1. Форум
  2. Бёлюмле
    Тематические разделы
  3. Ана тилде
    Ana tilde

Н А Р Т И Я

Н А Р Т И Я

elbars 22.09.2018 18:01:16
Сообщений: 2273

1 0

АЛ СЁЗ
(Окъумай къоймагъыз)
Бисмилляхир-рахмани-рахим!
Буруннгу халкъланы мифлери, баям да, адам улуну бек сыйлы маданият хазналарыдыла, тин кюбюрлеринде минг тюрлю жылтырагъан-жаннган накъут-налмас ташлары. Жерде жашагъан хар халкъ да эркин, мамыр, монг жашаугъа термиле-итине, кёллеринде айтхылыкъ батырла, акъылман бачамала, къудретли тейриле туудуруп, аланы юслеринден кёп жигитлик таурухла, айтыула, жырла къурагъанды. Тюрк халкъланы да бардыла аллай айтыулары. Ала дунья мифлени алтын тоханасында кесмлерине сыйлы жерле алгъандыла, даражалары алай уллуду да. Сёз ючюн, къыргъыз халкъ къурагъан «Манас» дуньяда эм уллу эпос болуп къалмай, аланы эм айтхылыкъларындандады. Ол эпосладан бири уа – деменгили алан (къарачай-малкъар) «Нартла».
Миф деген неди? Ол – буруннгу адамны дунья къурулушундан, къурамындан ангыламы, анга кёз къарамы. Мифле, алф батырла, тейрилени оноуларында, халкъларын душманладан къоруй, алагъа жарыкъ умут, жангы жашау бере, къаллай жигитлик этгенлеринден бек бурунгу кёлден айтыуду – аууз адабият. Аланы хайырындан биз буруннгу адамланы жашау турмушларындан, жашагъан жерлеринден, адет-тёрелеринден, алгъыннгы къыралларындан хапар билебиз. Тарихден да. Бир бир алимлени жазгъанларындан, эпосда айтылгъан ишле тюзге ушайдыла. Кертиси да алай болур: тарих алимлени кёбюсю, айтханларына бир тюрлю бир шагъатлыкъ келтирмей, келтиргенлери да тутхучсуз болуп, ётюрюк болуп, узакъ ёмюрледе ётюп кетген айтхылыкъ тарих болумланы ёз халкъларына даража этерге ёчдюле. Мифле аны ючюн де бек магъаналыдыла.
Былайда сёз нарт эпосну юсюнден барады да, аны тамыры да бек теренден тым алгъанын айтыргъа керекбиз. Ол дуньягъа белгили эпосладан узакъ жол къыдырмагъан эсе, кем жол а арытмагъанды. Алайды да, нарт эпос кёп ёмюрлени ичинде айный, жашау бла бирге тюрлене, узакъ дуньяладан бизге алай жетгенди. Ол дуньяны жаратылыуундан башлап, алф нартланы, адам улуну къанлы жаулары – эмегенле, сарыуекле, четен губула, адам ашаучу халкъла, ёзге жекле бла бир тохтамай демлеше, аланы жер юсюнден къурутхунчу сермешгенлерине дери айтады. Нартланы бир къаууму кёкге – Огъары дуньягъа – учханды, бир къаууму уа жер къарнына – Тюп дуньягъа – кирип кетгенди. Ала Къара кюч бла сермешгенлерин анда да къоймайдыла. Нарт батырланы адам улуну жаулары бла кюрешгенлери жомакъгъа ушагъанлыкъгъа, ала тарихде сакъланмагъан, эртте болуп кетген урушладан хапарлайдыла.
«Нарт эпосну Шимал Кавказда эм да Шимал-Къыбла Кавказда жашагъан тюрлю-тюрлю халкъла, Къара тенгизни жагъасындан тебреп, Хазар тенгизге жетгинчи жюрютедиле. Ала абхазлыла, абазалыла, адыгла, дюгерлиле, чеченлиле, ингушлула, Дагъыстанда жашагъан миллетлени бир къауумудула. Эбзелени кёлден чыгъармаларында да тюбейди нарт эпос.
Къарачай-малкъар халкъ да жюрегини теренинден сюйюп сакълагъан эм да бу эпосха уллу хурмет берген миллетди десек, ётюрюк айтырыкъ тюйюлбюз. Нарт эпосну эсинде тутхан халкъланы ичинде аланы биринде да болмагъан сюжет эм мотив жорукъла, биринде да айтылмагъан фикир оюмла, жаланда къарачай-малкъар нарт эпосда тюбегенден сора да, назму-жыр чыгъармалары битеу Нартиядадан кёп болгъанына керти да ёхтемленебиз!» - деп жазгъанды айтхылкъ алимибиз Журтубайланы Махти 1995 жыл кеси жарашдырып, басмадан чыгъаргъан «Нартла» атлы китабыны ал сёзюнде.
Жарсыугъа, алан нарт эпос алыкъа дуньягъа белгили тюйюлдю. Тийиншли болмай угъай. Ёзге Кавказ халкъла къадалып кеслерини тин хазналарын жыйгъан заманда, бизни халкъыбыз сюргюнлюк болуп, ол ишни кеч башлагъанды. Кеч башлагъанды десем да, нарт таурухларыбызны бир къаууму жыйылып, басмагъа хазыр болуп тургъанлай сюрюлген эди халкъыбыз. Ол къол жазма алайлыкъ бла «тас» болгъанды. Андан сора да бир жарсыулу иш. Нарт эпосну алан халкъ къурагъаны аны «сыфатындан, къанындан, къылыгъындан, атлашындан», жашау турмушундан, тилинден, дининден, жеринден, нартланы атларындан кёрюнюп тургъанлай, хоншу «алимле» бир аууздан, нартлагъа сизни жетежагъыгъыз жокъду деп, халкъ хазнабызны бийлеп тургъандан сора да, тюрттюм, самаркъау этерге кюрешедиле. Алай, кеси арабыздан фахмулу, ётлю, ёткюр алимле чыгъа, чынты алимле да, намысларын тюшюрген ётюрюкден кертини сайлай, бурунгу тарихибиз, нартларыбыз да кесибизге къайтырыгъына мен толу ийнанама. Не къыйын, узакъ эсе да, тюзлюк кесине жол табады.
Аллай къыйматлы ишледен эм аламаты Махтини «Происхождение нартского эпоса» (Нальчик, 2013) деген китабыды. Нартиаданы тынгылы тинтгенден сора, нартла къайсы халкъны туугъан балалары болгъанын ачыкълай, алим 19 шарт келтиргенди. Ол шартла жалгъан алимлени тикге тыйгъан сорууладыла. Алагъа жаууап бюгюн да жокъду, болгъан да этерик тюйюлдю, нек дегенде, аланы жууаплары жаланда алан эпосдадыла.
Тюзюн биле да тургъанлай, къажыргъа, уялыргъа унамагъан сырсыз «алимле» бир ётюрюклерини тюбю ачылса, экинчисине жабыша баргъанлыкъгъа, Махти 2016 жыл «Нартланы» эм толу эки уллу китабын чыгъаргъанды – ана тилибизде, орусча да. Китапны 20 бёлюмюнде 20 000-ден аслам назму тизгин барды. Ол битеу нарт жырланы, айтыуланы, таурухланы тюрлю тюрлюлерин кёп жылны ичинде тинтип, айырып, тёредеча, цикл халда басмаламай, хыйсапсыз къыйын да, махтаулу да иш этип, кереклиси, тийиншлисича, бир сюжет ызгъа салгъанды. Башха тюрлю айтханда, Махти, къачан эсе да бирде, халысы юзюлюп, жерге тёгюлген инжи-жаухар минчакъланы излеп табып, аланы къатышдырмай, бир бири ызындан халыгъа жангыдан тизгенди. Жарсыугъа, тёгюлген инжилени барысы да табылмаучудула. Мени айтыргъа сюйгеним: Дебетни, Ёрюзмекни, Сосурукъну, Алауганны, Къарашауайны юслеринден жырла иги да толу эселе, Рачыкъауну, Ногъайчыкъны, Батыразны, Дебетни жашларыны кёбюсюню юслеринден жырла бизге жарты-къурту жетгендиле неда тас болгъандыла. Алан эпосну бирси батырларыныча, аланы жигитликлеринден да аламат айтыула болгъанларына Орусбийланы Сафар-Алийни жазгъаны да шагъатлыкъ этеди: «Ма быладыла таулула жыр этген нарт батырланы атлары: Дебет, Алауган, Ёрюзмек, Сосурукъ, Шауай, Шырдан, Хымыч, Батыраз, Рачыкъау, Сибилчи, ачы тилли Гиляхсыртан. Аланы хар бирине энчи жыр жораланнганды…». Къалай-алай болса да, Махти халкъыбызны эм къыйматлы да, уллу да тин байлыгъын иги да толтуруп, халкъгъа багъа жетмез саугъа этгенди.
Дунья эпосланы кёбюсю бюгюннге дери Махтича алимлени хайырларындан сакъланнганды, аланы тозгъан эски хуналарындан тюшген ташланы жерлерин табып, гам салагъан алимлени хайырындан. Аны ючюн бизни закий алимибизге, халкъыбыз бла бирге, мени хурметим да бек уллуду.
Бу къолугъузда китаб а, башда айтылгъан «Нартлагъа» кёре къуралгъанды. Мен аны сюжет ызын тюрлендирмей, ол-бу жыргъа къошуп-къоратып, анга женгил жюрюш, жангы солуу алдыргъандан сора да, нарт жырларыбызны согъулгъан, ишленнген къууатларын бузмай, кесимден, фольклорубузну хайырланып да 16 жангы айтыу-поэма къошханма, башламын да санамай. Бу китапха «Нартия» деп атагъаным да ол себепден болгъанды.
Деменгили нарт эпосубуз туугъан жерибизни тамаша да, бай да, къудретли да тау табийгъатына бек ушайды, аны кёкге жетген бийик тауларына, къамалача сюелген чынгыл къаяларына, терен къолларына, юрюк сууларына, гелеу сыртларына, жетген кюнде жашларыча сюелген ташларына. Журтубайланы Махти жарашдыргъан «Нартланы» билген эпосларым бла тенглешдиреме да, ол адам улугъа къайгъырыулугъу, фикир теренлиги, суратлау кючю бла дунья фольклорну юлгюлерине тенг угъай, озгъан окъуна этеди деригим келеди.
Тюзлюкню сакъчылары – нарт батырла къарыусузну жакълай, онгсузлагъа эс тапдыра, тыпыр ташларын ёз жанларынча алай сакълагъандыла. Аны ючюн сюеди, аны ючюн тутады алан халкъы эр жюрегинде нарт батырланы юслеринден бу аламат да, къудретли да эпосну. Сюйсегиз а - эпопеяны.
Мен жаным-къаным бла сюеме жигит, жигер, ариу, ётгюр, ёхтем да тау халкъыбызны, жалгъан даула, къырслыкъ, зарлыкъ кёп зарауатлыкъ сынатып, дуньядан къурутургъа жетдирген, бюгюн да аягъы юсюне тынгылы сюелирге къоймай тургъан алан миллетибизни, аны ата-бабамы аягъы басхан, алтындан да сыйлы ташын. Дюн-дуньяда да болмаз Алан журтдан ариу да, къууатлы да, къудретли да жер. Минги тауубузча сукъланчлы да тау. Тау десем да – алан халкъны ёхтемлиги, ийнагъы, оюлмаз къаласы! Нарт батырларыбыз сакълагъан, ата-бабабыз, аппа-ыннабыз, ата-анабыз жатхан, кесибиз да аны къойнуна тюшерик жерибизге алача сакъ болайыкъ. Ол хар алан эрни борчуду, миллет бачамабыз Дебетни аманаты!
Багъалы окъуучум, бу Халкъ китабы кёлюнге нюр жаймай, жанынга ёхтемлик, жюрегинге кюч бермей амалы жокъду. Алай деменгилиди къудрети! Аны юсюне да, бу халкъыбызны Къадар китабыды. Кюйсюз тейри Аламан нартладан урлап кёкню теренинде букъдургъан халкъ насыбы – Алтын аякъны андан тюшюрюр улан тууарыкъды бир ариу алан къыздан. Тап, туугъан эсе да алайды! Деменгили нарт Къарашауай да сауду. Ол жыл сайын Минги тауну эм терен бугъейине энеди да, тулпар Гемудасы бла саулукъ суудан – жандардан – ичип, бизге жакъчылыкъ этип турады. Душманыбыз оза тебресе, артыкълыкъгъа тёзе билмеген нарт Къарашауай, элия къылычын жашната, аны шылдым этерикди дейди Къадар китабы.
Боллугъу да алайды, инша-Аллах!
Ёлмезланы Мурадин,
КъМР-ны Къырал саугъасыны лауреаты

Ответы

elbars 16.01.2019 19:06:03
Сообщений: 2273

1 0

Ж Ы Й Ы Р М А Э К И Н Ч И К Е С Е Г И

НАРТ КЪАРА-ШАУАЙНЫ ЖИГИТЛИКЛЕРИ


КЪАРА-ШАУАЙ БЛА ХУНКУР ПАДЧАХ


Къара-Шауай жигит эди, айтылгъан бир нарт батыр,
Аны къолу жетсе жаугъа, ёлюп кетгинчи татыр.

Алауганнга ёшюн салгъан Гоммахан кюбюр ачханд,
Журун излей, ичиндегин ол юй тюбюне чачханд.

Ол заманда юй тюбюне тюшгенди бир башмакъчыкъ,
Алтын окъа бла уста сырылып бир омакъчыкъ.

– Ол неди, – деп сорад Шауай, – башхасы уа къайдады?
Мен билген зат тюйюлдю деп, анга былай айтады:

– Аны атанг жортуулдан келтирген эди бирде,
Андан бери ол атылып турады бу кюбюрде.

Къара-Шауай башмакъчыкъны деу къолуна алады,
Аны ары-бери бура, сыр-сагъышлы болады.

Турады да, атха кюмюш иер салып башлайды,
Гоммаханны къарт жюрегин тынчлыкъ, хошлукъ ташлайды:

– Къайсы ахшы жолгъа тартад, ой, бюгюн а акъылынг,
Толмагъа да бир къойсанг а, балам, он сегиз жылынг?

Сен атланып ары-бери жюрюй-жюрюй тураса,
Биягъы сен экибизни къоюп къайры бараса?

– Мен атамы жаш этгенме, къатын алыргъа керек,
Къардашларым, эгечлерим, айхай, болургъа керек.

Бу башмакъчыкъ мында бошдан турмагъанча алайды,
Ол бир ариу бийче къызны башмагъына ушайды.

Къадар айтхан буйрукъду бу, ол къызны табарма, – дейд, –
Тейри шагъат, не табарма, не да жер къабарма, – дейд. –

Кетип бара, тирмен бургъан бир тау суугъа киреди,
Гемудасы суугъа жатып, турмазлыгъын кёреди:

– Эй, биягъы, – дейди батыр, – не болуп къалды санга?! —
– Къайры, нек баргъанынгы да айтмагъанса сен манга!

Юч-тёрт жылны болуп турдум таймай керти нёгеринг,
Санга алай кереклиде – бола эдим эгеринг.

Жолгъа чыкъсанг – къанатынгма, демлешде уа – билегинг.
Нёгер эсек муратынгы, жигит, мен да билейим. –

Къара-Шауай башмакъчыкъны хуржунундан алады,
Гемудасы аны кёрюп, суудан къобуп къалады:

– Хункур Элге жюрюй атанг, жол болгъан эди ызым,
Бу башмакъны иечиги – айтылгъан патчах къызы.

Андан бери талай суудан, талай тенгиз толгъанды,
Алай ол къыз жашлай къалып, бютюн ариу болгъанды. –

Мычый турмай, олсагъатдан Хункур Элге тебрейле,
Жорта-бере, бир сейирлик жаш адамгъа тюбейле.

Ол маралны къысха жетип, тута эди бутундан,
Сора ийип къууа эди, тута эди жангыдан.

Жарлы марал амалсыздан, ачы макъыра эди,
Жаш да жюрексинип жиляй, дауурдан къыра эди:

– Бу этгенинг неди, жигит, не жиляуду, не хахай,
Не жигит да эталмазлыкъ ишни эте тургъанлай?!

Окъча учуп баргъан затны, сен юч атлап жетесе,
Андан уллу даражамы излеп былай этесе?

– Мен маралны юч секирип, – дейди, – алай тутама,
Билемисе, бир секирип тута эди атам а.

Мен жарлыгъа анга жетер кюч, къарыу, хунер къайда,
Аны ючюн ачыуумдан таралама былайда. –

Женгилаякъ улан бла Шауай бирге тебрейле,
Бир тёбеге къулакъ салып тургъан жашха тюбейле.

– Бу этгенинг неди, жигит? – деп нарт алай сорады.
Ол жаш анга: – Бу тёбеде къумурсха той барады.

Келин жаны киеу жаны этген ишни жаратмай,
Турадыла экижашар тарпан ючюн жарашмай.

– Ахшы, – деди Къара-Шауай, – сен да ахшы нёгерсе,
Бизни бла келе-келсенг, бек иги иш этерсе.

Хункур падчах – тоханада, ары кирип баралла:
– Ой, юйге да игилик! – деп, саулукъ зат да соралла.

– Сау келигиз! – дейди патчах, бек разыма къонакъгъа,
Не жюрюйсюз-айланасыз келип быллай узакъгъа?

Шауай анга: – Биз къызынгы ариулугъун билебиз,
Алаугандан келечилик айтып келе-келебиз.

– Алауганны кишилигин мен эшите келгенме,
Кесин да бир эки кере жортууулда кёргенме.

Юч ёчюм бар, ючюсюн да эталсагъыз – къыз сизни,
Эталмайын къалсагъыз а, жоярсыз кесигизни.

Биринчиси, къарт къуртхамы сиз чабышып утарсыз,
Экинчиси, бир бешжашар бугъам барды – тутарсыз.

Айтханымча, къонакъларым, ёчюм жангыз ючдю, – дейд, –
Ючюсю да не батыргъа, не алпха да кючдю, – дейд. –

От юсюнде багъыр юйюм барды, анда къалырсыз,
Сау чыкъсагъыз эрттенликге, хангошаны алырсыз. –

Эрттенликде жюйрюк бла къурха чабыш этдиле,
Бири бирин озалмайын, къайтыр чекге жетдиле.

Къуртханы уа хуржунунда хазыр эди суулугъу,
Ичинде уа аргъазыдан[i] жукълатыучу уулугъу.

Ичген кибик этгенди да, узатханды уланнга,
Жаш ичгенлей жукълагъанды, татыгъанды да анга.

Къара-Шауай сакъкъулакъгъа: – Тауушха бир тынгыла, –
Дейди, – къайсы алгъа келе эсе да, бир ангыла.

– Чабыр таууш эшитмейме, чарыкъ таууш келеди,
Эй-хей, Шауай, – дейди, – къуртха не этерин биледи.




[i] Аргъазы – орхидея.
elbars 16.01.2019 19:06:40
Сообщений: 2273

1 0

Нёгерибиз бир суулукъгъа башын салып жукълайды,
Уянмаса жюрдегибиз,[i] бизни жалдат сакълайды.

Шауай кёзден жютю эди, кесин ол кёп сынагъанд,
Тенгиз тюбю юзмезлени бюртюк-бюртюк санагъанд.

Бир терекге миннгенди да, ол садагъын тартханды,
Жашны къулакъ тюбюндеги жез суулукъну атханды.

Жаш гузаба тургъанды да, яра сюргенд къуртханы,
Бир секирип жаш жетерге аздан къалгъанды аны.

Дагъыда бир секиргенде къуртха бла тенг болгъанд,
Ючюнчюге – бир чакъырым чакълы алгъа къутулгъанд.

Кёрген эди ол къуртханы мукъут болуп баргъанын,
Бара-барып, тохтаялмай, батмакъ кёлге батханын.

Падчах сорад жюрдек жашха: – Мени къуртхам къайдады? –
Чаба барып мырды суугъа ташайгъанын айтады.

– Аха, жашла, бу жумушну юсюгюзден атхансыз,
Дейди патчах, – бир сынауну шарайыпсыз къытхансыз.

Экинчиге бир деу бугъа бир жер юйден чыгъады,
Шауай аны мюйюзюнден тутуп жерге жыгъады.

Сора батыр хыны тартып, бойнун юзюп алады,
Бугъа башны сур патчахны тюз аллына салады.

– Ахшы, – дейди патчах, – энди багъыр юйге барайыкъ,
Солуп жатар юйюгюзге туурадан бир къарайыкъ. –

От этерге хазыр болуп турадыла къуллары,
Алларында – къалау-къалау акъкъайын отунлары.

– Сиз бу юйге, – дейди падчах, – ингир ала кирисиз,
Танг алагъа сау чыкъсагъыз, сиз къызымы кёрюсюз. –

Аны бла ол сур патчах ышармишле этеди,
Тюш аллында таяныргъа тоханагъа кетеди.

Ингир ала, дейд, къулланы мудах болуп кёрелле,
Юч жигит да багъыр юйге тартынмайын кирелле,

Да Гемуда къыш сууугъун, боран этип иеди,
Ючюсю да багъыр юйден сау чыкъсала сюеди.

Нарт кеси да анга бакъгъан Ана Чырандан тилейд:
– Танга дери багъыр юйню сууутур кюч берчи! – дейд.

Нарт Шауайны солууундан багъыр юй къырпакъ болуп,
Тангнга дери тургъандыла уланла рахат солуп.

Патчах багъыр юйде адам сау къалмазын биледи,
Болса да ол баш ёзюрюн: – Къарап кел! – деп иеди.

Бир заманда къайтып келип къул айтады жомакъла:
– Багъыр юйюнг суууп, ашай турадла къонакъла.

– Эй, ётюрюк къалай айтдынг патчахха?! – деп, къутуруп
Тёммегинден айыргъанды ёзюрню башын, уруп.

Барып кеси кёргенде уа: – Хорладыгъыз, – дегенди, –
Сёзюм – сёздю! – дегенди ол, – сизниди къыз, – дегенди. –

Ол хангоша Уллу Юйге, келин болуп, киргенди,
Алауганнга эки жашчыкъ, эки къызчыкъ бергенди.

Биринчиге Батыртуу деп атагъанды Гоммахан,
Экинчиге Гоша тууду, жокъ эди аныча жан.

Ючюнчюге Акъбилек деп сейир къызчыкъ туугъанды,
Аны назик билегинден ай жарыгъы ургъанды.

Тёртюнчюге тулпар улан туугъанды Алауганнга,
Ол деу эди, кючлю эди, Нёгер дедиле анга.




[i] Жюрдек – терк жюрюген, скороход.
elbars 17.01.2019 19:11:02
Сообщений: 2273

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА ЁРЮЗМЕК


Аликладан узакъ эди Усхуртукланы Эли,
Перекетли эди халкъы, токъ эди аны кёлю.

Жылдан Уллу жортууулгъа бир кере бара жашы,
Махтау бла къайта эди, Ёрюзек болуп башы.

Къара-Шауай жортууулгъа чыгъар кюнлерин билип,
Тебрегенди таудан тюзге, Гемудасына минип.

Алп санларын, нарт сыфатын биягъы тюрлендирип,
Ёрюзмекни арбазына келеди Шауай кирип.

Арбазда уа къауум жигит жоккулап тура эди,
Нени юсюнден эсе да, дейд, кенгеш къура эди.

Оналтыдан аз атлагъан, сабий жашчкъгъа ушап,
Анга артыкъ эс бурмады жыйын, ушагъын бошап.

Кийимлери, саууту да тюйюл эди аламат,
Къарыусуз эди аты да – ташсыннган[i] этеед ат.

Къара-Шауай Ёрюзмекге бурулуп былай тилейд:
Жортууулгъа ал мени да, бир жукъгъа жарарма, – дейд.

– Да алыкъа жаш сабийсе, ансы бир угъайым жокъ,
Жортуулда къылыч ойнайд, санынгы марайды окъ.

Нарт жортууул жел ургъанлай, боран этип барады,
Юч-тёрт кюнню согъуш эте, аш къапмай да турады.

– Артха къалсам ызыгъыздан, бара-бара, жетерме,
Согъуш болса, къатыгъыздан узагъыракъ кетерме.

Мен не тюрлю жумушну да мычымайын этерме,
Къонушлада тулпарланы чалпытмайын кютерме.

Жарашдырып къош салырма, суу, отун да ташырма,
Нарт Ёрюзмек, сылтау бла мени юйге ашырма.

Ат къантарып, ат да жерлеп, ёзенгиден тутарма,
Къош сакъларма, аш этерме, жауурлукъда жатарма.

Аны ючюн талауурдан бош юлюшчюк алырма,
Аз болса да, нартла, сизге разы болуп къалырма.

Нарт Ёрюзмек былай деди: – Кёп къыйынлыкъ кёргенме,
Мен да, жаным, ёксюзлюкге толу жасакъ бергенме.

Къошар эдим жыйыныма, айхай жолда къалырса,
Неда, жаным, эмегеннге татлы къабын болурса.

Андан эсе ахшы улан, менден саугъа алсанг а,
Жортууулда къыйналмайын, элде-юйде къалсанг а!

– Нарт Ёрюзмек, чомартлыгъынг айтылады хар къайда,
Алай чомарт саугъадан да болмайды уллу файда.

Жортууулгъа къатышсам а, мен сынаулу болурма,
Жигитликге юйренсем а, толу юлюш алырма.

Биргегизге алсанг, андан иги иш этмезсе сен,
Нарт Ёрюзмек, тилегими толтурмай кетмезсе сен.

Бий Ёрюзмек жаш уланны гирежлигин жаратды,
Жашха жютю къарады да, анга ма былай айтды:

– Жортууулгъа эки кюнден кетерикбиз атланып,
Терк барлыкъбыз атларыбыз, къушлача къанатланып.

Ахшы улан, келсенг, анда биз болгъанлай болурса,
Болалмасанг, къошда къалып, бизни сакълай, солурса.

Иги къара кийиминге, бютюн да – сауутунга,
Чёрчек жигит, андан да бек къара минген атынга!

Алай, – дейди нарт, – не иги къарасанг да бу атха,
Ушамайды къолда-жолда жукъгъа жарарыкъ затха.

Андан эсе алашангы элт да халжарда байла,
Сора жылкъы къошха бар да, атладан бирин сайла.

– Сау бол, – дейди Къара-Шауай, – муну бла барайым,
Эки кюнню къурмач берип, атха иги къарайым.

Артыкъ киши жаратмайды атымы кёрюмдюсюн,
Мырхык басып, – дейди Шауай, – ол жабагъылы юсюн.

Алай сизни ызыгъыздан къыйналса да баралыр,
Кече жангы кырдык отлап, жангыдан къарыу алыр. –

Нёгерлери сюймедиле ол уланны алыргъа,
Жортуулда чий жашчыкъгъа ата-ана болургъа:

– Эй, Ёрюзмек, бу оноуунг, оноуу тюйюл бийни,
Бойнубузгъа жюк этерге керекмиди сабийни?

– Эй, нартларым, ол жюк болмаз, баралгъаныча барыр,
Былай къоюп кетсек, бизден уланны кёлю къалыр.

Жанларына тийсенг къартны бла жетген сабийни,
Унутмайла, айтыр сёзю олду Ёрюзмек бийни. –

Эрттен бла бачаманы арбазына келдиле,
Нарт Сосурукъ, Рачыкъау да жыйын бла эдиле.

Келген элле жигит нартла ары андан, мындан да,
Келген эди ахырында Ачы Тилли Шырдан да.




[i] Ташсыныу – ат акъсау.




elbars 18.01.2019 17:49:44
Сообщений: 2273

1 0

ТАЛАУУР ИЗЛЕЙ


Эрлик жолгъа тебредиле нартла, боран этдирип,
Тулпарланы туякълары тауну, тюзню тепдирип.

Къара-Шауай, бек акъырын бара, артха къалады,
Минген атын бирде тулпар, бирде маштакъ болады.

Нарт батырла жоргъа салып, бары жол кёл алалла,
Жашны къысха келе кёрюп, тамашагъа къалалла.

Келе эди, букъу басып уланны юсю-башын,
Алашасы кёмюк терлеп, тирилталмай атлашын.

Аны ючюн ол жыйындан къалмай келе турады.
Нарт Ёрюзмек сейирсинип, жашха былай сорады:

– Жыйыныбыз баралгъанын бир тохтамай барады,
Маштагъынг а ызыбыздан къалмай келип турады.

Алашангы ура, сюре сен ёпкесиз этгенсе,
Ай, харип а, нарт жыйынны ёле-къала жетгенсе.

Охо, жашчыкъ, ызбыздан жетгенинг иги болду,
Бир кесекден, къонуш къуруп, солуюкъ – ингир болду, –

Дейд Ёрюзмек, сора андан нартла жортуп кетелле,
Тарпанлары къызыу бара, дейд, акъ кёмюк этелле.

Чаба-жорта агъач ичи талагъа жолукъдула,
Къонуш къуруп, нарт батырла алайда сорукъдула.

Жатар аллы батыр жыйын къысха оноу этеди,
Танг ала уа, бир арсарсыз, къапхынлагъа кетеди.

– Биз келирге къургъакъ отун жыйып тур, – делле жашха,
– Жарсымагъыз! – деди Шауай, – келирсиз хазыр ашха.

Нарт батырла, кюлюмсюреп, чам, самаркъау этелле,
Бачаманы алгъа салып, къапхынлагъа кетелле,

Алауганны батыр жашы аслан кибик тебингенд,
Жигит уллу тереклени бирге ташып тебрегенд.

Къош этгенди мычымайынл, от этгенд, отун жарып,
Бёлек марал да атханды нарт улан, уугъа барып.

Марал этни, жарашдырып, шапа къазаннга ургъанд,
Нарт батырла келирге уа, шишликле да къууургъанд.

Нартла, жукъ да мадаралмай, бир тап къошха келдиле:
– Алан, айтчы бу аламат къош кимниди? – дедиле.

Бу къадар марал этни да къалай мадаргъанса сен,
Шишликле да чыр-чыр эте, сюрюумю къыргъанса сен?

– Эй, бийлерим, тынгылагъыз сейир-аламат ишге,
Бир къош кибик сюер эдим дейме, тириле тюшге.

Сора ма бу хазыр къошха тюртюлюп къалама мен,
Он уучугъа салам берип, жаш къонакъ болама мен.

Ала манга ариу тюбеп, кийик шишлик бердиле,
Не айтырса, сыйлы къонакъ кибик, ариу кёрдюле.

«Мен къош салыр мурат бла келе, сизни эслейме, –
Дейме, – батыр нартларыма къош салыр жер излейме».

«Ала къайсы нартлалла?» – деп сордула да уучула,
Атыгъызны эшитгенлей, къоянлача учдула.

Мен олуруп кийик этден арыгъынчы татханма,
Бу аламат хантны сизни кючюгюзден тапханма.

Нарт батырла къууаналла, ышарып, кюлюмсюреп:
– Тергейдиле кючюбюзню, деберибиз барды! – деп.

Къушла кибик базгъын къарай, менсинмекден[i] кёбелле,
Жюреклери ёхтем-ёхтем, батыр-батыр тебелле.

Ол хапаргъа нарт жигитле сюйсюнюп ийнандыла,
Бар махтауну кеслерине бир шексинмей алдыла.

Хазыр ашха нарт батырла лахор эте баталла,
Ол ашашлы нартла кийик этден зауукъ таталла.

Танг атханлай, нарт жыйыны башха жерге къонады,
Биягъынлай нарт Шауайны шапалыкъгъа къояды.

Нарт Шауай а терк окъуна тюненеча этгенди,
Кюн тауладан аугъанды да, кеч-къарангы жетгенди.

Жукъ да тапмай, угулары тюшюп жыйын келгенди,
Жангы жерде жангы къошну, сейир эте, кёргенди.

– Бу да – сизни кючюгюзден! – дегеннге онгсундула:
Биягъынлай шапа жашны керти айтхан сундула.




[i] Менсинмек – кесин кётюрюу, керексиз махтаныу.
elbars 19.01.2019 14:12:18
Сообщений: 2273

1 0

СЫНАУ


Алай эте, жортууулда юч кюн ётдю,
Нарт Шауайны сынау этер чагъы жетди.

«Ёхтемлелле!» – деп ол сагъыш эте кетди,
Ючгюл садакъ окъну алып, тилек этди:

– Уллу Тейри, кёкню, жерни сен жаратдынг,
Тыпыр отха, май къазаннга сен къаратдынг.

Жети къышны ангкъытлыгъын ийсенг а сен,
Ёхтемлеге сынау болуп тийсенг а сен!

Минги тауну минг да кючлю салымчысы,
Бери жетсин сууукъланы бек ачысы!

Тёгерекни жел, бузлауукъ алыр кибик,
Оспар нартла тебалмайын къалыр кибик!

Къошха сокъмакъ[i] табалмазча эт быланы,
Оспар, ёхтем-зат болмазча эт быланы! –

Шауай огъун, кёкге буруп, къызыу атханд,
Огъ а къара булутлагъа терен батханд.

Къара-Шауай жан чыдамаз сууукъ тилейд,
Тилейди да, тилегине къысха тюбейд.

Олсагъатдан бир къыяма жел жетеди,
Жашнап тургъан жерни юсюн буз этгенди.

Тёгерек да кёзкёрмезча тул-туманды,
Тейри шагъат, къыямадан бу аманды.

Нарт Шауай а ол къыртчинни сан этмейди,
Буз бешикде ёсген жашха жел ётмейди.

Къош салады жангы жерде, от жагъады,
Шишликледен шыхыр отха жау агъады.

Таууш келип, – къолунда да уллу чонкур, –
Шауай чыкъса – сюеледи къауум сокъур:

– Эй, кимлесиз, сормай бери сугъулгъанла,
Ёлюргеми къутургъансыз, аман жанла?!

Мында нартла турадыла, къорагъыз терк,
Кетмесегиз, тейри шагъат, ачырсыз бек. –

Нартла бёлек атчыкъ сюрюп келгендиле,
От жарыкъны кючден-бутдан кёргендиле.

Къырпакъ басып, дейди, къонгур сакъалларын,
Сууукъ, къысхач кибик къысып деу санларын,

Буз сюммекле болуп узун мыйыкълары,
Къабырчакъланыб[ii] а, дейди, жаякълары.

Боран урса, ары, бери сюрюшелле,
Жол ыз кёрмей, малла кибик, тюртюшелле.

Нарт сынауун Шауай былай тындырады, –
Танымагъан кибик этип, сындырады,

– Уй, мен башсыз, телисине юреме да,
Дейди, – бу ат Ёрюзмекни кёреме да! –

Ёрюзмег а ат юсюнден тюшалмайды,
Ахырзаман къар боран а бошалмайды.

Тулпарланы айылларын бошлайды ол,
Батырланы атдан алып башлайды ол.

Иер бла бирем-билем кётюреди,
Оспарланы от жагъагъа келтиреди.

Атларын а, дейд, тогъайгъа элтип урад,
Нарт жашлагъа эс тапдырад ол, тойдурад:

– Уой, бийлерим, былай осал нек болдугъуз,
Бу сууукъдан алай да нек жунчудугъуз?

Нарт хорлатмайд, не иссиге, не сууукъгъа,
Бу халигиз ушаймыды, нартла, жукъгъа? –

Иймендиле, тынгылалла нарт уланла,
Жер жюзюнде кеслерича жокъ суннганла.

Къарашдыла бири – бери, бири – ары,
Жер жарылса кетер кибик кирип ары.

Айхай, разы тюйюл элле кеслерине,
Быллай палах аз да келмей эслерине.

Мудах болуп къарай элле жаш шапагъа,
Юслеринден буз сюммекле эрип агъа.

Шапа: – Кесим барыр эдим жигитликге, –
Деп айтады эрттенбла Ёрюзмекге.

– Да бар, – дейди, – эрикдиргенд бу от жагъа,
Алай сакъ бол, къалма сен да бир хатагъа. –

Узакъ барыр мурат этип батыш таба,
Гемудагъа иерчигин салад шапа.

Абын-сюрюн эте жарлы ат кибиги,
Чалишеди тёрт аягъы тутмай иги.

– Бу ат бла ол ызына къайтырмы? – дейд
Нарт Сосурукъ. Ёрюзмекге былай тилейд:

– Къоланынгы берсенг эди сен уланнга,
Ол нёгерлик этер эди, тейри, анга.


Бу ат узакъ баралмазын кёреди бий,
Генжетайын шапасына береди бий.

Къая жухха, учуп келип, къуш къоннганлай,
Олтургъанды Генжетайгъа Къарашауай.

Маштакъны да жюгенинден тутханды ол,
Кетип тебрей, биргесине тартханды ол.

– Не этесе, шапа, муну: жолда чырмар,
Дегенди бий, – атлыкъ этер санга тулпар.

– Бу харипни ат ызындан атлатайым,
Бир тап жерде, эркин къоюп, отлатайым.




[i] Сокъмакъ – къарда жол ыз.


[ii] Къабырчакъланыу – кёлеуюкню жукъа бузлауу, покрываться ледяной коркой.
elbars 20.01.2019 14:43:39
Сообщений: 2273

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ ЧАМЛАНАДЫ


Узайгъанлай, Ёрюзмекни атын бошлайд,
Гемудагъа минеди да, учуп башлайд.

Жюрегинде жер къоймайды ол жунчуугъа
Боран этип жетеди ол Эдил суугъа.

Ол жанында мингсан жылкъы отлай кёред.
Аты суугъа ыргъай балыкъ кибик киред.

Генжетай да ала бла келип тургъанд,
Кёкде жулдуз учхан кибик алай баргъанд.

– Сен къоланнга минсенг эди, – дегенди ат, –
Эркин этип ийсенг эди, – дегенди ат, –

Ол жылкъыны ётдюрюме уллу суудан,
Сен а былай сакъла мени батыр улан! –

Ачы кишнеп ат жылкъыгъа жортады да,
Жылкъы къоркъуп жанын суугъа атады да,

Суудан ётюп, нарт журтуна ал буралла,
Атла желча букъу этип терк баралла.

Тулпар аты мажалларын жетеди да,
Къабып-къабып бош жаралы этеди да,

Нарт батыргъа былай айтад сора, келип:
– Ёхтем нартла тургъандыла санга кюлюп,

Жара тюшген ат бёлеги санга жетер,
Сыйдамларын нарт жыйыны сюрюп кетер.

Алай болур ючюн амал тапханма мен,
Мажалланы сыртларындан къапханма мен.

Жукъ сорсала, жанлы чапхан эди дерсе,
Нарт жыйынны юлюшлерин тенг этерсе. –

Жылкъы сюрюп ашыгъады Шауай къошха,
Жигитликге чыкъмагъанды батыр бошха.

Танг алада къошларына жетеди, дейд,
Нарт жыйын а теке къалкъыу этеди, дейд.

Ат тауушну чериу аскер келген сунуп.
Нартла къошдан чыгъадыла батырсынып.

Къара-Шауай: – Менме, мен! – деп тынчайтады, –
Ат отлата тургъанымлай, – деп айтады, –

Жанлы жыйын сюрюп келе бу атланы,
Къолан чач-тюк этип ийди, налатланы.

Къауум атны жаралы уа этген элле,
Алай мени насыбыма кетген элле.

Мингсан жылкъы къошулгъанды къауум атха,
Къуру къоллу къайтмазсыз сиз энди артха. –

Ол жылкъыны жаш сюргенин сезмей нартла,
Сезселе да жукъ айтыргъа къырс момартла,

Ол жаралы тарпанланы кёредиле,
Тейри-Ханнга уллу махтау бередиле:

– Бу уа уллу рысхыд бизде! – дейле нартла,
Атла десенг – бир-биринден аламатла!

Мындан артыкъ керекмиди, уой, талауур,
Къурлайсыз деп, киши сёзю тиймез ауур! –

Эрттенликде умут этип Ёрюзмекден:
– Юлюш чыгъар, – дейди шапа, – ат бёлекден.

Батырлагъа мен бир жарлы шапа жашчыкъ,
Жугъугъузгъа жарагъанма бир аз-мазчыкъ.

Алай бла бир муратым тамам толур,
Къарт анама ашыгъама: къалай болур?

Ат башындан, ёзенгиден тутханма мен,
Жата туруп чабыр-чарыкъ тартханма мен.

Тилемейме учханланы, тартханланы:
Къызгъанмагъыз ол жаралы тарпанланы.

Къуппа-къуру ашырмагъыз мени артха.
Юлюш берсенг, кёлюм къалмаз сибил нартха.

– Угъай, – дейди Шырдан, уллу къаба этден, –
Тюзде къапхын юлешмейле нарт адетде.

Аны билсенг керек эди, жаш эсенг да,
Бизни бла тенг тюйюлсе, не десенг да.

Шапа эсенг, нек кетесе, этмей хатер?
Бёлюшню уа, элге жетсек жыйын этер.

Биз Талауур Юлешгеннге бир барайыкъ,
Ол Тёбеде шапа юлюш чыгъарайыкъ. –

Шауай аны жууабына бек чамланды:
– Эуюл нартла, алай эсе, – деп чамланды, –

Бу жылкъыны, уруп, кесим юлешейим,
Сизни бла башха тюрлю сёлешейим!

Башыгъызны асыры кёп сылагъанма,
Ётюгюзню, бетигизни сынагъанма!

Сизден осал киши эсем, бир келчигиз,
Тыябыз деп аллыма бир сюелчигиз! –

Акъсакъ аты тулпар сыфат алгъанды да,
Ал туягъы жер тюерге къалгъанды да, –

Уллу къара кёзлери да, уой, от чагъа, –
Кишнегенди, эшитдирип дюн-дуньягъа.

Акъсакълыгъы, арыкълыгъы, унутулду,
Атны керти тулпарлыгъы баям болду.

Къара-Шауай, мычымайын минди атха.
Тёзе-тёзе, ахырында ётдю нартха.

Тереклени къаура кибик ууатады,
Дагъыда бир агъач буруу орнатады.

Къозуланы кибик сора тарпанланы
Буруууна атып башлайд, къызып къаны.

Нарт батырла къарайдыла, сейир этип,
Къара-Шауай ёхтемлени симсиретип:

– Эр кишича, женглерими къайыргъанма,
Айтханымча, жаралысын айыргъанма.

Юлешгенме бу бёлюуню санап тюзге,
Башха дауум, айтырым да жокъду сизге! –

Ат бёлекни, дейд, аллына этди батыр,
Аны журту таба сюрюп кетди батыр.
elbars 21.01.2019 18:38:27
Сообщений: 2273

1 0

ЁРЮЗМЕКНИ КЪАРА-ШАУАЙ БЛА ТАНЫШХАНЫ


Жукъ да айтмай, нартла къарап кёп турдула,
Бир-бирине: – Бу ким болур? – деп сордула. –

Сынар ючюн, ызбыздан келгенди ол,
Кёрюп, къарап, ичибизни билгенди ол.

Жангыз болуп, юч кере къош салгъанды ол,
Къошда бизге аш-суу этип болгъанды ол.

Нарт Ёрюзмек: – Айтхан эдим кёзюгюзге –
Ёхтем болуп жарамайды аз да бизге.

Оспарлыкъдан, ёхтемликден толгъанбыз да!
Нарт эллеге биз кюлкюлюк болгъанбыз да!

Жууулмазлыкъ айып болсун, – дейди, – манга,
Ашап, ичип, жылы къошда жашагъаннга.

Атын-затын сорамай «шапа» деп тургъанма,
Сизде айып жокъду, кесим терс болгъанма.

Къалай жарар алай ийип къойсакъ аны,
Ким болгъанын билейик биз ол уланны. –

Къара-Шауай эринлерин къапдыргъанды,
Сосурукъну, дейд, ызындан чапдырады.

Сосурукъну миннген аты хорамыды,
Нартны жетип: – Эй, кимсе – деп сорамыды?

Къара-Шауай: – Эй, Сосурукъ, нарт батырса,
Атым сизге керек тюйюл деп, айтырса.

Эште билген эслиликни жан тенгиди,
Андан ары къадалмасанг, бек игиди! –

Къайтып келди нарт Сосурукъ, жууап алмай,
Уялгъандан, бир кишиге къараялмай.

Жолгъа Ачы Тилли Шырдан тебрегенди:
– Ит болайым къуру къайтсам мен! – дегенди.

Жете барып, къычыргъанды ол алайлай:
– Эй, жаш жигит, эй, къайрыса, тохта алай!

Нартда мени билмеген, уой, ит да жокъду,
Сёзюм – ачы, кёзюм эсе – дайым окъду!

Кимлигинги билмей къалай къалырма! – дейд, –
Танышмасакъ, бек айыплы болурма! – дейд. –

Ачыуланып, Шауай атын бурады, дейд,
Къамчи бла алп Шырданны урады, дейд:

– Къайт ызынга, сау къалыргъа сюе эсенг,
Сосурукъдан сыйлы адам тюйюлсе сен! –

Къайтад Ачы Тилли бурнун салындырып,
Жарлы чубур атын тюйюп, алындырып.

Ахырында нарт Ёрюзмек кеси кетед,
Иймем жашны танымай деп, ол ант этед.

– Эй, жигит! – деп, ариу айта, жетеди ол, –
Жетеди да, ат аллына ётеди ол. –

Танытмайын бизден кетип бараса сен,
Сыртыбызгъа айып къамчи ураса сен.

Батыр, сенден къайда-къайда таматама,
Хурметими эт былайда деп айтама.

Ким эсенг да, айтмай кетме сен атынгы,
Тукъумунгу айт, жаршыма бир затынгы.

Намысынгы, сыйынгы да кёрюрме мен,
Къызымы да, къалын сормай, берирме мен.

Келтирмезсе бир жесирден сора жукъ да,
Жигит батыр, къалыныг ма ол боллукъду.

– Нарт бачама, Тейри-Ханны бир къулума,
Сени кибик, – дегенди алп, – нарт улума.

Алтын Дебет, нарт Дебетди мени аппам,
Аликланы Алауганды туугъан атам.

Тапхан анам нартла жауу – эмегенди,
Къара-Шауай – атым алайд, хау, – дегенди.

Сен берирге айтдынг ариу Агунданы,
Алай, – деди, – къалынсыз а алмам аны.

Эй, къалынсыз барса, къызны сыйы болмаз,
Жаш – деберсиз, къыз – а сыйсыз умут толмаз.

Къалын болсун ат бёлегим, разы эсенг,
Къууанырма, къол узатып «охо» десенг. –

Нарт Ёрюзмек атла сюрюп къайтхан эди,
Болгъан ишни нарт жыйынга айтхан эди.
elbars 22.01.2019 17:56:17
Сообщений: 2273

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА РАЧЫКЪАУ


Эй, Усхуртук тайпасында уллу чариш болгъанед,
Ол чаришде алчылыкъны Къара-Шауай алгъанед.

Рачыкъау а ол кюнледе узакъгъа кетип эди,
Тутхан-тутхан жесирлерин сатаргъа элтип эди.

Къайтханында, Рачыкъаугъа нартла хапар айталла,
Бир тохтамай ол уланны эрлигине къайталла.

Кюйюгеди[i] Рачыкъау а, анга ачыу тиеди,
Шауай бла бетлеширге Рачыкъау бек сюеди.

Бабугентни кёпюрюне, сауут-сабалы келед,
Жолну аллын сакълап батыр, иги кесек сюелед.

Къымылдагъан кёрюнмейин, жамчысына чулгъанып
Къалкъыгъанды нарт Рачыкъау, Шауайгъа ачыуланып.

Нарт Шауай да эшитгенди ол оспарны хапарын,
Кючлюдю да, тийиргенлей турады деп хатасын.

Рачыкъауну тангы жолда, жортууулда атад деп,
Тутхан, утхан адамын да жесирликге сатад деп.

«Маржама, мен ол батырны кючюн бир сынамасам,
Тутуп, иегилерин да бир иги санамасам, –

Дегенди да, Къара-Шауай Гемудагъа миннгенди,
Жоргъа салып, тар ичинден жагъа тюзге эннгенди.

Ат айтханды: – Ол тайпаны батырдыла жашлары,
Тулпарлагъа жер жюзю да – тар, уллуд да башлары.

Ёхтем, оспар Рачыкъауду кичилери аланы,
Жортуулду, талауурду залим батырны жаны.

Тюбегенден салам алмаз, тергеп, салам да бермез,
Бугъоу салыр, тюпге уруп, аны итча да кёрмез. –

Сора билгич Гемудасы кесин маштакъ этеди,
Нарт Рачыкъау жатып тургъан суу бойнуна жетеди.

Алп уланны зыккыл, жарлы, хузум болад сыфаты,
Уой, андан да хуттур[ii] болад ташсына келген аты.

Жерге дери салындырып сюелгенди ол жухун,
Жалкъасы да чыгыр болуп, мырхык[iii] басып къуйругъун.

Оспар бирде, жамчы къаплап, сабыр олтура эди,
Бирде: – Шауай, къайдаса?! – деп ол хыны тура эди.

Къара-Шауай салам берди, атдан тюшдю да анга,
Рачыкъау а бурулуп да нек къарасын уланнга!

– Эй-хей, жигит, сен Аллахха ассы фасыкъ[iv] болгъанса:
Аны сыйлы саламын сен алмай къалай къойгъанса?

Шауай алай айтханында, оспар: – Сау кел, – дегенди, –
Юсюнг хузум, атынг осал, сёзюнг таукел!», – дегенди. –

Иги болду жолукъгъанынг, бирге сыра тартайыкъ,
Юйдегими жол азыгъын жайып, рахат татайыкъ.

Менден кичи бол да, жигит, ол артмакъны бери ал,
Бир кёрейик юйдегими чомартлыгъын, былай сал.

Къара-Шауай тыкъ артмакъны атдан ала тебрейди:
Алалмагъан кибик этип: – Эй, болуш! – деп тилейди.

Нарт Рачыкъау, кюле, къамчи сабы бла узалад,
Ат юсюнден аш артмагъын, тюкге кёрмейин, алад.

Къара-Шауай жол азыкъны эки тенгнге юлешед,
Ол артмакъны къакъгъанлай а, зынгырдап, бугъоу тюшед.

Ашай, иче олтуралла, ушакълары – жигитлик:
Ким батырлыкъ этди Нартда, къайсы жау этди итлик.

Сора Шауай ол бугъоуну буруп-буруп къарайды:
– Эй, нарт батыр бу затынг а неди, неге жарайды?

Нарт Рачыкъау ышарад да, къурч бугъоуну алады,
Сора тутуп жаш уланны къолларына салады.

– Эй-хей, муну не болгъанын сабийчик да биледи,
Билмей эсенг, энди кёрдюнг! – деп, харх этип, кюледи.

Муну сени кибик тели жашчыкълагъа салалла,
Элтип узакъ базарлада, малланыча, саталла!

Нарт Шауай а олтурады жеринден да тепмейин,
Ачыуланмай не къозумай, гузаба да этмейин.

– Чомарт жигит, сау бол, – дейди, – бир жангы зат билдирдинг,
Оспар базгъынлыгъынг бла атымы да кюлдюрдюнг! –

Къара-Шауай сынжырына къарап ышарды да хош,
Юзюп атды бек бугъоуну, халыны юзгенча, бош.

Секиришип къобадыла сора жигит батырла,
Хазыр болуп бир бирлерин, отунлай, ууатыргъа.

– Эй, мен тюзню батырыма! – дейди оспар, къутуруп.
– Мен а, тауну! – дейди Шауай, къонгур мыйыгъын буруп!

– Эй, атышмы, эй, тутушму? Сайла! – дейди Рачыкъау.
– Тутуш керек болур бизге, сюеле эсек жаяу! –

Деди Шауай, сора ала сауут затларын тешип,
Эки доммай бугъа кибик, башлайдыла демлешип.

Рачыкъауну Къара-Шауай, кётюрюп, жерге атад,
Менсилиулюк оспар этген базгъын батыр хорлатад.

Къолларына къадамасын,[v] зынгырдатып, салады,
Эси аугъан Рачыкъауну жерден ёрге алады.

Алады да, ат кёпчекге бауурундан къаплайды,
Жыгъылмазча, жыжым бла байлайды да, таплайды.

Сора атны адеж тутуп, Усхуртукга келгенди,
Обур, билгич Мичиуанны арбазына киргенди.

Рачыкъауну элтип юйде бир бёлмеге[vi] атханды,
Къара-Шауай юфгюргенлей, юйню къырпакъ басханды.

Чыгъып бара Къара-Шауай Мичиуаннга тюбегенд:
– Эй, ыннака, бу нарт жигит сизге саугъамды, – дегенд. –

Жесир борчум бар эди да айтхылыкъ Ёрюзмекге,
Аны ючюн жайылгъанем, сынчыкълай, тёгерекге.

Къойгъа, малгъа, халжаргъа да бёкем жаш иги къарар,
Хуна къалар, отун этер, ёзге затлагъа жарар! –

Алай айтып Гемудагъа минип Шауай учханды,
Озгъур, базгъын Рачыкъау а, кёзюн кючден ачханды.

Къарт Мичиуан аны кёрюп, ой, къычырыкъдан къыргъанд,
Ёрюзмекни, нартланы да арбазына чакъыргъанд.

Бек бугъоуун аладыла. Рачыкъау а, утулуп,
Тура эди уялгъандан, оспар тили тутулуп.

– Ол не тукъум адам эди, – деп сорады Ёрюзмек, –
Сени къалай эталгъанды ол адам былай халек?

– Бош, бир зыккыл байгуш[vii] кибик эди аны сыфаты,
Мырхык басхан маштакъ кибик кёрюне эди аты.

Билалмайма, анга къалай бла былай хорлатдым,
Андан кёп да кючлюлени тутуп сатдым, къоратдым! –

Алай айтып, нарт Рачыкъау ёрге хыны къобады:
– Ол аманны жойма къоймам! – деп атына чабады.

– Уой, къой, жанма, – дейд Ёрюзмек, – ол бизге этгенди бет,
Жашым, алай къалгъанынга Тейри-Ханнга табу эт.

Ма ол эди, ол зыккылчыкъ, нарт чаришде хорлагъан,
Бизни жигитлерибизни кёп эришде хорлагъан.

Сени кибик он жигит да бирге аны зорламаз,
Хан-Тейриден сора аны бир киши да хорламаз!




[i] Кюйюгюу – ревность.


[ii] Хуттур – осал


[iii] Мырхык – заранлы хансны илиниучю, чанчылыучу гюл жоккулукълары, репейник.


[iv] Фасыкъ – адепсиз, осал халы. безнавственный, порочный.


[v] Къадама (былайда) – бугъоу.


[vi] Бёлме – юй бёлюм, отоу.


[vii] Байгуш – юйсюз-кюйсюз мискин адам.
elbars 23.01.2019 17:30:03
Сообщений: 2273

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА МИЧИУАН


Нарт Ёрюзмек жортууулдан юйге къайтып,
Сатанайгъа сёлешгенед былай айтып:

– Алауганны батыр улун кёрген эдим,
Эрлигине уллу хурмет берген эдим.

Нарт чаришде атын желча чапдыргъанды.
Жортууулда бизге жылкъы тапдыргъанды,

Бизге киеу болурун мен бек сюйгенме,
Ариу къызым – Агунданы ал, дегенме.

Сатанай да ол оноугъа разы болду,
Агунданы акъылын да барып сорду.

Агунда уа жукъ да айтмай тынгылады,
Ол къызыны разылыгъын ангылады.

– Къара-Шауай бизге къачан, къалай келсин,
Уой, бачама, аны адам къалай билсин?

– Къара-Шауай былай этер деп сунама,
Бизни къоймаз, бери келип, бир сынамай.

Келгенде да, кеси келир, бир хашкенча,
Не да элде садакъа-зат тилегенча.

Аллай адам кёрсенг, ийме сыйламайын,
Жукъ да айтма зыккыл жашха, ойламайын. –

Нарт Ёрюзмек бир жюз токълу къакълатханды,
Уллу юйюн, кенг арбазын таплатханды.

Сатанай а биширгенеди бал бозасын,
Сыраны да биширгенди бек тазасын.

Аш-суу эте, иги къатыкъ сайладыла,
Жарлы келсе, жарыкъ болуп, сыйладыла.

Ёрюзмекни айтханына сюйюнелле,
Экиси да омакъ-омакъ кийинелле.

Нарт Шауай а кёрюнюрге ашыкъмайды
Келдим деп а, менме деп а, танытмайды.

Тюнгюлдюле киеулюкню сакълай-сакълай,
Эрикдиле, хар ётгенге къарай-къарай.

Бир ай озуп, Шауай-батыр атланнганды,
Гемуданы жалкъасына къапланнганды.

Усхуртукну тайпасына терк жетгенди,
Мичиуаннга келгенин да тюз этгенди.

Шауай бла нарт Рачыкъау жау эдиле,
Нарт Элинде эки уллу тау эдиле.

Мичиуанны арбазына киргенди жаш,
Ол обурну кеси жангыз кёргенди жаш.

Мичиуан а семиз ирик сойдургъанды,
Нарт Шауайны бек жараулу тойдургъанды.

– Шауай, – дейди сора обур, – ойламайса,
Ариуланы ариуун да сайламайса.

Сыйы жокъду къатынсызны нарт эрледе,
Тойгъа барса, олтурмайды ол тёрледе.

Ёрюзмекни Агундасын алырмединг,
Бачамагъа киеу болуп къалырмединг?

Батыр жокъду Агунданы тилемеген,
Ёрюзмекни жууукълугъун излемеген.

Агунда уа бирине да къарамайды.
Жылынг жетгенд, къатынсызлай жарамайды.

– Агундагъа мени жокъду бир угъайым, –
Дейди Шауай, – «хау» дей эсе, мен унайым.

– Алай эсе, бек ахшыды, ётсюн сёзюм:
Хар ишде да керек болад, – дейди, – тёзюм. –

Алай бизни Рачыкъаугъа жау болгъанса,
Нартлыгъына, намысына дау болгъанса.

Ол а мени киеуюмдю, биле эсенг,
Былай этсек иги эди, сюе эсенг.

Къажаулукъну унутурсуз, балам бол да,
Алай этсек, дау эталмаз, Шауай, ол да.

Шауай-батыр угъайламай, разы болду,
Мичиуанны, къууаннгандан, кёлю толду.

Хоншуладан эки шагъат чакъыргъанды,
Обур ана бир эмчегин чыгъаргъанды.

Нарт батырны, дейд, аузуна ёшюн салып,
Арамгъа да Хан-Тейрини кесин алып:

– Сен баламса, мен анангма, — дегенди ол,
Кеси тапхан баласынча, сюйгенди ол.

Рачыкъау да ол заманда келген эди,
Мичианны этгенлерин билген эди.

Нарт Шауайгъа, сюймесе да, къол узатды,
Жюрегинде дерт умутун кери атды.

Былай айтды Шауай сора къонакъбайгъа:
Игиликле тёгюлсюнле ма былайгъа!

Мелхум[i] болсун ашауугъуз, таза болсун,
Умутугъуз, муратыгъыз бирден толсун!

Мен а энди бир кёрейим Агунданы, –
Ариулугъу кибик эсе халы аны.




[i] Мелхум – сыйыннгысыз, элпек.
elbars 24.01.2019 18:40:26
Сообщений: 2273

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА АГУНДА


Андан Шауай, бара-бара, / элден чыкъды,
Хапарладан, ушакъладан / ол талчыкъды.

Сыфатын а, жарлы жашча, алай этди,
Жыртыкъкёлек, тешикчабыр болуп кетди.

Нарт тайпаны эркин эди тюз жерлери,
Иги кесек бола эди нарт эллери.

Бара-бара, Шауай къыйыр элге жетед,
Сыбызгъысын булбул кибик кирпилдетед.

Пил сюекден бир аламат сыбызгъысы,
Чий кюмюшден аны накъыш, оюу ызы.

Ол саугъаны Алауганед анга берген,
Шауай эди сыбызгъыны артыкъ кёрген.

Сыбызгъыдан шорхалана макъамлары,
Шум болгъанды нарт эллени орамлары.

Тёгюлгенди Тейри берген сюймеклиги,
Жюрегини халаллыгъы, хурметлиги.

Бири къалмай, къулакъ салып, тынгылайла,
Макъамланы магъанасын ангылайла.

Сыбызгъыдан нюр тауушла чыгъадыла,
Бар терекле, акъ булутлай, чагъадыла.

Тынгылайла жерге къонуп къанатлыла,
Тынгылайла уюп чёрчек нарт атлыла.

Жашил тюзде гокка хансла къызыл чагъа,
Гёбелекле ол макъамгъа къанат къагъа,

Жаныуарла жерлеринден тепмейдиле,
Бал чибинле ары-бери ётмейдиле.

Зыккыл жашха нарт элледе къууаналла,
Ол келгенлей, ныгъышлагъа къуюлалла.

Ол устаны ким болгъанын билмейдиле,
Согъа туруп сёлешмейле, кюлмейдиле.

Солуу алмай, тынгылайла макъамына,
Санайдыла Хан-Тейри адамына.

Жукъ берселе, сыбызгъычы алмай эди,
Бизни элде къал деселе, къалмай эди.

Алмай эди къызла берген саугъаланы,
Жашла берген кюмюш-алтын къамаланы.

Жырлай-согъа, ол кёп элден ётген эди,
Бара-бара, Уллу элге жетген эди.

Сора барып бир тёбеге олтургъанды,
Уллу элни нюр макъамдан толтургъанды.

Къартны, жашны кёлюн кёкге кётюргенди,
Жюрекледе кёлсюзлюкню ёлтюргенди.

Батырлагъа ёт, таукеллик берсе керек,
Къызлагъа уа – сейир умут, ариу жюрек.

Агунда уа къарауашын чакъыргъанды:
– Ол къонакъны алып кел, – деп чапдыргъанды.

Ёрюзмекни аш юйюне келгенди жаш,
Сатанайны тылы баса кёргенди жаш:

– Къуунч, насып келтириучю болсун да жол,
Берекетден толсун юйюнг! – дегенди ол.

Мен ёксюзге къарасанг а – жалангачма,
Кёп жарлыны тойдургъанса, мен да ачма. –

Сатнай а чамланыргъа уялмады,
Акъ-бийчени, дейд, хыйнысын тыялмады:

– Мен сизден да, жанымдан да таза тойдум,
Сизни сыйлай, юйюрюмю ашсыз къойдум! –

Ариу бийче кёргюзтеди жашха жерин:
– Барчы, ай къыз, аш бар эсе, келтир бери! –

Агунда уа къонакъ таба къарай кетди,
Гумусунда чыккырланы къармай кетди.

Бир баш жарты, гоппан боза алгъан эди,
Ашдан-суудан жангыз ма ол къалгъан эди.

Баш жартыны жылытыргъа тебрегенди:
– Сууукълай да жарар манга, къой, – дегенди.

Баш жартыны, жаш ашыкъмай, ашагъанды,
Гоппандагъы бозаны да бошагъанды.

Агунда уа: – Къанмасанг да, – дейд, – кечерсе,
Къалгъанын а энди келсенг, – дейд, – ичерсе.

– Да, – дегенди жаш, – асралгъан артха асыу,
Уой, келмесин бу арбазгъа ёзге жарсыу.

Сыйладыгъыз, сау болугъуз, бай болугъуз,
Юйюгюзде насып, къууанч бар болугъуз!

– Сыбызгъыгъа бек устаса, жангы къонакъ,
Баям, жыр да айтаса сен алай омакъ.

Сюе эдик бизге бир жыр айта кетсенг,
Кёлюбюзню бу кюн кибик жарыкъ этсенг. –

Жаш къарагъанд къабыргъада къыл къобузгъа,
Ызы бла къарагъанды субай къызгъа.

Къыз, ангылап, къыл къобузну узатханды,
Аны Шауай танг жулдузгъа ушатханды:

– Бу къобузну тауушуна тынгыларсыз,
Макъамымы не дегенин ангыларсыз. –

Деп, къобузну сёлешдирип, кюлдюргенди,
Нюр макъамы былай айтып билдиргенди:

«Кёкде Кюнден бла Айдан туугъан анай,
Тюш арада гыржын эте тургъан анай,

Жаш къонагъын къонакъ кибик кёрмегенди,
Ол жарлыгъа анай кёз-къаш бермегенди».
Изменено: elbars - 24.01.2019 18:41:53
elbars 24.01.2019 18:41:01
Сообщений: 2273

1 0

Сора къызгъа: «Эм ариу къыз сен эсенг да,
Не жасанып, не сюзюлюп жюрюсенг да,

Бир аягъынг башхасындан бёлюнеди,
Атлагъанда акъсагъанынг билинеди.

Келген эдим юйюгюзге, сизни сынай,
Энди къалай этсин жарлы Къара-Шауай?» –

Сатанай, дейд, ол макъамны билялгъанды,
Хыйны ауу кетип, аман уялгъанды.

Ол абзырап гёзенине[i] къачып кетгенд,
Ол кесине урушханды, айып этгенд.

Агунда уа зыккыл жашха: – Сен, – дегенди, –
Манга энтда бир жыр айт, – деп, тилегенди.

Сора Шауай сыбызгъысын согъа киргенд,
Агундагъа былай айтып сёлешдиргенд:

«Ата юйюнг бёкем юйдю, жокъ хатасы,
Алай чунгур-мунгур аны босагъасы?

Башы къошун, саф сырылып – бары бирча,
Ожагъы уа, дейд, къынгырды эсленирча.

Эшигине сёзюм жокъду – накъышы бар.
Хау, омакъды, кирирге уа асыры тар.

Терезеле аз-маз къыйыкъ болуп, алай
Башха зиян[ii] эслемеди Къара-Шауай».

Ол макъамны Агунда да ангылагъанд,
Къыз жыр айтып, къонакъ жигит тынгылагъанд:

– Босагъадан ненча къонакъ ётген болур?
Ахшы улан, босагъабыз андан чунгур.

Ожакъ къынгыр болургъа да болур сёзсюз,
Тютюню уа, кёрген эсенг, чыгъады тюз.

Эшиклени тарлыгъын а кесинг кёрдюнг,
Сыйлы къонакъ, юйюбюзге эркин кирдинг.

Терс салыннган терезеге кюн тиймеймид,
Отоуума кюн жарыгъын ол иймеймид? –

Къара-Шауай шинтигинден сабыр турду,
Жукъ да айтмай, аллын эшик таба бурду,

Сора: – Сау къал, ариу, – деп ол чыгъып кетди,
Агунда уа, кёзю жиляй, ажым этди.

Сатанай а: – Къызым, къонакъ кёп кёреди,
Аз турса да къонакълыкъда, – деп киреди.

Мен болмайын Шауай санга неле деди? –
Деп сорса да, аны иги биле эди:

– Ой, къурурукъ эсим бюгюн абыннганды,
Терезени ол ма андан сагъынганды.

Босагъагъыз чунгурду деп сагъайтханы:
Манга жарыкъ болмадыгъыз деп айтханы.

Ол ожакъны къынгырлыгъы – туз-дамыбыз,
Бир конакъны тойдуралмай къалгъаныбыз.

Жаратмадым эшик тарды дегенлигин,
Билдиргенди асыры терк келмезлигин. –

– Къара-Шауай мени акъсакъ, ой, нек суннганд? –
Деп, Агунда, кёлю къалып, ачыусуннганд.

– Чуругъунгу, жанчыгъым, бир теш, – дегенди,
Табанында арпа бюртюк эслегенди. –

Сен къарачы ол адамны чурумуна,
Арпа бюртюк жабышыбед чуругъунга! –

Заман оза, Шауай келмейд киеу болуп,
Агунда уа шош жиляйды, кёлю толуп.

Сакълай-сакълай, тюнгюлдюле киеулюкден,
Да келмезден тура болур демекликден.

Булут басып, кёк кюкюреп, от чакъмады,
Къургъакъ жерге бир тамчы да, дейд, акъмады.

Бек тюнгюлтюп келликлерин билдирелле,
Жети кюнден «Орайда» бла кирелле.

Нарт Элинде ариу тойла бола элле,
Жигит нартла субай къызла ала элле.

Быллай той а болмагъанды мынга дери,
Нарт элине насып берип Уллу Тейри!





[i] Гёзен – мирзеу, эт, къатыкъ туруучу мекям.


[ii] Зиян – заран.
elbars 25.01.2019 16:46:06
Сообщений: 2273

1 0

Ж Ы Й Ы Р М А Ю Ч Ю Н Ч Ю К Е С Е Г И

АЧЕЙ УЛУ АЧЕМЕЗ


БИЙ АЧЕЙНИ ЖЫРЫ


Ачейлары жашай элле Азау тенгиз бойнунда,
Эл-журт болуп уллу тюзню къойнунда.

Заман бара, жайылдыла, тайпа болуп турдула,
Кеслери да уллу бийлик къурдула.

Ишледиле гюрбежиле, сауут-саба жыйдыла,
Ёзенледе кёп жылкъыла жайдыла.

Иги эди, киши бузмай, жашаулары, кюйлери,
Жылы элле къамиш башлы юйлери.

Алай бирде эллерине къара туман келеди,
Къара туман къара жауун элейди.

Чорбатлагъа гылын къушла[i] учуп келип къоналла,
Нарт эллери къайгъы-шургу болалла:

– Къара жауун, жете келип, къара ырхы бардырыр,
Адам къоймай, къара ёлетлей, къырыр.

Ол ырхыны тыяр кибик, уой, кимни кючю къарыр,
Жау аскерин талкъ этерге ким барыр?

Жигит туугъан бий Ачейге бу хапарны ким айтыр,
Нарт эллени къайсы жигит сагъайтыр?

Эл башындан, къаны къайнай, сур быргъы да ким согъар
Жер къаралта келген жаугъа ким къобар?

Аргъамакъгъа – тулпар атаха – кюмюш иер ким салыр,
Сарыуекни, уруп, башын ким алыр?

Бий Ачейге нёгер болуп, билек болуп ким чыгъар,
Отла къусхан сарыуекге ким чыдар?

Бий Ачейге къыйыр элден къайгъы къуугъун къууулду,
Ачей-батыр тынгсыз-тынгысыз болду.

Батыр къанга орундукъдан секирип турду ёрге.
Къарт эсе да, башын иймеди жерге:

– Чал эсем да, тейри, къанга орундукъда жаталмам,
Нарт эллени жаш-къушлагъа аталмам!

Кётюртмеге салып мени суу жагъагъа элтирсиз,
Айтханымы жерге салмай этигиз.

Къан чериуге[ii] садакъ ата, ат юсюнде къалырма,
Алчадакъдан мен къанымы алырма.

Мычымайын аргъамакъгъа кюмюш иер салыгъыз,
Эрме деген, къолгъа сауут алыгъыз! –

Ачей-батыр ашыгъышлы садакъ окъла санайды,
Суу жагъадан жаула таба къарайды.

Къараса да, жерни жапхан къара туман кёреди,
Урум ханнга алай келген тёреди.

Ачей-батыр къурум къара аргъамакъны сурайды,
Суу бойнунда оноу-кенгеш къурайды:

– Бий Ачейге, эй, жанларым, къартды-къуртду демегиз,
Урум ханнга тасхагъызны бермегиз.

Къан урушда, нарт жигитле, къарт да жашны тутады,
Келген душман кечиулеге устады.

Нарт улула, къоргъашлыкъда[iii] къарт да жашны тутады,
Кёлю батыр кёп жауну да утады.

Къанлы жаугъа мен кесими къарт-къарыусуз сундурмам,
Къылыч сынмай, аргъамакъдан жыгъылмам.

«Эй, ол келген Ачеймиди?» – деп хан тынгысыз сорур,
Бий Ачейни анга кюйю бек болур.

«Сауду, – дерле ол къанлыгъа, – нарт эллени батыры,
Садагъы да аны терк-терк атылыр».

Къызыл къаным тама-тама, дейд, жолланы ташына,
Уллу къайгъы салырма мен башына.

Ат юсюнде билекликни иймей къолум къурушур,
Кесим ёлсем, аргъамагъым болушур.

Уланымы – Ачемезни – кесим кибик кёрюгюз,
Заман жетсе, анга оноу беригиз.

Ачемезим душманладан нарт эллени къоруулар,
Батыр ёлсе, уланына жору бар.

Нарт улула, азбыз деп да кёпден къоркъуп къалмагъыз,
Кёпбюз деп да, уллу кёллю болмагъыз. –

Алай айтып, Ачей-батыр иер айылны тартды,
Огъу ханны жауурунуна батды.

Ат туякъла жилтин отла, жинкле учурадыла,
Хан эгетле[iv] ачы къычырадыла.

Къарайла да, нартда чола[v], кёлсюзлюк да кёрмейле,
Нарт эллеге чабып, жортуп кирмейле.

Ачей-бийни къаны саркъа жолну сыйдам ташына,
Къайгъы салды Урум ханны башына:

«Асман Тейри буюрмады, – дейле, – бу жол хорламны,
Ёлтюрсек да ол къартайгъан харамны»…

Думп болдула, бедишликге къалып ёхтем башлары,
Эсен къалды нарт эллени къошлары.

Нарт Ачейни элтип барып мишертеге[vi] салалла,
Кешенесин состар ташдан къалайла.

Жыйын-жыйын келедиле элледен асыраугъа,
Жиляй, налат бередиле, дейд, жаугъа.

Узакъ жерден келген эди къарындашы Насыран,
Ол болгъанед батырны асырагъан.

Бий Ачейни, тёредеча, кешенеге салдыла,
Нарт эллери таматасыз къалдыла.

Ол заманда бий Насыран былай айтды къартлагъа:
– Жарашмайды бу жеригиз нартлагъа.

Бар эдиле атабызны талай жигит уланы,
Антлары бек кючлю эди аланы.

Антлары уа – бир бирине билек, къалкъан болургъа,
Къууанчда уа бирге рахат солургъа.

Ёрюзмекни Эли тенгиз жагъасында, биз – Теркде,
Барып-келип туруучубуз керекде.

Бизден сора Боралары турадыла алайда,
Бир бирге, дейд, биз себепбиз хар къайда.

Терк тюзлеге кёчермегиз, келирмегиз къатыма?
Кертичилей къалыр эдим антыма. –

Эл бёлюндю: бир къауумла анга разы болдула,
Бир къауумла эски элде къалдыла.

Бий Ачейни, тёредеча, сыйы бла асырап,
Ачемезни алып кетди Насыран.

Ачейлары, Терк тюзлеге келдиле да, къондула,
Заман бара, жангы жерде онгдула.





[i] Гылын къуш – уку.


[ii] Чериу – аскер.


[iii] Къоргъашлыкъ – къорууланыу.


[iv] Эгет – ханны ышаннгылы аскерчиси.


[v] Чола – хората, (былайда: аскерни къорууланмагъан жери).


[vi] Мишерте – кешене этилгинчи, суу арасында хаух къабыр.
elbars 26.01.2019 14:46:25
Сообщений: 2273

1 0

НАСЫРАН-БАТЫР БЛА ТЮКЛЕСХАН


Насыранны жашлары, дейд, / юч да батыр болалла,
Жортууулгъа бирем-бирем баралла.

Кече болса, тоханада отоулагъа кирелле,
Кюндюз болса, тулпарлагъа минелле.

Насыранны бек кёп эди жылкъылары, маллары,
Таудан къарап кёрюнмейин аллары.

Эдилде уа жашай эди Тюклесхан атлы бир хан,
Жылкъыларын, сюре-сюре, тауусхан.

Нарт жашлары Тюклесханнга демлеш бла келелле,
Ючюсю да бирем-бирем ёлелле.

Нарт Насыран-батырны уа жюреги бек къыйналад,
Демлеширге ол эки нёгер алад.

Нарт батырла, сауутланып, узакъ жолгъа кетелле,
Бир заманда Эдил суугъа жетелле.

Алайлада жылкъы кёрюп, суху жортуп баралла,
Жылкъычыгъа былай айтып соралла:

– Эй, кёп болсун! – дейле ала, жылкъычы уа – бир кеси. –
Кимди, бир айт, бу жылкъыны иеси?

– Сау болугъуз; бу жылкъыны Тюклесханнга кютеме,
Алай бла жашау-ашау этеме.

– Алай эсе, улан, бизни къонакъ кибик кёрсенг а?
Узакъданбыз, сен бирер ат берсенг а!

– Эй-хей, – дейди, – хандан къоркъмай, мен ёзденлик эталмам,
Этсем, – дейди, – жангы тангнга жеталмам!

– Бу сен кютген жылкъы мени жылкъымды, ахшы жигит,
Баям, санга къамчи тиймесе игид.

Нарт жылкъысын таула таба айландырып сюргенди,
Жылкъычы жаш ханнга жиляп келгенди.

– Нек жиляйса, – дегенди ол, – уой, ёлетми киргенди?!
– Ай, жылкъынгы бир нарт киши сюргенди.

Мен жаяулай келеме да, узакъ кетген болурла,
Дегенди жаш, – жетмеснг – къутулурла.

– Ай, жарсыугъа, мени жолгъа атланмаучу кюнюмдю,
Жеталмасам, бедиш угъай, ёлюмдю! –

Эрттенликде алтыаякъ ажирге иер салгъанд,
Эрляй минип, жылкъы ызындан болгъанд.

Нарт Насыран нёгерине: – Ызынга бир къарачы,
Къуууп келген бар эсе, бир марачы.

– Туман, кёкде акъ булутлай, бир аманла къайнайды,
Башында уа чаука жыйын ойнайды!

– Туман алтыаякъ атны тылпыууду, чаукала –
Ат аякъдан учхан зылдыладыла ала.

– Не этебиз сора, – дейле батырны нёгерлери?
– Жетдирирсиз жылкъымы элге дери!

Хазыр болуп, мен былайда ханны аллын сакълайым,
Намысымы, жылкъымы да жакълайым! –

Бир кесекден хан Тюклесхан жетип келди, гюрюлдеп,
Тюбегенни жер къаны этеме деп.

Насыранга: – Эй, сенмисе жылкъымы сюрюп кетген, –
Дегенд, – мени тыяргъа гынтты этген?!

– Сен – сен эсенг, мен да – менме! – дейди Насыран-батыр, –
Демлеширге хазыр эсенг, мен – хазыр!

– Сюйсенг – атыш, сюйсенг – тутуш, – дейд жаныуар Тюклесхан,
Жокъду жерде мени хорларыкъ бир жан!

– Атышайыкъ, – дейд да батыр, киндигине атады,
Алай огъу имбашына батады.

Тюклеш солтанжаясындан[i] огъун къызыу ийеди,
Окъ батырны жюрегине тиеди.

Алай бла Тюклеш-батыр Насыранны жояды,
Ёлюгюн а атха байлап къояды.

Жылкъыны да къайтарады, ызындан къуууп жетип,
Сюрюп баргъан нартланы шылдым этип.

Насыранны къызы билмей тургъанлай сауун-шауун,
Аты келип, халкъ этеди жиляуун.

Къызы айтад: – Тауусулду киши сюек юйюмде,
Таматалыкъ энди мени юсюмде.

Ол мурдарны жойсам эди, келиред манга хошлукъ,
Эллилерим, мен тилейме болушлукъ.

Хар юйюр да, мени бла бирер жигитин ийсин,
Ийялмагъан жилясын, къара кийсин! –

Насыранны батыр къызы жыйын жыйып кетеди,
Эдил-сууну жагъасына жетеди.

Арсар болуп, суудан ары ёталмайын турады,
Суу бойнунда ары-бери барады.





[i] Солтанжая – къалакълы, сампаллы садакъ, самострел.
elbars 27.01.2019 17:08:29
Сообщений: 2273

1 0

АЧЕМЕЗНИ САБИЙЛИГИ


Нарт Ачемез атасыны / къартлыгъында туугъанды,
Аны аузун бир огъурлу / обур къатын жуугъанды.

Ол жашчыкъны кёзчюклери дум къарала эдиле,
Хар кюн сайын жангы бешик ишлеп, сала эдиле.

Юч айында ол жашчыкъгъа бешик жарамай къалды,
Жети айы жетгенинде, къолуна ашыкъ алды.

Тогъуз айы жетгенинде, нартча, ол атха минди,
Жылында уа эсли, жетген жигит жашча кёрюндю.

Насырандан, не къызындан хапар айтмайд анасы,
Дерт жетдире, бир палахха къалмасын деп баласы.

Жашчыкъ бир кюн, эрикгенден, тирмен таба кетгенди,
Ойнай тургъан жашчыкъланы ол хиликгя этгенди:

– Бу не тюрлю оюнду, эй, бек келеди биллигим,
Ашыкъ оюн дей эсегиз, – бузда аунап, кюллюгюм?

Къарагъыз да юйренигиз, жаш ма былай ойнайды, –
«Жугъутурну» орнуна ол тирмен ташны сайлайды.

Алай айтып, тирмен ташны жашчыкъ сызып ийгенди,
Саф тизилген ашыкълагъа ол таш ауур тийгенди.

Жашчыкъланы ашыкъларын этгенди да ун, юзмез:
– Ашыкъ оюн былай болад! – деп кюлгенди Ачемез.

Ачемезден къоркъуп, ол беш къарындашчыкъ къачады,
Аналары Ачамезге тюрт сёзлерин чанчады:

– Алай кючлю, батыр эсенг, тапсанг а башха жумуш,
Сабийлеге баш болмайын, къанлыгъыз бла уруш!

Атагъызны къарындашын ёлтюргенге бол да баз,
Жаны саулай сой терисин, аллай итге ол да – аз! –

Жаш, сын къатып, сау сагъатны тургъанды эс жыялмай,
Кёзлеринден сууча баргъан жилямугъун тыялмай.

Къарт анасы Ачемезни буз юсюнде тапханды,
– Уо не богъанд, жангызчыгъым? – деп юсюне къатханды.

– Къарным ауруп бек къыйнайды, бир къурмашчыкъ этсенг а,
Сууугъунчу ашар кибик, сен кёлюме жетсенг а!

Къарт анасы къурмач этип, чин табакъда бергенди:
– Уой, мияла кёллю мени нек сундунг сен? – дегенди.

Ана агъач аякъ бла келтиргенди жашына:
– Агъач кёллю тюйюлме, – деп, тиймегенди ашына.

Болмагъанда, къарт анасы ууучунда узатханд,
Жашы аны къолун къысып, къарт кёзлерин жилятханд:

– Уой-уой, балам, не этесе, уой, тобагъа къайтсанг а,
Жанынгамы иш тийгенме, аны манга айтсанг а!

– Мен тобагъа къайтырма, – дейд, – сен да тобагъа къайтсанг,
Ата тукъумуму артын ким юзгенд, аны айтсанг!

– Аны санга айтхан киши тёр намысын алмасын,
Тиши эсе, уялмагъан, башына ау салмасын!

Насыранны тор жылкъысын бирде Тюклесхан сюргенд,
Уланларын, кесин да ол узакъ жерде ёлтюргенд.

Насыранны жангыз къызы, дерт ачыуу кюйдюрюп,
Юч жюз атлы жёнгер алып, ары кетгенд, юрюлюп.

– Атам бийлик этген батыр болгъанды деп айталла,
Алай эсе, сауутлары, кереклери къайдалла? –

Жаш Ачемез соруу этген кибик, къатыдан къаты:
– Къайдады, – дейд, – нарт атамы къара аргъамакъ аты?!

– Атанг Ачей къазауатха аны бла барыучед,
Жортууулда угъай, балам, ат халжарда арыучед.

Ат орунну эшигине къая жаркъа салыучед.
Токъсан киши бла бирге ташны алай алыучед.

Ат андады – эски журтда, кёрюрсе ары барып,
Тура болур биягъыча, ол бош туруудан арып.

Бийни сауут-сабасы да, букъу басып – тюбюнде,
Табарыкъса сен аланы уллу къара кюбюрде. –

Жаш къууанып эски журтха, окъ учханлай, чапханды,
Жете келип къая ташны жангыз уруп чачханды.

Ат оруннга кирип, анда сауут-саба санагъанд,
Аргъамакъны сыртын сылай, туягъына къарагъанд.

Ат кёп жылны жер тюбюнде жукъудан уянмады,
Кырдык отлап, арпа ашап, шаудан суудан къанмады.

Жаш Ачемез, сейир этип, дейд, тобагъа къайтханды,
Аргъамагъ а, адам тилде анга былай айтханды:

– Ахшы улан, мени антым болгъанд Ачейден ёзге,
Ким да болсун, бир кишини сыртыма миндирмезге!

– Охо сора, – дейд, – Ачемез, – антынг чиримесин, бар.
Башха болсун бий Ачейни жашы минерик тулпар. –

Атасыны аргъамагъын ийип къойду тышына,
Эркин этип ол айтхылыкъ тулпар атны башына.

Юйге къайтып: – Жарлы анам, къула тюзде чабайым,
Жылкъыбызны излегенде, къайсы жерде табайым?

– Аны ючюн Терк бойнуна, кенг ёзенге барырсан,
Ма бу сюек жюгенни да сен биргенге алырсан.

Адам бармаз ёчеширге Тёре къаты Тотургъа,
Анда, къамиш арасында минерсе бир годургъа.

Уллу жылкъы чыкъса уа сен жютю кёзлю марарса,
Бу жюгенни зынгырдатып, келген атха къарарса. –

Жаш Ачемез Къамишлиде къонгур сыртха барады,
Жабагъылы тайчыкъ келип жюгеннге баш урады.

Нарт Ачемез, жаратмайын, аны къыстап ийеди,
Биягъынлай тайчыкъ, къайтып, жюгенине тиеди.

Ючюнчю да алай болуп, нарт сейирге къалады,
Ол заманда, жабагъы тай, адам тилли болады:

– Сен кишилик этсенг, антым, мен да атлыкъ этермен,
Ючюнчю да къыстасанг а, кёзкёрмезге кетермен!

Къызыл будай ашатмасанг, башха жемден тоялмам,
Керти нёгер болалмасанг, мен сыртымда къоялмам. –

Сюек жюген салгъанлыкъгъа тайны хыбыл кёргенди,
Юйге жетип, ол тайчыкъгъа къызыл будай бергенди.

Тайчыкъ ашап бошагъанлай, нарт сайирге къалгъанды,
Жабагъысы агъып кетип, тай аргъамакъ болгъанды.

Олсагъатдан тулпар аты, къачама деп, тебрегенд,
Нарт Ачемез, аны эслеп, жалкъасындан сермегенд.

Башын буруп, анга ариу темир жюген салгъанды,
Кюмюш, дейди, иер салып, сынар кёллю болгъанды.

Ачемезни темир билек кючюн ат да сезгенди,
Иер сала, ат жеринден тепмегенди – тёзгенди.

Атха къонуп нарт Ачемез къамчи бла тартханды,
Тулпар аты кёкге учуп, булутлагъа батханды.

Аргъамагъы кёкден жерге, къушча къызыу эннгенди,
Ол тыйгъысыз кючюн жангыз нарт Ачемез женгенди.

Жерде бара эди жортуп, не жол, не къол айырмай,
Ачемез да – аты жолда абыныр деп къайгъырмай.

Бара эди ат бойсунмай, зынгырдай ауузлугъу,
Тюк кибик да кёрюнмейин нарт жашны ауурлугъу.

Ачемезни залим атха къаны аман къызгъанды,
Аякълары бла эки къабыргъасын къысханды.

Эмиликни ахыры да тыйылгъанды солууу,
Аны бла бошалгъанды атны оспар болууу.

Юч кере да, сынау этип, ат таза да талгъанды,
Ачемезни жыгъалмайын, аргъамакъ бой салгъанды:

– Сенден башха бир жигитни мен юсюме къондурмам,
Минер гынтты этгенлени мен бирин да онгдурмам.

Ат этерик бар къуллукъну мен бойнума алырман,
Бу антыма, – дегенди ат, – кертичилей къалырман!

Ачемез да: – Сен ат болсанг – нарт болурма! – дегенди,
Аргъамагъы керти тулпар ат болгъанын билгенди.

Эрттенликде юйге келип, дейди жаш анасына:
– Анам, энди мен барайым Тюклешни къаласына.

Жарлы анам, сен ызымдан, жиляма, не къайгъырма,
Жауну хорлап, башын алып, санга алай къайтырма!

Кетсем, анам, тилегинги Тейриге этерсе, – дейд, –
Уланыма уллу къарыу, эрлик да бер дерсе, – дейд. –

Жарлы ана кёз жашларын къара жерге тёгеди:
– Санга къалай къоркъгъанымы Тейри кеси кёреди.

Уой, не боллукъ эди, балам, биргеме юйде къалсанг,
Манга боллукъ боллукъду сен ит жалдатдан жоюлсанг.

Хан Тюклесхан деменгили, бек хыйлачы кишиди,
Ёрелешиу, балам, аны сюйген, билген ишиди.

Береминге, керегинге къарагъанда, бийсе, – дейд, –
Жыл санынга кёре уа сен алыкъа сабийсе, – дейд.

– Мен юйде къалай турурма къатын кибик олтуруп,
Эл аллында дерт жетдирир бир уллу борчум болуп?

Насыранны къанын алмай, энди мен тынчлыкъ тапмам,
Сени къолунгдан да, – дейди, – энди бир бурху къапмам!
elbars 28.01.2019 18:06:33
Сообщений: 2273

2 0

НАСЫРАННЫ КЪЫЗЫ БЛА АЧЕМЕЗ


Нарт Ачемез атасыны / сауутларын алгъанды,
Артмагъына бир къазанчыкъ, / жол азыкъ да салгъанды.

Сора жолгъа таукел чыгъып, Эдил таба чапханды,
Къалын агъач арасында нарт бир тала тапханды.

Уугъа барып кийик малдан бир къауумун атханды,
Терилери бла къошну башын иги жапханды.

Сау маралны бир къазыкъгъа чанчып, отда шишлегенд,
Биширгенд да, жыгыра туз себип, алай тишлегенд.

Марал уча ашай батыр узакъ жолдан жайыкъгъанд,
Жыгыра туз ийис, дейди, тёгерекге жайылгъанд.

Бир заманда ол талагъа эки аскерчи келип,
Ачемезге салам бергенд, арлагъыракъ сюелип.

Нарт Ачемез ол жашланы къонакъ кибик кёргенди,
Учасындан къонакълагъа бирер юлюш бергенди.

Нарт Ачемез къонакъларын, ариу кёрюп, ашатханд,
Ол жашланы ёз элини адамына ушатханд:

– Кимлесиз да, не жюрюйсюз? – деп соргъанды, – жашла, сиз,
Жолоучула, уучуламы болуп отха келдигиз?

– Бизни санга Насыранны къызы – бийче ийгенди,
Бу талада от этгенни ол таныргъа сюйгенди.

Ол сен этге сепген тузну ийисин бийче сезгенд:
«Ачейланы тузларына ушагъан ийис, – дегенд. –

Аны алып келигиз!» – деп бизге къаты болгъанды,
Кеси уа акъ чатырында бизни сакълап къалгъанды.

– Жангылмагъанд, – дейд, – атамы къарындашындан туугъан,
Анча жылны къан алалмай, жаны къыйналып тургъан.

Эдилге да, жашла, анга болушургъа келгенмен,
Насыранны жоюлгъанын кёп болмайын билгенмен. –

Нарт Ачемез ала бла, эгечине тебрегенд,
Ол ичинден: «Мен Тюклешге жер къапдырырма!» – дегенд.

Деу терекни салкъынында орналып омакъ чатыр,
Ачемезге алай айтад ол онг жанында батыр:

– Эй, Ачемез, мен бийчеге алгъа кесим кирейим,
Сени бери келгенинги мен анга билдирейим. –

Ачемезни эшитгенлей, бийче аллына келгенд,
Къарындашын къучакълагъанд, жилягъанды, тёгюлгенд:

– Мен былайда, амал тапмай, сау беш ай бошха турдум,
Сабий эдинг, сени бери бош жеталмазлыкъ сундум.

Тейри-Ханнга махтау, улан болуп келдинг аллыма,
Энди къанла къусдурурбуз ол жаныуар къанлыма!

– Танг атханлай, кесим жангыз жол кёл алып кетермен,
Тейри айтса, Эдил суудан женгил жюзюп ётермен.

Сен а чырт да былайчыкъдан ары-бери кетмегин,
Ышан манга, къайгъы, къаугъа, къоркъуу зат да этмегин.

– Жаным, ахшы, – дейд эгечи, – сен айтханлай этермен,
Сен келгенлей, кючюнг бла умутума жетермен!

Тиширыуну чачы узун, акъылы уа къысхады,
Не десенг да эр кишини эс-акъылы асады[i].

Бу дуньяда башчылыкъгъа жаратылгъан кишиди,
Дерт жетдириу жигитлени, батырланы ишиди. –

Эрттенликде нарт Ачемез, сууну толкъун этдирип,
Ол жанына ётюп кетгенд, атха къамчи жетдирип.

Атха къанат битдиргенлей, баргъанды бир ненча кюн,
Бир ингирде узакълада нарт кёргенди, дейд, тютюн.

Жылкъы къошха жетеди ол, къаны, сарыуу къайнап,
Тюклесханга тутхан дерти тулпар жюрегин къыйнап.

Жылкъычыла жетип, аны тёгерегин алалла,
Тюк урмагъан кесименнге[ii] батыр, базгъын болалла.

Нарт Ачемез мычый турмай, къылыч бла сермейди,
Душманларын бирем-бирем атдан атып тебрейди.

Кёп бармады суху сермеш, талкъ этди да аланы,
Суу бойнуна сюрюп кетеди барын да жылкъыланы.

Сюре-бере, жылкъыланы Эдил суудан ётдюргенд,
Бийче къонуш къуруп тургъан кенг ёзеннге жетдиргенд.

Къууандыла батырлыгъын, эрлик базманда чеге,
Сюйюнчюлюк айтадыла нарт эгечи бийчеге.

– Нарт сёзюнгю, – дейди бийче, – бир айыпсыз толтурдунг,
Тюклесханны жылкъыларын Элибиз таба бурдунг.

Энди уруш-тюйюш этмей, бир уллу дауур бла,
Махтау алып, къайтайыкъ биз бу бай талауур бла!

– Угъай, – дейди Ачемез а, – не тюрлю хорламды ол?
Мен къайтаман, эй, сизге уа кенгди, тыйгъычсызды жол!

Насыранны жашларындан, кесинден да бошагъан,
Мени тапмай, айып этер жаныуаргъа ушагъан.

Мен нарт эсем, аны бла тюбеширге керекмен,
Ким болгъанын танытыргъа бетлеширге керекмен! –

Мудахсынып, Насыранны къызы тебрейд жолуна,
Жарсып, алай айтады ол батыр Ачей улуна:

– Къаласа да, нарт къардашым, бек къоркъаман жанынга,
Сау саламат къайт ананга, заран тюшмей санынга! –

Тор жылкъыны сюрюп жыйын узайгъанды, кетгенди,
Нарт Ачемез уллу сууну жырып артха ётгенди.





[i] Асады – женгеди, озады, хорлайды.


[ii] Кесимен – сынгар, одиночка.
elbars 29.01.2019 17:57:59
Сообщений: 2273

1 0

АЧЕМЕЗНИ ТЮКЛЕСХАН БЛА ДЕМЛЕШИ


Нарт Ачемез, суудан ётюп, / тёбе башына чыкъгъанд,
Атын бошлап къалкъыгъанды: / бир кесекми талчыкъгъанд?

Сау къутулгъан бир жылкъычы Тюклесханга баргъанды,
Ол залимни аягъына жыгъылып, баш ургъанды:

– Уо не болуп тёгюлесе, уо не къанла жаугъанды?
– Бар жылкъычы жыйынынгы жангыз бир нарт жойгъанды,

Жылкъынгы да ол, аллына этип, узакъ къуугъанды,
Сыйлы ханым, тейри бу жаш, тулпар болуп туугъанды.

– Къыргъан эсем, – дегенди хан, – Насыран улуланы,
Атха байлап ийген эсем ёлюгюн да мен аны,

Къайдан чыкъды жылкъыланы сюрюп кетерик батыр,
Сау жыйынны кеси жангыз шылдым[i] этерик батыр?!

Эрттенликде алтыаякъ атын жерлейд Тюклесхан,
Тор жылкъыны ызын тутуп, къуууп тебрейд Тюклесхан.

Нарт Ачемез жукълай эди, башын салып иерге.
Тулпар аты кишнегенлей, секирип тургъанд ёрге.

Аты ташдан жонулгъанча, къарай эди узакъгъа,
Жети да жол айырылгъан жашил сыйдам аулакъгъа.

Не кёргенди атым деп ол, ары жары къарайды,
Кёзкёргенде, туман кибик, ол бир затны марайды.

Жууукълаша келген атлы угъай, сау бир тёбеди,
Залим атны туягъындан жер, титиреп, тебеди.

Ол тёбеге жетип, атлы сагъыш эте, тохтайды,
Сакълап тургъан Ачемезге ол экили къарайды:

– Ай, жаш, айтчы, кёрген эсенг уллу тор жылкъыланы,
Аны сюрген къалай ары сюрген болур аланы?

– Кёрген эдим, – дейд Ачемез, – алтын жаллы жылкъыны,
Эдил бойну бла ёрге бара эдиле хыны.

Алтыаякъ атын Тюклеш онг къалуна бургъанды,
Къамчи бла залим атын, элияча, ургъанды.

Бир заманда ачыуланып, артха къайтып келгенди:
– Нек алдадынг?! Уруп, жагъып къояйыммы?! – дегенди.

– Уой, кеч манга, сени кёрюп, мен абзырап къалгъанман,
Жюйюсханым, аны кючюн ётюрюкчю болгъанман.

Жылкъы, жоргъа салып къыстау бара эди батышха,
Сакъ бол ансы аны сюрген бек залимди атышха. –

Хан Тюклесхан андан бютюн ачыуланып къайтады,
Кёк кюкюреп жашнагъанча, нартха былай айтады:

– Мени бла, аман урлукъ, бош ойнаргъа къалгъансан,
Баям, къамчи тауушуна бир бек тансыкъ болгъансан!

Тохта-тохта, жылкъыланы тенгинг сюрюп кетгенди,
Бу хыйланы Тюклесханны чалпытыргъа этгенди!

Алай эсе, – дегенди хан, – этерими билирмен,
Мыллыгынгы сюйреп барып, итлериме берирмен!

– Ашыгъа уа болурмуса?! Сен – сен эсенг, мен да – мен!
Тор жылкъыны сюрген, – дейди, – бу аллынгда сюелген!

Нарт уланма, Ачей-бийни, – дейди, – жангыз улуман,
Насыранны къанын сенден алыргъа мен борчлуман!

– Тюшюндюрдюнг, – дегенди хан, – сен хазырча, мен – хазыр!
Тутушханмы, атышханмы этебиз, тели батыр?

– Атышайыкъ, – дегенди нарт, – эрлеча атышайыкъ,
Угъай-угъай дей эсенг а, айымыд[ii], тутушайыкъ! –

Деу Тюклесхан бир жанаша тёбеге тургъан эди,
Кючсадагъын тартып, аны батыргъа бургъан эди.

Башлайдыла сора ала бир тохтаусуз атышып,
Атхан-атхан окълары да – санларына батышып.

Садакъ окъла тауусулуп, кюн да тарта ингирге,
Тюклеш айтад: – Бюгюн кечди атыш-тутуш этерге.

Алайды да, юйге барып эрттенликде келирмен,
Чынты киши эсенг, сени мен былайда кёрюрмен.

Азыкъ бла окъла алып келсем, эки бёлюрбюз,
Къайсыбызны хорлагъанын, – дейди, – артда билирбиз.

Юсю толуп жараладан, хан юйге жетгенди, дейд,
Юйдегиси жараларын, сылап, сау этгенди, дейд.

Юйдегиси кимди десенг, – жулдуз кёзлю Аймёлек,
Ол ышарса, гюл ийисден толуп къалад тёгерек.

Жамжаулугъу[iii] бла тийсе, шибля отла чагъа, дейд,
Кюбесинден юй тюбюне садакъ окъла агъа, дейд:

– Кесинг жангыз аскер бла сен нек атыш болгъансан,
Бир сау жеринг жокъду, киши, сау да къалай къалгъансан?

– Угъай-угъай, – дегенди хан, – жангыз эди душманым,
Кеси да бош сабий жашчыкъ, кючден сау къалды да жаным. –

Эрттенликде келип Тюклеш, тери артмагъын тешед,
Ашны-сууну, жюз окъну да тюз эки тенг юлешед.

Ашап, ичип, башлайдыла аямайын атышып,
Жерге акъгъан къанлары да топракъ бла къатышып.

Ингир бола, биягъынлай Тюклеш юйге кетеди,
Жан сакъларыкъ Аймёлекге ашыгъышлы жетди.

Ма ол халда эки батыр сау юч кюн сермешдиле,
Бири бирин хорлаялмай, къажымай кюрешдиле.

Ахырында нарт кесилген терек кибик аугъанды,
Чууакъ кёкде чыммакъ булут къаралгъанды, жаугъанды.

– Кёресиз да! – дегенд Тюклеш, – ахырыгъыз былайды! –
Ачемезни аркъан бла ычхынмазча байлайды.

Таукел-таукел узалгъанды, ёлгенине базына,
Сора сюйреп келтиргенди нарт улун арбазына.




[i] Шылдым – чалыннган кырдык.


[ii] Айымыды – да охо, да ладно.


[iii] Жам – адамны бир саны. Жамжаулукъ – сан жаулукъ.
elbars 30.01.2019 17:32:32
Сообщений: 2273

1 0

АЧЕМЕЗ БЛА АЙМЁЛЕК


Келтиргенди да атханды / нартны салын багушха.
Босагъада жыгъылгъанд да, / бийче чыкъгъанд тауушха.

Чыгъып келсе – биягъынлай юсю окъладан толуп,
Тюклю Тюклеш жата эди, дейд, ёлген ёлю болуп.

Хан аяза: – Юч жыйырма киши бла демлешдим,
Быллай къаты улан бла бу кюнледе бетлешдим.

Алай къаты, къылыкъсыз да уруш этген жокъду бий,
Къарасанг а, энди жете келген бош элчи сабий.

– Сабий бла уллу киши, сен не уруш къургъанса,
Хан бетинге уялмайын, нек демлешип тургъанса?

–Уой-къой, – дейди хан, – сабийлей алай къаты сюелген,
Ёсюп жетсе, нарт батыргъа не эталлыкъ эдим мен?

Ол сабийни ючжюзюнчю огъум бла аунатдым,
Итни кибик сюйреп келип, багуш юсюне атдым.

Эй, къоркъама: не этерме юйюме кирип келсе,
Къылычын да жаланлатып, тур деп къаты сюелсе?

Къалауурсуз къойсам аны, къоркъурукъма кесиме,
Кече жатсам, жукълаялмам – жукъу кирмез кёзюме.

Аймёлег а: – Анычаны сора кёрмегенди жер.
Ёлюгю да къоркъутады! Алаймы болады эр?!

Тюклеш анга ачыуданып: – Ишинг болмасын! – дегенд,
Барып, жашны ёлюгюне къалауурла сюегенд.

Къайтып келип, тёшегине кирип, жукълап къалгъанды.
Аймелег а, тургъанды да, жамжаулугъун алгъанды.

Сора кючлю сыра элтип баргъанд къалауурлагъа:
– Сууукъсурап турасыз, – деп, ичиреди алагъа. –

Уой, ханыбыз, аурукъсунуп, сант-мант эте, жукълайды,
Былай сюеп ючюгюзню, ол бошуна къыйнайды. –

Алай айтып, ол жашланы юйлерине ийгенди,
Тюк урмагъан ариу жашны кёргенинлей, сюйгенди:

«Ким биледи, жаулукъ бла ышысам, къайтыр жаны,
Къалгъан эсе санларында эки-юч тамчы къаны».

Аркъанларын тешеди ол, жаулугъу бла сылай:
«Жаны ичинде болурму?! – дейди, сюйюмлю къарай.

Уялады сора къатын, бу эте тургъанына,
Къайтады да, таянады ол эрини жанына.

Нарт Ачемез, эсин жыйып, тоханагъа сугъулад,
Аны кёрюп, ханны жаны тамагъына тыгъылад:

– Ой мен харип, жауум келип турады да юсюме!
Къалай кирди, – дейди, – жилян ёталмагъан юйюме?

Аймёлег а былай айтад: – Не кёрюнед кёзюнге?
Жауунг багушда жатады, бош къоркъаса ёзюнге.

Тура болур алай, – дейди, – акъ тишлери ачылып,
Сюеклери ууалып да, чегилери чачылып.

Башын сылай, юйдегиси анга ариула айтад.
– Мен билеме, ол келепен[i] юй ичиндед, былайдад!

– Къадаудады къалабызны юч къат темир эшиги,
Тап, кирсе да не эталыр сени кибик кишиге?

Бир бири да ичлеринде жыйырма багъыр кюбюр,
Кюбюрле тургъан отоу а – ёресине къурч темир.

Сени ёлтюраллыкъ гида – жыйырманчы кюбюрде.
Бир киши да жукъ эталмаз, ханым, санга ёмюрде.

Экибизден сора аны бир киши да билмейди,
Экибизден сора ары бир киши да кирмейди,

Киритлерин ингир ала мен жангыдан этгенме,
Ачхычланы ич отоугъа – таша жерге элтгенме. –

Сора жукъугъа батханды, Аймёлек рахат этип,
Нарт Ачемез ачхычланы тапханды, излей кетип.

Ол отоуну излеп табып, турч эшигин ачханды,
Кюбюрлени бирем-бирем, уруп-уруп чачханды,

Нарт гиданы алгъанды да, тоханагъа келгенди,
Аны къалай ёлтюрлюгюн Аймёлекден билгенди.

– Урма жукълап тургъанлайын; сен ханны атын айтып,
Серме, ура эсенг, – дегенд бийче, – тобагъа къайтып.

– Хыйла манга керек тюйюл, бий атадан туугъанман,
Тюклесханча этмей, юч кюн болушлукъсуз тургъанман.

Эй, Тюклесхан, тур! – дегенди, – къылычынгы ал! – дегенд,
Жаш табаны бла аны, эки-юч да сермегенд.

Тюклеш гырмык мыйыкъларын, кюкрей-жашнай, бургъанд,
Жетижашар доммай бугъа кибик аман къутургъанд.

Ол, къылычын жаланлатып, Ачемезге чапханды,
Чапса – чапсын, маймул Тюклеш излегенин тапханды.

Аны уллу доммай башы юй тюпге тюшгенди, дейд,
Нарт Ачемез Аймёлекге былай сёлешгенди, дейд:

– Сен болушдунг бу къанлыны юйюнгде ёлтюрюрге,
Да нек баргъан эдинг сора сен Тюклесханнга эрге? –

Жауабы алай болгъанды ариу бийчени анга:
– Разы болуп бармагъанма жаныуар Тюклесханнга.

Бар эдиле атам, анам, бек сюйген къарындашым,
Сабий эдим, эркин эди къайгъы-палахдан башым.

Бир кюн Тюклеш элибизге, къан жаудура, келгенед,
Солуууму дарманлыгъын эшитгенед, билгенед.

Мени алып кетеме деп, юйге хыны киргенед,
Отоууму мюйюшюнде мени жиляй кёргенед.

Къарындашым, аны тыя, гидасына узалад,
Сермешгенде жаныуаргъа, ауур жарала салад.

Тюклеш аны босагъада къылыч бла ёлтюред,
Ат бойнуна атып мени бу къалагъа келтиред.

Сау эки жыл биргесине азап бла жашадым,
Ётмегими жилямугъум бла бирге ашадым.

Ахшы улан, жетдиргенсе дертими калак итге,
Алай насыплы этгенсе, тюшген кибик жаннетге!

Бек тилеймен: бу къалада жангыз къоюп кетме сен,
Сюйсенг эгеч, сюйсенг къатын эт, разы боллукъма мен!

Этген ашхылыкъларынгы иги бла тёлермен,
Алдасам а, анам берген сютню жерге тёгермен!

Аймёлекни къууандыра: – Терк минейик атлагъа,
Хан аскери билсе, – дейди, – тюбетирле хатагъа.

Ачейланы уллу элге, ойнай-кюле жетербиз,
Жетгенлей а, адетдеча, тоюбузну этербиз!

Нарт Ачемез кеси тогъуз къалауурну байлайды,
Аймёлек да алтын-кюмюш хазналаны сайлайды.

Ачемезни антлы аты хан арбазда кишнейди,
Ал аягъын жерге ура, нарт иесин излейди.

Арбалагъа Аймёлекни, жесирлени олтуртуп,
Нарт Ачемез хан аскерден кетген эди къутулуп.





[i] Келепен – озгъан ёмюрледе жуугъуучу, сау болмаучу аурууладан бири, проказа.
elbars 31.01.2019 19:26:10
Сообщений: 2273

1 0

АЧЕМЕЗ БЛА АЛАМАН УЛУ ТОТУРБЕК


Танг атаргъа къайыкъ бла / Эдил суудан ётдюле,
Къыбла таба бара барып, / бир орманга жетдиле.

Жетдиле да, батыр улан доммай бугъа ёлтюрдю,
Тогъуз жесир аны шишлеп, акъ чатыргъа келтирди.

Кече къалды нарт Ачемез Эдил сууну бойнунда,
Аймёлекни жылы, ингил, жумушакъ да къойнунда.

Нарт Ачемез, ойнай-кюле, бара эди элине,
Бара-бара, кирген эди Тотурбекни жерине.

Жол жанында кёрюндюле ахтыгерле, чатырла,
Къатларында лахор эте тура элле батырла.

Къызыулада кёк чатырда къала эди бий кече,
Акъ чатырда – къырс анасы, ол ариу Бойран-бийче.

Эслейдиле тюш алада Ачемезни келгенин,
Аймёлекге хапар айта, жарыкъ-жарыкъ кюлгенин.

Жолпоу[i] бермей, къутулмасын деп Тотурбек атына
Миннгенди да ашыкъгъанды Ачемезни аллына.

– Эй, жол болсун, – дегенди ол, – жауларынгы тонаучу,
Алтынларын, кюмюшлерин къапла бла санаучу!

Тюклесханны, мен эшитип, эр кишича хорладынг,
Талауургъа болгъан мюлкюн сен халал этип алдынг.

Бийлик этген кенг жеримде эркин-эркин келесе,
Аны ючюн манга жолпоу берлигинги билесе.

– Тёлемей а, – дейд Ачемез, – шекли болма сен анга,
Сюйсенг алтын, сюйсенг кюмюш чомарт берейим санга.

Сюйсе эсенг сени болсун – ал, тогъуз жесирими,
Мени кибик чомар болмаз халкъны жолпоу берими.

– Керекмейле жесирлеринг, не Тюклешни алтыны,
Манга керек оспар ханны жан сакълаучу къатыны!

– Хай-хай, – дейди, – къарайма да намысынг-сыйынг тюкге
Тиймейд, батыр; кёлтенинг да сыйынмай уллу кёкге!

Аймёлекни озгъан кече мен алгъанма къатынга,
Алай батыр эсенг, кёрчю атлап аны къатына!

Ачейлада юйдегисин санга берлик жокъду нарт,
Киши эсенг къылычынгы сабындан, кишича, тарт!

– Алай эсе, жашчыкъ, – дейди къая санлы генезир, –
Аскерлерим жетедиле, сен алларын тыйчы бир!

– Болсун, – дейди нарт Ачемез, къурч къылычын сууурад,
Тотурбекни аскерлерин элия кибик урад.

Атлыларын къырып бошап, тулпар атындан тюшед,
Кеси жангыз жаяу аскер бла къаты сермешед.

Жаясындан учхан огъу ючеуленнге тиеди,
Нартны ауур жарасындан къызыл къаны сиеди.

Ёле башлап, Тотурбекге былай айтад Ачемез:
– Тилегими толтурмасанг, жанынга тычлыкъ келмез.

Аскеринги бир сатыргъа сюеп, кесинг арлакъ кет,
Киши эсенг, айтханымы кёлтенсинме да, бир эт!

Сур Тотурбек эуюл эди, нартны айтханын этед,
Жыйынындан къалгъанланы бир сафха тизип кетед.

Нарт Ачемез кючсадагъын алып къаты тартады,
Аскерлени къулакъларын марап, огъун атады.

Атханда да, батыр огъун алай уста жюздюред:
Саф тизилген аскерлени къулакъларын юздюред.

Аймёлекге кёз атады сора, ажалы жете,
Аймёлек, жиляй, чабады болушур умут эте.

Тотурбекни анасы уа, этерин билип аны:
–Тый! – дегенди, – жамжаулугъу жетсе сау къалыр жаны! –

Андан алгъа чабып барып сен нартны башын кетер!
Аякъланса аскеринги, бизни да къыргъын этер! –

Ачемезге Аймёлекден оспар алгъа болады,
Ол къылыч хыны силдеп, нартны башын алады.

Аймёлекни кёк кёзлери къызыл къандан толады,
Чабып барып кюбюрчекден ол къыптысын алады.

Жамжаулугъун туурап-туурап, бетин нартха бурады,
Ол къыптысын, дейди, сора киндигине урады.

Тотурбекни даражасы тенг болады жер бла.
Ол къалгъанды дей эдиле къулакъсыз аскер бла.

Нартдан узакъ бир жерледе асыралып иеси,
Ачейланы элге келди батырны аты кеси.










[i] Жолпоу – жол хакъ, берим, пошлина.
elbars 01.02.2019 18:29:42
Сообщений: 2273

1 0

Ж Ы Й Ы Р М А Т Ё Р Т Ю Н Ч Ю К Е С Е Г И

БОЙРАНКЪЫЗНЫ АХЫРЫ


ТОТУРБЕК НАРТ БАЙРАМДА


Бийик эди Акъ-бийчени деменгили къаласы,
Батырладан бири эди оспар туугъан баласы.

Уой, Салымчы улу да дей элле бирде атына,
Этер ишин эте эди ол, къарамай артына.

Батыр чексиз огъурсузед, буруч, аман къылыкълы,
Узун бойлу, субай санлы, бир узун жезмыйыкълы.

Къоркъмай эди кеси жангыз узакълада айлана,
Миннген аты сары эди, артыкъ уллу, сайлама.

Юйден кетсе, эгер итин бошлай эди арбазгъа,
Аны кёрген ант этеед ары аякъ басмазгъа.

Аслан кибик деменгили ит арымад, талмады
Не къанатлы, не жаныуар андан къутулалмады.

Туууп, дейди, Аламанны уллу къара итинден,
Ахыры да къутургъанед, ашай адам этинден.

«Юст!» дегенлей, чаба эди ол кимни да юсюне,
Жете келип, талай эди, аз да къоркъмай кесине.

Тотурбекни харакети, алтыны да танг эди,
Ол оспарны аякъ ызы къызыл-ала къан эди.

Ол ай сайын кёнчекликге жюрюдю, бош турмады,
Алай нартла тургъан жерге ахыры да бармады.

Алай эди Акъ-бийчени анга этген оноуу,
Алайсыз да жете эди талаууру, тоноуу.

Сур Тотурбек къарай кетип анасыны халына,
Келди бирде таукел болуп, ёхтем атлай аллына:

– Анам, мени нек иймейсе Усхуртукга тоноугъа?
Нек эсе да, бой салмайды жюрегим бу оноугъа.

Бир кесекден, анам, анда боллукъдула оюнла,
Уллу байрам, жарыкъ къууанч, къурманлыкъла, союмла.

Сюе эдим атланыргъа, анам, мен ол байрамгъа.
Бош къоркъаса: тюбемедим мени женгер адамгъа.

Кёрюр эдим ол нартланы жашауларын, эллерин,
Сындырырем ол махталгъан батырларын кёллерин. –

Тотурбекни ол айтханын жаратмады анасы:
– Балам, – дейди, – мен кёргенни къанлы жауум сынасын!

Жаратылгъан болмаз жерге бу нартдан аман къауум,
Ой, ол бёрю тайпалагъа бек уллуд дертим, дауум.

Ай, амалым жокъду ансы жыртыр эдим бетлерин,
Чийлей-чийлей ашар эдим къара шаугют этлерин!

Ала элле Хымич деген хан эрими жойгъанла,
Жети батыр баламдан да жангыз бирин къойгъанла.

Нарт эллеге тоноулукъгъа аны ючюн иймейме,
Ол байрамгъа барырынгы мен бюгюн да сюймейме.

Сен алыкъа жашса, батыр болгъанынгы кёрюрле,
Башларына сенден палах жауарыгъын билирле.

Билирле да, къоркъуу этип, сени жоюп къоярла,
Жаш къанынгдан, итле кибик, хап-хуп эте, тоярла.

Балам, манга къаллай жашау тежегенинге[i] къара,
Андан эсе бу тийреде тоноуларынга жара.

Жаш Тотурбек: – Мен бармайма жылкъыларын санаргъа,
Бек сюеме ол айтылгъан батырларын сынаргъа.

Батырлары, жигитлери, бары ары келирле,
Нарт оюнда биринчилик алыргъа сюелирле.

Билир эдим хар бирини жюрегин, онгун, кючюн,
Анам, барыргъа керекме байрамгъа аны ючюн!

Ала, – дейди, – бир чурумсуз, тутуп, мени жоймазла,
Къоркъма, анам, нартла къонакъ сыйын этмей къоймазла. –

Билген эди жашын юйде тутуп да тыялмазын,
Разылыгъын берген эди, кёрюп бармай къалмазын.

Желча баргъан тулпарына, бюсюремей, къатыла,
Тотур-батыр келген эди Чариш Тёбе къатына.

Кенг ёзенде бола эди Нартны тою, оюну,
Не хорларма, не ёлюрме дебед жашны оюму.

Эртте барып, кенг аулакъда келликлени сакълады,
Бетине да жылтырауукъ темирбетин[ii] къаплады.

Ат оюнда, тамашалыкъ Батыразны хорлады,
Тутушханда Рачыкъауну, къыйналса да, онглады.

Садакъ атып, темир огъун, Къара Таудан ётдюрдю,
Къолташ атып Хазар сууун толкъун-толкъун этдирди.

Къылыч бла сермегенлей, турч тёшню эки этди,
Жинли атын бир тёбеден башхасына секиртди.

Озгъан эди жюйрюк аты нарт атланы чаришде,
Тотур-батыр хорлап чыкъды хар оюнда, эришде.

Нарт Сосурукъ жокъ эди да, хорлам оспаргъа жетди,
Нарт Ёрюзмек, – тайпа башчы – батыргъа алгъыш этди.

Ёчлери уа – алтын иер; аны алып келдиде:
– Эй, айтхылыкъ батыр, энди бетинги ач, – дедиле. –

Атдан тюшюп къолубуздан ал бу халал ёчюнгю,
Хорлагъанса, баш болгъанса, кёргюзтгенсе кючюнгю!

– Хей, аланла, ёчюгюзню кесигизге къояма,
Биллигими билгенме мен, энди кёзден таяма.

Тукъумуму, атымы уа – ким да аны не этер,
Танытыргъа сюйсем эди, – дейд, – этер эдим хатер! –

Алай айтып, учхан окълай, илинмей къалды кёзге.
Нарт халкъы уа сейир болду ол оспар хурметсизге.

Къайтып келип, тёшегине киргенди батыр кече.
Эрттенликде: – Къалай болдунг? – деп соргъанды Акъ-бийче.

– Уой-къой, – дегенд, – нартда манга баз боллукъ жаш кёрмедим,
Бир батыргъа бир оюнда алчылыкъны бермедим!

– Уой, Тотурбек, андамеди Ёрюзмег а – ол аман,
Мычымайын алыр эсе жанын атанг Аламан!

– Ёрюзмек да анда эди, жарыкъ эди ол да бек.
Патчах кибик отураед! – дейди мырыкъ[iii] Тотурбек.

Эгенлеге башчы эди, сыйлы тёрде олтуруп,
Бир шапа да алларында бал гоппанла толтуруп.

– Кёргенмединг Сосурукъ деп сен бир кикирикбашны,
Бир ачыкёз, бир темирбет, къыллебут ёхтем жашны?

Ташдан туугъан уланды, уой, сени аман жауларыкъ,
Ол юсюнге сюеллик да, жанынгы да дауларыкъ.

– Анам, ташдан, топракъдан да туусун, ол аны иши,
Мени бла демлеширча Нартда жокъду бир киши.

Нек тургъанем тиширыуну оноууна сыйынып,
Нарт элледен къаллай бир мюлк жыярыгъем, сыйырып! –

Жаш Тотурбек андан кире башлайд Нартны жерине,
Зеуаны[iv] да тоноу эте, анда-мында кёрюне.

Узакълада сата эди ол Нартдан сюрген малын,
Кёп жигитни жойгъан эди, сур зеуан тыйып аллын.

Арбазында къазыкълагъа чанча эди башларын,
Нарт элде уа излей элле, табалмайын жашларын.

Аналары сарнай элле, жюреклери таралып,
Эгечлери жиляй элле, акъ бетлери къаралып.





[i] Тежеу – атау, жоралау.


[ii] Темирбет – темир бет къап, железная маска.


[iii] Мырыкъ – жийиргенчли, отвратительный, гнустный.


[iv] Зеуан – аманлыкъчы жыйын, абрекле, шайка, банда.
elbars 02.02.2019 16:48:12
Сообщений: 2273

1 0

СОСУРУКЪНУ КЮЙСЮЗ ТОТУРБЕК БЛА ДЕМЛЕШИ


Ма ол халда бир жыл озуп, Тотур айы къатланды,
Тотурбек да Усхутрукга кеси жангыз атланды.

Акъ-бийчеге жукъ да айтмай кетип къалды соруусуз,
Жинли аты лячин кибик бара эди солуусуз.

Ол кесине артыкъ базгъан чаба-жорта киргенди,
Бир ауукъдан бир мазаллы деу атлыны кёргенди,

Ашыкъмайын баргъан аты – деменгили чычхансырт,
Туякълары жерге жетмей, ташха тиймей элле чырт.

Тебе эди, тенгиз сууда уллу толкъун тепкенлей,
Нарт да – аяз сюрюп баргъа юч тирекли желкенлей.

Танг алада къая кибик кёрюнеед тёбеси,
Кюзгю кибик жана эди аны жилян кюбеси.

Ол батыр а – нарт Сосурукъ, келе эди юйюне,
Сау жыл жюрюп, анасына къайтханына сюйюне.

Жаш Тотурбек батыр эди, затдан къоркъа билмеген,
Сермешледе жюрегине къоркъуу деген кирмеген.

Деу атлыны сыфатындан аны халы тюрленди,
Кюбе тюбю, дейд, суу-салам болуп, халек терледи.

Къоркъуу эте, батырлыгъын эскерди да, уялды,
Къара къузгъун къычыргъанча, Сосурукъну уятды.

Къамчи тартды жаш Тотурбек жинли сары атына,
Сосурукъну къаты урду, жете келип къатына.

Токъмакъ тийип нарт Сосурукъ атдан учду узакъгъа,
Эсинде да болмай, тюшюп къалды дейме тузакъгъа.

Атдан тюшюп, сур Тотурбек жетди аны къатына.
Кертичилей тура эди Нартны жояр антына.

Нарт Сосурукъ, эсин жыйып, жерден ёрге къарады,
Нек чапханын ангыламай, анга сорду-сурады:

– Эй, не тюрлю батырса сен, къоркъуп сыртымдан ургъан,
Эр кишича къараялмай, кёзлеринги букъдургъан?!

Киши эсенг тюбешейик Чариш Тёбе къатында,
Сени бу жигитлигинг а барды хар бир къатында!

Угъай эсе, ассы болуп бу бизни Жаратханнга,
Ол дуньяда танытырма ким болгъанымы санга! –

Сосурукъну айтхан сёзю ётюп харам оспаргъа:
– Бир ыйыкъдан тюбеширбиз! – деп къатылды къаспаргъа.

Ёхтем улан, юйге къайтып, кёрдю бийче анасын,
Эркелетди Акъ-бийче уа салымчыдан баласын:

– Жашым, къошулуп баралла кюмюш метле белингде,
Къайдан келдинг, ой, не кёрдюнг тёгерекде, элингде?

– Жолда келе, мен бир тюрлю нарт уланны эследим,
Мен, ызындан жете келип, токъмакъ бла бекледим.

Уруп ийип, ат белинден мындан ары чартлатдым,
Къара балчыкъ суудан анга жети уртлам уртлатдым.

Аны башын саугъа этип келейим десем санга,
Жашырын келип ургъанса деп, айып салды манга.

Сыйынмайын болалмадым алчагъырлыкъ адетге,
Бир ыйыкъдан тюбеширге дегенбиз бетден бетге.

– Ол сен кёрген нарт атлыны къаллай эди сыфаты,
Къаллай эди буту-къолу, – дейди, – тюбюнде аты?

– Кет-кет, – дейди Тотурбек а, – къайгъыларынгы унут,
Мен кёрген къужур уланды: чинкеаякъ, къынгырбут.

Сарымыйыкъ, бир темирбет, чычхансырт аты – буубаш.
Ачы кёзю миялача жылтырай, – алайды жаш.

Бек уллу да, мазаллы да эди нартны тёбеси,
Акъ кюмюшча жылтырайед аны жилян кюбеси. –

Бу хапарны эшитгенлей, палах келгенин билди,
Акъ-бийчени кёз жашлары жауун суулай тёгюлдю:

– Ол сен кёрген Сосурукъду, хар неде да озарыкъ,
Атасы уа Ёрюзмекди, анга къабыр къазарыкъ!

Андан эсе келтиргеенг башын гебохха чанчып,
Сюйген балам, бар къайгъымы къоярыкъ эдинг чачып!

Нарт Сосурукъ эди, жашым, – дейд, – юйюмю къурутхан,
Ма ол эди, – дейд, – анангы ач бёрюлей, улутхан!

Уой-ой, жашым, сен демлешип хорламазса, къой аны! –
Ёхтем эди, батыр эди салымчыны уланы:

– Уой, акъыллы адам болуп, айтма аллай затланы,
Бармай къалсам, кюлдюрюрме ол къантулукъ нартланы!

Андан сора манга къалгъан – сени уллу жаулугъунг.
Керекмейди батиянгдан сора манга бир жугъунг!

– Алай эсе, юйретейим амал, – дейди Бойранкъыз, –
Ким биледи, къайтыр эсенг сен ананга айыпсыз.

Окъларынга, тюз учарча, хыйны дууа тагъайым,
Юслерине жилан уудан иги къалын жагъайым.

Сен тёбеге алгъа барып, танг алада сакълап тур,
Жууукъ келсе, жукъ да айтмай, тобукъларын марап ур! –

Таурухуму ал жанына, жырлай бара, къайтайым,
Сосурукъну анасына къайтханындан айтайым.

Нарт Сосурукъ аугъан эди тёшегине сойланып,
Сатанай а, къайгъы эте, тура эди ойланып.

Тёзалмайын ариу бийче баргъан эди жашына,
Соргъан эди дарман къолу бла тие башына:

– Жыл айланып бек къыйналып келгенсе сен юйюнге,
Не болгъанды, айтчы балам, бек жарсыйма кюйюнге?

– Терс болгъанма, анам, – дейди, – кетип ачы сагъышха,
Уой, башыма жукъ кирмейди бу къужур ишден башха.

Бери келе бир деу атлы, таша келип артымдан,
Токъмакъ бла хыны уруп, атхан эди атымдан.

Сора келип сюелгенед юсюме бир жаш атлы,
Бёрю кёзлю, бек ёсюмлю, деменгили, сыфатлы.
elbars 02.02.2019 16:48:44
Сообщений: 2273

1 0

Билялмадым не зат ючюн таша келип тургъанын,
Билялмадым не зат ючюн, арт жанымдан ургъанын.

Айып этип сёлешдим да, ол къылыч кётюрмеди,
Жети кюннге болжал салды, къоркъакълай ёлтюрмеди.

– Ой-ой, жашым, ит адамгъа тюбегенсе, ол, – деди, –
Акъ-бийчени салымчыдан тапхан баласы эди!

Ала сени хыйны бла кюреширле онгларгъа,
Мен а къоймам къанлылагъа фитна бла хорларгъа.

Сары атын къара жинле тутхандыла жарыкъсыз,
Аны ючюн сескеклиди, юркюучюдю къылыкъсыз.

Мен атынга токъсан тогъуз къонгуроучукъ тагъайым,
Тёбени да къалын къара туман бла жабайым,

Юсюнге да Ёрюзмекни бёрю тонун къаплайым,
Хан-Тейриден, балам, санга болушлукъла сакълайым. –

Жети кюнден сур Тотурбек чыкъгъанд Чариш Тёбеге,
Хазыр болуп Сосурукъгъа садакъ бла тюберге.

Бир заманда ол тёбени бир къара туман басды,
Сур Тотурбек анасыны хыйнысына бош базды.

Алайлайын нарт тёбеге чыкъды окъча атылып,
Тёгерекни жез къонгуроу тауушлагъа алдырып.

Ол тауушдан алыннганды оспарны жинли аты,
Бёрю тонну ийисинден юркенди бютюн къаты.

Жаш Тотурбек, кюрешеди жинли атын тыяргъа,
Къамчи бла уруп-тюйюп, аны кепге жыяргъа.

Ол заманда, аяз уруп, къалын туман чачылды,
Сосурукъну садакъ огъу Тотурбекге чанчылды.

Ауузлугъун тартып оспар атны аузун айырды,
Нарт Сосурукъ тонун тешип, женгин ёрге къайырды.

Сора атын атдан кетген Тотурбекге атлатды,
Къылыч бла сермеди да, баш токъмагъын чартлатды.

Артмагъына салып аны, Акъ-Къалагъа тебреди,
Акъ-бийчени арбазына башны сызып жиберди.

Бек арбаздан чабып чыкъды Тотурбекни нёгери,
Шытыларын чача чапды, тана тенгли эгери.

Сосуругъ а, аны тутуп, аузун айырып къойду,
Акъ-бийчени отун кёмдю, бар муратларын ойду.

Нарт Сосурукъ кёрдю сора къазыкълада башланы,
Ол таныды нарт элледе бирге ёсген жашланы.

Элтип барып, ол аланы къабырлада асратды,
Аналарын, эгечлерин юй аллада сарнатды.

Тотурбекни ёлюгюн а Акъ-Къалагъа элтдиле,
Тёредеча, малла союп, ашын-ташын этдиле.

Бойранкъызны кёзлеринден жангыз тамчы таммады,
Сарын салып жилямады, къаргъыш эте, къанмады.

Турду алай, къаты къысып ариу тизгин тишлерин,
«Керти болуп къалды, – деди, – кёрген аман тюшлерим.

Нартла салгъан къыйынлыкъны ёмюр-ёмюр унутмам,
Нарт тайпагъа дертими да, жаным сауда, къурутмам!».
Изменено: elbars - 02.02.2019 16:49:10
elbars 03.02.2019 16:30:11
Сообщений: 2273

1 0

БОЙРАНКЪЫЗ БЛА ХУНКУР ПАДЧАХ


Тауда, тюзде болсун, кючлю / эди хункур падчахы,
Алтын бла жасалыбед, / дейд, тоханасы, тахы.

Бирге жыйса, тюзню саулай жабып атлы аскери,
Тебресе уа, тауусулмай барды ингирге дери.

Жашай эди, бир къаладан башха къалагъа кёче,
Кюнлени бир кюнюнде уа ёлюп къалды ханбийче.

Къара кийип, мудах болуп, элден элге айланды,
Заман бара, тура келип, сагъышланды, ойланды:

«Мени кибик ханнга жангыз тургъан, антым, ушамаз,
Жангызлыкъда тургъан киши алай иги жашамаз.

Ол заманда, дыркъ деп, бир зат тюшдю аны эсине:
«Бойранкъызны алыр эдим, – деди кеси кесине?».

Мычымайын, бир жыйынны патчах жолгъа къурады,
Юслерине, башларына патчах кеси къарады.

Бойранкъыз а суу бойнуна бара эди жасанып,
Жиляй эди, сарнай эди, ууалып, кёлю сынып.

Жашауунда тёрт эринден къалгъан эди бир жашы.
Нартла бла жашай эди ол да ариу жарашып.

Бир жол, къатын суу бойнунда жиляй-сарнай тургъанлай,
Къарауашы чабып жетди, сакъ аязычыкъ ургъанлай:

– Ариу бийче, тур-тур, санга къонакъла келгендиле,
Хан къонакъла: «Эй, Бойранкъыз къайдады?» – дегендиле.

Кеслерине къарасанг а, учхан къушдан къанатлы,
Кеслери да бири къалмай къумалы, жюйрюк атлы.

Ызларындан келгендиле ауур жюклю арбала,
Дарийледен, лауданладан тыкъ толудула ала. –

Ашыкъмайын къобуп барды бийче уллу юйюне,
Кёп сакълатды келгенлени сымарлана, кийине.

Керек тюйюл Бойранкъызгъа къына, ёзге ингилик,
Кийимлери тюрлю-тюрлю дарийледен тигилип,

Алтын чачы имбашына толкъун-толкъун тёгюлюп,
Кёк кёзлери эки уллу тюпсюз кёлча кёрюнюп,

Кеси къарап къонакълары сыйланырыкъ ашлагъа,
Кирип барды омакъ бийче къонакъ юйде жашлагъа.

Ол киргенлей, къаладыла жашла бирча аралып,
Аны ханнга зарлангандан, жюреклери къаралып.

Эрни эсин алгъан тылпыу ура эди юсюнден,
Быллай сейир ариулукъда ким да таяр эсинден.

Мындан ариу бир жан болмаз жерде, Тейри адамы,
Мындан ариу кёрген болмаз жерде бир эр къарамы!

Алай эди Бойранкъызны субайлыгъы, сыфаты,
Кёз алдагъан болгъан эсе, олед бир суу сураты!

Ол ингирде Бойран бийче къонакъланы сыйлады,
Ариулугъу жюреклерин, кёзлерин да байлады.

Эрттенбла: – Уой, къонакъла, къайдан келе келдигиз?
Мени кибик тул къатыннга намыс эте билдигиз! –

Дегенди да, келечиле таматасы бийчеге:
– Уой, бийчебиз, келмегенбиз сыра-боза ичерге.

Бизни санга ийген – уллу Хункур Элни падчахы,
Бош турады къатындагъы ханбийче чёгер тахы.

Хункур падчах оноу этген жердеди сени къаланг,
Жокъду энди, ариу бийче, аны, сени да баланг.

Башыгъызны бир жастыкъгъа салырмегиз, – дейди ол,
Эл жумушун, бийче, бирге алырмегиз? – дейди ол.

Бойранкъызны эки къыйгъан къара къашы тюйюлдю,
Артда, сагъыш эте келип, разы болду, ийилди:

– Болсун, – деди, – уллу хункур ханнга эрге барайым,
Бир юйюрлю болуп жангы, насып жашау къурайым. –

Уллу патчах кеси келип, эрге чыкъды Бойранкъыз,
Тойларында аш, сыра да, жыр, тепсеу да – мардасыз.

Патчах бла олтургъанды тахха, болуп ханбийче,
Оноуну къолгъа алгъанды, хар ишни да ол биче.

Жыл да озмай хункур падчах, ауруй турмай, ауушду,
Ол ёллюк да болмаз эди, къырс Бойранкъыз болушду.

Ол жарлыгъа этген эди тюрлю уулу хыйныла,
Хункур падчах жан алгъанед, дейди, уллу къыйнала.

elbars 04.02.2019 17:37:33
Сообщений: 2273
БОЙРАНКЪЫЗНЫ УЛЛУ ХОРЛАМЫ


Уу Бойранкъыз Хункур Элде эте эди патчахлыкъ,
Алтын-кюмюш тоханасы, кийген кийими – тахлыкъ

Тынчлыкъ бла сабырлыкъны ол артал да унутуп,
Аскер бла тёгерекде бар ханланы жунчутуп,

Кер агъачха[i] кере эди ол угъай дегенлени,
Хункур Элге къоша эди къыралланы, эллени.

Кезиу тенгиз жагъасында нартлагъа да жетеди,
Къырс Бойранкъыз деу аскерин андан да кёп этеди.

Биле эди нарт тайпаны бек кючленнген эллерин,
Кёрген эди ат белинде ёсген батыр эрлерин.

Сатанайны тюшлери уа бири биринден аман.
Ёрюзмекге: – Келе турад, – дейди, – къоркъуулу заман.

Ол ханбийче, нарт журтланы уруш бла сынамаз
Бош сунаса; жасакъ берип, баш урмасакъ, унамаз.

Аликлагъа, Боралагъа къуугъун атлы иейик,
Ханбийчени аскерине биз биригип тиейик.

– Уой, къайгъырма, – дейд бачама, – бизге не хазна къопсун!
Къопса уа, биз нек къоркъабыз?! Къоркъгъан нартладан къоркъсун!

Ол ханбийче бек базгъынды, алай иш анга жетсе,
Мен – мен тюйюл, нарт халкъымы ол боюнсагъа жексе!

Сатанай а: – Ёхтемликди терс оноула алдырлыкъ,
Нарт эллинги, нарт халкъынгы, палахдагъа къалдырлыкъ! –

Башланады сора уруш, уллу, къанлы къазауат,
Къыйналады, залим кючден, зорлкъ сынап, жамауат.

Ханбийче уа, нартдан дертин алыр мадар излейди,
Болмагъанда, къайсар ханны болушлугъун тилейди.

Ханбийчеге киеу эди Рум къайсарны уланы,
Ариу къызы Онгулезед сюйген бийчеси аны.

Рум къайсарны аскерини олед жигит башчысы.
Ол жетгенлей, башланады къазауатны ачысы.

Нарт Ёрюзмек заманында эскералмады аны,
Къутулмазча къуршадыла жау аскерле нартланы.

Ыхтырыла барып нартла, киредиле къалагъа,
Душманлары чабадыла, туман болуп, алагъа.

Къан ырхыла талай жерни, уруш барад тохтаусуз,
Кюнден кюннге нарт аскери – къарыусуз да, махтаусуз.

Жан аямай сермешелле, арытып билеклерин,
Элия да тынгылайды, эшитмей тилеклерин

Жау а къала тёгереги агъачланы жандырып,
Сау тийрени къызыу, къалын, боз тютюннге алдырып,

Нарт жигитле къаллыкъдыла, солуялмай, къырылып,
Алан къартла жал баралла Элиягъа бурулуп.

Ёрюзмекге Ачы Тилли гылдыу Шырдан келгенди,
Ол Фук улу жер тюбюнде бар жолланы билгенди:

– Уой, Ёрюзмек, – дегенди ол, – сизни отдан чыгъарсам,
Намысымы кёрюрмюсюз, мен бу ишни мадарсам?

– Айхай-айхай, – дегенди нарт, – айтханынг марда болур,
Башынг бла ойнагъанны мыллыгы жарда болур!

Намысынгы, сыйынгы да, нарт халкъы бийик тутар
Бай этербиз сени, Шырдан, жаланда Нартны къутхар! –

– Сора, – дейди Ачы Тилли, – терк тебрегиз ызымдан,
Къала тюбю дорбун жолду, Теркге жетед узундан!

Нартла Шырдан айтхан жолну, юрюлюшюп, кетдиле,
Бара-бара, Терк Башына – Боралагъа жетдиле.

Дорбун жолну, билинмезча, алын жапхан эдиле,
Эрттегили нарт журтларын, дейд, сыйсыз атхан элле.

Къалагъа бийче келгенди, минип сют кибик атха.
Зауукъ къараргъа сюйгенди, къырылып жатхан нартха.

Алтын аскер кийими да, боккасы да жылтырай,
Киргенди да нарт къалагъа, ачыуундан къалтырай:

– Къайдадыла нарт мыллыкла, къайда ырысхы, не мал? –
Бийче не бек алынса да, иши болду байтамал[ii].

Усхуртукну нарт тайпасы Дюгерге киргенди, дейд,
Бир къаууму Чегем аузун тийиншли кёргенди, дейд.

Бир къаууму бёлюннгенди уллу, кенг да Малкъаргъа,
Холам элге, Бызынгыгъа, сонгура Бахсан таргъа.

Тайпаны уа эм уллусу Къобан ёзеннге кетгенд,
Шахарлагъа, нарт эллеге къошулуп, жашау этгенд.

Гемиргеуню туудукълары тура элле Къобанда
Аликлары бла ариу, тап жашау къурап анда.

Келгенлени къарындашла кибик ариу кёрдюле,
Ёрюзмекни тайпасына сюргю жерле бёлдюле.

Усхуртуклагъа жетелле тауда ариу ёзенле,
Ала салып башлайдыла бёкем таш, агъач элле.

Нарт гуртлада Аликланы тайпа-тукъум кесеги
Алан халкъны болгъан эди, баш тамыры, ёзеги.

Ачейлары, Боралары къошулдула былагъа,
Индилары жайлыкъ, сюргю жер бёлдюле алагъа.

Нарт Ёрюзмек Алауганга кеси, барып, тюбейди,
Терс болгъанын, мудахснынып, айтып-санап тебрейди:

– Уллу кёллю болуп, палах келтиргенме элиме,
Бизге ким не эталыр деп, келе эди кёлюме.

Ёз жеримден къысталгъаным манга кетмез дерс болсун,
Не халда да биргебизге акъыл болсун, эс болсун.

Юлешинип тургъаныбыз келтиргенди къыйынлыкъ,
Бир Эл болсакъ, душман эди сай ёзенде къырыллыкъ.

Ол ачыудан, от юсюнде къазан кибик къайнайма,
Бар нартлагъа, батыр, сени бачамагъа сайлайма.

– Угъай-угъай, – дегенди ол, – сен оноугъа устаса,
Сатанайгъа тынгыласанг, не жауну да утаса.

Энди Элге уллу кёллю болмай, сакълыкъ этерсе,
Эл жюрютген эллик ишде басымлыкъгъа жетерсе.

Аскер болмай Нарт сакъланмаз, заран болуп хатасы,
Биз кючлю аскер къурарбыз, нарт аскерни атасы! –

Эки батыр, тангнга дери, ушакъ этип, сёлешип,
Эллик жумуш тындырдыла, нарт къартлача, келишип.

Алауганны иш этиую, къара кючде, къарыуда,
Анга киши тенг болмады жортууулгъа барыуда.

Хыйласы жокъ, ишин этди къарыууна базына,
Айтырыгъын айта эди, къарамайын ызына.

Ёрюзмег а кёп амалла таба эди ишине,
Ол таянып турмай эди жангыз къара кючюне,

Айтыр сёзюн ойлап-сайлап, ашыкъмай сабыр айтханд,
Халкъ аллында сёз сёлеше, нарт аузуна къаратханд.

Нарт Ёрюзмек болгъан эди Нарт аскерни атасы,
Ариу обур Сатанай а – алан халкъны анасы.





[i] Кер агъач – кербыкъы, дыба.


[ii] Байтамал (межд.) – жарсыуну билдирген, выражает сожаление.
elbars 05.02.2019 18:00:27
Сообщений: 2273
БОЙРАНКЪЫЗНЫ АХЫРЫ


Уллу бийге, жалчы болуп, къой кютеед Бёдене,
Жашай эди сары къойчу жангызлыкъгъа юйрене.

Мингсан сюрюу кюте эди къыйынсымайын кеси,
Разы эди Бёденеге къой сюрюуню иеси.

Ол сюрюуню чалпытмады[i] Эдил сууну бойнундан,
Кетермеди уста къойчу сыбызгъысын къойнундан.

Сыбызгъысын ариу согъа, къойланы жыя эди,
Жыр айтса уа, кёкде жюзген булутну тыя эди.

Суу бойнунда тура эди Бойранкъызны къаласы,
Сейир ариу гюлле жасап жомакъ эди таласы.

Кючлю къатын Хункур Элге патчахлыкъ эте эди,
Бойсунмагъан бийменликге,[ii] от алып жете эди.

Жаз башында Акъ-Къалагъа келе эди солургъа,
Къыралында хар тийреден тюз хапарлы болургъа.

Ариулугъу анга ушап, къарауашы Кюлюмхан,
Бёденени сюйген эди, бар дуньясын унутхан.

Сыбызгъысын ариу согъа, алайгъа келсе уа жаш
Жашыртын чабып баргъанды, ол ариука къарауаш.

Бир кере уа къырс ханбийче Акъ-Къаланы къатында
Сюрюу кёрюп, уяннганды уу жилян сыфатында:

– Къайсы итди, сюрюу бла жайлыгъымы теплеген,
Бир башханы хакъы бла ёз байлыгъын кёплеген?! –

Деп, ханбийче бек чамланды, болмагъанча къутурду,
Къайырбекле[iii] таматасын чакъыртды да, буюрду:

– Суу бойнунда сюрюучюню сен бери сюйреп келтир,
Къылычына узалса уа, ур да, алайда ёлтюр! –

Жыйын башчы, аскер бла суу жагъасына энди,
Бойранкъыз да тёзалмады, дейд, файтонуна минди.

Къарауашы Кюлюмхан да биргесине олтурду,
Пил сюекли, учхан атлы арбаны жолгъа бурду.

Аскер башчы, хыны жетип, сур сорду къойчу жашха:
– Нек келгенсе сормай-ормай бийче жашагъан ташха?

Кимникиди мингсан сюрюу, айт бусагъат иесин,
Тюбесем халек этерме, танымаз кибик кесин!

Бёдене уа бир терс жолну айтып, андан къутулду,
Атлы аскер, бири къалмай, ары таба къууулду.

Бийче бла Кюлюмхан а ишни кёрюп турдула,
Къарауашны акъылында бир умутла туудула.

Ол акъылын кёзю бла Бёденеге билдирди:
Бёдене уа, аны ойлай, уллу сагъышха кирди.

Сора тюзге санады да Кюлюмханны акъылын,
Сюрюуню да алай къоюп, жууукъ келди акъырын.

Баш да урмай, ёхтем турду Бойранкъызны аллына:
– Кимсе, былай сюелирге?! – деди бийче, алына.

– Бёденеме, къанлы бийче, ханны кичи уланы,
Амалсыздан кёп айландым кимге болса къуллана.

Бойранкъыз а: – Хан улуна ушамайды сюегинг,
Бар эсе да менден къоркъмаз кибик ётюнг, жюрегинг.

Хан улусу болуп чыкъдынг, хашкен сыфатлы, къайдан?!
Къош ийисден къыра турмай, кетермединг былайдан?

Аскер къайтса, къамчи бла, итни кибик тюйдюртюп,
Байлатырма налат ташха, адамланы кюлдюртюп! –

Къойучу улан Кюлюмханнга, ол да анга къарады,
Бир акъылгъа келгенлери ишлерине жарады.

Бойранкъызны тутуп, жыгъып, ингнгил бойнун буудула,
Атланы тууардыла[iv] да, юркютдюле, къуудула.

Ёлюк бла файтонну уа Эдил суугъа бурдула,
Атла юркюп, файтон суугъа кетгенча сундурдула.

Суугъа тюшген Бойранкъызны ариу бети бузулду,
Ёмюрузакъ къатынныча, териси жыйырылды.

Акъ-Къалагъа терк къайтдыла экиси да ташатын,
Бёденени кийиндирди къыз, батыргъа ушатып.

Сора сауут берип, аны чубар атха миндирди,
Не этерге кереклисин ангылатды, билдирди.

Аскер къайтып келе кёрдю ханбийчени арбасын,
Жыйын башчы аман къоркъду, тин-тер басып аркъасын.

Ол кезиуде Бёдене да жортуп жетди алайгъа:
– Жангыз къоюп кетгенсиз! – деп, бек чамланды алагъа. –

– Эй, сен кимсе?! – деди башчы, анга кесин къайырып.
– Ханбийчени къарындашы! – деди, башын тайдырып.

Аскер жыйын армау болду, жукъ айырмай алайда,
Анга къаршчы турур кибик ёт, жюрек, акъыл къайда!

– Къой сюрюуню Акъ-Къалагъа сюрюгюз! – деди батыр. –
Хайда-хайда, къымылдагъыз, жюрюгюз! – деди батыр.

Ол кезиуде къой иеси, союм сюрюп келирге
Адамларын жибергенди, халларын да билирге.

Алай ала сюрюуню да, къойчуну да тапмалла,
Къошда жангы этден тоюп жерме, сохта къапмалла.

Къайтдыла да, къой иеси: – Сора къайдад сюрюучюм,
Ол кёз къысмай къойларымы ызларындан жюрюучюм?

Эй-хей, – деди, – аскерлерим жайылыгъз жоллагъа,
Бир ыз болур, къанат битмей ушайды да маллагъа! –

Жер гууулдап тебреди да, батыр къарады артха,
Кётюрюлген букъу таба учду, къатылып атха.

Кюнде жана кюбеси да, батыр урушду къаты,
Аты алай тебе эди, болгъан кибик къанаты.

Ханбийчени аскери уа алп тулпаргъа аралып
Къарай эди тамашагъа, уллу сейирге къалып.

Уруш къыза, жаш аскерни арасына батылды,
Бийни кёрюп, алп юсюне бёрю кибик атылды.

Хан Бёдене жете келип, къырс бийни къолгъа алды,
Башы чартлап, тёммеги уа тарпан юсюнде къалды.

Андан сора къазауат да, тохтай-тохтай, суууду,
Бий жыйыны хорлатдыкъ деп, жан-жанына къууулду.

Къайырбекле жетгинчиннге, суху уруш бошалды,
Алп Бёдене соза турмай, оноуну къолгъа алды:

– Акъ-бийче кетгенди, энди менме Хункур патчахы,
Тийиншлиси алайды да, мениди Эли, тахы.

Ма бу сылый кюнню хакъы ючюн саугъа этеме, –
Къой сюрюуню сизге берип, кёлюгюзге жетеме.

Алай алгъа ант этсегиз алдамазгъа, сатмазгъа,
Жетген кюнде ант бузмазгъа, сауут-саба атмазгъа! –

Атлы аскер баш да урду, ант да этди патчахха,
Бёдене хан улу эди, тийиншли эди тахха.

Алай бла жаш Бёдене алтын тахда орналды,
Кюлюмхан а Бёденени къатынына саналды.

Къарауаш къыз Хункур Элге Уллу бийче болалды.
Бёдене уа – иги патчах: сый, хурмет да алалды.





[i] Чалпыу – хатагъа, къыйынлыкъгъа тюшюу, амалсыз болуу.


[ii] Бийменлик – бийни бийлик жери, аны халкъы, княжество.


[iii] Къайырбек – ханы сакълаучу аскерчи.


[iv] Тууарыу – жерленнген атны, эшекни жюгюн, жерин алыу.
elbars 06.02.2019 19:05:55
Сообщений: 2273
Ж Ы Й Ы Р М А Б Е Ш И Н Ч И К Е С Е Г И

НАРТ ХАЛКЪНЫ БИРЛИГИ


САТАНАЙ-БИЙЧЕГЕ МАХТАУ ЖЫР



Ариулугъу кёрген кёзню къаматхан,
Кечелени толгъан айлай жарытхан,

Нюрю кёкде кюн нюрюне эришген,
Хар кимге да ариу-ариу сёлешген,

Жур баргъанча, алай субай атлашлы,
Тау башында жангы туугъан ай къашлы,

Ким да сюер уллу ариу кёзлери,
Ауругъаннга дарман-дары сёзлери,

Сыфатына бир ариулукъ жетмеген,
Аны ючюн ёхтемликге кетмеген,

Субайлыгъы тау наратха ушагъан,
Хар ишин да заманында бошагъан,

Жюреклеге хошлукъ, къууат салыучу,
Къыйын кюнде халкъны кёлюн алыучу,

Кюн сайын да Къобан сууда жууунган,
Тейри-Ханга эртден сайын табынган,

Къобан сууда чабакъ кибик жюзалгъан,
Керек ишге бек биринчи узалгъан,

Ариу санын Къобан сууу жалаучу,
Зар къараса, кёлюн жалын жамлаучу,

Усталыгъы саулай элге жараучу,
Кёрген улан, армау болуп, къараучу,

Эшитилмей жаллы жыйын улууу,
Къыш чиллени жазгъа бура солууу,

Чёп сындырмай, суу жагъада айланнган,
«Голлулада» эм ариугъа сайланнган,

Юфгюргени къызгъан темир сууутхан,
Къарагъаны юрюк сууну уютхан,

Хар тилеги къабыл болуп къалыучу,
Къыргъый бели иш юсюнде талыучу,

Къатынланы кёп затлагъа юйретген,
Жаш-къушланы хайыр жолгъа тюзетген,

Сатанайгъа керти махтау салайыкъ,
Боза аякъ, алгъыш аякъ алайыкъ!

Толгъан айлай бирде суудан чыкъгъады,
Къарамындан турукъ терек чакъгъанды,

Инжилеча жылтырай тургъан чыкъда
Баргъан ызы къалмай жашил кырдыкда,

Ариу чакъгъан бир гокканы кёргенди,
Аны жаны ол гюлчюкге киргенди.

Гюлчюк кёзюн жума эди, кюн батса,
Эрттенликде ача эди, танг атса.

Анга нартла аны атын бердиле:
Сатанайны гокка хансы, – дедиле.


НАРТ НЫГЪЫШДА ДАУЛАШ

Юч нарт батыр сауут-саба алдыла,
Юч нарт батыр тюлкю уугъа бардыла.

Тар жол башы сир[i] къая турукъ эди,
Бек тамата темир Сосурукъ эди.

Рачыкъау а – эуюл батыр – экинчи,
Алауган улу Нёгер а – эм кичи.

Юч эгер ит алып кетген эдиле,
Бир агъачха шумсуз жетген эдиле.

Къарай кетип къара тюлкю кёрдюле,
Ючюсю да, атабыз, деп сюрдюле.

Алай, марап, тюлкюню аталмалла,
Эгерлери окъуна туталмалла.

Ол жюрюген тар жолчуну сакълайла,
Жатхан жерин табып, аны жокълайла.

Бир бош тюлкю къуусанг, сыйынг къорайды,
Бу тюлкю уа – рысхы, байлыкъ, къолайды.

Сыйлы затха саналады териси:
Бай болады, бакы – аны иеси.

Кёп айланып, арыдыла, талдыла,
Ол ючюсю къара кечге къалдыла.

Тёшеклери къая ташла – жатдыла,
Юслерине акъ булутла жапдыла.

Садакъларын къая жухха такъдыла,
Юслерине чыкъ тамчыла акъдыла.

Мараучула танг ала уяндыла,
Рахат жатып, нарт жукъудан къандыла.

Узакъ болмай тюлкючюкню кёрдюле,
Эгерлери, гау-гуу эте, сюрдюле,

Кеслери уа бирден садакъ тартдыла,
Тюлкючюкню кёзюн марап атдыла.

Ючюсю да аны бирден урдула,
Тюлкючюкню терисин сыдырдыла.

Нарт Сосурукъ: – Сыйымы кёрюп, – деди, –
Къойсагъыз а, уой, манга берип, – деди.

Рачыкъау а: – Ортадагъы оразлы,
Манга берип, этигиз а, – дейд, – разы!

Нарт Нёгер а: – Бек кичи Нёгерди деп,
Къойсагъыз а терини манга тежеп. –

Этмез ючюн бир бирине гурушха,
Оюм сурай тебредиле ныгъышха.





[i] Сир – тик сюелген.
elbars 06.02.2019 19:06:50
Сообщений: 2273
Сатанайны арбазында кёрдюле,
Болгъан ишни анга санап бердиле.

Сейир этди эсли бийче даулашха:
– Аны ючюн нек барасыз ныгъышха?

Ючюгюз да бек къарыулу нартласыз,
Алай оюм этмеген бир затласыз.

Башыгъызны аурутмайсыз сагъышдан,
Тюз оноуну бош сакълайсыз ныгъышдан.

Бюгюн анда Нарт Тёреси боллукъду,
Уллу ишни юсюнден сёз барлыкъды.

Ныгъышны бир сынайым ары дери,
Деп, ол алып барды бир доммай тери.

– Мындан ненча олтан чыгъар дейсиз сиз?
Башым жетмей келеме, – дейд, – мен эссиз.

Бири айтды, сёлеше онгдан, солдан:
– Тейри, чыгъар мындан бир жети олтан.

Башхасы уа: – Беш олтан чыгъар, баям…
Башха бири: – Бу тери ючге тамам. –

Уллу даулаш къозгъалады алайда,
Алай андан болмады хайыр, файда.

Бош даулашны Сатанай кеси тыйды,
Ол териге ныгъышчыланы жыйды.

Сыйындыла барысы да териге…
Тёречиле жыйылдыла Тёреге.

Ол терини нарт мюлкюне саналла.
Юч батыр да ол оноуну уналла.

Бир тёречи: - Къыркъ кюн бир къарт ёлгенли,
Къайгъы ашы бу кюнлеге келгенли.

Нарт адетге кёре чариш этилир,
Хорлагъаннга сыйлы саугъа берилир.

Ма бу тери алчыгъа саугъа болсун,
Анасыны тонуна жагъа болсун.

Тёре Ташха нарт Ёрюзмек олтургъанд,
Таякъ учун жерге юч кере ургъанд.

Сора Тёре Эллик ишин башлайды,
Бир къаууму тёзюмлюгюн ташлайды.

Кенгеш болуп, кёп оноула этелле,
Тюрлю-тюрлю соруулагъа жетелле.

Даулашдыла, хыны да сёлешдиле,
Алай, былай деп, къаты ёчешдиле.

Санадыла оноуну тюзге, терсге,
Эс бурмалла Сатанай берген дерсге.

Даулашланы нарт Ёрюзмек тыяды,
Нарт Тёрени ол низамгъа жыяды:

– Биз Тёреге иш къураргъа келебиз,
Аз тюйюлдю ауарабыз, билебиз.

Бек башы уа – душманыбыз кёпдю бек, –
Уллу кёллю болайыкъ, – дейд Ёрюзмек. –

Къалкъаныбыз акъыл бла жюрекди,
Тёгерекни бегитирге керекди.

Аз ишлейбиз тар аузунда къалала,
Къурч сырпынла, кючсадакъла, къамала.

Тёре этген оноула артдан артха
Этилмейин, бир палах келир Нартха.

Ёхтемликге хорлатып эсигизни,
Уллу кёллю этмегиз кесигизни…

Алайлайын бир бууну эследиле,
Ала Тёре къайгъылымы эдиле.

Садакъларын сермеп алып чапдыла,
Ата келип, аны аууп тапдыла.

Биягъынлай, башлалла даулашларын,
Бир бирине тюйюп къалын къашларын.

Дебет айтды сора эссиз нартлагъа:
– Тынгылаучу бош тюйюлсюз къарлагъа.

Буу мюйюзню, кесигиз да, алыгъыз,
Узакъ элтип, илишаннга салыгъыз.

Кимни огъу чанчылса да мюйюзге,
Аны дауун санарыкъма мен тюзге. –

Хар бири да, туруп, садакъ тартханды,
Марап-марап, бирер огъун атханды.

Оспарланы окълары кетип тюзге,
Жангыз бири чанчылмады мюйюзге.

Дебет къарап жаш Нёгерни кёргенди:
– Атып кёрчю! – деп ол изми бергенди.

Бу атышха къатышмай нек тураса,
Кесинги да бир жанлы нек тутаса? –

Нарт садагъан тартып, огъун ийгенди,
Жютю огъу буу мюйюзге тийгенди.

Жигит Нёгер экинчи да атханды,
Буу мюйюзге огъу терен батханды.

Аперимлик жаш Нёгерге жетгенди,
Бууну алып, ол юйюне кетгенди.

Ёрюзмек а Нарт Тёреден тюнгюлгенд,
Къыйын заман жетеригин шарт билгенд.

Андан сора къатышмагъанд Тёреге,
Табыннганды жаланда бирТейриге.
Изменено: elbars - 06.02.2019 19:07:24
elbars 07.02.2019 18:03:27
Сообщений: 2273
НАРТНЫ УЛЛУ БАЙРАМЫ


Къышны кючю тауусула, жыл къартлыгъы келгенди,
Жулдузлагъа къарап Дебет, айны тамам билгенди.

Нарт эллеге жаш-къушланы, санап, жюзюн ийгенди,
Кеси кёзю бла халкъын ол кёрюрге сюйгенди:

– Эй, аланла, байрамыбыз жетип келе турады,
Жаз башыны ийиси да бурнубузгъа урады!

Нарт дегенинг тёгерекден Шам-Балыкъгъа жыйылсын,
Нарт къанындан болмагъан а, нарт жолундан тыйылсын! –

Нарт элледе жигит жашла не боллугъун билелле,
Атларына эрттен, ингир, иер салып, минелле.

Жарау этип, тулпарланы жылтыратып жууалла,
Къурмач берип, тау сыртлада кийиклени къууалла.

Кеч болгъунчу адишледе[i] жашла садакъ тарталла,
Кезиу-кезиу, эриш къурап, хомпар ташла аталла.

Бу байрамны бютюн да бек ариу къызла сюелле,
Ала сыйлы къумачладан жыйрыкъ тигип киелле.

Жыл бошалып, Тотур айы, жашнай-чагъа жетгенди,
Нарт элледен нартма деген «Голлу» тойгъа кетгенди.

Алтын Дебет къуш къанатлы арбасына миннгенди,
Миннгенди да акъ тауладан кёк Бештаугъа эннгенди.

Чууанадан Тейри-Ханнга жал баргъанды, сёлешгенд,
Токъсан тогъуз тейри токъсан тогъуз да таугъа тюшгенд.

Сыйларына кёре алай Дых таугъа, Къазман таугъа,
Къоннгандыла – Уллу таугъа, Басхан башы Азаугъа.

Тизгин тургъан акъ тауланы деменгили патчахы –
Минги тау а Хан-Тейрини, – ёмюрлюк тепмез тахы!

Алларына – Бештау тюзге, нартла жыйылгъандыла,
Салам берип тейрилеге, салам да алгъандыла.

Нарт тайпала тейрилени бек ариу кёре элле,
Сый табакъла, сыра-боза аякъла бере элле.

Зоммахайны той-оюнчу жыйыны ойнай-кюле,
Башланнганды сейир ариу макъам, сууча, тёгюле.

Къарт Элия, шибля оту жаркъ этип жаягъын,
Кётюргенди накъут-налмас, ташлы алтын таягъын:

– Ма бу уллу ишни манга ышаннганды, – дейд, – Тейри,
Кёк тахындан къарап турад Хан кеси да, – дейд, – бери.

Алайды да, тынгылагъыз, ма былайды баямым:
Тотур айны – Жангы жылны башлайыкъ биз байрамын! –

Уллу Тейри бийик кёкден нюр жарыгъын ийгенди,
Нарт гуртланы къарыуларын ол билирге сюйгенди.

Къарт Элия: – Нарт батырла, эм алгъа чаришигиз,
Ызы бла къол таш атып, кюч сынап эришигиз!

Андан сора, нартла, эрляй кюреш-тутуш къуругъуз,
Къычырымда ийне чанчып, сиз аны да уругъуз!

Къолугъузгъа уруш угъай, уучу сауут алыгъыз,
Къултамлагъа[ii] садакъ окъла, жетер кибик, салыгъыз!

Сора, жашла, уугъа барып, кийикле ёлтюрюгюз,
Доммай бугъа учаладан жюзюсюн келтиригиз.

Ариу къызла, жаш келинле, сюзюлюгюз «Чоппада»,
Къартла, сиз а, алгъыш айта, кёл табыгъыз гоппанда!

Сабийчикле зауукъ ойнай, какала кемирсинле,
Батырладан, жигитледен нартлыкъгъа юйренсинле!

Эй, энди уа Тауас-батыр сюелсин аллыбызгъа,
Бир кёрейик он гёжефни хорларыгъын бир ызгъа.

Базыннганла сырпынларын ташха-тёшге урсунла,
Къылыч оюн этсинле да, бизни къууандырсынла! –

Нарт Ёрюзмек уучулагъа тёр башындан къычыргъанд:
– Эй, келигиз, иш барды! – деп, нарт жашланы чакъыргъанд. –

Уугъа бара, бёрюлеге салам берип, ётерсиз,
Уудан келе, къарт бёрюге артыкъ юлюш этерсиз! –

Нарт жигитле Къазман тауда къарай, жюрюй кетдиле,
Талай доммай, марал уча кётюрюшюп жетдиле.

Къарт темирчи Алтын Дебет туруп алгъыш этеди:
– Жангы жылда, таза адам тилегине жетеди.

Ариу кёзден кёрюп турад бизни сюйюп жаратхан,
Дуньяланы таза нюрю бла ариу жарытхан!

Нарт уланла дайым Уллу Нарт Элге къалкъан болуп
Сюелирча ёт, кюч берсин, жюрек эрликден толуп.

Хар къыз, келин, хомух болуп, къоймасын ишин жарты,
Эр кишиге чыракъ болуп, кюч-къарыу берсин аты.

Юйюрлери толу болуп, жарашыуда жашнарча,
Тейрибизни айтханларын толу этип жашарча!

Бир бирлерин бек билсинле таматала, кичиле,
Уой, болсунла антларына дайым да кертичиле!

Бир огъурлу кюн башлансын бек сюйген байрамыбыз,
Сермешледе аякъ тюпге тюшмесин байрагъыбыз! –

Ачы Тилли Шырдан а, дейд, уллу къаргъыш этгенди:
– Эй, къаргъышым душманлагъа аз кереми жетгенди?

Энтда жетсин Нартха къажау сюелгеннге къаргъышым,
Тейри амин эте, былай болсун жаугъа алгъышым:

Нарт эллени ояр умут этген кеси оюлсун,
Айыу тутхан къабан кибик, жан талашда жоюлсун.

Тыпырында айнымасын, къалмасын бир чирчиги,
Обасындан сора аны болмасын бир жерчиги! –

Сюймесе да, Нартха аны кёп ахшылыгъы жетди,
Къырс жюреги тынчайтмай, ол кёп да аманлыкъ этди.

Шырдан кесин кётюрте да, бырнак этдире турду,
Алгъышлада айтыла да, бедиш къамчи урдурду.




[i] Адиш – аскер усталыкъгъа юрениучю майдан.


[ii] Къултам – садакъ орун, колчан.
elbars 07.02.2019 18:04:31
Сообщений: 2273
Нарт Ёрюзмек къурманлыкъгъа бешли бууну жыкъгъанды,
Нарт Сосурукъ кёк талада бир уллу от жакъгъанды.

Нарт Алауган къыркъкъулакълы жез къазанын асханды,
Деменгили Къара-Шауай отха кёрюк басханды.

Сатанайны сыралары бар сыраланы оза,
Агунда да, ол кюннге деп, биширгенди бал боза.

Бютюн жарыкъ, ариу эте нарт Рачыкъау байрамны,
Чаба-жорта, шууулдатад кёк, бёрюбаш байракъны.

Дебет Гюрен Къалада уа халкъ аллына чыгъады,
Жюреклени сёлешдире, сыбызгъысын согъады.

Сибил нартла ол къалада бир гюреннге туралла,
Жарыкъ кёллю къол тутушуп, «Голлу» тепсеу къуралла.

Дебет айтхан жыргъа эжиу этелле ала бирден,
Аякъларын бирге-бирге тап, женгил ала жерден.

Тангдан тюшге дери нартла тепсейле бир тохтамай,
Ала аякъ алмайдыла Хан-Тейрини махтамай.

Токъсан тогъуз тейри, къарап, анга бек къууандыла,
Андан сора нарт батырла, оюннга къуралдыла.

Къолташ атып хар ким кеси билек кючюн сынайды,
Ол оюнда бар нартланы нарт Алауган хорлайды.

Нарт «Голлуда» Тауас-батыр эригип тура эди,
Ким келир деп тутушургъа, мыйыгъын бура эди.

Нарт Сосурукъ тейрилени алларына барады,
Элиядан тутушургъа ол разылыкъ алады.

Деу Тауасны ол тутушда хорлагъанды Сосурукъ,
Не кюрешип эталмагъанд Акъ-бийчени жашы жукъ.

Барысын да нарт Батыраз хорлайд илишан атып,
Аны огъу кетген эди, голагъа терен батып.

Нартла болат сырпынларын къылкъайракъгъа билейле,
«Сен кюч бер!» – деп Кёк Тейриден болушлукъла тилейле.

Къыл да къыйгъан сырпынларын къынладан сууурдула,
Сырпынларын бишлакъгъача, бек ташлагъа урдула.

Тулпар, къума атларына минишдиле батырла,
Узакъ, къыйын чаришлеге киришдиле батырла.

Нарт Ёрюзмек анда сейир ат оюн эте киргенд,
Генжетайы Дых тау башы бла женгил секиргенд.

Ырфыкъ Ызны жолун къолан букъу туман этгенди,
Артха къала келип тулпар, барын озуп кетгенди.

Ол чаришде тулпар къолан биринчи болду, чабып,
Окъча учуп келген эди, тылпыуу жерни жабып.

Гемуда уа кёрюнмейди, жашла нартны жокълайла,
Сюнгю атыу эришиуге алп Шауайны сакълайла.

Гемуда уа, учуп барып, толгъан айгъа къоннганды,
Анда букъу кётюргенд да, Айны бети онганды.

Къара-Шауай келмей, нартла садакъларын тартдыла,
Тартдыла да, жез окъларын кёкге буруп атдыла.

Окъла жетип Кюн Тейрини ол алтын уясына:
«Эй, аперим!» – деп ышарды кюн нарт-гурт баласына.

Сюнгюлерин сора ала бирден Айгъа бурдула,
Сызып ийип, ай тёшлеге къададыла, урдула.

Къара-Шауай сюнгюлени жыйып жерге къарагъанд,
Батырланы сюнгюлерин алларына къадагъанд.

Сора жигит Къара-Шауай нарт байрамгъа къайтханды,
Дебет анга: – Ай, аперим! – деп къууана, айтханды.

Нарт уланла нарт Дебетни тёгерегин алалла:
– Сен да бир оюн кёргюзтчю! – деп тилерге къалалла.

Нарт Дебет а ышарады, жылкъы таба атлайды,
Ол жылкъыдан бир акъ ажир, къурмач кибик, чартлайды.

Темирчини жашлыгъында кибик кёзю жанады,
Акъ ажирге эрляй минип, Минги таугъа къонады.

Таракъ-таракъ тау жухлада акъ ажирни чапдырад,
Ат туягъы чоюнданча, къаяланы чакъдырат.

Мамукъ кибик булутланы ары-бери булгъайды,
Услу желни, юзмелтнича, билегине чулгъайды.

Къая ташны бишлакъныча сыгъып, къарыуун сынайд,
Къарт болса да, нарт болгъанын жыйылгъан халкъ ангылайд.

Сора артха къайтып келед нартны сыйлы атасы,
Бойнун сылай: – Бу атчыкъны жокъду, – дейди, – хатасы.

Энди къолташ берсегизед, нарт уланларым, манга. –
Нарт Сосурукъ доммай тенгли таш бергенд пелиуаннга.

Состар ташны, кюч да салмай, Дебет сызып ийгенди,
Таш а, таууш эте барып, бир къаягъа тийгенди.

Къысыр къая, кюл тёбелей, букъу этип, чачылгъанд,
Минги таугъа Балыкъ ичи бла кенг жол ачылгъанд.

Андан сора Тёречиле эм ариуну сайлайла,
Эм ариугъа Аргуу деген субай къызны санайла.

Нарт Гезох да кезиу сакълай эриксе да, тёзгенди,
Ол къутуруп келген сууну хорлап, ёрге жюзгенди.

Нарт жашланы, эмиликле тутдуруп, сынадыла,
Кёк тейриле бу ишни да эрликге санадыла.

Нарт гяпчиле секиришип атларына къондула,
Оюнлары келгенлени тамашагъа къойдула.

Гепсоркъала[i] жалын башы жыжымда тепседиле,
Отха тюшюп къалырбыз деп, аз да къоркъмай эдиле.

Эмегенле нарт оюннга къарай элле аралып,
Зар этгенден, жюреклери кесеу башлай къаралып.

Ала къая артларындан ачыулу къарай элле,
Эришиуде эм жигитни ёлюрюн марай элле.

Тейрилеге намыс этип, нарт къартла тиледиле:
– Сиз да оюн кёргюзтсегиз эди бизге, – дедиле.

Бийик таула башларындан къарап разы болалла:
– Ким башлайды? – деп, тейриле бир бирине соралла.




[i] Гепсоркъа – жерден бийикде тартылгъан жипни юсюнде айланыучу, къанатоходец.
elbars 07.02.2019 18:05:27
Сообщений: 2273
Кюйсюз тейри Аламан а: – Таугъа да кючюм жетед!
Мени бла, – дейди, – къайсынг къоркъмайын оюн этед?! –

Тейрилеге Кюйсюз аман, къылыч тартып соргъанды,
Ол заманда къарт Элия тёрден кеси тургъанды.

Кёкде жютю къылычлары, шиблялача жылтырай,
Таудан таугъа атласала, кёк да, жер да къалтырай,

Уллу, къаты сермеш оюн юч кюн тохтаусуз барды,
Кюйсюз уруп жар тюшюрсе, элия къая жарды.

Нартла юч кюн, юч кече да къарадыла сейирге,
Тейриле уа сермешдиле, хорлатмайын бир бирге.

Элияны от къылчы кёп сермешле кёргенди,
Аны анга Къайнар Тейри саугъа этип бергенди.

Тийсе, ташны, темирни да турукънуча[i] жандыргъанд,
Кюйсюз Тейри Элияны хорлайма деп жангылгъанд.

Тёзалмады Элияны къылычына, кючюне,
Къачды сора дерт сарыуу ёртен салып ичине.

Къарт Элия биягъынлай сыйлы жерин алгъанды,
Нарт халкъыны жюрегине уллу къууанч салгъанды.

Къарт Дебетге нарт уланла дагъыда келгендиле:
Алтын Дебет, энтда бир жыр айтсангед, – дегендиле.

Алтын Дебет сейир жырын башлады ариу айтып,
Тейрилени, адамланы, сау дуньяны сагъайтып.

Ол бек алгъа къаргъа жырны сабыр-сабыр айтханды,
Ызы бла, тёресича, къузгъун жыргъа къайтханды.

Нарт элине Алтын Дебет къаплан тилин да ачханд,
Ахырында бёрю жыры, къуш кибик ёхтем учханд.

Нарт улула нарт атагъа эжиу этип турдула,
Жыр бошалып, жангы къууанч, жангы оюн къурдула.

Шайтанланы патчахлары Элиягъа келгенди:
- Бу нарт тойгъа, бу байрамгъа, бизни да къой, – дегенди.

Къарт Элия, кюле-кюле, разылыгъын бергенди,
Шайтан жыйын мычымайын той арагъа киргенди.

Нарт Ёрюзмек сюелгенди аланы алларына,
Сукъланырча эди ким да, ариулукъ халларына.

Сейир ариу шайтан тартыу эшитиле хар къайда,
Ол шайтанла женгил тепсеп башлайдыла алайда.

Нартны халкъы шайтан тойгъа уллу сейир болгъанды,
Нарт Ёрюзмек имбашына шайтан къызла алгъанды.

Кёк тенгизде желкен кибик, ол сюзюлюп атлайды,
Бирде уа ол, тар ичинде жел тепсеуюн къатлайды.

Шайтан сюрюу, тепсей-тепсей, зауукълукъ алгъанды, дейд,
Кече озуп, танг атаргъа думп болуп къалгъанды, дейд.

Тау тюбюне сора кёкден чыммакъ акъ къанкъаз энди.
Бештау тюзде нарт байрамны жетинчи кюню эди.

Къангкъаз жерге къоннганлайын акъ маралча кёрюндю,
Сора Умай-бийче болуп, орналды, дейд, тёрюнде.

Бир кесекге тыйгъанды ол нартланы керек сёзге:
– Мени Тейри-Хан ийгенди, айтыры болуп сизге.

Саны уллу халкъагъа уллу, къаты да низам керек,
Бюгюнден башлап боллукъсуз, нартла, тёрт уллу бёлек.

Бир бёлекни борчу олду – Тейри-Ханнга табыннган,
Дайым машакъ[ii] кёллю болуп, дин борчуна табылгъан.

Ол бёлекни, отну кибик, кёлю боллукъду таза,
Хан-Тейриге керти къуллукъ эте, ийманнга база.

Нарт Элге оноу, буйрукъ да этерикди ол кеси
Болуп аны жаны, башы, ою, акъылы, эси.

Юслерине ала къаплан териле къапласынла,
Нартны динин, тилин, тёре адетин сакъласынла.

Бёлеклени экинчиси – нарт халкъыны сакъчысы,
Къан да, жан да аямагъан асланжюрек жакъчысы!

Керек болса, Нартны сакълай, биригип атланырла,
Не уллу аскер келсе да, онглап, хорлам алырла.

Душманлагъа жел-боранча, от-ётретча жетерле,
Жете келген уланларын ол халда юйретирле.

Къала болуп кёкреклери, къурчдан а – кереклери,
Аладыла халкъны, – деди, – эр, батыр жюреклери.

Бёлеклени ючюнчюсю мюлкню уста жюрютюр,
Бакы байла болуп ала, рысхыдан толур кюбюр.

Ол къауумну суугъа ушаш боллукъдула жанлары,
Усталыкъгъа дайым тартып турлукъдула къанлары.

Тёртюнчюсю саналлыкъды нарт халкъны тамалына,
Тюз тюшюнюп къара ишни эбине, амалына.

Къара ишни къолларына ала таукел алырла,
Жол жырырла, мал кютерле, элле, журтла салырла.

Жазды, къышды демегенлей, бир тохтамай ишлерле,
Темир тюе, сабан сюре, халал къыйын тишлерле.

Мал, сабан да кёллюлени жигерликди бийлери,
Аладыла сыйлы жерни эм сюйген сабийлери.

Тейри сюймез ол къауумну къыйнагъан начасланы,
Аладыла саулай халкъны тёрт чемер ишчи саны.

Ортагъыздан гитче, алай сыйлы къауум да чыгъар,
Ол къауумгъа Тейри-Ханны уллу, энчи борчу бар.

Халкъда болуп айырмалы: алада – таза къанла,
Аладыла керти бийле, шыйыхла, огъур ханла.

Къушла кибик, бийикледен къарарла саулай халкъгъа,
Бир кёзбаусуз къуллукъ эте, тюзлюкге бла хакъгъа.

Баямларла тюз оноула, хайыр оюм этерле,
Алай бла Тейри-Ханны кёлюне, – дейд, – жетерле.

Энди, тёртге юлешинип былай жууукъ келигиз,
Алтын тахны гюренине, дауурсуз, сюелигиз. –

Кёкден тёрт сахан эннгенди сора эрттен алада,
Жерге къары жетмей, алай тохтагъанды хауада.

Юсюнде да бир биринден ариу оюулу, омакъ,
Бир тамаша ийис этген онтогъуз сыйлы аякъ.

Къарайдыла нартла, къайсы кимге жетерикди деп,
Умай-бийче бизге къаллай оноу этерикди деп.

Алтын тахы башламишде чегет таба бурулду,
Аякъланы алтынларын къарт къауумгъа буюрду.

Экинчиге Умай-бийче кюнчыгъышха айланды,
Бир къауумну адамына кюмюшлери сайланды.

Тахын батыш таба буруп, Умай-бийче сакълайды,
Батышчыла таматасы багъырарын сайлайды.

Тёртюнчюге алтын тахы кюнлюм таба бурулду,
Ол къауумгъа бийче агъач аякъланы тутдурду.

– Дагъыда бир айтырыгъым, – дегенди Умай-бийче, –
Заман барыр баргъаныча, тюнню алыша кече.

Хар къауумну этген иши-жумушу башха болур,
Заман бара, хал тюрлене, адам улу бузулур.

Кючю болгъан башчылыкъны, къарыуу бла алып,
Ёз намысын ёрге тутар, башханы эниш салып,

Алай ма бу жарыкъ байрам кюнледе тенг болурсуз,
Ёхтемликден, оспарлыкъдан, зорлукъдан кенг болурсуз,

Бу байрамда учузлукъну бир киши сынамасын,
Болса, аллай бийни киши тюкге да санамасын!

Барып турсун жылдан жылгъа Тотур айда къардашлыкъ,
Нартны халкъы онглу болур, жау, душман а – къаргъышлыкъ.

Алай айтып, Умай-бийче кёкге учуп кетгенди,
«Голлу» деген байрам Нартда ма бу халда ётгенди.

Тейри жыйын Нарт байрамны даражасын кёргенди,
Кёкге къайтып, Тейри-Ханнга толу хапар бергенди.

Нарт Дебет а былай дегенд, сора жыйылгъан нартха:
– Эй, аланла, эс буругъуз ма бу къолумда затха.

Бу китапны кёкден бизге Тейри кеси ийгенди,
Бу китапда айтылгъаннга сыйыныгъыз дегенди.

Сыйлы Китап Шам-Къалада сакъланыргъа керекди,
Кесине да, къол жетмесин, сакъ болургъа керекди.

Жыйылгъан халкъ бу саугъагъа, сый берип, турду ёрге,
Ол буумакны[iii] чууанада салды къоркъуусуз жерге.





[i] Турукъ – къуругъан терек.


[ii] Машакъ (машук) - тейричиликде Шам-Балыкъ чууанада баш даражалы дин къуллукъчу.


[iii] Буумак – быргъы чёргелген (бууулгъан) къагъыт журун, свиток.
elbars 08.02.2019 17:53:18
Сообщений: 2273
УМАЙ-БИЙЧЕГЕ МАХТАУ ЖЫР


Нарт агъалары – эл багъалары,
Нарт улулары – Тейри къуллары.

Нарт улулары – анга баш ургъанла,
Нарт улулары – батыр уланла.

Нарт улулары уа – Тейри къуллары!
Бёрюд нартланы деу аналары!

Нарт да улула – кюн сыфатлыла,
Нарт да улула – керти антлыла.

Ёз аналары къанчыкъ бёрюдю,
Ёз аталары Дебет-тейриди.

Бек сюйгенлери Умай-бийчеди!
Хар бирине ол багъа бичеди!

Ол Умай-бийче – Тейри къызыды!
Кёк бийиклени да акъ къанкъазыды!

Тотур байрамгъа Умай келликди,
Уллу къууанчны сыйлы кёрлюкдю!

Умай-бийче уа бир тамашады,
Айтханы бизге бек жарашады.

Аны санлары – кёкде туманлай,
Ариу тепсейле келе тургъанлай.

Аны санлары – марал сыфатлы,
Кёкде учханда ол – къуш къанатлы.

Мюйюзлери уа – ай жабышханлай,
Женгил жюрюшю – жулдуз учханлай.

Акъ бети ариу – кюн жарытханлай,
Ингил къарамы – жай танг атханлай

Аны кёзлери – дугъум бишгенлей,
Жарыкъ береди, кёкден тюшгенлей.


Юч да аякълы акъ марал Умай!
Нарт Элин сюйген, эй, халал Умай!



ЖЕСИРЛИКДЕН КЪУТУЛУУ



Нарт Алауган Ёрюзмекге келгенди:
– Эй, чиримпис болабыз да! – дегенди. –

Бир жайылып келирмедик, чарс этип,
Турмайыкъ да къатынлагъа къарс этип.

Эй, турмайыкъ жауланы да кюлдюрюп,
Бир келейик кесибизни билдирип.

Рачыкъауну алайыкъ биргебизге,
Не душман да не жаулукъ этер бизге?! –

Ючюсю да чыкъгъандыла атланып,
Нарт Алауган Ёрюзмекге айланып:

– Ол атлыгъа бир къара, аты – чубур,
Тейри, – дейди, – ол жаман Шырдан болур? –

Аны чырт да жаратмады Рачыкъау:
– Шырт деп къайдан чыгъып къалды бу къанау!

Бу шайтаннга тюбесенг – жолунг болмаз,
Бир ишинг да табы бла къуралмаз.

Юч нарт болуп атланнганбыз узакъгъа,
Экилиме тюшербиз деп тузакъгъа! –

Шырдан атдан кетерге аздан къала,
Келе эди, ары-бери чайкъала.

Маскеси да, биягъы биргесине,
Келе эди аз да къоркъмай кесине.

Алай анга не этерик эди жол,
Багъыр мангы[i] тутмай эди сора ол?

Ачы Тилли терк окъуна тирилди,
Юч нартны да, айхай, таныды, билди.

- А, бийлерим, къайры ахшы жолгъасыз,
Мени къоюп, былай къайры жортасыз?!

Жортууулда сизге тенглик эталмам,
Алай ашха-суугъа, – дейди, – мен тамам.

– Да кел, – дейле, – бир кёр сынап ёзюнгю,
Эшитдирме жалан да кир сёзюнгю. –

Айландыла орманлада, къоллада,
Адам эртте жюрюмеген жоллада.

Кече болса дорбунлада къалдыла,
Къапхын излей арыдыла, талдыла.

Кезиу-кезиу жукъусуз чыгъа тангнга,
Къалауурлукъ жетди Шырдан аманнга.

От къатында кийик шишликден тоюп,
Жукълап къалды, къалауурлугъаун къоюп.

Эмегенле аланы марап элле,
Ызларындан тохтаусуз къарап элле.

Тап тюшгенлей, сюрюу болуп чапдыла,
Тёртюсюн да къаты жукълап тапдыла.

Уяннгынчы ычхынмазча байлалла,
Тёрт уллусу бирер нартны сайлалла.

Кёп эсе да эчкилери, къойлары,
Адам этсиз болмаучуду тойлары.

Алып кетип, атхан элле уругъа:
– Керекиз, – деп, – бир ай ашап турургъа. –

Семирсегиз, сизни тойгъа соярбыз,
Шишге чанчып, шишлик этип, тоярбыз.

Къаныбызны ичип тургъан тулпарла,
Кереклерин шыхыр отда табарла! –

Сау кюн ала армау болуп турдула,
Ингирде уа кенгеш-оноу къурдула:





[i] Мангы – алтын, кюмюш, багъыр ахча/
Изменено: elbars - 08.02.2019 17:53:49
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный