Тапдыла да, келтирип, асрадыла талада.

Акъбилек Айыучуну къабырына жюрюйдю,
Къатылыкъ этгенине жюреги бек эрийди.

Биягъы ариу бийче келди жиляу этерге,
Сакъ жауун жетип, тюшдю къаласына кетерге.

Ызындан жетди аны бир кюбе кийген атлы,
Темир санлы эди ол, элгендирир сыфатлы.

Тулпар атындан тюшюп, жаш аллына баргъанды,
Салам берип: – Ол къабыр кимниди? – деп соргъанды.

– Нарт эрими, – дегенди, – айтхылыкъ Айыучуну,
Кёзю къарагъан затны сыйырып алыучуну.

– Жибигенсе, кир жамчы тюбюне, – дегенди жаш
Ийменсе да, ышыкъгъа къысылгъанды къаракъаш.

Сора: – Кимсе? – дейди къыз, таныргъа сюйюп аны.
– Сосурукъма, ариу, – дейд, – Ёрюзмекни уланы.

Субай Акъбилек сезе чынты эрни жылыуун,
Эси ауаргъа жетип, ала эди солуун.

Да кёзден кёзге къарай, бир бирлерин сюйдюле,
Ол къызыу эринлери бир бирине тийдиле.

Бир бирлерин ийнакълай, уппаш-уккаш этдиле,
Кюйнеу къызыулугъунда мардаданмы ётдюле?

– Ой, Тейри урсун мени! – деди ариу Акъбилек, –
Жашай эсенг, татыуу былай болургъа керек!

Айыучу, къабырынгда бир да тынчлыкъ тапмагъын,
Элпек къайгъы ашынгдан жангыз бурху къапмагъын! –

Ачыуланып, къаладан ол жугар алып къайтды,
Эрини къабырына юч аууз топуракъ атды.

Акъбилекни Сосурукъ алып келди юйюне,
Сатанай-бийче аны келин этди, сюйюне.

Ол Аликлагъа киеу, къалагъа – ие болду,
Хуреге, жылкъылагъа, маллагъа ие болду.

Сора, рысхысы бла уллу жыйын къурады,
Сыйыннгысыз байлыгъы бий болургъа жарады.
elbars 12.02.2019 17:59:32
Сообщений: 2237
РАЧЫКЪАУ УЛУ АТАБИЙ БЛА АГЪАЧ ГОШАСЫ НАРАТ


Нарт Чюмедий улу батыр Рачыкъау – нарт улусу,
Батырланы ичлеринде чынты да къарыулусу,

Атабийни – тулпар жашын – сабийлей ёксюз этди,
Ол ташадан учхан окъдан ажымлы ёлюп кетди...

Атабийди тогъуз таугъа аты айтылгъан улан,
Бек гиртчиди: къуру къоллу бир да келмейди уудан.

Жаш эсе да, ол биледи уучулукъ амалларын.
Ол артыкъгъа ёлтюрмейди Апсатыны маларын.

Ол от этип, шишлик ашай, чаууллада къалады,
Энди сакъал-мыйыкъ ура, онжети жыл болады.

Апсаты да чомарт эди ёксюз ёсген балагъа…
Марал сюрюп чыкъгъанды ол бир кюн эркин талагъа.

Къош салыргъа, мал жаяргъа аламат тала эди,
Жер кёгере, жаз башында бери келирге деди.

Ауулдан узакъ болса да аламат эркин жайлыкъ,
Тирнеклиге, кёл салгъаннга кёп эди мында байлыкъ.

Иш къыйыны жунчутмагъан, жангызлай ёсген сабий,
Кёк талада къош салгъанды: базгъын эди Атабий.

Кючлю басхан парийлери кютгендиле сюрюуюн,
Ахыры бла къойгъанды энди уугъа жюрюуюн.

Бир кюн улан суу алыргъа кёк кезлеуге баргъанды,
Жагъа къумда чарыкъ ызла кёрюп, сейир болгъанды.

Тёгереги агъач, таула, эки кюн – элге дери.
Сора къайдан чыкъгъандыла тиширыу ызла бери?

Бугъуп, терек артларындан къараса да Атабий,
Жан къымылдап кёрмегенди, – мараса да Атабий.

Излегенин табарындан тюнгюлгенди, дейд, улан.
«Къой, кёзюме кёрюннгенди!» – деп кюлгенди, дейд, улан.

Алайлайын аны сеийр тынгысызлыкъ алгъанды,
Кёз бакъгъанлай, ол элия ургъан кибик болгъанды.

Къолу бла узалгъанлай жетерик жерде бир къыз,
Уой, ышара тура эди, ариу эди мардасыз.

Кюн талада эркин ёсген субай нарат – санлары.
Жаягъына къызыл уруп, къанатлача къоллары.

Кирпиклери кёзлерине ауана этип, – узун.
Аланы тюплерине уа – эки асман жулдузу.

Элли къыздан башхалыгъы – эшмелери жокъ эди.
Жерге жете узун чачы, ёшюнлери токъ эди.

Къойчу улан, эс жыялмай, айтыргъа табалмай сёз,
Бир да амалсыз болгъанды, ариудан алалмай кёз.

Къойчу улан эс жыйса да, тили бюлдюргю эте:
– Кимсе, ариу – деп соргъанды, – не этесе чегетде?

– Атым Нарат, – дегенди къыз, – атам – Агъач Иеси. –
Болмай бир бузукъчугъу да, бир тапчыгъед хар неси.

– Атабийме мен а, – дейди, ариугъа кетип эси.
Андан сора кюн оздурмай тюбешелле экиси.

Къыз неден да бек чегетде айланыргъа сюйгенди,
Хар чыпчыкъны, хар кийикни таныгъанды, билгенди.

Гитче чёпден, хансдан башлап къарт тереклеге дери
Сейир ариу чегет къызгъа сый бергенди хар бири.

Къызны келе кёрселе уа, анга жол бергендиле,
Деу, мазаллы терекле да намысын кёргендиле.

Гюллю кырдык, кюйюз болуп, тёшелгенди жолуна.
Кёгет терек жемишлерин узатханды къолуна.

Кюнле оза, кетгенлери кёрюнмей, жетгенди кюз.
Суу бойнунда къайын агъач – согъулгъан къажар кюйюз.

Къой сюрюуюн эл тийреге эндирир заман болуп,
Къыз къойчуну ашыргъанды жашил кёзлери толуп.

– Жаз къайтып келсенг, – дегенди, – мени агъачда изле.
Наным, сен мени унутма, бошдула асыу сёзле. –

Алай айтып, жиляй-жиляй, чабып кетенди гоша.
Кюн жаугъанды, жюрегине ауур мудахлыкъ къоша.

Къышхы сууукъ кечеледе от жагъада олтуруп,
Эсгергенди гоша къызны, кёлюн насып толтуруп.

От жылыуу жюрегинде къозгъай ариу сагъышын,
Ашыкъдыра эди улан мардасыз узун къышын.

«Мен жылыда олтурама, иги муратла эте,
Бийче къыз а къалай болур къарлы, желли чегетде? –

Къайгъыра да, алай ойлай, гоша къызны юсюнден,
Ариулугъу кетмегенди не азгъа да эсинден.

Кече, кюн да бийче болуп аны сагъышы-сыры,
Сыбызгъысын таралтханды, жюрегин къозгъай жыры.

Бир кече уа, тёзюп болмай, шуёху Бёрюшаннга
Къызны хапарын айтханды, жюрегин ачханд анга.

Токълу тоймаз тогъуз кюнле[i], утла[ii], жутла[iii] да озуп,
Балдражюз[iv] гынтты этсе да, къарыуу-кючю тозуп,

Этеклери боран эте, ол да жогъалды къачып.
Жаз жетгенди, кюн жарыгъын, жылыуун жерге чачып.

Кёк ургъанлай жер бетине, жаш келгенди къошуна,
Насыбына, къууанчына тынгысызлыкъ къошула.

Ол къойларын жаяр-жаймаз, ашыкъгъанды шауданнга,
Бийчени келе кёгенди, кюнча ышара анга.

Тансыкълары тейри къылыч болуп, эки жюрекден
Жайылгъанды да жаугъанды нюр болуп чууакъ кёкден.

Кюн да тохтап къарагъанды, насып тилей алагъа.
Аллай рахатлыкъ келгенди сора сюйген жанлагъа.

Хар кюн сайын Нарат къошха келип, эчки саугъанды,
Бишлакъ сыгъып, кийим тигип, аш биширип салгъанды.





[i] Токълу тоймаз тогъуз кюнле – декабрь айны эм къысха кюнлери.


[ii] Ут – ол къыш жерин бызлатып, малланы ачдан къырады.


[iii] Жут – ол терен къар жаудуруп, малланы ачдан къырады.


[iv] Балдражюз – къыш бла жаз айырылыр аллы сууукъла.
Изменено: elbars - 12.02.2019 18:00:08
elbars 12.02.2019 18:00:58
Сообщений: 2237
Не ишге да къолу ариу жарашханды гошаны,
Кёрмегенди къойчу улан ишсиз олтуруп аны.

Къудуретни ариулугъу жаннетдеча сундура,
Къой кютгенди, сюймеклиги жаш кёлюн учундура.

Къыз келсе уа, тёгерегин маралла, журла къуршап,
Кёк да, жер да къала эди сейир жомакъгъа ушап.

Бир кюн къошха Атабийни тенги Бёрюшан келип,
Бийче къызны кёргенди да, ол къалгъанды сирелип.

Жан тенгин да сакълай турмай, бурулгъанды ызына.
Ол къууатсыз кёрюннгенди сыйлы чегет къызына.

Ингир жетип, къой сюрюуюн жаш дуркъугъа ургъанды.
Ол бийчени мудах кёрюп, не болгъанын соргъанды.

Къыз айтханды бир къутсузну къошха келип кетгенин,
Атабий а сезменеди келген тенги экенин.

Бёрюшан а, къайтып келе, жол узуну кёзюне
Къыздан сора жукъ кёрюнмей, дерт къоннганды эсине.

Жюрегин зарлыкъ алгъанды тенгине Бёрбшанны.
Къалай къояр ёксюз жашха жулдузча ариу жанны!

Атабий а, жаны кирип къызны алай сюйгенди.
Аны кёрмей бир кюн къалса, кюню мудах тийгенди.

Юйленейик десе, бийче кёп тургъанды унамай:
«Элде къалай жашарыкъма, дегенд, – сизге ушамай?

Не дерикме биреу тукъум-жугъунг кимди, къыз, десе?
Былай тынчлыкълы болмазмы, багъалым, андан эсе?» –

Хау, тургъанды къыз унамай, аны чурумгъа тутуп.
Ахырында «хо» дегенди къыз, несин да унутуп.

Сюймекликни кючю алай уллу – къая тепдирир,
Жети кёкге чыгъып кетип, андан жулдуз эндирир.

Тау сууланы артха буруп, боранны тутуп тыяр,
Элияны сермеп алып, терсликни башын къыяр.

– Бар, – дегенди къыз, – атама, бар да, адетде тиле! –
Уллу Тейри угъай демез, ниетибизни биле!

– Да атангы табалсам а, танып терен чегетде.
Жол таныт да, – дегенди жаш, – хау, тилейим адетде!

– Бу жолчукъну тутуп барсанг, жол сени анга элтир.
Ханым-наным, сур атамдан сен разылыгъын келтир.

Жюзюк ташны къалпакъ этип тургъан терек кёрюрсе,
Ол атамды, сен баш уруп, анга салам берирсе.

Хайда, энди ахшы жолгъа Тейри насып жорасын,
Аллыбызда тыйгъычланы бары бирден къорасын! –

Дегенди да, жаш кетгенди ахшы къууумла этип,
Баш ийгенди, таш къалпакълы бир деу наратха, жетип.

Нарат адам сыфатына кирип къойчу уланнга
Хошкелди этгенди, сора былай соргъанды анга:

– Не жюрюйсе, къоркъмаз жигит бу агъач теренинде,
Жумушунгму барды манга? – уятдынг терегимде.

Атабий а жукъ да айтмай, дейд, Чегет Иесине
Мал сойгъанды, адетдеча, жумушата кесине.

Атабийни бу ишине Чегет Иеси – разы.
Улан къызын тилегенди, жарыкълыгъына базып.

– Хо, – дегенди жашха Чегет Иеси, алай а кёп
Тилегенди къалынына, къызчыгъым гошады деп.

Къойчу улан кюрешгенди тюшюрюрге къалынын,
Ууакъ-ууакъ берейим деп тилегенди жалынып.

– Ахшы улан, хар сёзюме шагъат жарыкъ Голлуду.
Къыз къалыны мен айтхандан он кере да уллуду.

Къызны алыр муратынгы къалынынг бла бегит.
Бар, – дегенди. – Уллу Тейри болушсун, къоркъмаз жигит! –

Ёксюз ёсген ишчи жашны тиймез ючюн жанына
«Хау» дегенди, угъайлатып бералмаз къалынына.

Ансы Чегет гоша къызын ёллюк адамгъа къалай
Берир эди, Тейри кибик Агъач Иеси? Угъай!

Улан кёп сагъыш этгенди, кетип бара алайдан.
Аллай ауур къалынны ол, уой, къалай тапсын, къайдан?

Тау Артына, андан ары Рум ханлыкъгъа жетерге
Таукел болгъанд батыр улан – къалын ахча этерге.

Айырыла туруп, гоша Атабийге: – Мен сени
Нарат къабымда сакъларма, жиляп санай кюнлени,

Сен къайтып келсенг а, наным, бу мен сюелген жерде
Ёсерик субай наратха: «Мен келгенме, Нарат!» – де.

Алай айтсанг, терк окъуна къайтырма сыфатыма.
Хайда, наным, ахшы жолгъа, къалын келтир атама. –

Алай айтып къыз олсагъат бурулгъанды терекге,
Аякълары, тамыр ийип, кетгендиле тереннге.

Къоллары уа, бармакъ сайын, бутакъла болгъандыла,
Жашха мудах узатылып, шош шууулдагъандыла.

Чыпчыкъчыкъла къоннгандыла, мудах жырлай, юсюне,
Буула, журла кюйгендиле, жыйылып гюренине.

Атабий малын сатханды, атланып кетгенди ол.
Чегет къызны Бёрюшаннга аманат этгенди ол.

Аны антлы, алдамазлыкъ, сатмазлыкъ тенги суна:
«Киши кесип къоймасын!» – деп тилегенди досуна.

Жаш кёзден да ташайгъынчы, Чегет къызны юйюне
Жыяр къайгъыгъа киргенди, насыбына сюйюне.

Киеу нёгер жыйгъанды ол, ахча бергенд алагъа.
Ат солутмай жетгендиле эрттен бла талагъа.

Ол, Атабий айтхан кибик, субай наратны излеп
Тапханды да, сёлешгенди: «Мен келгенме, Нарат», – деп.

Къыз аллына сюелгенлей, Бёрюшан аны сермеп
Ат бойнуна терк алгъанды: «Энди сен менисе!» – деп.
elbars 12.02.2019 18:01:32
Сообщений: 2237
Алайдан мукъут болгъанды, мудах зынгырдай шаудан.
Чегет а гюрюлдегенди, жел жетген кибик таудан.

Атлыланы атларындан терек бутакъла уруп,
Къагъып, согъуп атхандыла, ачыуланып, къутуруп.

Наратланы бутакълары жырта-соя бетлерин
Терк унутдургъандыла эрликлерин, ётлерин.

Бёрюшан да, жыйыны да тамам жунчугъандыла,
Чегет къызны сыйыртып, дейд, агъачдан чыкъгъандыла.

Бёрюшанны бедишлиги сау элге хапар болуп,
Нарат къызны ариулугъу жыр болуп, ийнар болуп,

Жашла нарат чегетлеге жайылгъандыла бирден,
Излей ариу агъач къызны – умутлу болуп нюрден.

Бир улан да табалмады насып юлюш кесине.
Тапханны да, ол къыз болуп, урунмады кёзюне.

Оспар жыйын Чегет къызны жюрегин бек къыйнады,
Анга Чегет Иесини сарыуу бек къайнады.

Чалгъы чалыу бошалгъынчы тохтамай жаугъанды къар.
Элни къыйынлыкъ басханды, болмай къутулур мадар.

Элге ауруу, ачлыкъ кирип, къыйылгъанды талай сан.
Къартла тилек этгендиле Кёк Тейри аурут деп жан!

Нарат къызны атын иш да сагъынмазгъа буюруп,
Къартла къаты болгъандыла, ныгъышда кенгеш къуруп.

Айла, жылла озгъандыла, тюзеле элде жашау.
Атабий къайтып келгенди, къыйналгъан эсе да, сау.

Жашлай кетип, ол ызына къайтханды киши болуп,
Бай да болуп, тёрт саны да жара тапладан толуп.

Атабийни хапарына – бирча кетип эслери,
Олтургъандыла, чачылмай, элчиле кечге дери.

Сора антлы тенгин кёрмей, андан хапар соргъанды.
Болгъан ишни эшитгенлей, ол секирип тургъанды:

– Шуёхлукъну алай бузгъан антсызны къоймазма сау!
Къыз намысын тергемеген болургъа керекди шау! –

Алай айтып, атланнганды бош ашырмай кечесин.
Излегенди, тапмагъанды жандан сюйген бийчесин.

Бийче нарат болгъан жерде эски чарыкъдан башха
Жукъ да тапмай, ол тюйгенди къыйылы башын ташха.

Сынсыгъанды, улугъанды аны халал жюреги.
Не бек излеп кюрешсе да, табылмады тереги.

Излеп жюзюк терекни да тапмады хайран жигит.
Айланнганды ол чегетде – кече – бёрю, кюндюз – ит.

Не ашамай неда ичмей жаш тереклени сылай,
Сёлешгенди хар бирине ауара киши былай:

«Нарат, жаным, мен келгенме, чыкъ, бизге насып жорай»…
«Нарат, жаным, кеч» – дегенди, сёзю бошуна къорай.

Бир кюн а тюбеп къалгъанды тар жолда душманына,
Ол къамасын сууургъанды, бояйым деп къанына.

Бёрюшанны сабийлери, къатыны да – арбада.
Къама къыннга къайтмаз энди, къан тёгюлмей арада.

Эки къама чалишгенди, жокъду дертни мардасы.
Бир кесекден чартлагъанды Бёрюшанны къамасы.

Сабийлеге жетип кёзю, тохтагъанды Атабий:
Атасыны итлигинден бош апчымасын сабий.

Жюреги ачы чанчса да, къамасын къыннга салып,
Атабий кетип къалгъанды, Бёрюшан борчлу къалып.

Жай кетгенди, къач тюшгенди, къыш жетгенди, жомакълап.
Ызындан а жаз келгенди дюн-дуньяны омакълап.

Жай жетгенди бягъыча, кюз а - дайым ызындан.
Излегенди жаш тюнгюлмей, кюн нюрлю жулдузундан.

Он, дагъыда он, дагъыда… Жыл киргенди арагъа.
Дарман жокъду сау дуньяда сёз тюшюрген жарагъа.

Эл къарты салып келенди Атбийни къошуна.
– Элге жыйыл – дегендиле, – къой, къыйналма бошуна.

Нарат эртте эрде болур, турма сен былай этип,
Неда жашай болур башха узакъ агъачха кетип.

Атабий, ол жаш къыз, сен а – бели ийилген киши.
Хайда, сюймеклик тюйюлдю къарт къарыусузну иши. –

Атабий тою болур деп анга ийнанып угъай,
Агъач къызны жулдуз нюрлю кёзюне къарап алай,

Кечгинлик да тилеп андан, кетергеди мураты:
Да адамла болгъандыла анга мардасыз къаты.

Сыфатын бир жангыз кёрюп, бир эшитип ауазын
Кетергеди, болмаз къалса – кёрюрге аякъ ызын.

Гырхы къолу бла сылай, ийилип уппа эте,
Ол шош ёлюр эди, ахыр кёз жашы бла кете.

Къартла элге къайтхандыла, Атабий а биягъы
Къызны излерге къалгъанды, къыйнап атлай аягъы.

Ол Наратны эм биринчи кёрген жерине барып
Олтургъанды кезлеу къаты назы тюкгючге, арып.

Ол толмагъан муратларын шош тюшюре эсине,
Аяз уруп, агъызгъанды бир чапыракъ юсюне…

Элчи жашла, жокълай келип, тапхандыла жарлыны:
Чапыракъла юсюн басып тура эдиле аны.

Къатында уа – чарыкъ ызла, жокъ андан сора бир жукъ.
Наратдан суугъа тамгъанды балаууз жилямукъчукъ.
elbars 13.02.2019 18:32:04
Сообщений: 2237

КИЙИК КЪЫЗ БЛА УУЧУ


Лаула деген – Тауасны кимилдиси,
Аламатды ол батырны хар неси.

Къажымагъан пелиуан уучуду ол,
Кийик малны халек къырыучуду ол.

Ол уучуду кеси кибик туумагъан,
Кийик болуп жокъду Лаула къуумагъан.

Атхан огъу тюзге-желге кетмеген,
Кийик уча кётюрмейин ётмеген.

Юйю-журту, – къолайлыды мараучу,
Кийиклени башларындан къараучу.

Апсатыны сюрюулерин санаучу,
Кийиклени бешлилерин сайлаучу.

Чырайлыды: ариу саны, сыфаты.
Жокъду аны халында чюйре заты.

Жигит Лаула къая жухча туурады,
Нек эсе да къатын алмай турады.

Жашды дерге, энди Лаула жаш тюйюл,
Къартды дерча алыкъа акъбаш тюйюл.

«Къатын ал!» – деп къысса жарлы анасы:
Быллай сылтау эте болгъанд баласы:

«Кёзюм къарар къыз ёзенде кёрмейме,
Бирине да сайлаууму бермейме.

Санга къарар къыз мен тауда билмейме,
Аны ючюн келин алып келмейме».

Тиширыула чам-оюн бла кючлеп,
Къакъды-сокъду этгендиле бедишлеп:

– Кимди, кюнюм, садагъы тюз урмагъан,
Тауда-сыртда борбайлары тутмагъан?

– Ким боллукъду Лаула тура, мараусуз,
Ким боллукъду, Лаула тура, жарыусуз!

– Кимди, кюнюм, дорбунлада къалыучу?
Къатын алмай, къарт анасы талыучу?

– Ким боллукъду, Лаула тура, тыкыркъол!
Къарт анасын аяй билмеген да – ол! –

«Къыркъма-къыркъда къатынсыз тургъан Лаула,
Сангадыла бу бедишле, бу даула». –

Десе да, ол къатын-къыз а алмагъанд,
Бирине да аны кёлю къалмагъанд.

Аны къой да, белине тизип келген
Жаз тауугъун, жумаругъун, тюбеген

Келинлеге, къызлагъа бере эди,
Хар бирини намысын кёре эди.

Лаула, уугъа кече бла баргъанды,
Жалаулада, сайлап, кийик ургъанды.

Чынгылладан учургъанды энишге,
Огъу жазып, къалмагъанды бедишге.

Шишлик этип, ашап-тоюп, солугъанд,
Сызгъа сууну жагъасында созулгъанд.

Акъ таулагъа, учхурлагъа сюйюне,
Андан сора кете болгъанд юйюне.

Бир жол Лаула жукълагъанды таянып,
Керилгенди пелиунча, уянып.

Бюгюн артыкъ жарыкъды агъач сызгъа.
Суу башында кёзю жетгенд бир къызгъа.

Къыз агъачдан чыгъып келе болгъанды,
Уучу Лаула тамашагъа къалгъанды:

Кем тюйюлдю Айеликни[i] къызындан,
Жерге жете, алтын чачы узундан.

Ышарыуу къууат сала таулагъа,
Тейри къызы кёрюннгенди Лаулагъа,

Не да кёкден салымчы къыз эннгенди,
Кёз ауламны нюр жарыкълы этгенди.

Сызгъа сууну бойнунда уллу ташха
Олтургъанды, аркъасын буруп жашха.

Къыз тешинип, суу къоюннга кёмюлгенд,
Лаулагъа уа жайма чачы кёрюннгенд.

Бир кесекден къыз чыкъгъанды жагъагъа,
Суу тамчыла, жилтинлеп, жерге агъа.

Таш юсюнде чачын тарап башлайды.
Жаш да энди сабырлыгъын ташлайды.

Лаула анга кёз да къакъмай къарайды.
Къыз а чачын таракъ бла тарайды,

Кюмюш букъу себилгенча алтыннга
Суу тамчыла алай эдиле мынга.

«Тюнюммюдю, ай, тобаны тейриси,
Тюшюммюдю, Апсатыны белгиси,

Бу тамаша, бу аламат?!» – дегенди.
Кийик къызны таныр акъыл этгенди.

Къыз а чачын ариу тарап, эшгенди,
Уллу ташдан жур улакъча тюшгенди.

Къыз кетгенди жек тарагъын букъдуруп,
Уучу жашны элберге жолукъдуруп.

Ол кюн Лаула хар жолдача этмеди:
Уча жюгюн алып юйге кетмеди.

Бир терекни тюбюнде къонуш къурду,
Кийик къызны келирин марап турду.

Къыздан анга бир жюрек ауруу жукъду,
Жаш биягъы жерине барып букъду.

Жур кийикча къыз чыкъгъанды чегетден,
Аякъ ызы сырылгъанды кёгетден.




[i] Айелик – ай тейриси.


Изменено: elbars - 13.02.2019 18:35:19
elbars 13.02.2019 18:35:58
Сообщений: 2237

Кёгюрчюнле уча тёгерегине,
Къыз келгенди уллу ташха – жерине.

Ол киргенлей, шорха камук,[i] кёп болуп,
Къоюн сууда жуууннганды, – кёл болуп.

Алтын чачы суу юсюне жайылып,
Бу ариулукъ къудуретден жайыгъып,

Кийик къыздан мараучу кёз алмагъанд,
Бир эл басар жерчигин кёралмагъанд.

Алай Лаула башха сейир кёргенди:
Суудан чыгъып кийик кюнде кепгенди.

Жылы ташха олтургъанды биягъы,
Чачын тарай уллу сюек тарагъы.

Таракъ тарай, чачы толкъун болгъанды,
Чач толанда къыз кёрюнмей къалгъанды.

Кёлленнгенди Лаула къызны таныргъа,
Ол сейирге жууукъдан къууаныргъа.

Тебресе да, ол сюйгенча болмагъанд:
Къыз да кете, шор мураты толмагъанд.

Лаула келе, кийик къыз а узая,
Жарсыгъанды, таныр умуту тая.

Жете келип, бери тартса къолундан,
Сыпдырылып кете эди къойнундан.

Алай къастын желге-суугъа элтдирмез,
Эр намысын аякъ тюбю этдирмез!

Тау аязы ол эсе да – къутулмаз,
Къая къызы ол эсе да – къутулмаз!

Лаула къызны жаратханын сезгенди,
Къыйналса да, умут эте, тёзгенди.

Жаясын да унутханды, юйюн да,
Къуу тёшекде солуп жатхан кюнюн да.

Анасын да утутханды, сер болуп,
Не аманнга къалгъанды ол, эр болуп.

Сызгъа сууну ташлы жагъасы бла,
Тар тамакъны шор къарангысы бла,

Кюн кёзюнден келген алтын тиягъы
Кибик къызны туталмады биягъы,

Уучу Лаула, оюн эте къадары,
Сагъышланнганд, къалмай ёзге мадары.

Ою айгъа, жулдузлагъа да жетгенд,
Амал бла тутаргъа акъыл эгенд.

Таша жерге кирип, иги букъгъанды,
Танг атханды, кюн башлагъа къакъгъанды.

Къыз келгенди келиучю заманына,
Арсар атлай, сагъая жан-жанына.

Эшмелерин седиретип чёкгенди,
Толкъун чачын тобугъуна тёкгенди.

Бир кесекден къыз къоркъуун ташлагъанд,
Таракъ бла чачын тарап башлагъанд.

«Мюйюз тарагъым, чачымы анасы,
Мюйюз тарагъым, чачымы анасы,
Тара, тара, кюн тыякъланы тара,
Тара, тара, кюн тыякъланы тара,
Чачым – сени, къачынг – мени!

Мюйюз тарагъым, чачымы анасы,
Мюйюз тарагъым, чачымы анасы,
Тара, тара, кюн тыякъла жандыр,
Тара, тара, кюн тыякъла жандыр,
Чачым – сени, къачынг – мени!» –

Деп таракъгъа, табу эте, жырлагъанд,
Лаула аны сюлесинча марагъанд.

Къыз сакълыкъны ахыры да унутханд,
Юч секирип, Лаула кийикни тутханд.

Ахы къуруп, къыз силкиннгенд къачаргъа,
Унамагъан жаш къучагъын ачаргъа.

Жалыннганды кёлю толуп, кийик къыз,
Жилягъанды кёзю толуп, кийик къыз.

Унамагъанд Лаула аны иерге,
– Кел, – дегенди, – ариу къыз, манга эрге.

– Кийик къызма, къой мени! – дегенди ол.
– Ким эсенг да, сен анама келин бол!

– Мен агъачда ёсген къызма, къой мени,
Къоймай эсенг, кийикнича сой мени!

– Келмей эсенг!.. – деп къамагъа узалгъанд,
Кесеме деп алтын чачына салгъанд.

– Къор болайым, уучу, алтын жанынга, –
Деп тёгюлгенд агъач къызы, жалына. –

Бу дуньяда жангыз анга базама,
Кесме, – дегенд, – не айтсанг да разыма! –

Сыбызгъыча къыргъый саны къалтырай,
Мылы бети толу айча жылтырай:

– Сен айтхандан чыкъмам, – дегенд амалсыз.
Уучу бла сюйсюнмей келгенди къыз.

Келгенди да къарт ананы аллында
Баш ийгенди, жангы келин халында.

«Кёзюм къарар къыз ёзенде кёрмейме,
Бирине да сайлаууму бермейме.

Санга къарар къыз мен тауда билмейме,
Аны ючюн келин алып келмейме»,

Дей эдим да, муну тауда кёргенме,
Къарт анама ариу къарар дегенме.

– Келген эсе, огъурлу кюнде келсин,
Юй жумушха тап жарашдырсын кесин.




[i] Камук – гитче черек, речка.


Изменено: elbars - 13.02.2019 18:36:39
elbars 13.02.2019 18:37:15
Сообщений: 2237

Къабакъладан ары ол жер кёрмесин,
Киши юйге жюрюмесин, кирмесин, –

Дегенди да, босагъадан ётдюргенд,
Отха-суугъа эркинлигин да бергенд.

Терк окъуна илешгенди къыз юйге,
Къарагъанды къарт анагъа, сабийге.

Юч жаш табып къууандыргъанд Лауланы,
Хоншу, тийре бек ариу кёргенд аны,

Алай бир зат жюрегин тарай эди,
Таула таба ол мудах къарай эди.

Гинжи кибик ариу эди, бир ингнгил,
Суу къамишча субай эди, бир женгил.

Ол тозгъанды танымаз кибик кесин:
Тарагъына термиле эди келин.

Киши кёзден букъдуруучу тарагъы
Мюйюзденед – аны жаны, жарыгъы.

Ол эсине тюшген сайын – къолуна
Алгъан адыр жерге тюше да сына.

Алтын чачы жукъаргъанды, онганды,
Тарагъына барыргъа уа къоркъгъанды.

Эри билсе арбаздан чалпыгъанын,
Хата этмей сууутмаз уучу къанын.

Ол къоркъса да, Лаула уугъа кетгенлей,
Къууулгъанды, юрюк сууу элтгенлей.

Сызгъа сууну жагъасына терк баргъанд
Ол тарагъын таш тешикден чыгъаргъанд.

Кюн жарыгъы ташдан кетип къалгъынчы,
Чачын жуууп, тарагъанды алгъынча.

Кеси кёре, ол жашыракъ болгъанды,
Ол тарагъын таш тешикге салгъанды.

Ашыкъ-бушукъ айланнганды юйюне:
Эри сезсе, ит да жарсыр кюйюне.

Артдан-артха батырдан батыр бола,
Ариулугъу къудуретге жыр бола,

Терк-терк барып башлагъанды ташына…
Анасы уа жукъ айтмагъанд жашына,

Келинини ушагъыусуз ишинден,
Кёлю жарып къайтыучу бедишинден.

Болса да ол саякъгъа ушамайды,
Келиннге кир жагъаргъа унамайды.

Нюрю – таза, ариу хали, къылыгъы.
Кир ниетге болсун итни ылыгъы.

Бир кюн Лаула, жолу болмай, къайтханды,
Къайтханды да эки эрнин къапханды:

– Къатын къайда?! – деп соргъанды хорсунуп,
Аны кюнде кюню да былай сунуп.

– Ачыуланма. Этгенин биле болур,
Жумуш-сылтау азмыды, келе болур, –

Деп анасы жапсарыргъа кюрешгенд,
Алай Лаула, къыза, къаты сёлешгенд:

– Мен билеме аны къайда болгъанын,
Арт кезиуде нюрден къалай толгъанын! –

Дегенди да, чаба-жорта киргенди,
Сызгъа сууда ол бу халны кёргенди:

Аяулусу, багъалысы, жарыгъы
Ёшюнюне къысып мюйюз тарагъын,

Анга табу эте эди ма былай,
Жан-жаныуар, таш-агъач да тынгылай,

Жырны макъам шорхаларындан къана,
Къатында уа тып анасы от жана:

«Мюйюз тарагъым, чачымы анасы,
Мюйюз тарагъым, чачымы анасы,
Тара, тара, кюн тыякъланы тара,
Тара, тара, кюн тыякъланы тара,
Чачым – сени, къачынг – мени!

Мюйюз тарагъым, чачымы анасы,
Мюйюз тарагъым, чачымы анасы,
Тара, тара, кюн тыякъла жандыр,
Тара, тара, кюн тыякъла жандыр,
Чачым – сени, къачынг – мени!» –

Лаула аны къатына сабыр келип,
Кийик къатын терк къопханды элгенип,

Эри аны тасхасын билгенине,
Анга айтмай, жашырын келгенине.

– Юйде жуусанг жарамаймыд чачынгы,
Нек теплейсе сен тиширыу къачынгы,

Мени да нек мудах этдинг сен былай?! –
Дегенди ол, ачыу къазанда къайнай.

– Лаула, жаным, Суу Анасы суу берсе,
Ол башынгы юйде жууа тур десе,

Кюн тиякъла болалсала тишлери
Тал таракъны, ким келе эди бери?

Энди манга къаты болма сен, – дегенд,
Ол ызына разы болмай тебрегенд.

Ким ушатыр къатыны алай этсе?
– Сени юйде тынчайтмагъан бу эсе,

Таш юсюнде мен таш бла урайым,
Тиши сайын бичакъ бла туурайым! –

Деп, таракъны сермеп алып къолундан,
Туурагъанды ол онгундан, солундан,

Эс да бурмай жиляй тургъан жарлыгъа,
Кеси кесин талай тургъан жарлыгъа.

Къалгъанын а отха атып ийгенди…
Мюйюз таракъ, чыр-чыр, эте кюйгенди.

Ол огъурсуз ишни этип къатыннга
Бурулгъанды, бичагъын сала къыннга.

Бурулса уа – кёргени уудан ачы:
Бишген заба саламлай толан чачы,

Тюшюп-тюшюп, силтек-силтек болгъанды,
Къарт къатынча жыйырылып къалгъанды.

Сора къатын былай къаргъыш этгенди,
Бара-бара, хар айтханы жетгенди:

– Налат болсун жыя тутхан къолунга,
Кюн тиймесин сени баргъан жолунга,

Атхан огъунг къоянны да урмасын,
Арбазынгда мюйюзлю мал турмасын!

Ит жашаудан ёзге жашау кёрмегин!
Мени кибик ачымай жан бермегин!

Изменено: elbars - 13.02.2019 18:37:52
elbars 14.02.2019 18:16:31
Сообщений: 2237
НАРТ УЛАН БЛА МЁЛЕХАН


Аликланы тайпадан Улан деп бир нарт уучу
Жашагъанды Холамда, – къуру жолу болуучу.

Учасындан тюбеген жаш келинчикге, къызгъа,
Къатынга юлюш бергенд, – элде къарт-къарыусузгъа.

Таматагъа билгенди дайым сый-намыс бере,
Аны ючюн уучуну бек сюйгенди эл, тийре.

Алай анга Апсаты кючден тёзюп тургъанды:
Уучу Улан асыры кёп кийик мал ургъанды.

Бир кюн жаш агъач ичи бла бара, тургъанлай,
Аллына марал чыкъгъанд, ай шууасы ургъанлай.

Сездирмезге кюреше, жаш садагъын алгъанлай,
Ол къыз болуп къалгъанды, илишаннга салгъанлай.

Кюн бетли сыйдам чачы тау аязда къалтырай,
Кямарында багъалы, асыл ташла жылтырай.

Сюйдюмлю, къамиш санлы, жокъду бир бузукъ жери.
Бетине аума этген тамаша кирпиклери.

Жаш ийгенлей садагъын, ол къыз марал болгъанды.
Улан аны биягъы илишаннга салгъанды.

Марал къызгъа бурула, къыз – биягъы маралгъа.
Улан къоркъуп тохтагъанд ючюнчю да мараргъа.

Ау чапхан кибик болуп, кёзлерин уугъанды ол,
Садагъы жерге тюшюп, айыплы болгъанды ол.

Чалыннганд къулагъына бир жарыкъ кюлген ауаз,
Сора къатына келгенд къыз; кёкде да аллай – аз.

– Къонагъымса, – деп ингил къарагъанды Уланнга.
Жаш эсин кючден жыя, дейд, былай соргъанд анга:

– Кимсе? Уучу мараучу? Не маралмыса, бир айт?
– Апсатыны къызыма, Мёлехан – атым алайд. –

Жаш болгъанд андан сора таймай таугъа барыучу.
Къуру къайта башлагъанд уудан гиртчи мараучу.

Кёрмегенди мазаллы доммайланы окъуна.
Эслесе да ол кийик, узалмагъанд огъуна.

Бютюн да маралланы сюймегенди мараргъа.
Мёлеханча кёрюннгенд, тюбеп къалса маралгъа.

Къыз аны жазасына тюбетирге керекди,
Алай аны этерге унамагъан жюрекди.

Мёлеханны Уланнга кёзю бек къарай эди,
Ол уучуну эрттеден, тарала, марай эди.

Атасындан къоркъса да, ол жашха жукъ этмеди,
Уланны ажашдырып, жардан атып кетмеди.

Тюзелгинчи нарт жигит бу къаугъасыз турушха,
Алауганны жыйыны бла кетди урушха.

Биягъы эмегенле чачдыла кёп эллени,
Гунч этерге керек эд къутукъ эмегенлени.

Нарт Улан а мараучу, ол кёзлерин марады,
Кёп эмегенни життчя, от кёзлерин къармады.

Къылычха да хунери, жигитлиги айырма,
Гондайландан Уланны къампайтханы[i] – жыйырма!

Айтхылыкъ нартла бла кёп жигитлик этди ол,
Алауганны кесинден эшитди махтау да ол.

Хур къызгъа тансыкълыгъын нарт жырларында айтды.
Жортуулда, демлешде талай жыл озуп, къайтды.

Алай сюймекликлери, дунья мюлкюнден багъа
Эсе да, бушуу, къайгъы кёп бергенди алагъа.

Кёклю инсаннга жерли адамны эркинлиги –
Къыйын, ныхытлы, аны биле эдиле иги.

Айтмагъанды кишиге жаш сюймеклигин къоруп.
Мёлехан да жашыргъанд, сур атасындан къоркъуп. –

Алай жашны кечерге деп турмайды Апсаты,
Къызны хапарын билип сёлешгенди ол къаты:

– Жаш кёп кийик къыргъанды, жокъ ёзге дауум жашха,
Энтда бир келсе, кечмем аягъым басхан ташха!

Алай айтып Апсаты хур Мёлеханны кюнюн
Къара этип къойгъанды, тюш этип жарыкъ тюнюн.

Мёлехан чапханды нарт уланны келе кёрюп,
Жилягъанды ол кесин аны къойнуна берип.

Шинжилеча ачыта атасыны сёзлери:
– Наным-ханым, – деди ол, – энди келме сен бери.

Атам сени кечмезден душман этди, жаулады.
Сени къоратыр амал ол тынч табар таулада.

– Да сенсиз манга дунья, Къулемин ичича – тар,
Сора къалай турайым этмегенлей бир мадар.

– Ол Тейриди, сен а – сен – ёлюп кетерик бир жан, –
Хорлатырса демлешсенг, – деп кюйгенди Мёлехан.

Сора ол, жиляй-жиляй, кетип тебрегенди да:
Къолундан тутуп тыйгъанд нарт, былай дегенди да:

– Жаным, бой салып къоймам, кючю уллу атанга,
Энди мен уучу тюйюл, бош къадалмасын манга. –

Къыз кетгенди. Уланны кёп зат келе кёлюне,
Юсюне жулбарс[ii] чапханд, энип келе элине.

Къамадан сора жугъу болмагъан Улан аны
Кючден онглагъанды, дейд, шырылдап бара къаны.

Насыпха, уучу жыйын чапханды да тауушха,
Терк байлап жараларын, жетдиргенд къойчу къошха.

Кырдык дарманла бла къарт аягъы юсюне
Этгенди да жигитни, ашыргъанды юйюне.

Къыз да, жаш да бир бирге термиле, кюнле жылла
Кибик сюркелип оза, азапда элле была.

Мёлеханнга къыртчыгъа сездиргенди болгъанны:
Бир деу огъурсуз жулбарс талагъанын Уланны.




[i] Къампайт – аудур, баш-тёбен эт.


[ii] Жулбарс – жула барс, тигр.
elbars 14.02.2019 18:17:16
Сообщений: 2237
Алтын чачы желсирей, элге къууулгъанды къыз,
Юйге кирип баралмай, амалсыз болгъанды къыз.

Жашны жюреги сезип, терк чыкъгъанды арбазгъа
Уялгъанды, ант этген кибик таугъа бармазгъа.

Къыз чабып келип аны чулгъаннганды бойнуна,
Марал балачыкъ кибик къысылгъанды къойнуна.

Бурчакъ жилямукълары, тёгюле кёзлеринеден:
- Наным, ой, сенсиз къалай жашау этерикме мен?!

Юч ёмюрча кёрюндю, сенсиз юч айым манга,
Сенсиз жокъду жашауум, наным, тюшюндюм анга.

Бир амал къалай болмаз, – дей, Мёлехан ахсынды,
Жукъ эталмай, нартны да жюреги-кёлю сынды.

– Наным, барайым, – деди къыз, – сезгинчи сур атам, –
Биягъы санга жетер мени хатасыз хатам. –

Нарт жигит юйге кирип, алгъанды сауут-саба,
Сора айланнгандыла ала Акъ къая таба.

Улан къызны ашыра, эл тийреден чыкъгъанды,
Чууакъ кече алайлай кёк кюкюкреп чакъгъанды.

Алай кёк тюйюл эди от чакъгъан, кюкюреген,
Бир залим аслан эди кимни жыртайым деген.

Ол къая жухдан къарап тура эди былагъа,
Аузундан шытылары, дейд, кёмюк этип агъа.

Бу ишге, тёзе келип, къыз къарады ачыулу,
Нарт тартды кючсадагъын, огъу уа отлу, уулу.

Къыз кёзюнден чартлагъан элия бла бирге
Окъ тийип тёнгерегенд аслан бийикден жерге.

Алай ёлюр акъылы жокъ жаралы асланны,
Ол чапханды тутайым, жыртайым деп Уланны.

Улан а, сызып ийип, Дебет этген сюнгюсюн,
Бир жанына секригенд, малтатмаз ючюн кесин.

Сора жютю къылычын жюрегине ургъанды,
Залим аслан дагъыда къыжырап кёп тургъанды.

– Байтерекге чабайыкъ, атам бери жетгинчи,
Экибизге къадар жокъ терк некях этгинчи. –

Бурулгъанды сора къыз Байтерек ёсген жары,
Жашны атына минип къууулгъандыла ары.

Алай а ызларындан жанлы жыйын жетгенди,
Тутарыкъларын билип, къыз гузаба этгенди:

– Наным, былай тюш да букъ ол жашырын дорбунда,
Мен а ажашдырайым сюргенлени урбунда.

Жаш тюшгенди да атдан, эслетмейин букъгъанды,
Къыз а жанлы жыйынны терс жанына бургъанды…

Жанлы жыйын терсине бара, узакъ кетгенди,
Нарт Улан арбазына сау-саламат жетгенди.

Кийик къызгъа термиле, башлагъанды нарт тозуп,
Сора сагъышлы болгъанд, бир ауукъ заман озуп.

Биягъыча ташада жолукъгъадыла ала.
Айырып къоядыла деп къокъгъандыла ала.

Кёклю инсаннга жерли адамны эркинлиги –
Къыйын, ныхытлы, аны биле эдиле иги.

Алай сюймекликлери сыйынмай кёкге, жерге,
Кёп ойлашдыла ала, билмей къалай этерге:

«Апсатыны, элни да тюрленмез оноулары
Жетмез жерге къачайыкъ», – деп тебредиле ары.

Кийиннгенди жаш кибик Мёлехан, башлыкъ къысып.
Къачхандыла жашырын, ат туякълары къызып.

Алай а къызны къангич[i] санларын, ариулугъун,
Жашыралмай кийгени, къарт къабан этди къуугъун.

Апсаты ызларындан ийгенди айыуланы:
«Экисин да жоюгъуз!», – дегенди ачыуланып.

Мёлехан бла Улан таша жерлени бара,
Айыуланы кёрелле, аралары къысхара.

Терк тюшюп атларындан ёрлегендиле таугъа.
Жууукъда эшитиле айыула этген къаугъа.

Аууш – энди жууукъда, андан арысы – тенгиз.
Толкъунлагъа жетселе, Апсаты къалыр дертсиз.

Ташла арасы бла тауушсуз къачхандыла.
Изгилтин жумарукъла къычыра учхандыла.

Экисин да алайда къуршалап тутхандыла,
Жан аурутмай, аланы къаядан атхандыла.

Алайлай Апсатыны буз къатылыгъы эрип,
Экисин да къойгъанды мычымай къушла этип.

Кюннге айланып къушла, учхандыла къычыра,
Жер этген жылы хауа кёк бийикге учура.

Энди уа жумарукъла къуш кёрселе, ташлагъа
Къачадыла, гузаба бугъадыла ташагъа.

Апсатыны тепдирген жашауу бла тёлейд.
Басхан башы таулада бюгюн да учалла, дейд,

Эки къуш а, бир бирден айырылмай азгъа да.
Ол сурлукъ ачыу тюйюл энди жашха, къызгъа да.

Жылны бир жай кюнюнде, ала адам сыфатлы
Болуп, ашырадыла ол жангыз кюнню татлы.





[i] Къангич – къыйыры къыйылгъан таякъ, кол, остроконечная палка.
elbars 15.02.2019 19:58:18
Сообщений: 2237
Ж Ы Й Ы Р М А Ж Е Т И Н Ч И К Е С Е Г И

КЪАЖЫМАГЪАН АЛАМАН


АЛТЫН АЯКЪНЫ УРЛАННГАНЫ


Зауукъ эди, дейд, нартны Къобан тюзде заманы,
Басмай эди, къоркъгъандан, бир душманны табаны.

Тура элле жашиллей жыл узуну кырдыкла,
Ариу элле нартлада болгъан халла, къылыкъла.

Жокъ эдиле Къобанда мал къыйнагъан чибинле,
Тауладан сабанлагъа тартылып илипинле.

Ол байлыкъгъа кёзлери къарай эди халкъланы,
Алай кёп эди Нартны, дейд, къылычы, къалкъаны.

Исси Суулада эди Нарт Элни Шам-Къаласы,
Аны бек сыйлы кёрдю къарты, жашы, баласы.

Шам-Къалада тыпчыла,[i] дейд, байчыла,[ii] машакъла,
Жашай, дунья болумдан эте элле ушакъла.

Онсегиз жыл болгъунчу жумуш эте турдула
Шам къызла да къалада, Тейриге баш урдула.

Беш тайпаны эм жигит, эм уста да уланы,
Сауут-сабалы болуп, сакълагъанды къаланы.

Анда эди ичинде от жаннган Алтын Аякъ
Сыйлы отха, Аякъгъа, бола элле дайым сакъ.

Душманланы къырыучу Нарт Таякъ да – къалада,
Сакъладыла – кёзлери, жанлары да алада.

Кёп тюрлю аурууладан, ёлетден да сакълагъан,
Аякъны тынч болмады зар ханладан жакълагъан.

Нартла, жауларын къыра, кёп хорлам алгъан элле,
Ахырсыз урушладан, къандан бек талгъан элле.

Амгъатаны башында эм айтылгъан устала
Сыйлы Алтын Аякъгъа ишлелле уллу къала.


Бийик эди ол къала, Амгъатаны башында,
Шайтанны да аягъы тутмай сыйдам ташында.

Ол къаланы жокъ эди, кирир кибик, эшиги,
Бийикде – терезеси, жокъ ёзге бир тешиги.

Къалагъа жыжым басхыч бла чыгъа эдиле,
Сора басхычны жыйып, тийреге багъа элле.

Аякъ, Къызыл Таякъ да – къалын темир кюбюрде,
Шамкъызладан бири да таймай аны юсюнде.

Анда жыл тура эди ары-бери чыкъмай къыз,
Жашла къаразаладан[iii] къарай элле жукъусуз.

Кече болсун неда – кюн, къарда болсун, жауунда,
Жашла кёрмей чыпчыкъ да къымылдамады анда.

Къала ташада эди, кийик да кирмез жерде,
Киши аякъ ызчыкъ да тапмаз кибик ёмюрде.

Ауругъанланы таша келтирдиле къалагъа,
Шам къыз Алтын Аякъдан суу ичирди алагъа.

Инжилгенле, сау болуп: къууана элле: – Да бу
Жан сакълагъан затды да, минг махтау да, минг табу!

Излеп, Алтын Аякъдан къырс душманла тюнгюле,
Къан тёкмейин турдула айбалтала, сюнгюле.

Аламан а тохтаусуз айлана эди жюрюп,
Къара атын арытып, къара итин юрдюрюп.

Амгъата башы бла учуп бара, тагыда[iv]
Къала эслеп, ажымсыз нарт къаланы таныды.

Ачыкъ уруш этерге базынмады кесине,
Бир башха мадар этер акъыл тюшдю эсине.

Отоуда Жулдуз деген къыз тураед олтуруп,
Ол алтын жюн ийире эди, урчукъ толтуруп.

Айгъа бир эне эди къыз алтын жюн жууаргъа,
Отоуда жангыз къалып, эрикгенин къууаргъа.

Жюн жууаргъа къыз бирде суу бойнуна келгенди,
Аламан къызны кёрюп, не этерин билгенди.

Атдан тюшюп, ол кесин состар ташха урады,
Адам къоркъур сыфатын ариу жашха бурады.

Алтын жюн жууа тургъан къызгъа шош жууукълашад,
Къыз аны эслегенлей, жаш ариу саламлашад.

Шамкъыз андан элгенип, къычырыргъа кюрешди,
Хырхатамакъ Аламан булбул тили сёлешди.

Башы айлана, къарап жилтин ийген кёзюне,
Жулдузну эси кетди жашны кёзбау сёзюне.

Башлайдыла экиси сора дайым тюбешип,
Кюнден кюнге шамкъызны жаны анга илешип.

Алай эте, салымчы къызгъа кесин сюйдюрдю,
Аны таза жюрегин сюймеклик от кюйдюрдю.

Бир кече жауун жауа, кёк кюкюкрей башлада,
Аламан къызгъа келди, шеклик болмай жашлада.

Къыз къалын эшмелерин терезенгден ийгенди,
Жаныча кёрген жашны ийнакъларгъа сюйгенди.

Аламан эшмелеге бутакъчыкъла сукъгъанды,
Чач эшме басхыч бла ол къалагъа чыкъгъанды.

– Суусап къысып ёлеме, суу берсенг эди манга. –
Къыз Алтын Аякъ бла суу бергенд Аламаннга.

Ёз сыфатына кирип, къызны, Алтын Аякъны,
Эмегенлени къыргъан, сибил Къызыл Таякъны

Сермеп, учхан атына минип яра къачханды,
Бир талай жютю садакъ жаяладан учханды.

Нарт жашла да къанатлы атларына къоналла,
Алай а Аламанны ычхындырып къоялла.

Сылыкъгъа бир окъ окъун хората да тиймеди,
Ол къолундан Аякъны, Таякъны да иймеди.

Кёкге тийген окълары къобардыла жаркъала,
Жерге тюшюп, кёк кёлле болуп къалдыла ала.

Аламан бара эди кёкде садакълай жюзюп,
Жулдуз а алтын жюнден атаед юзюп-юзюп.

Ол юзюкле нарлагъа жол айтдыла, жарытып.
Алай мудах къайтдыла тарпанларын арытып.

Алтын жюн юзюкчюкле Къой жол болуп къалдыла,
Нарт жюрекле къайгъыдан, дейди, толуп къалдыла.

Ычхынама деп ариу шам къыз а атдан кетди,
Жерге жетгинчи Тейри аны кёк жулдуз этди.

Нарт окъладан къутулгъан Кюйсюз бютюн къутурду,
Алтын Аякъны кёкню теренинде букъдурду.

Нарт Тякъ да тас болуп, къууанчдан тыйылдыла,
Нарт Элде тюрлю-тюрлю ауруула жайылдыла.

Нарт халкъыны акъылы, дейд, сай болду, азыракъ,
Анга кёре башлады жашаулары тозурап.




[i] Тыпчы, дыфчы – сыйлы отну сакълаучу.


[ii] Байчы – буруннгу динибизде Хан-Тейрге махтау жырла айтыучу дин къуллукъчу.


[iii] Къараза – къарау тешик, смотровая щель.


[iv] Тагы – къая бетде тапка.
elbars 16.02.2019 17:46:27
Сообщений: 2237
ДЕБЕТ БЛА КЮЙСЮЗ АЛАМАН


Кюйсюз тейри – Аламан, тохтамады, тынмады,
Ол къабан терисине ахыры сыйынмады.

Къайтып келди, къолуна Къызыл Таякъны алып,
Тар тамакъда Суукъошда тохтады ол орналып.

Кюндюз къая башында къалкъыу эте таянып,
Секирип тура эди, бир сескекли уянып.

Кече тутхан адамын ол къул-къарауаш этгенд,
Жер тюбю дорбунлада кёп отоула ишлетгенд.

Сайлап ариу къызланы бир узакълада сатханд,
Къаршчы тургъанланы ол, дейд, къопмазча уатханд.

Лаба ёзенде къабыр кёпден кёп болуп бара,
Къалгъан къарыусуз къартла, жукъ эталмай, ауара.

Халкъдан жыйгъан жасагъын ол алтыннга бургъанды,
Къызыл Таякъны тышлап, анга къоша тургъанды.

Алпланы алтын таякъ къаматханды кёзлерин,
Окълары артха чартлап ёлтюргенди кеслерин.

Таякъ бла кюн кючюн сюйген жары ийдирип,
Шахарланы, эллени къоя эди кюйдюрюп.

Ол ёзендегилени ёхтем кёллери азды,
Монг битген сабанланы ханс басды, къыртиш басды.

Уллу, ариу юйлери адамсыз суууй элле,
Иесиз къалгъан итле амалсыз улуй элле.

Нарт Дебет Тырмы тауда бу палахны эшитди,
Лабачылагъа жарсып, къарт батыр ажым этди.

Ол бир къара темирни, сайлап, къолуна алды,
Залкъыды[i] бутакъчыкъла юзюп, темирге салды.

Сау кечени кюрешип, къап-къара сырпын этди,
Сора танг да атхынчы Дебет атланып кетди.

Аланы тюбешлери танг аласында болгъанд,
Аламан къача барып, тау башына къутулгъанд.

Къая жухланы оюп, таш жауунла жаудургъанд,
Дебет а илкич тенгли садакъла бла ургъанд.

Кюйсюз таягъы бла, кюн тиеклени тутуп,
Кюрешгенди аямай нарт Дебетни жунчутуп.

Алай кюнню от кючю къара сырпыннга бата,
Ол эталмады нартха бир тюрлю зиян, хата.

Дебет Къызыл Таякъны сырпыны бла урду,
Элия тийген кибик, къая жухну аудурду.

Сырпынны жилтинлери къаялагъа чанчылды,
Тякъны кесеклери таугъа, тюзге чачылды.

Кюйсюз Тейри тас болду – эрип кетди хауада,
Тынчлыкъ келди нартлагъа, жашар кибик Лабада.

Къачхынчыла къайтдыла, алгъынча уа болмады,
Ишге сууугъан халкъны умутлары толмады.

Тохтадыла сюемей тоханала, хамамла[ii],
Тирлик бермей эдиле, къаралмайын, сабанла.

Алтын таякъны тауда кесеклерин излерге
Болуп, артыкъ сюймеди киши терлеп ишлерге.

Ол деменгили кючю таркъаймады нартны уа,
Жашха, дейд, жюрек берди, сыйлады, дейд, къартны уа…

Таулу халкъда бир ариу тууарыкъды дейдиле,
Ол къыз бир тулпар улан табарыкъды дейдиле,

Жаш, ёсюп, Амгъатада къала тюпге барлыкъды,
Къая жарылгъанында нарт садакъ табарыкъды,

Алтын Аякъны кёкден атып тюшюрлюкдю ол,
Аны бла халкъына нарт суу ичирликди ол.

Кёп къыйналгъан, инжилген халкъгъа монглукъ келликди,
Адамлыкъны хакъ жолун хар бири да билликди,

Эркин жашарыкъбыз, хау, нартла заманы къайтып! –
Быллай хапар жюрюйдю, ныгъышда къартла айтып.




[i] Залкъыды – бийикде ёсген, къыш да, жаз да кёклей тургъан юлкю, рододендрон.


[ii] Хамам – адамла, санларын къыздырып, жууунучу мекям, баня.
elbars 17.02.2019 14:39:29
Сообщений: 2237
БОЛАТ КЮБЕ КИЙГЕН БАТЫР


Дебет улу нарт Къубадий деменгили уланды,
Ол Дебетге онекинчи жигит болуп туугъанды.

Батыр улан тау ёзенде жайып уллу сюрюуюн,
Ишхилди ашай болгъанды, салкъын къагъа сериуюн.

Алайлайын малларына кюйсюз аслан чапханды,
Нарт Къубадий терк окъуна къайын илкич тапханды.

Сермеп алып, аны бла ол асланнга къатылгъанд,
Деу аслан да, къойну къоюп, нарт батыргъа атылгъанд.

Нарт Къубадий деу асланнга хаман сылай илкичин,
Аслан сойланып къалгъанды, нарт улу бузуп ичин.

Ингирде уа, сюрюуюн да сюрюп, элге къайтханды.
Жаш мыллыкны эл ныгъышда, дейд, сыртындан атханды.

Аны кёрген акъсакъалла къалгъандыла сейирге,
Шау ёзеннге къайтханды нарт жюз улан бла бирге.

Къубадийден сора киши баралмай эди ары, –
Аслан ашы бола эди эл, кийик да маллары.

Жюз жаш бла аулап чыкъды тау ёзенни, чегетни,
Жыртхычладан тазалады, кёбейтди сютню, этни.

Эркин эди энди ким да анда малын кютерге,
Жюз юлюш да жылкъы[i] жайып – кече гёзет этерге.

Нарт Къубадий бир жол элден иги кесек узайгъанд,
Къой сюрюуюн бир аламат гелеу къоюннга жайгъанд.

Балдыргъандан сыбызгъысын кюн бетде рахат согъа,
Бир амалсыз ёкюргенди жаралы доммай бугъа.

Таууш таба къарап жигит бир айыуну кёргенди,
Хыны жетип жыртхыч бла эр демлешге киргенди.

Нарт бешметин жыртдыргъандан ёзге хата кёрмегенд,
Кюйсюз бойнакъ айыугъа уа къачар онг да бермегенд.

Жаш сойланнган деу айыуну бюйреклерин алгъанды,
Экисин да эки лобан тёбечикге салгъанды.

Экинчи кюн нарт къараса, сюрюуюн эркин жайып, –
Эки лобан тёбечикде эки кючюк чончайып.

Кючюкчюкле, аны кёрюп, чапхандыла аллына,
Сейир болгъанд балалагъа, бу ишни да халына.

Ол доммайны мыллыгындан этле бергенди кесип,
Кёзю кёре уллу итле болгъандыла, дейд, ёсюп.

Терк окъуна эл ауузуна алгъан итле болдула,
Не уллу гужумагъа[ii] да ала къоркъуу салдыла.

Нарт Къубадий кече сайын тюш кёрюрге къалгъанды,
Онбеш жылы толгъан ариу къыз акъылын алгъанды.

Ол къой кюте, сыбызгъыдан нюр макъамла учургъанд,
Не этерге билмей жигит, дейд, хайран болуп тургъанд.

Итлери да биргесине, алай бир жыл озгъанды.
Кёре-кёре, батыр улан мугурайып, тозгъанды.

Кюнлени бир кюнюнде уа ол къошдан узакъ кетгенд,
Ингир ала кюн бузулуп, буз къатыш, жауун жегенд.

Кеч да болуп, жаш сюрюуюн бир жайылма эменни
Ышыгъына жыйгъанлайын, эслегенд эмегенни.

Къой жыйыгъа келгенликге, жангыз кёзюн жандырып,
Кеталмады ол суусабын къой къанындан къандрып.

Эки эгер ити деуню талады, абзыратды,
Къубадийни атхан огъу чыракъ кёзюне батды.

Нарт жамчыгъа чулгъанды да, илистин жайып жатды,
Андан сора бир къаугъасыз танг да, саргъалып, атды.

Къой жайыла, алайлайын тауушдан толду да тар,
Къаяланы зангырдатып, чыкъды тогъайбаш къочхар.

Ол, сескенип къопхан жашдан, мукъут болуп къачханды,
Бара-барып, ургъанды да, къая эшик ачханды.

Кийиклеча, чапхандыла ызындан а къойлары,
Эки эгер ит да сюрюп, ташайгъандыла ары.

Ала бары ол тешикге кетгендиле ташайып,
Нарт къойларын думп-тас этип, алмаз башына айып!

Тешик бла бара-кете, бир талагъа жетгенди.
Тёгерегин тик къаяла къуршап, сейир этгенди.

Терен агъач, терекледе шатык бишген кёгетле,
Къойлары да рахат отлай, сагъайып къарай итле.

Нарт Къубадий алма, жюзюм ашай, бёркюне жыйып,
Эки ити тура эди эки чал къартны тыйып.

Ол итлерин кери этип, барып салам бергенди,
Чал къартланы анга сейир этгенинлерин кёргенди.

– Биз билгенли басмагъанды адам аягъы бери,
Къайдан чыкъдынг, ахшы улан? – дегенд аладан бири.

Жаш хапарын айта, ала бир кёлге жетгендиле,
Къартла анга алтыниер ат саугъа этгендиле.

Атны къанжыгъасында уа болат кюбе жылтырай,
Алтын къынлы къылычында кюн тиеги къалтырай,

Къарасауут салыннган да – бир сыбызгъы сюекден.
Къылыч къындан чартлагъанды, нарт басханлай тюекден.

Сыбызгъыны бери алып, кёлге къарап сокъгъанды,
Кёлден минг къой, минг эчки да жибимейин чыкъгъанды.

Нарт Къубадий ол сюрюуню тебрегенлей сюрюрге,
Къойла чач-тюк болгъандыла, барс киргенча сюрюуге.

– Акъ къочхаргъа къошулгъан мал, айырылмайды андан,
Къонакъ, бир оноу этербиз, жукъ келмез жарсыгъандан, –

Дей, къаяда темир эшик ачып кирдиле ары,
Хан да сейирге къалырча эди бай отоулары.

Тепсилери накъут-налмас, алтын-кюмюшден болуп,
Юслери уа хан ашладан, бий ичкиледен толуп.

Ашап-ичип бошагъанлай, уланны сагъайтдыла:
– Жигит, насыбыплы туугъанса! – деп ма былай айтдыла:




[i] Жылкъы юлюш – жюз ат.


[ii] Гужума – бёрю жыйын
elbars 17.02.2019 14:40:12
Сообщений: 2237
– Сен тохтамай тюшлерингде кёресе бир гошаны,
Ол ханны къызы Къундузду, хапары былайд аны:

Бир патчахны адамлары къызны хангушха тилеп,
Сёз тауусуп кетгендиле, бир айдан элтирбиз деп.

Алай къыз да тюшлеринде сени кёрюп сюйгенди,
Хан атасы сёз тауусуп, жанына бек тийгенди.

Акъ ат сени элтген жары, урмай, бурмай, бар да тур,
Кюнлени бир кюнюнде уа, гоша санга жолугъур.

Олсагъатдан сыбызгъынгы сокъ да, жюрегин къозгъа,
Жалан алай табарыкъса жол ол тамаша къызгъа.

Болат кюбенги кийсенг а, темир бетли сунарла.
Тынч боллукъду хангошаны сюймеклигин сынаргъа. –

Мычый турмай, атланнганды, акъ атха минип улан,
Тогъуз суудан ётгенди ол, аугъанды тогъуз таудан.

Нарт Къубадий сорукъса да, узакъ жолу арытып,
Ол экили болмагъанды, кёлюн умут жарытып.

Агъач ичи кёк талада шаудан суучукъдан къанып,
Жукълап къалгъанд нарт Къубадий, ауанада таянып.

Тыш эллиге келе уллу патчахны жигитлери,
Алларына тургъандыла, жашха иймей, итлери.

Ит, сауут да дауурладан жаш тургъанды секирип,
Къалауурла къачхандыла жин сыфатлыны кёрюп.

Къачып барып, дейд, пайтонну тёгерегин алалла:
– Ой, хан къызы, къачайыкъ! – деп, гузабагъа къалалла.

Алып юч къыз нёгерин да, пайтандан тюшгенд гоша,
Урушханды жыйынына, айыплы сёзле къоша:

– Жюз аскерчи бир адамдан къоркъуп къачып келесиз,
Тиширыула болмай сора, айчыгъыз бир, кимлеиз?!

Мени къалай жибергенди атам сизге ышанып,
Шахрагъа уа бир къайтайыкъ?! – дегенди гоша, жанып.

Ол баргъанды, эки къыз да этеклерин кётюрюп,
Сора къычырып къачханды, дейд, сыфатсызны кёрюп.

Аскери да биягъынлай юрюлгенди ызындан.
Кёз алалмай тура эди нарт а сюйген къызындан.

Терк окъуна эс жыйгъанды жаш; сыбызгъысын алып
Согъа-жырлай, сыбызгъысы башлагъанды таралып.

Сыбызгъдан тюрлю-тюрлю макъамла къанатлана,
Гоша сейирге къалгъанды, кетерге деп атлана.

Къыз жыйынын мычытханды, жаш а жюрегин ачып
Жырлагъанды, дюн-дуньяны къайгъы-бушууун чачып.

«Бу эрши зат, биз суннганча, эшта, бош адам болмаз,
Сыбызгъысын жюрек нюрсюз быллай сёлешдиралмаз», –

Дегенди да, ол хан къызы жашха жууукъ келгенди:
– Бош сёлешдинг, ай жаш, эркин, алай кёп эр ёлгенди.

Бу сейирлик сыбызгъынгы бер да, кечейим санга,
Насыбынгды хапарыбыз жетмейин къалса ханнга!

– Айып этме, андан эсе мен жанымы берликме,
Атангы уа, ариу гоша, кесим барып кёрлюкме.

Сыбызгъыгъа жан салама сокъсам, нюр жауа кёкден,
Хар сёзюмю, макъамымы чыгъарама жюрекден.

Эрши эсем, Тейриденди, не терслигим бар анда, –
Дегенди жаш, – менде болгъан жокъду патчахда, ханда.

«Бу эршиге быллай фахму берилгенине къара!
Хар айтханы, хар сокъгъаны жюрек эритип бара.

Ёмюрюнде бир кишиге тиш ышартмагъан атам
Бир кёз ачар, кёплегеча, бу жашха жетмез хатам.

Бир аламат фахмулуду», – деп, гоша акъыл этгенд,
Кюбе кийген темирбетни биргесине тебретгенд.

Ханкъалагъа къайтхандыла, тулпарларын терлетип,
Баш къалауур бек тепгенди нарт жашха, хыны этип:

– Эй, бу эрши кимилдини къайдан табып келесиз?
Уллу ханны чамланырын сиз бек уста билесиз!

Бу сылыкъны жин сыфаты, тап, мени да къоркъутад,
Къуру мындан! – деп жигитни ол билегинден тутад.

Алай хапар ханнга жетип, изми бергенд иерге,
Бир кишиге къоймагъанды гоша анга тиерге.

Билсе эди гоша аны керти къарыуун-кючюн,
Алай сакъ да болмаз эди жашны тынчлыгъы ючюн.

– Мен къонакъма бюгюн, – дегенд, – хан адетни бузмасын,
Сыбызгъынгы сокъ деп мени хан кеси да къысмасын.

Тамбла уа, халкъ жыйылып, мен сыбызгъы согъарма,
Жюреклеригизни ачып, кюн жарыгъын къагъарма. –

Эрттен бла, жаш айтханча, халкъ жыйылды майданнга,
Бир киши да элгенмейин къараялмады анга.

Бийигирек жерге чыгъып сыбызгъы сокъгъанды жаш,
Ол макъамдан, тылы кибик, жумушап баргъанды таш.

Жыйылгъан халкъ нюр макъамдан, дюн-дуньясын унутханд,
Болат кюбе кийген тулпар халкъны сау сагъат тутханд.

– Энтта сокъ! – деп тилегенди жамауат бирден анга,
Жаш сокъгъанды, нек келгенин баямлай, уллу ханнга.

Хан секирип къопханды да: – Эй, шашхан садакъачы,
Сыйым бла бош ойнадынг, терк къапдырайым ачы! –

Деп, чамланнганд. – Бу эршини кери къыстап ийигиз,
Алай алгъа эшекнича сопакълагъыз, тюйюгюз!

Атлы аскер жашны къыстар умут этип, чапханды,
Алай батыр сау аскерни шылдым этип атханды.

Аны кёрюп, хан тулпаргъа кеси жёбелеп баргъанд:
– Ой, кеч, къонакъ! – деп аллында ол уллу башын ургъанд. –

Мен тийиншли къонакъбайлыкъ этмеген эдим санга,
Кел, – дегенди, сыйлы къонакъ, хап-хазырды сый къанга! –
elbars 17.02.2019 14:40:49
Сообщений: 2237
Аты нартха сёлешгенди: – Ханны тюлкю тилине
Ийнанма, – деп, – дерт сингенди аны харам кёлюне.

Аша, ичген-зат а этме, ууду берлик чагъыры.
Къылычынгы тешме, ишни болгъунчуннга ахыры.

Къызны алсанг, нарт элинге мычый турмай къайт да кет,
Бир жукъгъа да алданма сен, батыр, мен айтханча эт. –

Хан жаш бла олтургъанды, ачыу азабан чеге,
Нарт чагъырын узатханды къалауур аскерчиге.

Жукъ билмеген къалауур а, уртлап, аууп къалгъанды,
Жаны къуруп, хан алайдан, жин кибик, тас болгъанды.

Бу харамлыкъ нарт уланны жюрегине ётгенди,
Олсагъатдан хан жыйынын эшек отун этгенди.

Сора лобан итле бла хан аскерге чапханды
Оспар ханны харамлыгъы сау аскерин къапханды.

Юсюн-башын къан-къун этип, сюнгюсюн да сындырып,
Бауурундан жатханды жаш, ёле тургъан сундуруп.

Батыр болуп жетгенд да хан жаралы сибил нартха:
– Бусагъатдан атдырайым сени чыгъана отха,

Кюй да, кюлюнг аяз бла жайылсын аякъ тюпге, –
Деп кюлгенди, – эй, бармазса, сен жийиргенчли кёпге!

Башкеслери отун ташып, уллу от этгендиле,
Къолларын да байлап аны, атха сюйретгендиле.

Жалын отха атабыз деп, сюегенлей жигитни,
Силкиннгенди, ычхыннганды, къолундан жети итни.

Сермеп-сермеп, башкесерлерин жадын отха атханды,
Хан болмазын кёргенди да, жашха былай айтханды:

– Эй, къызыма тийме ансы, не сюйсенг да, ал да кет! –
– Башха жугъунг керек тюйюл, эт, – дегенд, – манга хурмет!

– Тулпар, къалай берейим да, энди къыз – киши заты,
Ол игилик этмез бизге, болма жаш былай къаты.

– Сен къызынгы разылыгъы болмай, бере тураса,
Бир эриусюз, жаш жашауун жаханимге бураса.

Хан, этгенинг тюз тюйюлдю; тау арты бийге уа мен,
Жерин билип тохтамаса, салырма эшек жюген.

Хан сейирсиннгенди: – Батыр, къыз санга разы болуп
Барлыгъын а билемисе, кёрмегенсе да соруп?

– Бек билеме, ийнанмагъан сенсе да, къызны чакъыр,
Угъай десе, сёз да айтмай, думп болур эрши пакъыр.

Хо десе уа, сен да разы бол, къыйнама да бошха,
Къолай къонакъбай тюйюлсе, къалма биягъы борчха.

Тёзюмюм чексиз тюйюлдю мени да, аны терге,
Энтда къылыкъ эт да, ханым, сер башынг тюшер жерге! –

Битеу элни шагъат этип, унамаз деп базына:
– Бу эршиге барамыса? – деп соргъанды къызына.

Къызын къалай береди деп, бу эршиге, сылыкъгъа,
Халкъ жарсыгъанд хангошагъа жетген ачы ылыкъгъа.

Атасыны соруууна армау, дырхам да болуп,
Жилягъанды къыз, кёзлери жилямукъладан толуп.

Халкъ сейирге къалгъанды да, къыз эршиге бурулгъанд,
Тюшлеринде кёрюп тургъан жаш кёзюне уруннганд.

Дюн-дуньяда адам кёзю кёрмеген ариу улан
Къарай эди кёзлерине, жюреги, жаны жалан.

– Эй, сен мени хыликкялыкъ этип, не бек уялтдынг,
Намысымы жерге атдынг, аскерими ууатдынг!

Эй, болса да, мен разыма, къыз да – разы, кёреме,
Халкъ аллында хангошамы, некях этип береме.

Хазыр болгъун ол бийге уа жауабынгы берирге.
Къыз да, жаш да, халкъ да уллу къууаннгандыла бирге.

Алай бла, нарт жаш ханнга – болушлукъчу, таянчакъ,
Тийре ханла болгъандыла энди мынга жалынчакъ.

Аны кючю, акъылы да хапар болуп узакъгъа,
Юйюн-элин унутханды, тюшюп бийлик тузакъгъа.

Алай аны барындан да патчахны жокъ хапары.
Жер-суу таный жаш кетгенди бир айгъа узакъ жары.

Ол кетгеннге къарагъанча, элтирге хангошаны,
Патчах аскерин ийгенд да, ханны къуругъанд жаны.

Деу патчахны къарындашы тенгиз бий халны кёрюп,
Жарлы ханнга чамланнганды, тагъылгъан итлей юрюп.

Хан Тенгизге, ариу айтып, демлешмезин тилегенд:
– Нарт къазымы, къарыу этип, зор бла алгъанд, – дегенд.

– Он эрге баргъан эсе да, терк жолгъа тебретсинле,
Не да къылыч бла садакъ окъла оноу этсинле! –

Деп Тенгиз бий къоркъуу салгъанд къыралына, жанына,
Къундузну алып кетгенди патчахны уланына.

Къубадийге къуугъун келип, къатылгъанд тулпарына,
Ызларындан къысха жетип, тыйгъанд къая тарына.

Болат кюбе кийген батыр, къоркъута эршилиги,
Сермеше, тозуратханды душман аскерин иги.

Итле талап, ат ёшюню жетип, халек болдула,
Къалгъанлары аууш бла кючден сау къутулдула.

Нарт Къубадий юй бийчесин къайтргъанды, къан алып.
Заман бара, хан ёлгенди, ханлыгъы анга къалып.

Аллай оноу чыгъаргъанды нарт Къубадий халкъына,
Мал тутхан да, жер сюрген да къууанырча хакъына.

Кюнден-кюннге халкъ байыгъып, къырал онглу болгъанды,
Иши жарап, ол халкъындан махтау-ыспас алгъанды.

Кюнлени бир кюнюнде уа, бир иссилик къысханды,
Суула къуруп, мал къырылып, тынч кюйлерин бузгъанды.

Адам айтып-айтмаз кибик уллу къыйынлыкъ келгенд.
Ханны жашы, ызы бла ханбийчеси да ёлгенд.
elbars 17.02.2019 14:41:36
Сообщений: 2237
Нарт Къубадий ёкюннгенди, бош бийликге къызына:
Ат айтханны этмегенди, – кетмегенди ызына.

Бир жол батыр, эки къабыр арасына сюелип
Тургъанлайын, былай дегенд аты, къатына келип:

– Энди санга былай этип тургъандан хайыр болмаз,
Нарт Элинги жокъламасанг, бир деп муратынг толмаз.

Алай алгъа жюрек жаранг сорушурча бир мадар
Этип алай къайтыр эдик: жол баргъан асыу табар! –

Нарт ханлыгъын асыл къартха къоюп, жолгъа чыкъгъанды,
Адам кёзден эрши этген кюбесинде букъгъанды.

Тау атында тенгиз жагъа бла жорта киргенди,
Кемеледен тюшген уллу аскерлени кёргенди.

Жаш аланы туурасында атдан тюшгенд солургъа,
Алай жюрек къыйынлыгъы къоймай рахат болургъа,

Башлагъанды сыбызгъысын согъуп, жюрек таралтып,
Къанатлыла учхандыла кюйге, кёкню къаралтып.

Аскерчиле, ары-бери ётгенле да тамаша
Болуп, сюрюу айланнганча, келгедиле жанаша.

– Эй жаш, жанынг не сюйсе да, берейим аны санга,
Сыбызгъынгы сат, – дегенди, – аскер башчысы анга.

– Кюйюп тургъан жюрегими бу этеди сериуюн,
Къой, тилеме, – дегенди ол, – бусуз манга жокъду кюн.

– Эй, Тейри кеси да сюймей жаратхан аякъ кирин
Бир къыллыгъыз! – дегенди ол, юскюргенди аскерин.

– Къыллыр зат а менден эсе сизде кёбюрек! – дегенд, –
Къылычым тот этген болмаз! – деп, деу ташны сермегенд.

Уллу тилкем, чий бишлакъча, деу ташдан айырылгъанд,
Сора эки кёзю жана, аскерге къайырылгъанд.

Аскер башчы, аскери да амалсыз симсирегенд,
– Эй, айыплы болдум, къонакъ, кеч мен эссизни, – дегенд.

– Сау аскерге таматалыкъ этген, жангыз тилине
Ие болсун, турмасын да хатасызгъа илине!

Уллу Тейри манга берген, – дейди, – сыфатым былайд,
Аны ючюн мен аллынгда нек терс кёрюндюм, бир айт?!

– Эссизлик да, женгиллик да этдирмеген не къалгъанд,
Кеч да, батыр, биргеме кел, – деп тамата къадалгъанд.

Аны бош жаш болмагъанын таныгъанды жюреги,
Быллай сырлы жашны жууукъ эталсаед кереги.

Аскер башчы сюймей жашдан айырылып къалыргъа:
– Разы эдим, – дейди, – сени къонакъ этип алыргъа.

Къонакъ бол да, сокъранмазса; ийнан, батыр, сёзюме,
Унасанг а, сени киеу этер эдим кесиме.

– Хан да болдум мен, аскер да жюрютдюм, аны ючюн
Къоймагъанды ёлюм манга кёргюзтмей къуубет кючюн.

Бир жумушум бард да мында, къуушалай турад атым,
Нарт атамы кёрюп ёлсем, олду мени муратым.

– Да сенича жашны алай къысха эсе мураты,
Менича уа не этсин да? Кел, – дегенд болуп къаты. –

Жумушунга мен къарарма, мында къолумдан келир,
Чырмау этерик чыкъса уа, кючюмю толу билир. –

Желпек кеме, жюзе келип, бир шахаргъа жетгенди,
Аскер башчы эрши жашны сыйлы къонакъ этгенди.

Аны къызын кёргенлей а, батыр Къундуз суннганды,
Къыз, элгенип къачханды да, жашны кёлю сыннганды.

Къонакъбайы той-сый этгенд, кёз ачар деп къонагъы,
Къызны кёрген сайын къайта, жюрегине жомагъы.

Алай а къыз бурулуп да къарамагъанд эршиге
Ол угъай да, къыз нёгерсиз атламагъан эшикге.

Къонакъ­бай а къазауатчы жашны киеу этерге
Талпый, аны къоймагъанды тау элине кетерге.

Бир кюн батыр уллу терек бахчагъа терен кирип,
Сыбызгъысын таралтханды, жюрегин анга берип.

Къонакъбайны къызы Агъаз тенглери бла анда,
Жел къакъдыра айланнганды юсюне ол заманда.

Нюр макъамгъа сейир этип, чабышхандыла къызла,
Жаш сыбызгъы согъа эди, кёлде тепсей къанкъазла.

Андан сора Агъаз анга юйюрсюне баргъанды,
Тенг къызлары бла бирге кюй сокъдура тургъанды.

Энди жыр-кюй эшитмесе, кюню мудах озгъанды.
Бир кюн къыз бек элгеннгенд да, нарт кюбесин сызгъанды.

Сызгъанды да, жашха кёкден нюр жарыгъы жаугъанды,
Аллай сейир ариулукъдан къызны эси аугъанды.

– Кимди алдау чырай бла сакъларыкъ отубузну?
Адамлыгъы, батырлыгъы бла алады къызны, –

Деп, мычымай аскер башчы бир уллу той этгенди,
Къызын керти нартха берип, муратына жетгенди.

Бир ауукъдан нарт батыры чал къартлагъа къайтханды,
Ыспас этип, от жагъада толу хапар айтханды.

Сора атны, къылычны да узата эки къартха:
– Энди барайым, – дегенди, – юйдегим бла Нартха.

Саууму да, шаууму да билмей, кюе болурла,
Жюреклерин эзип тургъан бушууладан солурла.

– Эй, нарт батыр, ат, къылыч да, мал да – насыбынг сени,
Дегендиле, жан нюрлери кюннге бура кечени.

Эрттен бла экисин да ашыргъандыла къартла,
Къубадийге той-сый бла тюбегендиле нартла.
elbars 18.02.2019 17:38:36
Сообщений: 2237
Ж Ы Й Ы Р М А С Е Г И З И Н Ч И К Е С Е Г И


НАРТЛА ТАУ АРТЫНДА


НАРТЛА БЛА КЁСЕ-БУРУНГУК


Зауукъ эди нарт тайпаны Минги тауда заманы,
Басмай эди ол тийреге душман-жауну табаны.

Жайлыкълада отлай элле тууарлары, къойлары,
Табын-табын жылкъылары, туз-дамлы да – тойлары.

Накъут-Дорбун тау тюбюнде, – ол кёзден таша эди,
Киреминден жарыкъ ура, бир да тамаша эди.

Дорбун дерге дорбун тюйюл – къол шилеген иштенек,
Батырлагъа эркин эди кёп тюрлю аскер керек.

Ариу эди, бир жасаулу, кёргенни кёзю къарап,
Сауут къолгъа тап жарашып, кюбе зат да тап жарап.

Накъут-налмас, алтын, багъыр, тюрлю-тюрлю темирге,
Уста элле андагъыла, кёл салып ишлей бирге.

Нарт аскерге бере элле, темир тюйюп, керекле,
Метчиле[i] уа нарт къызлагъа – алтын тюйме-тюекле.

Уллу эди ол дорбунда Нартны сыйлы хазнасы,
Баш иеси Дебет эди, нарт халкъыны атасы.

Онбеш жыллыкъ нарт уланла жюрюй элле урушха,
Юч-тёрт жылны шапа болуп, жарай элле жумушха,

Онтогъузда ол дорбуннга келе элле сынаугъа,
Нёгер-чора болур ючюн, жасанып жоралаугъа.

Айта эди ол жыйыннга Дебет акъыл сёзлерин,
Бура эди сау дуньягъа ол жашланы эслерин:

– Эй, аланла, эйра, жаным, эйра, жигит уланла,
Тейри-Ханны оноуларын этер ючюн туугъанла!

Онтогъузда адам эси керек болад бишерге,
Борчун билип, эр кишича, ариу ызгъа тюшерге.


Адам улу юч къурамлы болуп тюшгенди бери,
Ол да, – дейди Алтын Дебет, – чархы, жаны, сюлдери.

Биринчиси жаратылды жерден – таза топракъдан,
Экинчиси – Ай нюрюнден, сыйлы, ариу жарыкъдан.

Кюн юлюшлю кибик эди Тейри берген сюлдери,
Малгъа ие этип къойду адамны Уллу Тейри.

Керек затла айта эди Дебет жигит жашлагъа,
Билим кирип къалыр кибик къайнай тургъан башлагъа.

Сыртларына къызыл къызгъан темир мухур тийдирип,
Къач тамгъала сала эди хар бирине, кюйдюрюп.

Андан ала бара элле «Барсойнакъгъа» тизилип,
Кими чынгап, аякъ бюгюп, кими ариу сюзюлюп.

Нарт хазнаны сакълар ючюн ачкёз бузукъбашладан
Тау башында ишленнгенед къала сослан ташладан.

Къала тау деп алай эди ол бийик тауну аты,
Бёкем, къалын хунасы уа темирден, къурчдан къаты.

Тарыкъ деген жерде бийлик этген Кёсе-Бурунгук,
Тейри ургъан кюйсюз эди, мурса, чибжи да урлукъ.

Бере эди буйрукъларын, алтын тахда олтуруп,
Тёгерегин бийлей эди, падчахланы къоркъутуп.

Бурунгукну эки эди кенгешчиси, нёгери,
«Юст!» дегенлей, хар кимге да чабхан эки эгери.

Тоханада жашай эди бир уста байчы киши,
Кёз илинмей жюрюй эди, фитналыкъ – билген иши.

Экинчиси Отжаудуред – сегиз башлы сарыуек,
Бурунгукъча къылыкъсыз да, огъурсуз да эди бек

Бурунгукга ол айтханды нарт дорбунну юсюнден,
Нарт хазнасы кетмей къалды Бурунгукну эсинден.

Ол падчахны зар жюреги бирде отлай къабынды,
Нёгерлерин чакъыртды да, кесе былай сагъынды:

– Нарт байлыкъны, не да этип, сюе эдим алыргъа,
Жер жюзюне жангыз кесим ие болуп къалыргъа!

Къарт Дебетни терилтирге, бизни жанлы этерге
Керекдиле келечиле, – Нартха таша ётерге.

Айтыгъыз да къулларыма, келечиле тапсынла,
Ала, барып, нарт Дебетге тюз ма былай айтсынла:

Нарт хазнаны экибиз да юлешейик, тенг этип,
Жерибизни ол заманда, – деп айтсынла, – кенг этип,

Эки бёлюп, бийликлеге болур эдик тамата,
Жашар эдик, сынамайын бир къыйынлыкъ, бир хата! –

Келечиле къарт Дебетге таша, бугъуп бардыла,
Артха къайтмай, Бурунгукну къырс жюрегин жардыла:

– Мен керекме Нартны чачып, адамларын жояргъа,
Нарт дорбунну алтынларын бери жыйып къояргъа!

Отжаудуру айланнгады кёк кенглени къыдырып,
Бойсунмагъан ханлыкълагъа от салып, ачы къырып.

– Эй, Отжаудур, – дейди падчах, – сен кёресе жер жюзюн,
Сибил нартла кимледиле, билдирчи манга тюзюн.

– Буду нартдан билгеними башы, – дейди сарыуек, –
Отда кюймез, сууда батмаз жашы, – дейди сарыуек. –

Сынар ючюн, биз алагъа къатылайыкъ, тиейик,
Минги таугъа юзюгюмден бир баламы иейик.

Барып билсин ол нартланы болумларын, кюйлерин,
Мыдых этсин къалаларын, къонушларын, юйлерин! –

Бир отжаудур, учун келип, Минги таугъа къонады,
Темир къайнай быдырында, солууу от жанады.

Аякълары къаяланы, гыйыланы къазады,
Нарт эллеге ёгюз тенгли къая ташла сызады.

Деменгили къара ташла Къала таудан учалла,
Шибля таууш этип ташла голаланы чачалла.




[i] Метчи – алтынчы, золотых дел мастер.
elbars 18.02.2019 17:39:21
Сообщений: 2237
Къонуш Журтдан иги озуп, Кам тийреге ауалла,
Бугъа тенгли уллу ташла, буз ургъанча, жауалла.

Ол заманда нарт Ёрюзмек нарт жортуулдан къайтып,
Батырланы сыйлай тура эди, алгъышла айтып.

Ол тауушха, чартлап-чыртлап, чыгъадыла тышына,
Къайгъы этип къарайдыла Минги тауну башына.

Ёрюзмек а, терк окъуна Генжетайын жерлейди,
Сарыуекни, уча келип, орта башын сермейди.

Сюнгюсю уа сарыуекни жюрегине чанчылып,
Тёнгерейди тау башындан, ауузлары ачылып.

Къычырыгъы жер жюзюнде болгъан жанны уятад,
Ауурлугъу буз ташланы, гыйыланы ууатад.

Жухдан жухха тие келип, Къонуш Журтда сойланды,
Нарт Ёрюзмек, анга къарай, ары-бери айланды.

Ичин жарып, от солутхан ырхымларын[i] чыгъарды,
Чакъырды да, жаш-къуш къауум аны къатына барды:

– Ырхымланы, кукурт къошуп, сиз кюнде къурутугъуз,
Къуу этигиз сора уууп, къургъакъ жерде тутугъуз.

Отлу окъла боллукъдула, садакъланы учларын
Къуугъа-къуугъа тийрсенг, – дейд, – душманлагъа учарын. –

Эгетлери, Бурунгук да сарыуекге сагъайып
Эдиле да, эшитдиле къычырыгъын-хахайын.

Сегиз башлы ачыуланды, от шытылары агъа:
– Башха тюрлю оюн керек, къарайма да, былагъа!

Хазырдыла отжаудурла, Нартха жюзюн иейим,
Бу жол ёхтем Нарт Элине мен бегирек тиейим!

Юслерине къаяланы, голаланы аудуруп,
Буз ургъанча, отлу ташла, буз гыйыла жаудуруп,

Сарыуекле нарт эллени чач-тюк этип къайтырла,
Къайтырла да, иги хапар, хорлам хапар айтырла! –

Ингир ала отжаудурла Минги таугъа эндиле,
Нарт эллени жандырайыкъ, жокъ этейик дедиле.

Ол заманда арбазына чыкъгъан эди Сатанай,
Чууакъ кече акъ булутдан жарыкъ къарагъанча ай.

Ол сарыуек сюрюулени кёзлери къамадыла,
Нартла атхан от окъладан кюйдюле, къаралдыла.

Сора суууп къалгъан элле, сын къатхан элле ала,
Деу санлары тау башлада, – таракъ-таракъ къаяла.

Андан бери ол тиклени ташлары – кёмюр къара,
Жукъ ёсмейди, жукъ битмейди, ёмюрле кетип бара.







[i] Ырхым – къан уюшхан
elbars 19.02.2019 16:53:05
Сообщений: 2237
НАРТЛА ТАУ АРТЫНДА


Нартны хорлап келлик сунуп сарыуек сюрюулери,
Сур Бурунгук сакълап турду тёртюнчю кюннге дери:

– Нек туралла андан бери артха къайтмай, – деди ол. –
Жюз да откъус сарыуекге бек ышанып эди ол.

Сора гуппур байчы барып кеси кёрдю болгъанын,
Ол сарыуек аскерледен, дейд, кюл-кёмюр къалгъанын.

Не ачыула этейим деп, байчы бугъуп къарады,
Индиляйны Аргуу деген ариу къызын марады.

Ол аны урлап кетеди узакъ Тарыкъ таулагъа,
Бир дорбуннга бегитеди, къайтарырча саугъагъа.

Ол Сарыуек аскерине падчах жарсып олтурду,
Кюйсюзлюгюн къандырырча бир мадар излеп турду.

Байчы къартха айтды сора: – Бир бар энтда нартлагъа,
Минги таудан, сур къычыр да, былай билдир алагъа:

«Нарт эллеге баргъан элле Бурунгукну къуллары,
Баргъан элле откъусланы бошлары, осаллары.

Кюйюп кетген сарыуекле аз эталмазла кючюн,
Бурунгукну къулларылла ханла да аны ючюн.

Сур Кёсеге керек болса, ол башха мадар табар,
Анга къаршчы чыкъгъан аскер кёп мычымай жер къабар.

Кесибизча аскерчиле жокъдула деп тургъанла,
Тёбе тенгли откъусланы къазланыча къыргъанла,

Бир келчигиз, алай эсе, мени бийлик жериме!
Бир кёрчюгюз ёшюн уруп хорланмаз аскериме!»

Минги таудан жети кере эшитдирсенг сёзюмю,
Не акъыллы алп нартны да тауусулур тёзюмю.

Къаны къызгъан нарт аскери, ырхы болуп къуюлур,
Бизни излей, къуу ёзенде аман бла жоюлур!

Сау къалса да, къуу жерледе кёбюсю ажал табар.
Эсли патчах душманына ма ол кезиуде чабар.

Жерибизде жау аскери ма ол чекге жетгенлей,
Нартны жер къаны этербиз, къыяма жел ётгенлей.

Тыйылгъан суу ычхыннганча, жетербиз да таулагъа,
Сыйыннгысыз Нарт хазнаны иелербиз саугъагъа!» –

Уллу эди байчы къартны хыйны-халмаш къарыуу.
Тюлкю кибик эди аны нартла таба барыуу.

Къычыргъанды сора байчы Шат[i] тау башындан, созуп,
Аны уку къычырыгъы эрттен тынчлыгъын бузуп.

Нарт башчыла Бурунгукну хыйласына алданып,
Тебредиле Тау Артына сауутланып, атланып.

Ол дауурда Сатанайны эшитмедиле сёзюн.
Ёхтемликден, къайсы нарт да алп суна эди ёзюн.

Жол азыкъгъа нарт аскери къой сюрюуле сойдула,
Элде оноу жюрютюрге Бораканы къойдула.

Къаялагъа, тау ызлагъа уста нартла-таулула,
Кёп тиклени ёте кетип, къар ауушдан аудула.

Изледиле Бурунгукну ол айтхылыкъ аскерин,
Ала айтхан тийреледе, тапмалла излеп бирин.

Кече, кюн да бара-жюрюй, Жолан деген бир жерге
Жетдиле да тохтадыла, билмейин не этерге.

Кюн тенгизге, пыш-пыш эте, батханын да кёрдюле,
Жангы журтла ишлейик деп, имбашларын кердиле.

Сау бир жарым жыл туралла, Акъ тенгизге жанаша,
Киргинчиле болуп, хаман уруша да, жараша.

Бу мыстысыз жортуулдан таза да арып, талып,
Таулагъа къайтып кетелле, Тау Артына жол алып.

Ётедиле чегет басхан кёп тарладан, тауладан,
Къайтмазгъа да ант этелле, бошагъынчы жауладан.

Бир къауумла, уугъа чыгъып, барсла кибик чапдыла,
Чаба-жюрюй, Тарыкълада, дейд, Аргууну табдыла.

Ол Бугъоулу тар Дорбунда къарт къарауашы бла
Кёп инжилди, кёп къыйналды Аргуу, къыз башы бла.

Нарт жашла уа, ант этелле Бурунгукну табаргъа,
Тау Артына къайтадыла, дейд, эшигин жабаргъа.

Бек алгъа уа эл салалла, тёбеде уа – чууана,
Жангы журтда жангы жашау этедиле, къуууана.

Жангыз Шырдан, ишсиз-кючсюз, жюрюй эди бошуна,
Къайда хайыр-пайда этсин адам деп, ёз башына.

Тохтамайын, нарт эллени къозгъай эди къырс Шырдан, –
Менсиниуюн, терс акъылын, зарлыгъын да жашыргъан.

Айта эди, сылай-сылай мыйыкъларын, сакъалын,
Сездирмезге кюрешгенлей нарха кюйюклюк халын:

– Нартдан кючлю болмагъанын иги билдим, къууана,
Сора ала нек къурайла хар эл сайын чууана?

Тотур айда Шам-Къалагъа жыйылышып келселе,
Кюлюрге аздан къалама, – тилекле тилеселе.

Уллу сейирге къалама, къарап тели нартлагъа:
Хан-Тейриге табынырча, не береди алагъа?

Кючлю эсе, бир келсе уа, турмай кёкледе жатып,
Нарт эли уа жукълап турад, къарт Дебетге алдатып!

Тотур айда нарт «Голлуда», дейди, Жангы жыл кирип,
Тейри жыйын кёрюннгенди, кючлерин да билдирип!

Кёз кёргенинг барды, анса жокъду бир зат да ёзге,
Ол Хан-Тейри керти эсе, кёрюнюр эди бизге! –

Ачы Тилли ассы затла айтханлайн тургъанды,
Кёлсюзлени бусхамлыкъгъа,[ii] бузукълукъгъа бургъанды.

Ёрюзмег а: – Къайгъылыма, – дейди, – журтда нартлагъа,
Хата, палах жетмесин, эй, биз да болмай, къартлагъа!

Бёлек аскер тебрегенди, бёлеги анда къалып,
Ёрюзмекни бий орнуна жаш Батыртууну салып.






[i] Шат тау – монглукъ, насып тауу; Минги тауну талай атындан бири


[ii] Бусхамлыкъ – ассылыкъ, ересь.
elbars 20.02.2019 14:24:12
Сообщений: 2237
ДЕБЕТНИ КЁКГЕ КЕТГЕНИ


Жортууулдан келедиле, нарт таулагъа айланып,
Ауушлада, тик сыртлада атлары да къыйналып.

Тамам ол кюн Ёрюзмекге туугъан эди бир улан,
Туугъанлай да танылгъанед алп боллугъу, пелиуан.

Астемир деп атадыла жети кюнден уланнга,
Нартда, уллу насыпхача, къуана элле анга!

Кёсе Бурунгук: – Заманды! – дейди Нартха чабаргъа,
Минги тауда ол жашырын бай дорбунну табаргъа!

Кесе патчах, Отжаудур да, нарт Ёрюзмеки артха
Атланнганын эслеялмай, чапдыла сибил Нартха.

Мычымайын экиси да Нарт таулагъа жетдиле,
Деу нартладан анда киши болмай, къууанч этдиле.

Кёсе падчах: – Тыш жерледе бизге сакълыкъ керекди,
Минги таудан тёгерекге кёз бакъмакълыкъ керекди! –

Дегенди да Откъусуна, нарт дорбунга ашыкъгъанд,
Энди жетген улан кибик, сырт башына терк чыкъанд.

Ол дорбунга жетип, къакъгъанд эшигин денгюрдетип:
– Ач эшикни! Ачмасанг а, откъусум чачар, жетип!

Алтынланы, налмасланы кёзюм бла кёрме къой!
Хайда, хайда, ач эшикни, мени ары кирме къой!

Бош атылып турмай, ала тюшсюнле да къолума,
Откъусума жюклеп, – дейди, – хош кетерме жолума! –

Алтын Дебет аны ийди накъут дорбун ичине,
Сейирсинип къарап турду жутлугъуну кючюне.

Падчах анда, сабий кибик, чаба эди, ойнакълап,
Алтынланы, кюмюшлени сылап-сыйпап, ийнакълап.

Кирит салып Алтын Дебет, ариу кюмюш накъышлы
Турч эшикге кетип къалды, бу жутлукъгъа сагъышлы.

Бурунгук а билмей турду излеп тапхан ылыгъын,
Аязгъанда, эшик таба атды ёлю мыллыгын.

Турч эшиг а – гам этилип, ол гук бурнун сызгъыртды,
Сарыуеги эшитди да от тамагъын къычыртды:

– Сибил нартла, падчахымы терк ийигиз тышына,
Неда къанла жаудурама Нарт Элини башына!

Иймесегиз, кюл этерме бу эллени, журтланы,
Эй, жилик кибик жутарма сабийлени, къартланы! –

Сарыуекни от солууу орманланы жандырды,
Нарт эллени, дейд, тютюннге, морт ийисге алдырды.

Уятды да Отжаудурну кюкюремен тауушу,
Ёсюп къалды Ёрюзмекни жашчыгъы – алан къушу.

Мычымады нарт улучукъ гума[i] таба чапды, дейд,
Алтын Дебет этген талай сауут-саба тапды, дейд.

Ол къылычха тйигенлейин болуп къалды мазаллы,
Деменгили, кенгжауурун, къая турукъ маталлы.

Ёрюзмекни акъ садагъын къабыргъада эследи,
Сегиз отлу окъну да ол гепханадан сермеди.

Чартлап чыкъды, ачы уруш этерге деп къызына,
Сатанай а къайтарыргъа бек кюрешди ызына.

Сарыуекни къайнар отун бийче кеси сууутду,
Нюрюн ийип, чархын-санын къурушдурду, уютду.

Нарт Астемир садакъ атды сегиз кёзлю-башлыгъа,
Сур Отжаудур барып тийди тау этеги ташлагъа.

Ол заманнга сибил нартла ауушладан эндиле,
Сибилтиде къонушлары болгъан таугъа келдиле.

Отжаудургъа, Бурунгукга не болгъанын билдиле,
Тойла кьурап, Астемирге къууандыла, кюлдюле.

Кёсе падчах нарт къартладан кечимликле тиледи:
– Тарыкъ жерим, тахым, тажым, уой, сизни болсун! – деди.

Анга киши ийнанмады, разылыкъ да бермеди,
Тилегин да, байлыгъын да киши къабыл кёрмеди.

– Алтынлагъа суусап эди, энди къансын! – дедиле, –
Нартны Накъут Дорбунунда жашап къалсын! – дедиле.

Иштенекде кесин къоюп, эшиклерин этдиле:
– Хайда, энди зауукъ эт! – деп, кюле-кюле, кетдиле.

Дебет айтды сора халкъгъа ахыр айтыр сёзлерин,
Кёз жашлары мылы этип, сылай-сыйпай кёзлерин:

– Эй аланла, эй жанларым, кетерге керекме мен,
Жаным кибик сюйген сыйлы нарт журтумдан, элимден,

Тейри салгъан талай борчну, бирин къалмай толтуруп,
Кесим этген бу къанатлы терк арбагъа олтуруп. –

Насийхат да этди Дебет, ахшы алгъыш да айтды,
Арбасына олтурду да, нарт баш дуньягъа къайытды.

Кёкде салып гюрбежисин, анда да темир тюед,
Бош турмайды Алтын Дебет, керекли ишин сюед,

Темир тюйсе гюрбежиде, ары-бери аудуруп,
Жарытады кечелени, учхун жауун жаудуруп.

Баш дуньяда кёклю халкъгъа темир керекле этед,
Кеслерин да темир ишге, усталыкъгъа юйретед!





[i] Гума – артыкъ сауут-саба сакъланнган юй; арсенал, помещение, где хранятся запасы оружия.
elbars 21.02.2019 17:37:23
Сообщений: 2237
Ж Ы Й Р М А Т О Г Ъ У З У Н Ч У К Е С Е Г И


ШЫРДАН БЛА НЁГЕР


АРГУУНУ ЭРГЕ БАРГЪАНЫ


Индиланы Индиляй атасыды Аргууну,
Нарт «Голлуда» сайланган, бир бузукъсуз ариуну.

Кийими – лаудан, дарий, тюйме-кямары – алтын,
Аны бир кёрген улан унуталмад сыфатын.

Хар омакъламасында жылтырай асылташы.
Бар эди аны жети махталгъан къарындашы.

Жокъду деучю эдиле дуньяда аныча жан.
Эм кичилери къызчыкъ эди, аты – Сарасан.

Аргууну ариулугъу узакълагъа айтылды
Уой да, жаш жюрекдеге кюн тиекча къатылды.

Халкъ да кетермей эди ол ариуну ауузундан,
Табанына жетегенди, алтын чачы узундан.

Ариу ёню, эштгенни, кетмей эди эсинден,
Нюр жарыкъ ура эди ол ариуну юсюнден.

Жауундан сора тийген кюнча жууаш кёзлери,
Сёлешгенде кюч бере, акъыл къоша сёзлери.

Ишин тынгылы эте эди, билип ылыгъын,
Айыпсыз эди юсю, сёзю, ариу къылыгъы.

Эрттен сайын гёгени бла суугъа баргъанды,
Аны жюрюшюн кёрген кёз аламай тургъанды.

Келечиле келгенлей турдула, аны тилеп,
Хау демеди алагъа ариу Аргуу, бюсюреп.

Гиляхсыртан тул эди, учсуз – мюлкю-байлыгъы,
Эсепсиз жылкъылары, къыйырсыз да – жайлыгъы.

Аргууну ариулугъу – кечени жарыкъ айы.
Бийни – бакы байлыгъы, уллу кючю, чырайы.

Эгетлерин да алып, Индилягъа келгенди,
Аргууну ариулугъун кёзю бла кёргенди.

Бий Индиляда юч кюн къонакъ болуп тургъанды,
Ариу Аргууну эсин ол кесине бургъанды.

Бий Аргууну юйюне келтирирге сюйгенди,
Къаласына къайтханлай, келечиле ийгенди.

Алауган къызы Гоша Индиляда – бир келин,
Юйге къарай эди ол солутмай назик белин.

Келечиле махтайла бийни, ётюрюк къоша.
– Кесим бир сорур эдим Аргуугъа, – деди Гоша.

Чырайлы Гиляхсыртан кесин къызгъа сюйдюрдю,
Жаш къызны илешгенин ол кёзю бла кёрдю.

Ариу къызы Аргууну «хауун», «угъайн» сакълай,
Тукъум къартлары бла кёп олтурду Индиляй,

Разылыгъын айтханда, къууанч сынамалла, дейд,
Аргууну бу сайлауун тюзге санамалла, дейд.

Алай айтды сора чал Хайырсюле-акъылман:
– Адам сюерча киши тюйюлдю Гияхсыртан.

Жерине кёре болур, – деди, – аны кырдыгы,
Анасына бек ушар баласыны къылыгъы.

Тюзде ёсген арпадан, тау арпасы кючлюдю,
Артыкъ жаратмагъаным, тейри, аны ючюндю.

Осал жерге, кюрешип, иги урлукъ атханла,
Кюз сабандан бай тирлик алырбыз деп айтханла,

Жангыладыла: урлукъ, чирчик этип, чыгъалмаз,
Осал жерге, не да эт, иги урлукъ чыдамаз.

Тиширыула – алайды – урлукъ жутхан жер кибик,
Эр кишиле – алайды – урлукъ жайгъан жел кибик.

Анасына кёреди аны туугъан баласы,
Тиширыуду, эй, халкъны керти уллу хазнасы!

Да элде къалса керек эди халкъны игиси,
Алай а, бара эсе, насып берсин Тейриси!
elbars 22.02.2019 18:04:56
Сообщений: 2237
ШЫРДАННЫ КЪАНЛЫ НЁРЮ


Тохтау жокъду заманнга, ол турады баргъанлай,
Дунья чархын, къыстаулап, тирмен ташча, бургъанлай.

Алауган улу жигит Батыртуу алчы эди,
Жортуууллада – батыр, жигит, амалчы эди.

Батыртуу эсли эди, сагъышы – Туугъан Ташы,
Алай а эссиз эди Нёгер – кичи къардашы.

Кюндюз ол багуш къазып, ары кирип жатханды,
Соргъан болса, ынычхап, кючден былай айтханды:

– Жел ауруудан мен кече бёрю кибик улуйма,
Бери кирсем, насыпха, бир кесекле солуйма.

Кече сайын, тирилип, аманлыкъгъа батыучу,
Ары, бери да жетип, бешкъарышла сатыучу,

Хыйлачы Нёгер элде аллай хапар туудурду,
Болушун а – кертисин, киши билмейин турду.

Башха нартланы кибик, къатыны да жокъ аны.
Эгечи Гоша бла бир эди нартны жаны.

Эрттенликде ныгъышха жыйыладыла къартла,
Арлакъда, ушакъ эте, сюеледиле нартла.

Къартлагъа келе Шырдан, жаш къауумгъа къайтады,
Саламлашып, ышара, ол ма былай айтады:

– Хей, аланла, эсиме аламат зат тюшгенди, –
Дей, биягъы ол хыйла, фитна ауун эшгенди. –

Бош салынып турмайын, Чариш Тёбеге барып,
Бир нёр-оюн этерек, сыйлы ёч да чыгъарып?

– Айхай, этейик! – делле, эригип тургъан жашла, –
Не ойюнду-нёрду ол, шагъырей этип башла.

– Мен тартынмай салама жашымы илишанга,
Дауум боллукъ тюйюлдю, тийдиралсагъыз анга.

Сау къалса уа биришер кючлю жесир берликсиз,
Намысымы, сыйымы нартны кибик кёрлюксюз. –

Нартла сейир этедиле Шырдан айтхан оюннга:
– Эй аман а, къайдан да, келди бу зат оюнга?!

Зауаллы сен, биягъы бир къатышла этесе,
Эй, дунья малы ючюн кир сагъышла этесе!

Алтынлы болама деп, жашынгы илишаннга
Нек саласа, хайырысыз, халкъ да не айтыр анга?!

Нартла берген затланы жараталсанг башынга,
Ачлыкъ, кемлик да кирмез, Шырдан, сени ташынга.

Эркин жетип турлукъду къатынынга, жашынга.
Къой, – дедиле, – улунгу къаны жауар башынга!

– Тийдираллыкъ тюйюлсюз, аны ючюн салама, –
Деп къозутду жашланы, – мен ёч, ойнай, алама!

– Шырдан, дыгъылыбызгъа, къой, къатылма! – дедиле,
Жигит уланла керти ачыуланнган эдиле.

– Бир ыйыкъдан сакълайма Чариш Тёбе къатында, –
Деди кюле, – келмеген саналлыкъды къатыннга! –

Алай айтып жашлагъа Ачы Тилли от салды,
Маштакъчыгъына митнип, алайдан кетип къалды.

Теке къалкъыуун эте, ат юсюнде къагъылып
Бара эди, ызындан маскечиги тагъылып.

Атасы Къына-Сакъал ишлетген жер юйюне
Келди Шырдан, нартланы сыртладым деп сюйюне.

Жашына бир зат болуп къалмасын деген къоркъуу
Этдирген эди анга тюз жашыча бодуркъу.

Алай уста ишленнген эди тёрт саны, башы,
Къыйын эди билирге – къайсы Шырданны жашы.

Нарт жигитле келдиле садакъларын да алып,
Шырдан тюбеди жашын, дейд, илишаннга салып.

Шырдан улу уругъа кирип бугъуп турады,
Кесини бодуркъусун илишаннга тутады.

Нарт уланла биришер барадыла бетжаннга,[i]
Кезиу-кезиу аталла узакъда илишаннга.

Бодуркъугъа окъ тийип, аугъанлай улан чыгъад:
– Мен саума! – деп, бодуркъу артына уста бугъад.

Бодуркъугъа от тийсе, биягъы ауады ол,
Сюелед да: – Саума! – деп, нартлагъа булгъайды къол.

Мешхут тёбеден Нёгер ишни кёрюп турады:
– Мен да бир атар эдим, – деп ол акъсай барады.

– Ай, зауаллы кесинг а, – дейди Нёгерге Шырдан, –
Кюнюнгю багушлада, мешхутлада ашыргъан!

Мен сени атханынгы ёчге зат да тергемем,
Харип кюлтыпыс, санга мен жесир да бер демем! –

Нёгер ичинден кюле, арып бетжаннга турад,
Жаш бир азчыкъ тепгенлей, мангылайына урад.

Шырдан улу, хахайлап, урусуна кетеди,
Шырдан да, жаны къуруп, баласына жетеди.

Жетеди оу-шау эте, чакъан[ii] бети къаралып,
Ачыудан, дейд, от жаннган къырс жюреги таралып.




[i] Бетжан – уучуну, аскерчини алгъадан хазыр этген таша бегими. Былайда – чек.


[ii] Чакъан – къамиш бёрю: шакал.
elbars 23.02.2019 17:12:03
Сообщений: 2237
ШЫРДАН БЛА НЁГЕР


Жыкъдыргъанны сырты жерден тоймайды,
Дертли адам дерт жетдирмей къоймайды.

– Ай, багушчу Нёгер, керти ит Нёгер,
Ахыратда къара тонгуз кют, Нёгер!

Мен да Ачы Тилли Шырдан тюйюлме,
Жер къапдырмай къойсам, – дейди, – бош кюлме! –

Ингир ала, келди мешхут къатына.
Дерт жетдирир, ёлмез Шырдан антына.

Нёгер а жокъ, къарады тёгерекге,
Сакълайым деп чёкдю аугъан терекге.

Танг алада атлы озду ашыгъыш,
Артмагъындан къарап эки бешкъарыш[i].

Шырдан аны ким болгъанын таныды,
– Ай, ит Нёгер! – деп жангыдан жаныды. –

Анга дертим ёмюр-ёмюрде кетмез,
Демлешгенде Нёгерге кючюм жетмез.

Башха мадар керекме, – дейд – табаргъа,
Отун кёмюп, эшигин да жабаргъа.

Жууукъларын бушуу тоту ашарча,
Кесимден да уялмайын жашарча! –

Бир ыйыкъдан басылгъан кёк аязды,
Шырдан дертин жетдирирге, дейд, базды.

Атчыгъына минип келди ол кеси,
Ызындан а – айырылмаз маскеси.

Тура эди ол а багушда жатып,
Юсюне да тууар кир сыгын къатып:

– Уой, зауаллы кесинг а, – деди анга, –
Бир хайыр иш айтырыкъма мен санга!

Кюндюз болса, багушлада жатаса,
Кече болса, бешкъарышла сатаса.

Чархынг сюйген татыулу зат къапмайса,
Санга нёгер болур бир ат тапмайса!

– Муратыма къалай бла жетейим?
Хайыр эсе, сен айтханны этейим! –

Шырдан теке сакъалчыгъын сылайды:
– Этер ишинг, Нёгер-батыр, былайды.

Индиляда, жаным, барды аллай ат,
Къарап кёзюнг тоймаз кибик аламат.

Акъ къанкъазча жиябоюн, алтынжал,
Барды, – дейди, – аны учурур амал.

Жерни баргъан, сууну жюзген жеталмаз,
Эй, аллына лячин окъун ёталмаз!

Бек къалада аны таша туталла,
Хар сагъатдан къарап алай жаталла.

Тогъуз хораз, тогъуз да ит сакълайла,
Таймай тогъуз садакъчы да жокълайла.

Сен биргенге уууч тары алырса,
Хуржунунга тогъуз бюйрек салырса,

Сен тарыны хоразлагъа себерсе,
Бек сакъ барып, парийлеге тюберсе.

Бюйреклени, таууш этмей, атарса,
Алай бла лузгъаларын жабарса.

Садакъчыла, шошлукъ алдап, жукъларла,
Атны жалан бир сагъатдан жокъларла. –

Нёгер анга, разы болуп, къарады:
– Киритге уа не амал? — деп сурады.

– Да эгечинг Индиляда келинди,
Ол болушур, мырхык кибик илин да.




НЁГЕР БЛА ГОША



Нёгер келди танг бла эгечине,
Мудах бетли кирди, дейд, юй ичине.

Ариу Гоша ол халда кёрюп аны:
– Ой, не болгъанд, Нёгер?! – деп кетди жаны. –

Не мудахса, не болуп къалды санга,
Былай мугур келмеую эдинг манга!

Ауруй эсенг, къара жер да къабарма,
Алай санга жан дарман а табарма!

– Угъай-угъай! Бир кишиге ийилмей,
Жашайма мен, ач-суусап да тюйюлме.

Мудах а мен башха затдан болама,
Айт дей эсенг, баям этип салама.

Кюндюз болса, багушлада жатама,
Кече болса, бешкъарышла сатама.

Багъаларын, келип, санга береме,
Гоша, сени жаным кибик кёреме.

Кесим сюйген бир тарпан а тапмайма,
Балымы да мен къууанып татмайма!

Индиляда, жаным, барды аллай ат,
Къарап кёзюнг тоймаз кибик аламат.

Жерни баргъан, сууну жюзген жеталмаз,
Эй, аллына лячин окъун ёталмаз!

Аны менден жашырыргъа сюйгенсе,
Аны ючюн сен жаныма тийгенсе.

Сендед дейле ачхычлары къаланы,
Манга бер деп келгенме мен аланы. –

Бетин жабып, Гоша жиляп башлайды,
Бурчакъ-бурчакъ кёз жашларын бошлайды:

– Аман тапсын аны санга сагъыннган,
Жаны сауда, ой, къурт акъсын санындан!

Къой, кечмезле Индиляны батырла,
Мен харипни ызынгдан таралтырла.

Ой, мен жарлы, къалай тюрлю этейим?
– Ачхычланы бер да, Гоша, кетейим.

– Ол къалагъа байрым кече барырса,
Кийиз къамчи кёрюрсе да, алырса. –

Жиляй-жиляй, ачхычланы береди,
Къардашы уа къууанч къанат кереди.

Жигит Нёгер бек къалагъа киргенди,
Бир тамаша тарпан тулпар кёргенди,

Кийиз къамчи, жюген да, кюмюш да жер,
Къамчи бла тийгенди атха Нёгер.

Ат, бойсунуп, жаш анга иер салды,
Киргенича, шош чыгъып, кетип къалды.

Ачхычланы эгечине берди ол:
– Сёз келмесин мени ючюн, – деди ол.

Кёк кюкюреп, элия от чачханча,
Кетди Нёгер, – кёкде жулдуз учханча.





[i] Бешкъарыш – сатылыргъа урланнган сабий.
elbars 24.02.2019 15:19:28
Сообщений: 2237
ШЫРДАН БЛА ГИЛЯХСЫРТАН


Эрттенбла атчы юйге киреди,
Гоша анга ачхычланы береди.

Атчы жашха хар зат да тап кёрюндю,
Алай ат а, не сейир, жокъ жеринде!

Жети элле къардашла, – жыйылдыла,
Ала бирер темир таякъ алдыла,

Гудучуну табаргъа ант этдиле,
Этдиле да, жети жолну кетдиле.

Айландыла жетиси да жети ай,
Жетиси да къайтдыла артха къурлай,

Таякълары таш жоллада ашалып,
Амаллары, къарыулары бошалып.

Ачы Тилли элден чыгъып кетгенди,
Гиляхсыртан къаласына жетгенди.

Саламлашып, хайыр-хапар соргъанды,
Айтырыгъын биле, сакълап тургъанды:

– Да не хапар? – деди бий Гиляхсыртан, –
Сен устаса анга уа, хыйля Шырдан.

Къайынларым бош къыйналып къайтдыла,
Жюреклери, ташла кибик, къатдыла. –

Хыйля Шырдан, жукъа сакъалын сылай,
Гиляхсыртан бийге айтды, дейд, былай:

– Кече сайын къанжал кёпюрню биреу,
Акъ атында ётюучюдю – алпды, деу.

Ким эсе да керек эдинг къараргъа,
Садагъынгы хазыр этип, мараргъа. –

Гиляхсыртан ол хапаргъа эс бурду,
Кече къанжал кёпюрню сакълап турду.

Бетлешгенде кёлсюзню батыр хорлайд.
Бий кесине бир тап бетжан хазырлайд.

Ай жарыкъда акъ атлыны кёреди,
Ауанагъа теренирек киреди.

Кийимлери чилле бла окъадан.
Бий алады эм жютюсюн окъладан.

Садакъ бла уруп, атдан атады,
Бий акъ атны, атын айтып, тутады.

Сора аны Индилягъа элтеди,
Жети жашны бий къууанчлы этеди.

Танг атханлай, ол атлыгъа баралла:
– Кимди бу? – деп бир бирине соралла. –

Бизден болса, таныр эдик биз муну. –
Чакъырдыла эл башчы Батыртууну.

Эл башчысы – элмен ары терк келгенд,
Бушман болуп, жукъ да айтмай, сюелгенд.

Ёлюп жатхан Нёгер эди – къардашы,
Алауганны хан къыздан кичи жашы.

Душманларын алай итле жоялла.
Индиляры тынгылашып къоялла.

Маштагъына минип Шырдан келгенди:
– Ким болгъанын билир ючюн, – дегенди, –

Бёрк жюрютген бары бери табылсын,
Келмеген а къара жерге къабылсын. –

Барысы да жыйылдыла, келдиле,
Кюлтыпысны жетмегенин билдиле.

Чапдырдыла бир уланны багушха,
Жалан Шырдан тюйюл эди гурушха.

Улан аны багушлада изледи,
Алай Нёгер бир жерде да жокъ эди:

– Эй, Нёгерди сора бу, – деди Шырдан. –
Чынтылыгъын, батырлыгъын жашыргъан.

«Жел ауруудан, уой, ёлюп къалама, – деп, –
Багушлада кесиме багъама», – деп,

Ол анча жыл бизни алдап тургъанды,
Кече сайын кёнчекликге баргъанды.

Жолгъа чыгъып, жесир зат да тутханды,
Жылкъы сюрюп, анда-мында сатханды.

Нёгер алай кёп жыл этип тургъанды,
Ким эсе да, дерти болуп, ургъанды. –

Иги къарап, къалгъанла да таныйла,
– Эй, ким болур?! – деп мурдарны жаныйла.

Кётюребиз дейдиле да, сейирден
Ёледиле, алалмай салын жерден.

– Гоша – сюйген эгечи, бери жетсин, –
Деди Шырдан, – муну жиляуун этсин. –

Жарлы Гоша, кесин тюе, сарнады,
Ол мурдарны ачы-ачы къаргъады.

Чачын жырты, эки кёзю къан болду,
Харип Гоша, уой, он жылгъа къарт болду:

– Бу бушуугъа нек къалды жарлы башым,
Былай аман нек ёлдюнг, жан къардашым?!

Ой, не айтып барлыкъма мен атанга,
Ананга уа, ол ханбийче ананга?!

Къабырынга жюрюй, къызар табаным,
Санга жиляй, озар энди заманым.

Учуп кетер эдим, жаным, хауагъа,
Къанатларынг болмаса, не хатагъа! –

Алай айта, Гоша сарын салгъанды,
Ачылмазча, кюню къара болгъанды.

Нарт Нёгерни къабырланы къатында
Асрадыла,[i] жан къалмады артында.




[i] Къабырланы къатында аманлыкъчыланы неда шыйыхланы асырап болгъандыла.
elbars 25.02.2019 18:15:54
Сообщений: 2237
БАТЫРТУУНУ ДЕРТИ


Батыртуу да къайтды юйюне, кюйюп,
Эки къашын, къара булутлай, тюйюп.

Ол бу ишни, олтуруп, тинте келди,
Хата башы Шырдан болгъанын билди.

Тотур айны ётерин сакълап турду,
Жангы кырдык, жер кёгерте, дейд, урду.

Биягъынлай жетди «Голлу» байрамы,
Кенг талагъа жыйылды нарт адамы.

Хайырсюле олтурады тёрюнде,
Тукъум къартны даражалы жеринде.

Ол айтады нарт халкъына алгъышын,
Терен эте келечекни[i] сагъышын.

Олтурады байрамда Гиляхсыртан,
Жанаша уа – ол Ачы Тилли Шырдан.

Бир бирлерин танымагъанча, алай
Олтуралла, жау бармакъларын жалай.

Нарт Батыртуу, ачыу этип, къарайды,
Дерт жетдирмей, жюреги къан тарайды:

«Сыйлы айны адетин къалай бузгъун,
Дертими да алай кёп къалай созгъун,

Уялмайла сора менден бошчукъ да,
Олтурмайла сора тыншчыкъ, шошчукъ да?!

Къалай тёзгюн, от жана турад ичим?!
О Хан-Тейри, тилейме сенден кечим!

Дерт жетдирмей, жюрегимде жокъ тёзюм,
Уллу Тейри, ауур бармасын сёзюм!» –

Ол эслетмей барды илкич къатына,
Сора къонду, дейд, Шырданны атына.

Барма къойду аты айланнган жары,
Бир дуппургъа тюбеди, бара-барып.

– Ачыл, дуппур! – деп нарт къаты къычырды,
Бир тар эшик кёрюндю да, ачылды.

Нарт Батыртуу ары хылыф киреди,
Эки улун, къатынын да кёреди.

Жан аурутмад юч да хатасыз жаннга,
От башында къайнай тургъан къазаннга,

Бирем-бирем, сан-сан этди да, урду:
Отну кёмюп, кюлюн желге сууурду.

Ашай-иче, кече озуп, кюн къайтды,
Хайырсюле атланган алгъыш айтды.

Разы болуп нартла да бийлерине,
Ойнай-кюле кетдиле юйлерине.

Не эсе да жюреги шекли болуп,
Шырдан жетди тёбесине, къууулуп.

Чабып барып, ол къазанны ачады,
Ачады да, жаны андан къачады.

Аламанны къара ити улуйду,
Къырс Шырданны юйю алай къуруйду.

Жел тюйюмчек болуп, кёкге учады,
Бир зат жетип, ол тёбени чачады.

Алай бла Ачы Тилли тас болду,
Аманлыкъ да, дейд, бир кесек аз болду.
=

БАТЫРТУУ БЛА ГИЛЯХСЫРТАН

Шырдан жерден аман бла къуруду,
Гиляхсыртан шексиз, даусуз къутулду…

Ёхтем къарай тийреге жашил сыртдан,
Уугъа бара болгъанды Гиляхсыртан.

Ат юсюнде бий къайгъысыз эснейди,
Жыйынындан бири нартны эслейди.

Ол атлыны акъ кюбеси жылтырайд,
Бий аязда чапракъ кибик къалтырайд.

Гиляхсыртан къаласына къачады,
Къабакъ къулу анга эшик ачады.

Бий къаласы тура эди къаяда,
Батыртууча эуюл жогъед дуньяда.

Юч кюн, тепмей, ат белинде олтурду,
Бий къаладан чыгъаргъа къоркъуп турду.

Эрттенбла Батыртуу атдан кетди,
Эки кюнден ол аман ийис этди.

Къарауаш къыз суу алыргъа барады,
Озуп бара, ёлюкге эс бурады.

Къайтады да: – Бир ариуду кюбеси,
Дейди ол къыз, – ёлюпдю батыр кеси. –

Бий къарауаш къыздан да уялмайды:
– Ай, кёзбаугъа этед, – деп унамайды. –

Ол билед кёп амал да, кёп мадар,
Тамбла да анга, иги къарай бар. –

Эрттенбла къарауаш суудан къайтды,
Къоркъакъ бийге ол былай хапар айтды:

– Ит мыллыклай, къурт эгенди душманынг,
Энди, бийим, хош, рахат болсун жанынг.

Жукъ да айтмай кёп турду Аргуу анга,
Сора къызды: – Не болгъанды, – деп, – санга?

Жараймыды былай кёлсюз болургъа,
Тиширыудан окъун айып алыргъа?!

Къалай жашау этериксе дуньяда,
Къара къушлай, кесинг къалып къаяда? –





[i] Келечек – келлик заман
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный