Н А Р Т И Я

Н А Р Т И Я

elbars 22.09.2018 18:01:16
Сообщений: 2237

1 0

АЛ СЁЗ
(Окъумай къоймагъыз)
Бисмилляхир-рахмани-рахим!
Буруннгу халкъланы мифлери, баям да, адам улуну бек сыйлы маданият хазналарыдыла, тин кюбюрлеринде минг тюрлю жылтырагъан-жаннган накъут-налмас ташлары. Жерде жашагъан хар халкъ да эркин, мамыр, монг жашаугъа термиле-итине, кёллеринде айтхылыкъ батырла, акъылман бачамала, къудретли тейриле туудуруп, аланы юслеринден кёп жигитлик таурухла, айтыула, жырла къурагъанды. Тюрк халкъланы да бардыла аллай айтыулары. Ала дунья мифлени алтын тоханасында кесмлерине сыйлы жерле алгъандыла, даражалары алай уллуду да. Сёз ючюн, къыргъыз халкъ къурагъан «Манас» дуньяда эм уллу эпос болуп къалмай, аланы эм айтхылыкъларындандады. Ол эпосладан бири уа – деменгили алан (къарачай-малкъар) «Нартла».
Миф деген неди? Ол – буруннгу адамны дунья къурулушундан, къурамындан ангыламы, анга кёз къарамы. Мифле, алф батырла, тейрилени оноуларында, халкъларын душманладан къоруй, алагъа жарыкъ умут, жангы жашау бере, къаллай жигитлик этгенлеринден бек бурунгу кёлден айтыуду – аууз адабият. Аланы хайырындан биз буруннгу адамланы жашау турмушларындан, жашагъан жерлеринден, адет-тёрелеринден, алгъыннгы къыралларындан хапар билебиз. Тарихден да. Бир бир алимлени жазгъанларындан, эпосда айтылгъан ишле тюзге ушайдыла. Кертиси да алай болур: тарих алимлени кёбюсю, айтханларына бир тюрлю бир шагъатлыкъ келтирмей, келтиргенлери да тутхучсуз болуп, ётюрюк болуп, узакъ ёмюрледе ётюп кетген айтхылыкъ тарих болумланы ёз халкъларына даража этерге ёчдюле. Мифле аны ючюн де бек магъаналыдыла.
Былайда сёз нарт эпосну юсюнден барады да, аны тамыры да бек теренден тым алгъанын айтыргъа керекбиз. Ол дуньягъа белгили эпосладан узакъ жол къыдырмагъан эсе, кем жол а арытмагъанды. Алайды да, нарт эпос кёп ёмюрлени ичинде айный, жашау бла бирге тюрлене, узакъ дуньяладан бизге алай жетгенди. Ол дуньяны жаратылыуундан башлап, алф нартланы, адам улуну къанлы жаулары – эмегенле, сарыуекле, четен губула, адам ашаучу халкъла, ёзге жекле бла бир тохтамай демлеше, аланы жер юсюнден къурутхунчу сермешгенлерине дери айтады. Нартланы бир къаууму кёкге – Огъары дуньягъа – учханды, бир къаууму уа жер къарнына – Тюп дуньягъа – кирип кетгенди. Ала Къара кюч бла сермешгенлерин анда да къоймайдыла. Нарт батырланы адам улуну жаулары бла кюрешгенлери жомакъгъа ушагъанлыкъгъа, ала тарихде сакъланмагъан, эртте болуп кетген урушладан хапарлайдыла.
«Нарт эпосну Шимал Кавказда эм да Шимал-Къыбла Кавказда жашагъан тюрлю-тюрлю халкъла, Къара тенгизни жагъасындан тебреп, Хазар тенгизге жетгинчи жюрютедиле. Ала абхазлыла, абазалыла, адыгла, дюгерлиле, чеченлиле, ингушлула, Дагъыстанда жашагъан миллетлени бир къауумудула. Эбзелени кёлден чыгъармаларында да тюбейди нарт эпос.
Къарачай-малкъар халкъ да жюрегини теренинден сюйюп сакълагъан эм да бу эпосха уллу хурмет берген миллетди десек, ётюрюк айтырыкъ тюйюлбюз. Нарт эпосну эсинде тутхан халкъланы ичинде аланы биринде да болмагъан сюжет эм мотив жорукъла, биринде да айтылмагъан фикир оюмла, жаланда къарачай-малкъар нарт эпосда тюбегенден сора да, назму-жыр чыгъармалары битеу Нартиядадан кёп болгъанына керти да ёхтемленебиз!» - деп жазгъанды айтхылкъ алимибиз Журтубайланы Махти 1995 жыл кеси жарашдырып, басмадан чыгъаргъан «Нартла» атлы китабыны ал сёзюнде.
Жарсыугъа, алан нарт эпос алыкъа дуньягъа белгили тюйюлдю. Тийиншли болмай угъай. Ёзге Кавказ халкъла къадалып кеслерини тин хазналарын жыйгъан заманда, бизни халкъыбыз сюргюнлюк болуп, ол ишни кеч башлагъанды. Кеч башлагъанды десем да, нарт таурухларыбызны бир къаууму жыйылып, басмагъа хазыр болуп тургъанлай сюрюлген эди халкъыбыз. Ол къол жазма алайлыкъ бла «тас» болгъанды. Андан сора да бир жарсыулу иш. Нарт эпосну алан халкъ къурагъаны аны «сыфатындан, къанындан, къылыгъындан, атлашындан», жашау турмушундан, тилинден, дининден, жеринден, нартланы атларындан кёрюнюп тургъанлай, хоншу «алимле» бир аууздан, нартлагъа сизни жетежагъыгъыз жокъду деп, халкъ хазнабызны бийлеп тургъандан сора да, тюрттюм, самаркъау этерге кюрешедиле. Алай, кеси арабыздан фахмулу, ётлю, ёткюр алимле чыгъа, чынты алимле да, намысларын тюшюрген ётюрюкден кертини сайлай, бурунгу тарихибиз, нартларыбыз да кесибизге къайтырыгъына мен толу ийнанама. Не къыйын, узакъ эсе да, тюзлюк кесине жол табады.
Аллай къыйматлы ишледен эм аламаты Махтини «Происхождение нартского эпоса» (Нальчик, 2013) деген китабыды. Нартиаданы тынгылы тинтгенден сора, нартла къайсы халкъны туугъан балалары болгъанын ачыкълай, алим 19 шарт келтиргенди. Ол шартла жалгъан алимлени тикге тыйгъан сорууладыла. Алагъа жаууап бюгюн да жокъду, болгъан да этерик тюйюлдю, нек дегенде, аланы жууаплары жаланда алан эпосдадыла.
Тюзюн биле да тургъанлай, къажыргъа, уялыргъа унамагъан сырсыз «алимле» бир ётюрюклерини тюбю ачылса, экинчисине жабыша баргъанлыкъгъа, Махти 2016 жыл «Нартланы» эм толу эки уллу китабын чыгъаргъанды – ана тилибизде, орусча да. Китапны 20 бёлюмюнде 20 000-ден аслам назму тизгин барды. Ол битеу нарт жырланы, айтыуланы, таурухланы тюрлю тюрлюлерин кёп жылны ичинде тинтип, айырып, тёредеча, цикл халда басмаламай, хыйсапсыз къыйын да, махтаулу да иш этип, кереклиси, тийиншлисича, бир сюжет ызгъа салгъанды. Башха тюрлю айтханда, Махти, къачан эсе да бирде, халысы юзюлюп, жерге тёгюлген инжи-жаухар минчакъланы излеп табып, аланы къатышдырмай, бир бири ызындан халыгъа жангыдан тизгенди. Жарсыугъа, тёгюлген инжилени барысы да табылмаучудула. Мени айтыргъа сюйгеним: Дебетни, Ёрюзмекни, Сосурукъну, Алауганны, Къарашауайны юслеринден жырла иги да толу эселе, Рачыкъауну, Ногъайчыкъны, Батыразны, Дебетни жашларыны кёбюсюню юслеринден жырла бизге жарты-къурту жетгендиле неда тас болгъандыла. Алан эпосну бирси батырларыныча, аланы жигитликлеринден да аламат айтыула болгъанларына Орусбийланы Сафар-Алийни жазгъаны да шагъатлыкъ этеди: «Ма быладыла таулула жыр этген нарт батырланы атлары: Дебет, Алауган, Ёрюзмек, Сосурукъ, Шауай, Шырдан, Хымыч, Батыраз, Рачыкъау, Сибилчи, ачы тилли Гиляхсыртан. Аланы хар бирине энчи жыр жораланнганды…». Къалай-алай болса да, Махти халкъыбызны эм къыйматлы да, уллу да тин байлыгъын иги да толтуруп, халкъгъа багъа жетмез саугъа этгенди.
Дунья эпосланы кёбюсю бюгюннге дери Махтича алимлени хайырларындан сакъланнганды, аланы тозгъан эски хуналарындан тюшген ташланы жерлерин табып, гам салагъан алимлени хайырындан. Аны ючюн бизни закий алимибизге, халкъыбыз бла бирге, мени хурметим да бек уллуду.
Бу къолугъузда китаб а, башда айтылгъан «Нартлагъа» кёре къуралгъанды. Мен аны сюжет ызын тюрлендирмей, ол-бу жыргъа къошуп-къоратып, анга женгил жюрюш, жангы солуу алдыргъандан сора да, нарт жырларыбызны согъулгъан, ишленнген къууатларын бузмай, кесимден, фольклорубузну хайырланып да 16 жангы айтыу-поэма къошханма, башламын да санамай. Бу китапха «Нартия» деп атагъаным да ол себепден болгъанды.
Деменгили нарт эпосубуз туугъан жерибизни тамаша да, бай да, къудретли да тау табийгъатына бек ушайды, аны кёкге жетген бийик тауларына, къамалача сюелген чынгыл къаяларына, терен къолларына, юрюк сууларына, гелеу сыртларына, жетген кюнде жашларыча сюелген ташларына. Журтубайланы Махти жарашдыргъан «Нартланы» билген эпосларым бла тенглешдиреме да, ол адам улугъа къайгъырыулугъу, фикир теренлиги, суратлау кючю бла дунья фольклорну юлгюлерине тенг угъай, озгъан окъуна этеди деригим келеди.
Тюзлюкню сакъчылары – нарт батырла къарыусузну жакълай, онгсузлагъа эс тапдыра, тыпыр ташларын ёз жанларынча алай сакълагъандыла. Аны ючюн сюеди, аны ючюн тутады алан халкъы эр жюрегинде нарт батырланы юслеринден бу аламат да, къудретли да эпосну. Сюйсегиз а - эпопеяны.
Мен жаным-къаным бла сюеме жигит, жигер, ариу, ётгюр, ёхтем да тау халкъыбызны, жалгъан даула, къырслыкъ, зарлыкъ кёп зарауатлыкъ сынатып, дуньядан къурутургъа жетдирген, бюгюн да аягъы юсюне тынгылы сюелирге къоймай тургъан алан миллетибизни, аны ата-бабамы аягъы басхан, алтындан да сыйлы ташын. Дюн-дуньяда да болмаз Алан журтдан ариу да, къууатлы да, къудретли да жер. Минги тауубузча сукъланчлы да тау. Тау десем да – алан халкъны ёхтемлиги, ийнагъы, оюлмаз къаласы! Нарт батырларыбыз сакълагъан, ата-бабабыз, аппа-ыннабыз, ата-анабыз жатхан, кесибиз да аны къойнуна тюшерик жерибизге алача сакъ болайыкъ. Ол хар алан эрни борчуду, миллет бачамабыз Дебетни аманаты!
Багъалы окъуучум, бу Халкъ китабы кёлюнге нюр жаймай, жанынга ёхтемлик, жюрегинге кюч бермей амалы жокъду. Алай деменгилиди къудрети! Аны юсюне да, бу халкъыбызны Къадар китабыды. Кюйсюз тейри Аламан нартладан урлап кёкню теренинде букъдургъан халкъ насыбы – Алтын аякъны андан тюшюрюр улан тууарыкъды бир ариу алан къыздан. Тап, туугъан эсе да алайды! Деменгили нарт Къарашауай да сауду. Ол жыл сайын Минги тауну эм терен бугъейине энеди да, тулпар Гемудасы бла саулукъ суудан – жандардан – ичип, бизге жакъчылыкъ этип турады. Душманыбыз оза тебресе, артыкълыкъгъа тёзе билмеген нарт Къарашауай, элия къылычын жашната, аны шылдым этерикди дейди Къадар китабы.
Боллугъу да алайды, инша-Аллах!
Ёлмезланы Мурадин,
КъМР-ны Къырал саугъасыны лауреаты

Ответы

elbars 24.12.2018 18:07:55
Сообщений: 2237
ШЫРДАН БЛА НАРТ РАЧЫКЪАУ


Тотур айы эм сыйлысы эди жылда айланы,
Тотур айда болуучеди Нартны уллу байрамы.

Келе эди Усхуртукну эли жашил талагъа,
Жыйылышып кире эди уллу, бийик къалагъа.

Ол мекям а болуучеди бир бай нартны къаласы,
Аны баред марал кибик, бир ариу къыз баласы.

– Къызны эрге береме, – деп айтды къала иеси, –
Барлыгъы да ол боллукъду – кимни сайласа кеси.

Хар киеулюк келе эди аскер кийимин кийип,
Башхаладан ол къыз аны энчилеригин сюйюп.

Эдил суудан ол байрамгъа кетген эди Рачыкъау,
Усхуртукну тёр эллине жетген эди Рачыкъау.

Ашыкъмайын ёте бара элде узун орамны,
Эслегенди жол жанында батыр бир жаш адамны.

Жангы арба ишлеп, анга къууана эди къаты,
Мен этгенни ким эталыр деген кибик – сыфаты.

– Жигит, ишинг къолай болсун, – дегенди нарт уланнга. –
Къайда барад нарт байрамы, жол юйрет, маржа, манга.

Жукъ да айтмай, балта сабын жаш онгуна узатды,
Нарт, узалып, ат арбаны жерге уруп ууатды:

– Сёлеше бил, ишленмеген юйню халсыз уланы! –
Деп, юсюне сюелди да, ахы къуруду аны.

Акъыл берип, учуп кетди батыр жигит алайдан…
Адамладан толу эди эл башы уллу майдан.

Ачы Тилли Шырдан эди Нарт Элини аманы,
Жетип эди ол гылдыуну къатын алыр заманы.

Кёрген эди Рачыкъауну ары келе тургъанын,
Тулпар атын бёкем батыр къала таба бургъанын.

«Эй-хей, – дейди сора, – муну бери ийип жарамаз,
Муну кёрюп, ол къыз манга бурулуп да къарамаз!».

Темир къабакъ эшиклени Шырдан къаты бегитди,
Рачыкъау а атын хуна башы бла секиртди.

Нарт Рачыкъау атдан тюшюп жерге чанчды гебохун,
Анга такъды жюйрюк атын, сауут-сабасын, огъун.

Сора таукел кирип барды таш къалада нартлагъа,
Салам берип алгъыш этди нарт акъсакъал къартлагъа:

– Эй, аланла, байрамыгъыз къутлу болсун! – дейди ол.
– Ой, хош келгин, нарт уланы, – дейдиле, – жууукъ да бол!

Тюзден келген къонакъ жашха артыкъ жарыкъ эдиле:
«Жеринг тёрде, сыйлы къонакъ, былай олтур!» – дедиле.

Рачыкъауну эрттегили мураты тамам толду:
Нарт Сосурукъ бла батыр танышды, татлы болду.

Нарт байрамда, ашай, иче, тепсей, жырлай кетдиле,
Ызы бла ётгюр эрлик хапарлагъа ётдюле.

Сый къангада тура эди эрлик аякъ Агуна,
Рачыкъау да сейир этди ол аякъны халына.

Батыр айтса жигитлигин, нарт аякъны кётюрюп,
Боза къайнап башлай эди, тебрей эди тёгюлюп.

Нарт Рачыкъау эрлик ишин айтды нартла тёрюнде,
Боза къайнап, нарт батырны кертилиги кёрюндю.

Ызы бла, нарт уланла нёр оюн, гулоч оюн[i]
Ойнап, бютюн жарыкъ, сейир этдиле нартла тоюн.

Ий-хо-хо![ii] – деп къарагъанла, кётюрдюле кёллерин,
Гулоч оюн айтдырырча жаз байрамда эллерин.

Нарт Сосурукъ сюелди да бир деу ташны юсюне,
Билек тенгли къурч сынжырны юздю, эл сейирсине.

Сора тана тенгли темир токъмагъын сызып ийип,
Сары букъу кётюрдю, дейд, ол толгъан айгъа тийип.

– Эй, тамата, Эмиянны[iii], мен къайсына берейим, –
Деди сора ташдан туугъан, – кимни сыйын кёрейим?

– Эмиянны жаш къонакъгъа бер, – деди, – алайд тюзю.
Кесини да бек жанады ол эки жютю кёзю!

Эмиянны Рачыкъаугъа бере, анга баш урад,
Къаллай оюн кёргюзтюрюк болур деп артха турад.

Кючсадагъы бла атып, алп токъмакъны тюшюред,
Сюнгюсюне чанчып, кюнде бугъа уча биширед.

Жип тартдырад ол бийикде, къолунда томпа жана:
– Бир бирледе туруучума, – дейди, – тепсей, жубана!

Лячин кибик учуп къонуп тартылгъан жипге батыр,
Алай тепсейд; аны менден жомакъчы уста айтыр.

Мен а жел кюн уллу отха ушаталдым жаланда.
Нартны былай къууандыргъан алп жюрекли уланды.

Тамашагъа, сейирге уа эл ахырында къалды:
Жана тургъан жипде тепсей, къызланы ахын алды.

Ариу гоша къонакъ жашха сора кёз атханды, дейд,
Рачыкъауну сайлагъанын бий да жаратханды, дейд.

Рачыкъаугъа: – Эмиянны бер Шырданнга, – дедиле, –
Нартла аны ким болгъанын уста биле эдиле,

Алай кёлю къалмасын деп, намыс этдиле анга.
Нарт баш урду, эмиянны узата ол аманнга.

Сюймей эди ол зынттыу а эл бедиши болургъа:
– Кюсемейме эмиянны кимден болса алыргъа!

Бу кимилди, гепсоркъача, тели оюнла къурап,
Аман нартла, – сиз а аны серленнгенине къарап! -

Рачыкъауну нюрю кетип, бети кёмюр къаралды:
Нарт байрамда къоркъгъанына тюбеп-жолугъуп къалды.

Нарт Рачыкъау: – «Голлу» сыйда къылыч къынындан чыкъмаз,
Шырдан кибик гылдыуну да гунч этерге ашыкъмаз!





[i] Гулоч оюн – гулоч таякъла бла кийиз топну сюрюп ойнау, хоккей на траве


[ii] И-хо-хо! – гулоч оюннга къарагъанланы кёл кётюртген хахайлары


[iii] Эмиян – кезиу, черед, эстафета.
elbars 24.12.2018 18:08:54
Сообщений: 2237
Бизде быллай сёз жюрюйдю: «Чум терекде чайыр жокъ».
Нарт улула, мында къалып, манга энди хайыр жокъ! –

Алай айтып, суху чыгъып ол юйюне жол алды,
Ариу къыз а, кёзю жиляй, ызындан къарап къалды.

Бай къонакъбай ачыуланды Ачы Тилли Шырданнга:
Биз къалай тёзюп турабыз, шайтандан туугъан, санга?!

Нартла бла сыра ичип, ашап союм этлерин,
Сау дуньягъа жоюп къойдунг сен аланы бетлерин!

Сюймегенле энди бирча сёзюбюзню этерле:
«Не намыс излейсе къонакъ къыстагъанладан!» дерле.

Хайырланып «Голлу» тойну, мардадан озаса сен,
Бичакъ къындан чыкъмазына, къызбайча, базаса сен!

Ачы Тилли айтды сора кёзбау сёзюн биягъы:
– Эй, жамауат, терс болгъанма, уой, хатдан тайып дагъы.

– Эй, аланла, нарт жамауат, – деди сора къонакъбай, –
Тейри, бек тапсыз боллукъду, сыныкълыкъ къалса былай.

Атланыгъыз, Рачыкъауну къайтарыгъыз ызына, –
Деп къарады, бетин жабып, жиляй тургъан къызына.

Нарт Сосурукъ кетди сора, атха минип, атылып,
Терк барса да, тор атына къамчи бла къатылып.

Рачыкъауну кючден жетип, аны бла жанаша:
– Эй, – деди ол, – сабыр этчи! – арыгъанды алаша!

Нарт Рачыкъау, Фук улуна кёп хыны сёз айтылды,
Хар къонакъ да, бек чамланып, анга бирер къатылды.

Тилейдиле уллу тойгъа къайт деп тайпаны къарты,
Шырданны уа – бек аманнга къаллыкъды аны арты!

Ахшы тенгим, мен айтырыкъ барды дагъыда бир зат:
Гоша къызны бош жилятма – жюреги къардан тазад.

Атны, – деди нарт Сосурукъ, – жарлылыгъын эр алыр,
Къызны, – деди нарт Сосурукъ, – жарлылыгъын ким алыр?

Нарт Рачыкъау ол сёзледен сора бурулду артха,
Женгил жетди той арбазгъа, къамчи тийирип атха.

Ачы Тилли аман Шырдан ачыуундан къыл чайнай,
Аны гылдыу чирик ичи багъыр къазанлай, къайнай:

– Мен ёлейим, – деп къаргъанды, – терслигиме ийилсем,
Кюбюрчекде табылгъандан мен кечимлик тилесем!

Сора, Ачы Тилли Шырдан къалмаз ючюн тутулуп,
Гылдыу кибик жер тюбюне кирип кетди, къутулуп.

Табалмалла эки нарт да Фукдан туугъанны излеп:
Кёл кенгдире эди ол а: «Къарын ауруу, не уа! – деп. –

Къарауашдан туугъан, гынтты этме мени женгерге,
Хыйны-халмаш, хыйля-фитна алыучума жёнгерге!

Сенден кючлю нартланы да къаратханма мен жерге,
Алыкъына кёбюгюзни жухун сугъарма кирге!» –

Эки нарт да, мудах болуп, къайтып келдиле артха.
Асыл Туума-Мерген ханны чирчиги аслан нартха

Сабыр-сабыр сёлешдиле, хошлукъ сала жанына:
– Уой, къой, – делле, – Ачы Тилли кирмейд адам санына.

Кечинеди бу дуньяда, насыпсыздан, жан сюйрей,
Хар кюн сайын бир палахха бир башха хата тюйрей.

Ол кюнледе ариу къызны Рачыкъаугъа бердиле,
Керти жигит нарт улуну киеу сыйын кёрдюле.

Рачыкъау да Усхуртукну тайпасына къошулду,
Аслан кёллю жаш жюреги бир кесекге хош болду.

Тура келип, нарт Рачыкъау тынч жашаудан эрикди,
Къарай кетип, нарт элинде бай къауумгъа кюйюкдю.

Озгъур эди, къара кючге дайым уллу базынып,
Бир затдан да артха турмай, алчылыкъгъа къызынып,

Башлагъанды кенгешледе энди ачыкъ эришип,
Ёз акъылын тюзге санап, уллу-уллу сёлешип.

Айтырыгъын артха салмай, багъа биче хар затха,
Сёз бермейин тебегенди жашха болсун, не къартха.

Озгъур халла келишмейле сыйлыланы элине,
Алай анга тёзедиле, тиймез ючюн кёлюне.

Рачыкъауну сукъланырча эди кючлю-къарыуу,
Жангызлайед хар заманда кёнчекликге барыуу.

Жангыз кеси кете эди тюзге, таугъа, узакъгъа,
Элгенмеди, не къоркъмады тюшерме деп тузакъгъа.

Жол жанларын сакълай эди ёхтемликден эсирген,
Жазыкъсынмай, ала эди сабийни да жесирге.

Башха жерде сата эди ол алтыннга-кюмюшге,
Санай эди аны халал мюлкге, халал юлюшге.

elbars 25.12.2018 18:51:07
Сообщений: 2237
КЮЙСЮЗ ТОТУРБЕКНИ ТУУГЪАНЫ
[URL]
[/URL]


Эй, дуньягъа чыкъмагъанды / аллай субай акъ бийче,
Бойран санлы, къара къашлы, / алтын чачлы, тап бийче.

Акъ-бийчеге бир кюн Шырдан / салып келди къонакъгъа,
Тынгылатды тул къатынны / ётюрюкге, жомакъгъа.

Жангыз тургъан тулну ауур сагъышларын бёлдюрдю,
Акъ-бийчени, дейд, киндиги тюйюлгюнчю кюлдюрдю.

– Алгъаракъда соргъанымы бир салайым эсинге:
Нек тураса бир ариуну илешдирмей кесинге?

Айланаса элден элге, маштагъынгы арытып,
Бир къыз жокъмуд, турур кибик жюрегинги жарытып?

– Уой, къой, – деди Ачы Тилли, – бек кёплени сайладым,
Алай, бийче, бырнак болуп, бир кёп ачыу сынадым.

Аман нартла кеслерине санамайла, кёрмейле,
Къызларын да, мен тилесем, онгсунмайла, бермейле. –

Жан аурутуп, бийче анга берди бир къарауашын,
Шырдан аны алып кетди, ёхтем кётюрюп башын.

Къырс-Къалада къалды бийче, къабакъларын бегитип,
Жиляй-жиляй жастыкъларын, тёшеклерин жибитип:

– Ай, жюрегим къыйынлыкъдан къалай бла солусун,
Эки тенгиз арасында менден жарлы ким болсун?

Нарт Ёрюзмек Къызыл Фукну бий хатерин кёрмеди,
Жашларымы ит Сосурукъ бирин сау жибермеди.

Энди неммен къоркъурукъду тауну, тюзню да нарты?
Уой, Аламан, боллукъмуду къыйынлыгъымы арты?! –

Ма ол кече бир сейир тюш кёрдю бийче, таянып:
Сары жулдуз келе эди, ызы да алтын жанып.

Жулдуз, уча келип, къонду Акъ-бийчени жанына,
Нюр жарыгъы, суу юзмезге кибик, сингди санына.

Жанын, санын жукъ къыйнамай, бек рахат ётдю кече,
Уяннганлай, терезесин ачып къойду Акъ-бийче.

Нек эсе да, къайгъылары, бушуулары чачылды,
Олтургъанлай, бут жаланы чууакъ кёкге ачылды.

Кёкден къарап, салымчыла ол ариуну кёрдюле,
Салымчыла Акъ-бийчеге сукълангандан ёлдюле.

Экиси да, кёгюрчюнле болуп, кёкден эндиле,
Къонуп тобукъ жаланына, ала гур-гур этдиле.

Ол сылады башчыкъларын, асыу болуп кёлюне,
Бири учду, бирси аны къарап къалды кёзюне.

Ариу бийче, мыккыл болуп, терен жукъугъа кетди,
Салымчы да, сыфатына кирип, эрлигин этди.

Салымчы уа кимед десенг, салымчы уа, эм аман
Жекле, жинле таматасы – жан алыучу Аламан.

Бир заманда ариу бийче, жукъусундан уянды,
Субай саны сылыт[i] болуп, къуу жастыкъгъа таянды.

Сора, дейди, тёгерекге бу хапар ауаз болду:
Ариу бийче салымчыдан, дейд, айлы – бууаз болду.

Тогъуз ай да, кюн да озуп, бир насыплы танг атды:
Ариу бийче бир тамаша, бир жюйрюк жашчыкъ тапды.

Къарауашла аначылыкъ эте, балачыкъ хыны
Силкинди да, хаман къачды, къолларындан ычхынып.

Аны кёрген сабийчикле, къоркъуп, хахай этдиле,
Къарауашла кючден тутуп, кючден алып кетдиле.

Сыйлы айда тууду да ол, Тотурбек болду аты,
Бир тайчыкъ да тууду ол кюн – Тотурну жинли аты.

Ол тайчыкъны жек жыйыннга берип, бийче тиледи:
– Уланыма жарар кибик тулпар этигиз! – деди.

Жашчыгъыны жумушуна ол кеси къарай эди.
Суу, Жел, От да тейриледен тилеги былай эди:

– Жал барама аллыгъызда, жерге ийип башымы:
Къылыч кесмез, садакъ ётмез алп этигиз жашымы.

Жети тауну нартлары да титирерча батырдан,
Этигиз шо элгенирча кесинден къой – атындан! –

Бийче жети таудан жети суу бла баласыны
Аузун жуууп, бютюн да сакъ болду бек къаласына.

Салды артыкъ къалауурла, жашчыгъына къоркъгъандан…
Ол ёсдю да, халкъ тарыгъып, тыкъсып башлады андан.

Кимни тюе, кимге кюле, кимни жугъун сыйыра,
«Тохта» деген болса, башын доммай кибик къайыра.

Кючлю эди: ол лыхтынны билегине чулгъады,
Терекни да, тартып алып, таякъныча булгъады.

Сабийлей да, жетген жашлай, уллу эди тёбеси,
Хар оюнда сюе эди алчы болургъа кеси.

Сюйюучеди баргъан атны, чабып, женгил озаргъа.
Дайым къолу жетген затны – къурутургъа, бузаргъа.

Ол зорлукъгъа, эс жыяр деп, элчиле кёп тёздюле,
Ахырында къылыкъсыздан арыдыла, бездиле.

Чал элменнге келип ала: – Сени салдыкъ башчыгъа,
Нек этмейсе, – делле, – бир жукъ бу тыйгъысыз жашчыкъгъа?!

Туура онюч жылы жетмей, ол эл бла ойнайды,
Сабийлени къой, къызланы, къартланы да къыйнайды.

Тюзелмесе, этерикбиз энди башха оюмла.
Уллу болса, кёргюзтмезми бизге тюрлю оюнла?! –

Сора элмен, ол жашчыкъны табып, ариу сёлешди,
Намыс-сыйдан хапар айтып, уялтыргъа кюрешди.

Аны сёзю бир милдеу да болмай, кетди хауагъа.
Тотурбийни хатасындан сау эл къалды къаугъагъа.



ОНГУЛЕЗНИ ЭРГЕ БАРГЪАНЫ


Кериуан жол Къырс-Къаланы / юсю бла ётгенди,
Акъ-бийчени эслилиги / андан хайыр этгенди.

Саудачылакъ – сатыу-алыу / даражасын кётюргенд,
Патчахла да сукъланырча / уллу байлыкъ келтиргенд.

Саудюгерле келе элле минип араб атлагъа,
Узакълагъа жете эди бийчени айбатлыгъы.

Онгулезни айтсала уа, аууз суулары келе, –
Бий улула, хан улула аны кёрюрге ёле.

Басил хангуш Рум къайсарны туудукъларындан эди,
Алламели хангошаны жууукъларындан эди.

Онгулезни ариулугъу аны да тынгын алды,
Хайран болуп кетер кибик, хангуш тентиреп къалды.

Жангы къайсар халын кёрюп, келечиле ийгенди,
Онгулезни келин этип махтаныргъа сюйгенди.

Келечиле Акъ-бийчени элине жетгендиле,
Баш да уруп, анга сыйлы саугъала этгендиле.

Келечиле, ариу гоша, дейд, отоугъа киргенлей,
Жюрек ауруу тапхандыла Онгулезни кёргенлей,

Румдан келген келечиле, жумушларын унутуп,
Тебрейдиле ариуканы жюрегине жол тутуп.

Керек болса ариу бийче ала биледи къонакъ.
Келечиле ашай-иче, сёлешедиле омакъ.

Жут кёзлерин алалмайын Онгулезни санындан,
Хар бири да юлюш этед жюрегинден, жанындан.

Онгулез да, аны эслеп кукалана, ышарад,
Жана тургъан жюреклерин, шыхыр отлай, ышырад.

Къызны тилей Румдан келген жыйын хайран болады,
Акъ-бийче уа, хыны къарап, жерлерине салады.

– Рум къайсардан келечиле, неди, – дейд, – бу халыгъыз?
Хан къызымы тилер кибик жокъду бир амалыгъыз!

Хан улула тюйюлсюз сиз, не патчах уланлары,
Къайсар билсе… – дегенлейин, къуругъанды жанлары.

Акъылларын башларына жыйгъандыла олсагъат:
– Бу ариулукъ шашдыргъанды, Акъ-бийче, Тейри шагъат.

Баш урабыз этегинге, бийче, тобагъа къайтып,
Жойма бизни, Рум къайсаргъа бу халыбызны айтып.

Не айтсанг да ол мардады, бойнубуз къылдан инчге.
Уой, кеч бизни, ариу бийче,– не этдирмейди ичги? –

Келечиле – уллу бийле, байла, дейд, баш урдула,
Бийче аузун жабар ючюн, алтынла жаудурдула.

Алай этип, Акъ-бийчени бек къууандыргъандыла,
Сёз тауусуп, жоргъаларын Рум таба бургъандыла.

Бир ауукъдан Басил кеси аскер бла келгенди,
Керти ариу ким болгъанын Онгулезде билгенди.

Ол журтлада жюрюмеген тюрлю-тюрлю тамаша
Затла алып келген элле, халкъ кёрюрге талаша.

Уллу къалын келген эди Акъ-бийчени юйюне,
Алтын-кюмюш бла бирге кёп умут да – кёлюне.

Тотурбий да ёсген эди, кем болмайын къарыудан,
Тоймай эди кир ишинден – кёнчекликге барыудан.

Мине эди жер тюбюнде асыралгъан атына,
Бек чырайлы эди къарап турурча сыфатына.

Сауутланып чыкъса уа ол, – къоркъутур кибик болуп,
Белибауу алтын-кюмюш мет белгиледен толуп.

Биргесине жюрюй эди, сайлап жыйгъан жыйыны,
Ашай эди тёгерекде болгъан халкъны къыйынын.

Акъ-бийче уа тура эди, Тотурбекге къууанып,
Бара эди хар иши да тамам болуп, къуралып.

Къырс-Къалада чиллелеге, дарийлеге чулгъанып,
Бютюн озду, Рум къайсарны деу аскер кючюн танып.





[i] Сылыт – кючю, къарыуу кетген; утомленный изнуренный.
Изменено: elbars - 25.12.2018 18:52:45
elbars 26.12.2018 17:47:52
Сообщений: 2237

1 0

О Н Т О Г Ъ У З У Н Ч У К Е С Е Г И

НАРТ АЛАУГАН БЛА ЗИНЗИУАР

АЛАУГАН БЛА МАТЧАЛЫУ


Эй-ра, нарт улулары да – / ой-ра, Тейри къуллары,
Эй-ра, нарт балалары да – / ой-ра, эл багъалары.

Къара тюлкю териденди / кёрпе тон жагъалары,
Темирчи Алтын Дебет а – / аланы агъалары.

Нарт Дебетни онтогъузед тулпар туугъан уланы,
Таматасы къая санлы Алауганед быланы.

Алп батырны жаууруну къулачдан аслам эди,
Тулпар доммай уугъа барса, таза да аслан эди.

Къойланыча бутларындан, дейди, сермеп тутханды,
Демлешселе, харраланы онусун да утханды.

Тогъуз башлы сарыуекге, тутуп, энин салгъанды,
Сайлап-сайлап тогъуз кере ариу къатын алгъанды.

Акъ-бийчеден сора анга чыдаялмады къатын.
Нарт аладан айырылды сабийисизлик амалтын.

Нарт Алауган кесича деу бир тиширыу тапмайды,
Деу болмагъан тиширыуну эр кючю чыдатмайды.

Батыр аны ачыуундан мугур болуп барады,
Тохтамайын жортууулгъа андан жюрюп турады.

«Уллу Тейри бала берсин, – дей эди халкъы тилеп,
Нарт Алауган ёлюп кетсе башчы ким боллукъду», – деп.

«Не этербиз, – дей эдиле, – батып кетсе кюнюбюз.
Халкъы ючюн Алауганлай сюелликди кимибиз?»

Нарт анасы Матчалыуну кюню чарсха ушайды,
Къартха къалып къалады деп, кюйюп-бишип жашайды:

«Чирчиксизди тунгуч балам, мынга къалай этейим,
Жашым къатын алыр кибик, уой, къалай тюзетейим?».

Алауганга ол бир тенгин, ичин бил деп, ийгенди,
Жюрегинде не болгъанын ол билирге сюйгенди.

Нарт шуёху Алауганнга хапар биле барады:
Хапар-ушакъ бола кетип, нартха былай сорады:

– Къатын алыр къайгъынг жокъмуд, акъ сакъалынгы сылай.
Халкъынг тыкъсый, ананг жиляй, нек тураса сен былай?

– Уой, къой, – деди Алауган а, эсине да алмады, –
Юйдегили болур ючюн нарт Алауган къалмады.

Антлы тенгим, энди къайгъым жортууулду, дертди, жол.
Нартны жаудан къоруулагъан – мени ишим олду, ол!

Эмегенле, сарыуекле гунч болсала сюеме,
Амал, мадар табалмайын, ачыу отда кюеме. –

Нарт шуёху мудах бетли Матчалыугъа къайтады,
Алауганны хар сёзюн да, бурдурмайын, айтады.

Башха мадар излей кетип, нарт анасы тапханды,
Ашыкъ жыя, юйден юйге ол умутлу чапханды.

Ашыкъланы къурум бла ариу бояп жайгъанды,
Жашчыкъланы бир къауумун ол юйюне жыйгъанды.

Бирер ашыкъ къап бергенди, тойдуруп, балалагъа,
Сонгура былай айтханды нарт анасы алагъа:

– Бусагъатдан, гюргюлешип[i], сиз ныгъышха жетигиз,
Ашыкъ ойнай, даулаш болуп, мен айтханча этигиз:

«Ашыкъланы къытмай алгъан эсем, антсыз болайым,
Алауганча жашдан къартха къатынсызлай къалайым!»

Жанчыкъларым, айтханымча, алай айтып ойнагъыз,
Алауганны эки ёхтем жюрегин да къыйнагъыз.

Биригизге къалмай кёлек, кёнчек тигип берирмен,
Балаларым, туудукъларым кибик татлы кёрюрмен!»

Ашап, тоюп, нарт жашчыкъла ныгъышха къууулдула,
Къызынышып, ашыкъ ойнай, дауур-даулаш болдула.

Нарт Алауган жашчыкълагъа ышара, къарап турду:
Бир чырпачыкъ «жугъутурну» чабырына букъдурду.

– Ашыгъынгы мен урлагъан эсем, антсыз болайым,
Алауганча жашдан къартха къатынсызлай къалайым! –

Алай айтып нарт уланчыкъ, Тейри бла къаргъанды.
Алауган а абзырады, жюреги кюйдю-жанды:

«Уой, эшигим жабылгъан да, уой-уой отум ёчюлген,
Андан эсе иги эди ит кибик сыйсыз ёлген!

Сабийле да бедиш этер кюн келгенди башыма,
Тейри шагъат: къатын тапмай, аякъ басмам ташыма!». –

Нарт тюзюнлей нарт обуру – Алфаберге баргъанды:
– Къатын къайсы элден алсам керекди? – деп соргъанды.

– Уой, нарт балам, – дегенди ол, – уллу къыйналлыкъса сен,
Нарт къыз бла жокъ жазыуунг, эмеген аллыкъса сен.

Эмеген къыз санга чынты алп тулпар бала табар,
Нарт Алауган, олду санга билирге керек хапар.

– Бойранкъыздан сора къалай алыр эдим эмеген,
Хатасындан Нарт Эл ачып, азмы уялгъанма мен?!

– Бойран бийче адам этин ашагъанладан эди,
Аны ючюн эмегеннге саналгъанладан эди.

Бу аллыгъынг – гондайланы, сылыкъланы чынтысы,
Къаланы да алашады ол диммогъа чырдысы.[ii]

– Мен антымы хантым бла ашап, эмеген къаннга
Бир боялдым, атам Дебет экинчи кечмез манга.

Мени туугъан балаларым, ана къанлары женгип,
Кёп турдула халкъны тонап, ёлтюрюп, сатып, жегип.

Эмегенден туугъан бала анасына ушар да,
Биягъы мен ёнглерме, – урлап, тонап жашар да!

– Аны ючюн сен жарсыма, не да тап боллукъду, – дейд. –
Дууа этсем, аны саны нарт къанындан толлукъду, – дейд.

Нарт Алауган разы болмай къуртха айтхан кюйюне,
Ичинден ачыу этгенди, жарсып келе юйюне:

«Менича нарт къалай алыр эди эмеген къатын?
Угъай, тейри, ол эсе да созулгъан сары алтын!

Алфаберни сёзю, айхай, керти бола келгенди,
Алай бу жол жангылгъанды, тейри, ол да!» – дегенди.

Нарт Алауган жер тюбюнде ат оруннга баргъанды,
Учхан, жюзген Гемудагъа, дейди, иер салгъанды.

Деу нарт сауут-сабаларын биргесине алгъанды,
Узакъ жолда бир жукъдан да апчымазча болгъанды.

Нарт Алауган, эрттен бла гюрбежиге жетгенди,
Атасына – нарт Дебетге – ол сапариш этгенди:

– Атам, манга бир жараулу сырпын ишлеп берсенг а,
Беш пуд тартхан бир аламат ахшы жилтек[iii] этсенг а! –

Нарт Алауган андан юйге анасына ашыкъгъанд,
Нарт анасы тунгуч жашын насып жорай, ашыргъанд.

Нарт Алауган Гемуданы гюрбежиге бургъанды,
Ол заманга къылкъыяры хазыр болуп тургъанды.

Дебет этген къылкъыярын уланына бергенди.
Алауган а гюрбежиде тёшню сермеп кёргенди.

Жилтин чача, бугъа тенгли тёш эки болуп къалгъанд,
Жилтеги да къая чачып, анга да разы болгъанд.

Ант этгенди: – Гемуданы къурч наллары ашалып
Бошалгъынчы айланырма, келирме келин алып.

Неда мен бир аман жерде бир аманла ёлюрме,
Неда, атам, айтханымча, клин алып келирме!





[i] Гюргюлеш – чабыш.


[ii] Чырды – юйню ич башы


[iii] Жилтек – чонкур, палица.
mur 27.12.2018 02:53:52
Сообщений: 615
elbars,, машаЛла! алан сау къаллыкъ бек иги иш этесе! Интернетде сау кибтабны къйдан кёчюрюрге боллукъду?
elbars 27.12.2018 12:44:48
Сообщений: 2237
mur, сау бол. Алыкъа эпосну редактурасын бошамагъанма. Аны жарымына энди жете келеме. Этген-этгеними басмалай барама да, мартны аягъына басмалап бошар акъылым барды. Ары дери сакъларгъа тюшерикди. Аллахха минг шукур, муну быллай бир адам окъурукъду деп турмай эдим. Ана тилин багъалагъанла халкъыбызда алыкъа бардыла. Тилибизни сакъларгъа, анга сюймекликни ёсдюрюрге, тин байлыгъыбыз бла ёхтемленирге быллай затларыбыз себепллик этерик эдиле, халкъгъа кенг къалай жаяйыкъ ансы? Алгъыш биргеди
elbars 27.12.2018 20:10:34
Сообщений: 2237

1 0

АЛАУГАННЫ ЖОЛОУЧУЛУГЪУ


Бара-бара, нарт журтланы бир элине киргенди,
Къонакълыкъда уллу хурмет, уллу сый да кёргенди.

Бир кюн жашла уугъа барыр оноу-кенгеш этелле,
Къыбылада бир талагъа – кеч къонушха жетелле.

Атлары уа бирча жоргъа, бирча ариу къоланла,
Эрттен бла, боран этип барадыла уланла.

Эй-хой, ала кийик аулай, дейди, узакъ кетдиле,
Бир заманда бир къамишли кёл жагъагъа жетдиле.

Эгерлерин къамишлеге бошлап, къарап турдула,
Уой бир къара тюлкюню, дейд, къамишден сууурдула.

Нарт улула жаяларын мычымайын тартдыла,
Бизден жютю садакъларын, марап, бирча атдыла.

Ёлтюрелле ол тюлкюню, къолларына алалла,
Сора ала уллу даугъа, даулашлагъа къалалла.

Шырдан: – Мени огъум тийип, тюлкю андан ёлгенди! –
Деп къычыра, юслерине нарт Алауган келгенди:

– Былай ётюп баргъанымлай, – дейди, – къайгъы этгенме,
Халгизни жаратмайын, андан жортуп жетгенме.

Эй, жаманла, бу тюлкюню сиз не деп ёлтюрдюгюз,
Аны башха жаныуарча, эссизле, нек кёрдюгюз?

Эй, сени уа харамлыкъда кетип барад ёмюрюнг,
Эл алдагъан Ачы Тилли, тюлкюню нек ёлтюрдюнг?!

Къара тюлкю болгъан жерде халкъ жарлылыкъ кёрмейди,
Кёл сындыргъан жаланнгачлыкъ бла ачлыкъ кирмейди.

Къара тюлкю болгъан жерде берекет къурумайды,
Элде не къарт, не жаш адам, не сабий аурумайды.

Уллу Юйде тагъарсыз! – деп, сёзюн къаты салгъанды…
Элден элге жол къыдыра, эрикгенди, талгъанды.

Деу Алауган кеси кибик деу къатын табалмайды.
Деу болмагъан къыз мазаллы Алауганнга бармадйды.

Ахырында таза безип, тюнгюлгенди: – Болмайды,
Манга чыдар къатын табар муратым, уой, толмайды.

Къадар жокъда, жукъ эталмаз, жерге насыпсыз туугъан! –
Артха къайтыр сагъыш этип, тохтагъанды Алауган.

Къайтырыкъ да болур эди, кёлю сынып, тюнгюлюп,
Башлагъанды, дейди, сора Алауган ачы кюлюп.

Алфаберни айтхан сёзю тюшген эди эсине.
Эмеген элге кетгенди, къатын излей кесине.


АЛАУГАН БЛА ЭМЕГЕН КЪАТЫН

Къымылдагъан тёбе кёрюп тохтатханды нарт атын,
Ол а, дейди, тёбе тюйюл, – бир деу эмеген къатын.

Не боллугъун кёрейим деп, батыр жууукъ барады,
Не этерин билмегенлей ол бир кесек турады.

Эмегенни къарын жауу, бууум-бууум, салынып,
Бир жапысыз эди, ким да кетер кибик алынып.

Эмчеклери кенг сыртына, гыбытлача, атылып.
Басхан жери бара эди чунгур болуп, батылып.

Илкич тенгли ийнеге ол жассы жантау суууруп,
Жамай тура эди жерни, тобукъларына туруп.

Дубур киндигине дери салынып шыты эрни
Ол тутдура тура эди жыртыкъ терисин жерни.

Нартны сезип, бурулгъанды – жангыз кёзю жылтырай,
Сёлешгенди, ауазындан тау, къая да къалтырай:

– Эй, нарт улу, бу жерлеге ажашыпмы келесе?!
Нартла къанлы жауларыбыз болгъанларын билесе!

– Хау, билеме. Жау болсакъ да келгенме къатын излей,
Эмегенле бла жууукъ болсам иги эди дей.

– Сизге уллу ышанмайма, кёп затха шагъат болуп,
Алгъын сюрюу-сюрюу эдик, тау, ёзен бизден толуп.
elbars 27.12.2018 20:12:42
Сообщений: 2237

1 0

Жауун жаууп, элибизни уллу суула жуудула.
Халкъыбыздан азы къалып, кёп палахла туудула.

Азлыгъыбыз кёл этдирип, бизге сюнгю бурасыз,
Гунч этерге кюрешгенлей, урушханлай турасыз!

– Жер, Кёк, Суу да тейрилени арам-шагъат этип мен,
Ант этеме Тейри бла, эси уллу эмеген,

Биригизге харам ниет, душманлыкъ да тутмайма,
Мен ант этсем, бир заманда антымы унутмайма!

– Алай эсе, эрге барлыкъ эки ариу къызым бар,
Къарагъанны кёзю кюннге бакъгъанча, алай къамар.

Субай санлы, инжи тишли, къамчи белли жулдузла.
Жерде угъай, кёкде да жокъ алача ариу къызла!

Ингир ала юйге барсакъ, сен аланы кёрюрсе,
Хыйсап этип, бичим этип, жууабынгы берирсе.
elbars 28.12.2018 17:44:01
Сообщений: 2237

1 0

АЛАУГАННЫ КЪАЛЫНЫ


Экиси да, ингир ала / дорбуннга баралла,
Кенг арбазда тюклю къызла / иш эте туралла.

Ичлеринде ат чабарча / элекле элейле,
Къар жаугъанча, тегенеге / акъ ун себелейле.

Деу къызланы аталары нарт къандан болгъанды,
Эки къызы адам сыфат ма андан алгъанды.

Ёшюнлери – гыбытланы быкъыгъа асханча,
Къарынлары – сыра бишген онкъулакъ къазанча,

Беллерини базыкълыгъы, уой, антау гебенча,
Бууун-бууун бутлары уа – габулу эменча:

– Ас мус ийис, адам ийис! – деп хыны къобалла, –
Бир татыулу аш ашайыкъ! – деп, нартха чабалла.

Аналары юслерине, от болуп жанады,
Доммай кибик ёкюргени таш-агъач жарады:

– Кёзюгюзден къан тамарыкъ, бу нарт киеулюкдю,
Экигизден биригизге, – дейд, – рысхы да тюкдю.

Сыфатлы да, сюйдюмлю да, бал татлы, субай да
Къызчыкъларым, кесигизни ушатыгъыз, хайда! –

Къубула да, иймене да, кёзлерин ийелле,
Эришелле хаман: эрге барыргъа сюелле.

Сора харип Алауганны ол жууукъ этгенди:
Уллу, терен дорбунуна сыйларгъа элтгенди.

Анда, къызыл сарыуекча, от отун чайнайды,
Дорбунну тюз ортасында деу къазан къайнайды.

– Къазанны ким тюшюреди? – деп батыр сорады:
– Да жашларым! – деп эмеген эрши ышарады. –

Уудан къайтыр заманлары, нарт улу, болады. –
Алп Алауган эт къазанны отдан тынч алады.

– Уой, жашла келе туралла, букъдурайым ансы,
Сора турмай, ёлтюрюрле: сен нартлы уланса. –

Бир заманда аны эри – Кючсадакъ келеди,
Бир кийик да, бир турукъ да кётюрюп киреди.

Биргесине келгенле уа мазаллы жашлалла,
Жангыз кёзлю, къызыл тюклю бир къутукъбашлалла.

– Адам ийис, эй, ас ийис! – деп нартны излейле,
Биз болмайын бу къазанны ким алгъанды?! – дейле.

– Буду! – дейди, алларына нарт улун сюейди. –
Бу нарт улу бизге киеу болургъа сюеди. –

Бишген этни таш къангагъа гузаба жаялла,
Кёз къагъаргъа деу доммайдан сюекле къоялла.

Аланы да, зыраф этмей, къызлагъа аталла,
Деу къызла уа чыкъар-чукъур этдирип жуталла.

Сора деуле аналары хапаргъа къайтады,
Нарт къонакъгъа – Алауганнга – ол былай атады:

– Къызларымы ким да сюер ышанлары барды,
Бу эрширек – ишчи къызым, аты Зинзиуарды.

Экинчиси Кюнтиякъды, ол кемсиз ариуду,
Экисинден сайлагъанынг жанынга асыуду.

«Эй, ариуну аурууу кёп, – деп, батыр ойлайды, –
Ариуланы кёре келдим», – деп, бирсин сайлайды.

Кючсадакъ айтады сора: – Къалыныбыз ючдю.
Юч болса да, уой, нарт улу, этерге уа кючдю.

Уой, нарт улу, харам, халал демейин ашайбыз,
Къарныбызны тойдуралмай, амалсыз жашайбыз, –

Дегени да юч деу къазан кётюрюп келгенди, –
Ючюсюн да кийик этден тыкъ толтур! – дегенди.

Нарт Алауган, атха минип, жаясын къургъанды,
Эки кюннге, эки къазан, хайт деп, толтургъанды.

Къазанланы ючюнчюсю жартыракъ къалады,
Ол Зинзиуар дегенлери кёз багъып болады.

Алауганны арыгъанын Зинзиуар кёреди:
– Уой, нарт улу, уой, къалынны ким толу береди?

Нарт тукъумунг, ой, шау боллукъ, кючюнгден тыннганса!
Эмеген къыз алама деп ненге базыннганса?!

Терк окъуна сен къазанны суу ташдан толтур да:
«Къалын борчум ма бу болсун!» – де, рахат олтур да.

Нарт Алауган эмеген къыз айтханлай этгенди.
Сора киеу нёгер бла къайтыргъа кетгенди.

elbars 29.12.2018 19:19:11
Сообщений: 2237

1 0

НАРТЛА ЭМЕГЕН СЫЙДА


Нарт Алауган Нартияда / той-сый хапар жайгъанды.
Эки жюзден артыкъ тулпар / киеу нёгер жыйгъанды.

Киеу нёгер ашарыгъын, ичеригин алгъанды,
Сауутланып-сабаланып кючлю жыйын болгъанды.

Зинзиуаргъа чыдар кибик, темир арба ишлетип,
Сегиз къош ат жекгендиле, тебрегендиле кетип.

Арысала алышыргъа анча кючлю ат да бар.
Къарап турад алларына эмеген къыз Зинзууар.

Киеу нёгер эмегенле къанын сууутур ючюн,
Аллындан да гондайланы халек къоркъутур ючюн,

Жюз къулачлы[i] байракълары шууулдагъан къурукъгъа[ii]
Такъгъандыла деу эмеген башла кибик къутукъла.

Узакъ жолну къысха эте, жыйын жорта бергенди,
Ыйыкъдан а эмегенле журтларына киргенди.

Эмегенле сакълап тургъан кенг ёзеннге жетелле,
Эмегенле жюген тутуп, сый, намыс да этелле.

Тогъуз жюз да токъсан къазан ол ёзенде асылып,
Шапалары, жумуш эте, къазанлагъа басынып.

Хар бирине токъсан тогъуз челек суу да ташылып,
Хазар тенгиз тузундан да челегишер къошулуп,

Хар асылгъан къазанда уа ючюшер доммай къайнай,
Эт бишгинчи, тёзалмайын, деу жашла чийлей чайнай.

Ичгилерин кундуш, андыз, кендирашда биширип,
Чыккырларын келтирелле арбаладан тюшюрюп.

Нарт Алауган тулпарлагъа айтхан эди алгъадан,
Сиз къайда да сыра алып ичерсиз деп аладан:

«Андан ичген малхуния[iii], ургъан тели боллукъду,
Тюз жаралы айыу кибик, ол къутуруруп къаллыкъды!».

Нарт улула сыраларын гыбытладан[iv] ичелле,
Деулеге уа бюшгери[v] суу къошуп алай берелле.

Сыра ичген эмегенле, шашып, таугъа къачалла,
Башхалары – уллу дауур, ачы тюйюш ачалла.

Эмегенле нарт жашлагъа: – Демлешейик! – дейдиле. –
Кёрпесленип, гёжефсинип, менсинип тебрейдиле.

– Кючюгюзню кёргюзтюгюз, бизде адет алайды!
Демлешиуню, тёредеча, къонакъ жыйын башлайды.

Нартла тытыр суудан толу гыбытларын алалла,
Бирине да эслетмейин, сырт башына салалла.

Сора бири: – Жашчыкъ, чыкъ да, ма ол сыртны башына,
Тобукъ уруп, ташны къарын жауун тёк, – дейд, – тышына.

Гиртчи жашчыкъ сырт башына кийикча чабып баргъанд.
Ол гыбытха, тобукъ уруп, акъ тытырын чыгъаргъанд.

Эмегенле бары къарап, болгъан ишни кёрелле,
Ол жашчыкъны къарыууна сейир этип ёлелле.

Кёргюзтчюгюз энтда, – дейле, – кюч-къарыу оюн бизге,
Сейир этип сюелебиз тамаша кючюгюзге! –

Нарт жыйынны эм жашлары сыртха чабып кетелле,
Акъ ташланы къолларында уугъан кибик этдиле.

Себелле да арпа унну, жел чачаргъа жарайды,
Эмеген халкъ ол сейирге солуу алмай къарайды.

Сора бири: – Киеулюкню сынап да бир кёрейик! –
Дейди, – къарыууна хурмет, кючюне сый берейик! –

Нарт Алауган деу терекни эрлей къобарып алгъанд,
Чий чыбыкъны кибик бюгюн, анга къыл аркъан салгъанд.

Садакъ этип субай назны деу нарт кёкге ийгенди,
Окъ, гюрюлдей, учуп барып, бир жулдузгъа тийгенди.

Жулдуз жерге, зынгырдагъан таууш этип, тюшгенди.
Жети кёкден келип жети къаты жерни тешгенди.

Эмегенле Алаунгандан хыйсапсыз къоркъгъандыла,
Сыртларындан тер суулары, шорхалап, саркъгъандыла.

Зинзиуарны ашырыргъа ашыгъыш болгъандыла,
Юсюне да буу териден бир тон къаплагъандыла.

Кендирашдан,[vi] узунлугъу жюз бла жарым къары
Болгъан жаулукъ къысхандыла эмеген жууукълары.

Эки къулакъ сыргъасы да – эки жугъутур мюйюз.
Жолда жумушакъ барырча эмеген жюнден – кийиз.

Агъач чипиллятлары[vii] – эки уллу терекден,
Баймакъ башмакълары да – эки доммай териден.

Кийдирдиле, билезикди деп эки доммакъ тогъай,
Ичи бла тай ётеред, тейри, гылыучукъ угъай.

– Къызчыгъымы, – деди къатын, – эркелетип тутарсыз,
Аллына да хар кюн сайын бирер тана атарсыз.



[i] Къулач – эки жанына керилген къол узунлугъу.
[ii] Къурукъ (былайда) – байракъ тагъылгъан узун таякъ.
[iii] Малхуния – сылхыр.
[iv] Гыбыт – ууакъ малны терисин чындай сыдырып, андан суусун тутаргъа этилген зат.
[v] Бюшгери – азалия.
[vi] Кендираш, кендир – къауралы битим, ханс, конопля.
[vii] Чипиллятла – гитче шинтик маталлы ишленнген агъач къаплауучла.
Изменено: elbars - 29.12.2018 19:21:35
elbars 30.12.2018 16:36:41
Сообщений: 2237

1 0

АЛАУГАН БЛА ЗИНЗИУАР


Темир арбагъа сегиз / къауум тарпан жегелле,
Келинлерин миндире, / тер сууларын тёгелле.

Чархлары жерге батып, арба тепмей тохтайды,
Киеу нёгер келинни деу анасын махтайды.

Алауган ат юсюнден Зинзиуарны алады,
Гемудасыны бели жерге жетип къалады.

Къурч иерини темир айыллары юзюлюп,
Киеу нёгер къарайды бу сейирге, тизилип.

– Ай, жараусуз нартла уа! – дейди эмеген къатын, –
Сиз бедишлик боласыз, бир бош айыл амалтын.

Тал къабукъчукъла кибик, была нелле?! – деп кюлед,
Тери бла тышланнган юч сынжыр алып келед.

Зинзиуарны Алауган олтуртады арбагъа.
Тартып, жолгъа чыгъарад тийре сейирге багъа[i].

Арлакъ кетип алайдан, жыйын жортуп тебирейди,
– Маржа, бир тохтагъыз! – деп, къыз арбадан тилейди. –

Ой мен, башым къуругъан, энди кёре турама:
Урчугъуму юйюмде къоюп кетип барама.

Нарт Алауган ызына барыр кибик болгъанды,
Ол урчукъну узалып жерден кючден алгъанды.

Урчукъ сабы – акътерек томуроу, башы тирмен
Ташдан да уллу эди, ийнанмаз кибик кёрген.

Кёп кечиуден, ауушдан чырмалмайын ётелле,
Бара-кете, Минги тау тийресине жетелле.

Оналты да жегилген атлары ырмах болуп:
- Эй, тохтагъыз! – деди нарт, – бир эс табайыкъ, солуп. –

Атланы да къырасыз, келинни тюшюрюгюз, –
Барсын жаяу, элге да тизилишип киригиз!

Ат солутуп талада, жыйын элге киреди,
Тюберге келе тургъан жарыкъ халкъны кёреди.

Жашла сыбызгъы согъуп, къапатейге[ii] баралла.
Къызла уа жырлай, бирер гюлче[iii] алып келелле.

Халкъ басынып келинге кёз атаргъа сюеди.
Кёргенлей а, элгенип, бек жарсыйды, кюеди.

Угучукълары тюшген сабийле уа: – Ой нечик
Эрши затды, – дейдиле, – Аликланы келинчик?

Деу а: – Бусагъат тутуп жиликлеча жутарма, –
Дейди, – этлеригизден тоюп, рахат жукъларма! –

Ол элге тиши айыу кибик бир шор[iv] къарайды,
Къызыл, гызма[v] чачларын къолу бла тарайды.

Нарт элге мынга дери бир эмеген кирмегенд,
Ары дери бир улан эмеген келтирмегенд.

Алауганны къатыны, юйге томала[vi] барып,
Имбашы бла эшик жанын алад къобарып.

Эмеген къызны келин отоугъа кийирдиле,
Тау адетден, намысдан анга хапар бердиле.

Эмеген къыз нартлагъа къубулургъа кюрешгенд,
Къызла бла жашлагъа сантла-мантла сёлешгенд.

Ач болуп башлагъанлай барысын да жутханды,
Зат да этмеген кибик, кесин сабыр тутханды.

Отоудан къызла, жашла чыгъалла деп, сакълайла,
Чыкъмайды да бири да, аналары жокълайла.

– Артынг бла къурурукъ, ой сен аман къарт гырайт!
Къайда къызым? – дейд бири, бири уа жашын сурайд. –

Эй, мынга элни, халкъны тауусдуруп къояса,
Нек тураса сирелип, – нарт халкъынгы жояса! –

Нарт Алауган, жилтегин алып, элни къаратып,
Тюе кирди къатынын, кесеу кибик къаралтып.

Ургъаны сайын аны тот кёзю от чагъады,
Аузундан не къыз, не жаш, чартлап-чартлап, чыгъады.

Не медет, ашдан-суудан эмеген тоялмайды,
Эте келген къылыгъын унутуп къоялмайды.

Тура туруп эмеген юч сабийчик ашагъанд,
Нартланы тёзюмлерин ахыры да бошагъанд:

– Къоратмасанг къатынны, бизге болур боллукъду, –
Дейдиле Алауганнга, – элинг хужу къаллыкъды!

Жортуулгъа-зат кетсенг, нарт эллинги улутур,
Къарт да, жаш да къоймай ол, атры бла къурутур.

– Бир сабийчик табармед деп андан сакълайма мен,
Ансы, жанларым, мында кюн турмазед эмеген.

Бир сабийчик тапханлай, къыстарыкъма элине,
Неда аман жоюлур, сырпын тийип белине. –

Энди нарт элчилени бир эди амаллары:
Кече бла эл кёчюп кетди бир узакъ жары.

Элде эмеген бла нарт Алауган къалгъанды,
Биргесине уа эмчек анасы да болгъанды.

Алфабер да – къарт къуртха – элден кетип къалмады.
Эмеген къатын анга, къоркъмай, дейд, тиялмады.


[i] Багъыу – къарау, кёрюу.
[ii] Къапатей – буруннгу тепсеу. Жашла, сыйлы къонакъланы эл къыйырында тюбеп, терсей, юйге дери ашыргъандыла.
[iii] Гюлче – гюл къысым, букет.
[iv] Шор – ач болуу.
[v] Гызма – локон.
[vi] Томала – жантая.
Изменено: elbars - 30.12.2018 16:37:39
elbars 31.12.2018 15:22:30
Сообщений: 2237

1 0

Ж Ы Й Ы Р М А Н Ч Ы К Е С Е Г И

НАРТ КЪАРА-ШАУАЙ БЛА ТУЛПАР ГЕМУДА


КЪАРА-ШАУАЙНЫ ТУУГЪАНЫ


Зинзуар а жыл сайын / юч сабий табып турад,
Алай тапхан-тапханын / эмеген къабып турад.

Алауган жиляйды, дейд, тауну-ташны таралтып,
Эмегенни тюеди, этин-бетин къаралтып.

Дебет улу Алауган тюп болама деп къоркъад,
Кёз жашы сакъалындан тюз жауун суулай саркъад.

Нартны эмчек анасы – Гоммахан Зинзиуаргъа
Былай айтып келеди, сабийчикле тууаргъа:

– Уой, эндиги келинле не уа терк къорасынла,
Адетдеча къозларгъа не хазна жарасынла.

Тёшекде табабыз деп къыйналалла бошуна,
Алгъын а таба элле чыгъып ожакъ башына.

Сени бу айыбынгы кёрмегендиле азла,
Энди сабийлеринги ожакъ тешикден къозла.

Билгич эди Гоммахан, ийнаныр кибик айтханд,
Жут эмеген къатынны аз-мазчыкъла уялтханд.

Бир кесекден къатынны кюченгиси жетгенди,
Эмеген, дейд, Гоммахан айтхан кибик этгенди.

Алфабер а жашыртын юй ичинде къалгъанды,
Сабийчикле тюшгенлей, таугъа алып къачханды.

Гоммахан а юч кючюк салгъан эди алдаргъа.
Жукъ сезгинчи эмеген, санап аны мадаргъа.

Ангылагъанд эмеген кючюклени жутханлай,
Алфаберни ызындан сюргенд тарпан жортханлай.

Рымлы[i] Алфабер къачар аллы юч зат алгъанед:
Къойнуна оймакъ, таракъ, кюзгючюк да салгъанед.

Алфаберни эмеген къуууп къысха жетерге,
Нартны сыйлы къуртхасы тарагъын ата жерге:

– О Тейри, муну темир агъач эт, къутхар! – дегенд,
Ол алай айтханлайын, темир агъач сюелгенд.

Эмеген къатын темир тереклени кемирип,
Дагъы жете башлагъанд ызларындан, жекирип.

– О Тейри, муну кёл эт! – деп атханды кюзгюсюн,
Экичигин букъдургъанд, элталмайын ючюсюн.

Бири къыз эди, бири – жаш эки да баланы,
Ана бёрю орманнга алып къачханд аланы.

Кёлден ётюп эмеген, ызаларындан болгъанды:
– Оймагъымы буз тау эт! – дегени да, толгъанды.

Зинзуарны аягъы тутмай, ызына къайтханд,
Алауганнга, тишлери къыжылдай, былай айтханд:

– Ашарыкъма кёргенлей, мен Алфабер къуртханы! –
Юч къара кючюк эди эмегенни жутханы.

Алфабер а къутулуп къоркъуусуз узакъ жерге,
Жайылгъанды жашчыкъгъа эмчек ана излерге.

Тулпарчыкъны кётюрюп, элден элге баргъанды:
– Ким асрасын бучукъну? – деп кёпледен соргъанды.

Алфабер этген мурат, къарайды да, болмайды.
Эмегенден туугъанны, къоркъуп, киши алмайды.

Сора ол Минги таугъа бурулуп, узакъ кетгенд,
Бузладан, гыйыладан бир къаты бешик этгенд.

Ол баланы пелиуан нарт боллугъун билгенди:
– О Тейрибиз, бу санга аманатды! – дегенди. –

Буз сюммекле эмерча, бешикге алай салгъанд.
Минги тау тулпарчыкъгъа кеси къалауур болгъанд.

Жашчыкъ эмген буз тюйюл. Ол къая сюммеклери –
Жукълагъан сарыуекни сын къатхан эмчеклери.

Алфабер а къайтханды, жокълап башха экисин.
Алагъа уа не мадар, уой, не хадагъа этсин?

Алай обур тапмады ол эгиз балаланы.
Алауган да тохтамай кёп изледи аланы.

– Экичигин, къачалмай, былай къоюп кетгенем,
Бирчиги бла уа мен Минги таугъа ётгенем.

Къатын жетип къалад деп, буз тешикге ийгенем,
Болмай ёзге амалым, тобугъуму тюйгенем. –

Алай айтып къойгъанды Алфабер Алауганнга,
Эмеген сезип къояр деп, билдирмеди анга.

Кёз жашы тама-тама, бушуу этди Алауган,
«Не этейим энди?» – дей, юйге жетди Алауган.

Ол къыл къобузун алып, къылларын сабыр чала,
Мудах макъамла сокъду, нарт жюреги тарала.

Сора Дебетге буту тенгли сынжыр ишлетди,
Зинзиуарны жер тюбю ат оруннга бегитди.

Бёрю уа сабийлени узакъ жерге элтгенди,
Экисин да ёсдюрюп, бир юйюрлю этгенди.

Ма ол эки сабийден, туура адам маталлы
Алмостула туудула – акъбет, тюклю, мазаллы.

Башха алмостуладан къайда эслиледиле,
Сёлешалмасала да, ангылай биледиле.

Сууукъ, жылы демей, жукъ тапсала, ашайдыла.
Адамгъа жууукъ жерде, жашырын жашайдыла.

Нартла алагъа юлюш чыгъаргъанлай туралла,
Юлюшлерин босагъа юслеринде къоялла.

Иги ашха алмосту ариу алгъыш этеди,
Алмостуну алгъышы, къаргъышы да жетеди.

«Тыпырыгъыз Темир-Къазакъ жулдузуча бегисин,
Тейри берсин Апсатыны малларындан игисин!» -

Дей эдиле жаратсала алмостула ашларын,
Кёллерине жетмесе уа – айтдыла къаргъышларын:

«Малларынга мулхардан сора аш-зат болмасын,
Обангда уа топракъдан башха таш-зат болмасын!»

Шайтанланы бёрюле, алмостула кёрелле,
Аны ючюн шайтанла ол жерледен кетелле.

Ала адамгъа заран этерлерин билелле,
Шайтанланы кёрселе, ызларындан сюрелле.

Шайтан къозлай тургъанлай бёрю чабып жетеди,
Ол тапхан балаларын къоймай, алып кетеди.

Сабий жилягъан таууш эштилсе ингир ала,
Тауда бёрю тутханды сора бир шайтан бала.




[i] Рымлы – тунузакъ, билгич, вещий.
Изменено: elbars - 31.12.2018 15:23:36
elbars 01.01.2019 15:19:09
Сообщений: 2237

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА АЛФАБЕР


Нарт сабийни Алфабер / Минги тауда букъдургъанд,
Ёсюп, къарыу алсын деп, / жукъ билдирмейин тургъанд.

Бир кесекден Алфабер тулпарчыкъны жокълайды,
Барса, – алтын кекелли жашчыкъ бузда жукълайды.

Дагъыда бир баргъанда аны кёред олтуруп,
Алфаберге къууана, ол тюбейд ёрге туруп.

Рымлы къаты бёледи аны, ышарып-кюлюп,
Къайтып келсе, баулары тура элле юзюлюп.

Эки ыйыкъдан къуртха садакъ алып келгенди,
Бир кесекден ол жетген жаш боллугъун билгенди.

Сора нарт бала кийик уугъа жюрюп башлагъанд,
Ашдан-суудан къыйналмай, буз дорбунда жашагъанд.

Бир жол жашчыкъ тебреди Алфаберни ызындан,
Унамады къуртха уа, къоркъуп деу анасындан:

– Эмеген ананг жутуп къояр, сен элге барсанг,
Тёз, барырса сен кючлю бугъаны бойнун бурсанг.

Алфабер бугъа бла тутушдургъанды аны,
Улан артыкъ къыйналмай хорлагъанды бугъаны.

– Айтхылыкъ нарт боллукъса, этген муратым толуп,
Атынг Алауган улу нарт Къара-Шауай болуп!

Къарыу алгъанлыгъынга, ананг сенден кючлюдю,
Шёндю хорлагъан бугъанг бешли угъай – ючлюдю. –

Мюйюзлеринден тутутп, бешлини да булгъайды,
Жел кётюртюп, бугъаны узакълагъа быргъайды.

Мюйюз шобралары[i] уа къолларында къалады,
Нарт улуну кючюне къуртха разы болады.

– Алыкъа сен къарыулу болуп бошамагъанса,
Атанг – деу Алауганга толу ушамагъанса.

Кеси келир да бери, тулпарлыгъынг танылыр,
Къарыуунга-кючюнге керти багъа салыныр.

Ата жюреги, ийнан, сау болгъанынгы сезер,
Юч ай тёзгенд, энтда да бир кесекчикни тёзер.



КЪАРА-ШАУАЙ БЛА АНАСЫ ЗИНЗИУАР


Умут юзмей Алауган / чыгъады жашын излей,
Къаф таулада айланад / Тейриден насып тилей.

Къыйын жолунда жауун, жабалакъ да жаугъанды,
Алауган, жюрюй кетип, Тау Артына аугъанды,

Сейир эте эдиле андагъыла атына,
Адам кёзю къарарча ариу да сыфатына.

– Кимсе сен, – деп соралла, – нек жангызса кесинг да? –
Кел, – дейдиле, – къонакъ бол, абрек адам эсенг да.

– Нарт темирчи Дебетни мен тамата жашыма,
Аликлары тукъумну – бир тайпаны башыма. –

Аналаны, къызланы жилямукълары агъа,
Нарт Алауган айтханды къыйнлыгъын алагъа.

– Тейрини кючю уллу – сау эсе уа ол бала?
Къонакъгъа болушайыкъ, – дедиле бирден ала.

Жашланы тирилери сауут-саба алалла,
Минги тауну тюбюнде алачыкъла салалла.

Ол къауумдан ючюсю тийрени иги билед,
Буз бугъейден бир мудах сыбызгъы таууш келед.

Сейир эте тауушха сагъайышып келелле,
Бугъейни теренинде бир деу жашны кёрелле.

«Атасы нарт Алауган, анасы уа – эмеген, –
Бир жарлы, бир насыпсыз бир харип уланма мен! –

Дей эди сыбызгъысы, адам тилде тарала:
– Эхе-хей, тулпар табылды! – деп къычырдыла ала.

Жаш, келгенлени кёрюп, терк алгъанды жаясын,
Алауган батыр жетип къучакълагъанд баласын.

Нарт Алауган жашлагъа уллу ыспас этгенди,
Ол заманда жаш тулпар анга былай дегенди:

– Атам, ыспас этесе бюгюн бу уланлагъа,
Беш жылдан а мен да, – дейд, – болушурма алагъа.

– Не болушлукъ? Айтсанг а бизе, пелиуан улан, –
Деп соргъандыла жашла нарт Алауган улудан.

– Беш жылдан жеригизни къысарыкъды къургъакълыкъ,
Суула таркъайып, къуруп, битерик тюйюлдю жукъ.

Тау башлагъа къапланып бир сарыуек жукълайды,
Ол онеки башын да ары-бери булгъайды.

Жукълап тургъанлай да суу ичгенлейин турады,
Суу а аны ичинде бузлап-бузлап барады.

Бузлайды да, ол ичин къотарады чыраннга,
Бир бирде суула азлыкъ этиучюдюле анга.

Буз гыртладан сарыуек жангы чыран къалайды,
Тымсыз жерни аяусуз къуу къургъакълыкъ талайды.

Жукъласа, токъсан эки жыл уянмай турады,
Уянса уа, отларын элге-журтха бурады.

Мен ма ол сарыуекни сютюн ичип ёсгенме,
Алай аны къурутмай жарамазын билгенме.

Махарда, – деди, – манга жилян кюбе этерле,
Тап жараша юсюсме, нарт кёлюме жетерле,

Сауут-сабалы болуп, анга кесим барырма,
Ол онеки башын да къыйпап-къыйпап алырма. –

Алауган къонакълагъа буу учала биширди,
Кёк талада, къууана, къара сыра ичирди.

Ол къыл къобузун согъа, махтады дослукъ жырда,
Сора бек ыспас этип, Тау Артына ашырды.

Нарт улуну къолунда жылтырай бир акъ ташы:
– «Балыкъкёздю», атам бу, – деди табылгъан жашы. –

Хар къуру себеп болур, бу – сыйлы саугъам санга!
Жетмейди къарыусузлукъ муну жалай тургъаннга.

Нарт Алауган жашыны тулпарлыгъын кёргенди,
Сайлатып кюбе, жая, къалкъан, къылыч бергенди.

Сора ол, жашын алып, нарт элине баргъанды,
Алп жашына къууана, биргесине тургъанды.

Бир кюн а ала уугъа сауутсуз чыкъгъандыла,
Кийик аулай агъачда, кёп доммай жыкъгъандыла.

Ашалгъандан къалгъанын Гоммахан къакъ этгенди,
Тегене бла бир эт эмегеннге элтгенди.

Гоммаханны ызындан жаш оруннга киргенди,
Бир эмеген къатынны, чий эт ашай кёргенди.

Уллу аузу ачылып къулакъларына дери,
Ашай эди ол къатын, салынып эмчеклери.

Гызмалары баласла кибик жерге сюйреле,
Жут, огъурсуз къарамы хар тепгеннге тюйреле,

Къабан тишлери жете сакъал тюбюне дери,
Чий терича салынып ол базыкъ эринлери,

Улан, сейирге къалып, атасына барады:
– Атам, ол жут жаныуар неди, ким? – деп сорады.

– Сени туугъан анангды, – дейди алпны атасы, -
Тагъылып турады ол, тиймесин деп хатасы.

Огъурсузду мардасыз, къой, къатына барма сен.
–Угъай, санга бир башха юйдеги табарма мен! –

Сырпынын алып батыр, ат оруннга къайтханды,
Жашны кёрюп эмеген кесин анга атханды.

Сынжырларын къонгуроу зынгырдатханды, дейд,
Бир бош жыжымны кибик, ол юзюп атханды, дейд.

Эмеген жетип жашын булгъап, жерге ургъанды,
Урса – урсун, пелиуан терк окъуна тургъанды.

Сора ол эмегенни хыны сермеп, жыкъгъанды,
Кётюргенди да, жерге къазыкъныча сукъгъанды.

– Къалай этсем сюесе?! – деп соргъанды баласы.
– Къалай сюйсенг да – алай! – деп къойгъанды анасы.

– Балаларынгы окъун аямадынг! – дейди да,
Баш токъмагъын чартлатад, сырпынын силдейди да.





[i] Шобра – мюйюз къап.
elbars 02.01.2019 17:25:35
Сообщений: 2237

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА ОНЕКИ БАШЛЫ САРЫУЕК


Эрттен сайын кюн кёкден / тиеклерин иеди,
Ышара-кюле келе, / жер жылынса сюеди.

Да жашау берген Кюнге адам улу табына,
Кёлю жарып тюбейди – жюрюмейди абына.

Ингирде уа юйюне, ыспас этип, ашыра,
Жашай эдиле алай, берген отун ышыра.

Нартла тургъан жерлени къар, бузлу таула къуршап,
Болгъанды башларында бир деу сарыуек жашап.

Кюн, буз, къар да байлыгъын эритип, суула берди,
Аны ючюннге Кюннге бек уллу эди дерти.

Зарлана эди кёкде тургъанына, кючюне,
Сыфаты да къошулуп бу затланы юсюне.

Сарыуег а онеки башлы, тёрт кёзлю эди,
Узакъ кёрмей эди ол, териси безли эди.

Адамла, жаныуарла Кюнню бек сюйгенлерин
Кётюралмай, азапда ашыраед кюнлерин.

Бир кюн Кюнню сууутуп, буз къалагъа жыяргъа
Сызгъырады да, учуп жетгендиле жилянла.

Биригип, бары да буз къала сюеп тебрейле,
Тауусхунчу бузларын бир тохтамай ишлейле.

Алай Кюнге жетерге кёп керекди къалагъа
Жарыкъ Кюн а, къайгъысыз кюлюмсюред алагъа.

Сарыуек ачыуланып, жерни сууутуп башлай,
Кёзю жетген зат къатып тебреди состар ташлай.

Кёлле, баргъан суула да мияла буз болалла,
Гюлле чагъа тургъанлай къар тюбюнде къалалла.

Сангкъыт орнуна ангкъыт[i] жетип, къырылады мал.
Борандан кёрюнмей жукъ, эл изледи бир амал.

Бу ажалны сарыуек сепгенин биледи халкъ,
Алай ким этсин кесин, жилян жыйынын да талкъ?

Шауай-батыр демлешге тамам хазыр болады,
Жилян кюбесин кийип, ол кюн тиякъ алады.

Кюн тиякъны пелиуан жюрегинде жашырад,
Халкъ, тилек эте, аны къан демлешге ашырад:

– Ийнаныгъыз, – дейди ол, – сарыуекни гунч этип,
Келирме аллыгъызгъа, нарт жашауун тынч этип. –

Анга уллу ышанып, Нарт Эл махтау береди,
Къаст жюрегинде эрлик, базыныулукъ кёреди.

Акъ къаяда акъ къала, боранла бурдум буруп,
Акъ сарыуек чыгъады, акъ къаладан къутуруп.

Нарт улу жигит улан акъ къаягъа чыгъады,
Сарыуекни тёрт кёзю, бутакъ-бутакъ чагъады.

Аны онеки аузу бурдум боранла бюрке,
Эмегенле, харрала, маралла кибик юрке,

Таракъ-таракъ къуйругъу булутланы булгъайды,
Буз гыйыла къобарып, нарт улугъа быргъайды.

Жаш а тутуп аланы артха-артха сызады,
Къутургъан сарыуекни къанын бютюн бузады.

Шауайны да сарыуек, таш этерге кюрешед,
Алай ол кюн тиягъы аны хыйнысын тешед.

Жаш къаяда жюрюрге сабийликден устады,
Сарыуекни кёзюне кюн тиягъын тутады.

Кючюкнюча сынсытып, доммай кибик ёкюртюп,
Кюйдюреди терисин, таудан таугъа секиртип.

Тиягъы, отда темир таякъ кибик, жанады.
Аны бла атларгъа атлаууч да жонады,

Сора батыр тиягъын акъ къалагъа бурады,
Къала, мурдору эрий, чёге, тая барады.

Сонгура къая кибик ол юсюне оюлад.
Акъ сарыуек батырны эрлигинден жоюлад.

Шауай-батыр къаядан сау-саламат энеди,
Ол Жарыкъ Кюнге къарап, ахшы алгъыш этеди.

Ол кезиуде тиякъла артыкъ жарыкъ жандыла,
Нарт Элине учхунла кёкден хаман жаудула.

Аланы нартла жюрек къапларына салдыла,
Бютюн да кючлю, жарыкъ, огъурлу да болдула.






[i] Сангкъыт, ангкъыт – жай къызыула, къыш сууукъла.
elbars 03.01.2019 15:55:50
Сообщений: 2237

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА ГЕМУДА


Ат керекли болгъанды / Къара-Шауай пелиуан,
Анга былай айтханды / нарт атасы Алауган:

Жылкъыбызда жараулу барды беш да тарпаным,
Къайсын жаратсанг да, тут, сениди, жигит таным[i].

Эмиликни юйретип, жайракъ[ii] минип къайтырса,
Жаратханынг, къалгъанынг болса манга айтырса.

Жаш атланы бирин да жаратмайын къайтады,
Алауган халын кёрюп, анга былай айтады:

– Мудах болма, жашым, сен, барды айтхылыкъ атым,
Болмагъанды ёмюрде андан багъалы затым.

Жер тюбюде неда суу тюплеринде жашайды,
Гемуда сени болсун, ол санга бек ушайды.

Жашым, кишилик этсенг, Гемуда атлыкъ этер,
Не узакълагъа да ол, кёп мычымайын, жетер.

Чоюндан туякълары, тор ол, акъмангылай,
Керти нёгеринг болур, айтханынгы ангылай.

Жашым, нарт жашауугъуз, энди бирге боллукъду,
Сен анга антлы болсанг, хар умутунг толлукъду. –

Алай айтып, тулпарын Къара-Шауайгъа берди,
Атха огъурамай жаш, сейирсиннгенин кёрдю.

Къарт, акъсакъ, жабагъылы – жапысы алай эди,
Къулакълары салынып, ол кючден атлай эди.

– Ат тюйюлдю, атам, бу – бош бир салам алаша,
Кесим барайым, къайдад, ол сен айтхан тамаша?

Ачыуланып ат аны башы бла тынч урад,
Жабагъыдан этилген топчукънуча учурад:

– Эй, сен аман, сёгерге, къарайма да, къатыса,
Жер да тутмай аягъынг, сен не тюрлю батырса?! –

Алай айтып Шауайны бек уялтды Гемуда, -
Антлы атлыкъ этерме, жигит, болма сен мудах.

Сюе эсенг, балыкълай, суу тюбюнде жюзейик,
Сюе эсенг а, учуп, кёкден жулдуз юзейик.

Мин да, хайда, табыракъ олтур, жараш иерге,
Жетейик Чегет Тенгиз чайпала тургъан жерге!

Алп Шауай атха минди, сорду да атасына,
Кёз ачса, тура эди келип суу жагъасына.

Сора ат: – Бу тенгизни ол жанын эслеймисе, –
Дейди, – алп батыр, ары ётерге истеймисе?

Шауай бир жукъ айтхынчы, тулпар тенгизге киред,
Балина[iii] кибик жюзе, бийик толкъун этдиред.

Ат тенгиз арасында былай сорад батыргъа:
– Сюемисе ызынга, Нарт Элине къайтыргъа?

– Угъай, – дейди алп, – ёлсем, бу тенгизде ёлюрме,
Неда, эр киши кибик, не боллугъун кёрюрме!

Гемуда, ары ётюп, чыгъад тенгиз жагъагъа,
Сейир-тамаша болад алп чабакъ къанатлагъа.

Эки жанына эки итбалыкъ[iv] къанат битип,
Къуйругъу да – тюз алай, атха къалакълыкъ этип.

Билмей къалай сунаргъа, жаш арсарлы тепчиллейд,
Аты уа: – Мин, хайда, мин, кетерге керекбиз, – дейд.

Жаш атха тогъуз къулач жез къамчисин тартады,
Ат кишнеп, былай айтад: – Урма, айтсанг, мардады.

Гемуда, чаба келип, кёкге учуп чыгъады,
Булутла арасында къуш къанатла къагъады.

Асманда къанат жели булутланы чачады,
Тёбенде уа, жерде уа – тенгиз тюбюн ачады.

Тенгиз ачылгъан жерде алп эки ат кёреди,
Атасы айтхан атла болгъанларын биледи.

Бир затха да къайгъырма, – дейди Гемуда нартха, –
Кёзлеринги къаты къыс, чырт бурулма сен артха. –

Гемуда уа тенгизде желден къаты барады,
Жаш ат кишнеген таууш эшитгенлей турады.

Уллу жылкъы тенгизде тёгерегин алады,
Гемуда бла жагъа тюзге чыгъып къалады.

Бютюн да сейир этди алп, атны бойнун сылап.
– Бисмиллах де, – дейди ат, – кёр жюрюшюмю сынап!

Нарт: «Бисмиллах!» – дегенлей, тюшюп къалды юйюне,
Дуркъу[v] толу жылкъыгъа къарт да, жаш да сюйюне.

Ат айтды: – Кичиу, арыкъ, бош маштакъчыкъ сунарча,
Тюрленирме туурада, болсанг аны унарча.

Сен да алп сыфатынгы анга кёре этерсе,
Элден элге белгисиз зыккыл болуп ётерсе.

Мен санга керек болсам, суу къатында тохтарса,
Жюгеними юч кере зынгырдатып къоярса.

Сен къалайда болсанг да, суудан чартлап чыгъарма,
Жел кётюре чабарма неда къанат къагъарма.

Ана болуп тургъанды суу санга да, манга да,
Жазыуубуз бир болду, къууанайыкъ анга да.

Шек болмагъын: кишилик этсенг, атлыкъ этерме,
Тик таудан, уллу суудан, ёртенден да ётерме.

Ант этеме юсюме башханы миндирмезге,
Башыма жюген салмаз, бир адам сенден ёзге. –

Нарт улу да ант этди: – Мен башха атха минмем,
Къамчи тийирмем санга, ачыуланып, тебинмем! –

Атны айылын жангырт, – дейди Алауган анга, –
Жет да Алтын Дебетге – нарт темирчи аппанга.





[i] Таным – эркелетиу сёз.


[ii] Жайракъ – иерсиз.


[iii] Балина – кит.


[iv] Итбалыкъ – жыртхыч балыкъ, акула.


[v] Дуркъу – мал жыйыучу жер, буруу, загон
elbars 04.01.2019 16:20:02
Сообщений: 2237

1 0

ДЕБЕТ БЛА КЪАРА-ШАУАЙ


Дебет эди жер жюзюнде – / усталаны устасы,
Ол болгъанды бир да къалмай / темирчиле атасы.

Эслеселе ариу, уста ишленнген керек затла:
«Нарт Дебетни къол ызыды!» – дейчю эдиле нартла.

Бош, осал зат кёрселе уа, ала къол силдей элле,
Бюсюреусюз: «Муну Дебет ишлегеед!» – дей элле.

Къара-Шауай атланнганды нарт аппасы Дебетге,
Жетгенди ол Тырмы тауда бир ариу кюнлюм бетге.

Къурум басхан гюрбежиге Шауай кирип барады:
– Кел-кел, балам, не жюрюйсе? – деп нарт Дебет сорады.

Туудугъуну къанын таза этген эди Алфабер,
Кючлю, батыр, сабыр эди, намыслы, чынты да эр.

– Гемудагъа чыдар кибик, эки айыл эталлыкъ
Жалан сенсе, аппа, – дейди, – кёлюме да жеталлыкъ. –

Къара-Шауай салтачыны ишлеуюне багъады,
Бёкем санлы эсе да ол, салта осал къагъады.

– Жашлыгъында атанг салта аламат ура эди,
Бир жетдирсе, ол балтагъа аууз чыгъара эди.

Балам, сен да кёрюрмединг? – деп батыргъа бакъгъанды
Нарт темирчи; алп ышара, алгъа кёрюк басханды.

Салтачы жаш боран кирген суннганды гюрбежиге,
Дебет окъун, кёз ачалмай, жабышхад чигинжиге.

Андан салта бла къызгъан темирни ургъанды, дейд,
Бугъа тенгли тёшню жерге терен батдыргъанды, дейд.

– Ой, гюрбежи оюлад! – деп, къалкъан тутуп башына,
Салтачысы бла Дебет, къачып чыкъгъанд тышына.

– Эй, аланла къайдасыз?! – деп, Къара-Шауай кюлгенди,
Салтачысы Дебет бла, къоркъа-къоркъа, келгенди:

– Тёшге салта ургъанынглай, жер бир халек тебренди,
Таш гюрбежи юсюбюзге оюлургъа тебреди.

Андан къачып чыкъдыкъ; хай-хай, мардасызды къарыуунг,
Санга бир жан баз болалмаз, былай болса барыуунг! –

Алай айтды нарт темирчи, сора ишге къадалды.
Шауай къызгъан айылланы жалан къолуна алды.

– Эй, къолунгу кюйдюресе, уой, айтханымы айыр!
– Да къолуму кюйдюрмесе, сора андан не хайыр? –

Айылланы ат иерге жарашдырып салалла,
Ат не кючлю силкинсе да, юзюлмейин къалалла.

Сора Дебет алп туудугъун къучакълады, къууанды,
Нартны къорур батырды деп ол арсарсыз ийнандым,

Ол кезиуде нарт Алауган гюрбежиге киреди,
Атасын да, баласын да ушакъ эте кёреди.

– Сен аталыкъ этсенг, жашым, Шауай балалыкъ этер, –
Дейди Дебет, – Аликлагъа туугъанды чынты да эр.
=


ТУЛПАР ГЕМУДАНЫ КЮЧЮ


Экижюрек Алауганны Шауай эди уланы,
Душманлагъа бек сакъ эди, дейле, аны къулагъы.

Гемуданы ол кёп тюрлю затха, дейди, юйретгенд,
Къаяланы, тагъып-тагъып, ёзенлеге сюйретгенд.

Тулпар атын таудан таугъа секиртирге сюйгенди,
Нарт Элини жерин-сууун таныгъанды, билгенди.

Балыкъ кибик жюзе, тенгиз харраланы чачханды,
Ол жулдузла башларында, кёз тутмазча, учханды.

Сауутланып, бир кюн Шауай узакъ жолгъа атланад,
Гемуданы сынар ючюн иерине къапланад.

Атны туякъ тауушундан жер тебрене, къалтырай,
Тюз къуйрукълу жулдуз кибик учханды ол, жылтырай.

Бир тохтамай чаба-жорта, Элден узакъ кетелле,
Толкъун этип баргъан уллу Эдил суугъа жетелле.

Бир жанындан къарап бирси жанын кёзюнг туталмай,
Къыр[i] къушла да кенглигинден арып, ары ёталмай,




[i] Къыр - ёзен
elbars 04.01.2019 16:21:07
Сообщений: 2237

1 0

Ортасында айрыкамда солуп, алай учалла,
Суудан къарап, деу балыкъла ауузларын ачалла.

Къара-Шауай уллу суугъа бир арсарсыз киргенди,
Гемудасы Эдил сууда ыргъай кибик жюзгенди.

Суудан аз-маз къарап бара тулпарланы башлары,
Юзмез болуп къала элле, туякъ жетген ташлары.

Ары ётюп, биягъыча, эрлай бери ётдюле,
Сууну толкъун, толан этип, жагъасына тёкдюле.

Атдан тюшюп Къара-Шауай тулпар атын сылайды,
Жибимейди тюгю сууда – туугъанлы да алайды.

Андан атны аллын узакъ къар таула таба бурад,
Аны кёзюн уппа этип, ат белине олтурад.

Аты бла Къара-Шауай къысха оноу этелле,
Эдил суудан узакъ, бийик Къазман таугъа кетелле.

Ат белине темир къала кибик бегигенди ол,
Ат юч кере секиргенди, ат терк къоратханды жол.

Секиргенлей, Къазман тауну туякълары ойгъанды,
Аны бузлу токъал башын айры этип къойгъанды.

Тохтайдыла Къазман тауну тёппесине жарашып,
Ёзенлеге, кенг къырлагъа, туманлагъа къарашып.

Сора ала къызыу учуп, туманланы чачалла,
Къазман тауну бийик, жютю къаяларын ачалла.

Ура-бере, Шауай узакъ аулакълагъа баргъанды,
Гемудасы чаба келип, къаяланы ургъанды.

Ургъанды да, Малкъар тарын къурч ёшюню жыргъанды,
Чирик-Кёл а, турч туягъы тийип, алай болгъанды.

Атны исси солуу жели къаяланы чачханды,
Аягъындан чартлагъан таш жулдуз болуп учханды.

Ат Дых таугъа жетгенди да, силкиннгенди, кекиргенд,
Сора тулпар жыйырылып, Тыхтеннгеннге секиргенд.

Чегем, Басхан тарланы да деу ёшюню жаргъанды,
Андан сора Къара-Шауай тюзге къайтып баргъанды.

Тюзден батыр деменгили акъ таулагъа къарагъанд,
– О Жер Тейри, болушлукъ! – деп, Минги тауну марагъанд.

Ат секирип уллу тюзден Минги таугъа жетгенди,
Къазман тауну башын кибик эки айры этгенди.

Ол жанындан бу жанына ачы кишнеп секиргенд,
Жюрексинип, тулпар исси от-жалынла кекиргенд.

Къара-Шауай Гемудагъа, уой, къууанчлы къарайды,
Жерин алып, сыртын сылай, алтын жалын тарайды.

Суусабына гулла толу гара суула салады,
Атны ашы тауда ёсген къызыл арпа болады.

Татымлы тау кырдыкладан Гемуданы тойдурад,
Жерин салып, атны аллын биягъы тюзге бурад.

Кечиу сормай, къобанладан, черекледен ётелле,
Жорта-чаба уюп тургъан бир тенгизге жетелле.

Ала тенгиз юсю бла баргъан чариш кёрелле,
Кёрелле да, ызларындан боран этип сюрелле.

Чаришчиле, уллу къоркъуп, суу тюбюне бугъалла,
Къачханланы суу тюбюнде табалмайын чыгъалла.

Андан кёкден бир къычырыкъ, хахай таууш эштелле:
Жинле бла къушла уллу чариш-эриш этелле.

Ызларындан къуууп ала, узакъ озуп кетелле,
Бара-бара, деменгили От таулагъа жетелле.

Ол отланы алп жин отла болгъанларын кёргенди,
Тор Гемуда нарт Шауайгъа юч да сайлау бергенди:

– От тауланы башы бла мен учупму ётейим,
Неда аны ичи бла, дейд, урупму ётейм?

Бир кючлю жел урдурайым сюйсенг а мен бурнумдан,
Терк окъуна буз болурла, от таула къар бурдумдан.

– Эй, Гемудам, биз экибиз бир кюч бузмаз нёгербиз,
Сен сау болсанг, от тауладан биз, айхай да, ётербиз!

Биз экибиз бу дуньяда айырылмаз антлыбыз,
Хар заманда сен да, мен да бирге болуп – атлыбыз.

Теринг кибик, – дейди Шауай, – мен къатарма юсюнге,
Учуп ётсек сюе эдим, базаса да кесинге. –

От тауланы боран жели олсагъат буз этгенди,
Сора тулпар толкъун кибик алгъа кючлю тепгенди.

Къара-Шауай тулпар атын сюйгенича сынагъанд,
Артха къайтып, Гемуданы терлегенин сылагъанд.

Андан сора Аликланы эллерине киреди,
Ол кёп къалып, сау Эл анга къайгъы эте кёреди.

Нартла бары къууандыла Шауайны къайтханына,
Сейир эте, тынгылалла батырны айтханына.

Къарт атасы Дебет анда алгъыш этгенд жашына:
– Къайгъы, палах келмез ючюн нарт халкъымны башына,

Жортууулгъа энди жыйын башчы болуп чыгъа тур,
Нарт эллеге сауут бургъан душманланы жыгъа тур!
elbars 05.01.2019 14:57:19
Сообщений: 2237

1 0


ГЕМУДАГЪА МАХТАУ ЖЫР



Тор Гемуда нарт Шауайны, дейди, миннген атыды,
Туякълары, жаякълары темирден да къатыды.

Балыкъ кёзле кибик алай жылтырауукъ – кёзлери,
Заманында эс тапдыргъан, кёл этдирген – сёзлери.

Суу тутмайды аны тюгю, къаз, баппуш да къанатлай,
Суу тюбюнде жюзеди ол, дейди, ыргъай чабакълай.

Эки къулакъ артында уа эки жырыгъы да бар,
Чабакъ кибик солуйду ол: тунчугъуп къалмаз тулпар.

Кири элге мешхут болуп, сийдиги кёпюр элтед,
Чаришледе издорагъа[i] тауушдан женгил жетед.

Алан тюзню кырдыкларын кюсеп, ары кетеди,
Отлай-отлай, аулакъланы тулпар жалан этеди.

Эки бурун тешигинден эки тылпыу урады,
Бири жайны, бири къышны келтиргенлей турады.

Ёшюн уруп, ол жыргъанды ауузланы, тарланы,
Бурун жели эритгенди чыранланы, къарланы.

Садакъ ётмей, къылыч кесмей, аламатды ол тулпар,
Тауну уруп чачар кибик мардасыз кючю да бар.

Минги тауда Саулукъ суудан ичип, къаныучуду ол,
Чапса, къуйрукълу жулдуз болуп къалыучуду ол.

Минги таугъа, жаны болуп, бек алгъа да ол чыкъды,
Къазман тауну башында да турч туягъы от чакъды.

Сюйсе, Нартда тулпарланы айырмасы болады,
Узакъ жолда, чаришледе алчылыкъны алады.

Сюйсе уа ол, болуп къалад къотур маштакъ сыфатлы,
Нарт Шауай да, анга ушаш, – хузум кийиннген атлы.

Айланады Шауай сары жамчысын да кийгенлей,
Гемудасы акъсай-акъсай, къулакъларын ийгенлей.




[i] Издора – чариш жолну ахыр чеги, финиш.
Изменено: elbars - 05.01.2019 14:57:44
elbars 05.01.2019 14:59:34
Сообщений: 2237

1 0

Ж Ы Й Ы Р М А Б И Р И Н Ч И К Е С Е Г И

НАРТ КЪАРА-ШАУАЙНЫ ЖИГИТЛИКЛЕРИ


КЪАРА-ШАУАЙ «БАРСА-КЕЛМЕЗДЕ»


Шауай бла Гемуда, ура-бере кетелле,
Жети жол айырылгъан бир ёзеннге жетелле.

Нарт орта жолну сайлап, хаман жорта киреди,
Ол бир зыккыл жашчыкъны ачы жиляй кёреди:

– Нек жиляйса, – деп сорад, – не болгъанд, ахшы улан?
– Жашайем, – дегенди ол, – мен атам, анам былан.

Экисин да жумушха, тебретген эди да хан,
Ала къайтмай туралла, олду мени жилятхан.

Батыр, ма бу жол бла кетгенерин билеме,
Алларына къараргъа мен кюн сайын келеме.

Анда уа тогъуз башлы эмегенле жашайла,
Жолукъгъанларын тутуп, къой этинлей ашайла.

Жолну аты да «Барса-келмез» деп, ма алайды,
Жигит, ары барма сен, баргъан анда къалады.

– Къоркъма, мен эмегенле излей жолгъа чыкъгъанма,
Сылыкъланы кёбюсюн къопмаз кибик жакъгъанма.

Сау эселе, мен атанг-ананг бла къайтырма,
Атыш-тутуш ишледен санга хапар айтырма. -

Нарт Шауай Гемудагъа барад аякъ алдырып,
Чыгъаргъады акъылы эмегенлени къырып.

Эмегенле жагъада эрише тура элле,
Къол таш атып демлеше, дауурдан къыра элле.

Нарт батырны кёргенлей, уллу-уллу сёлеше,
Бютюн да къозгъалдыла атын, кесин юлеше.

Тогъуз эдиле ала, жетиси къарындашла,
Экиси уа – эгечле, къызгъыл-сары тюкбашла.

– Ишигиз къолай болсун, чийбыдыр менгиреуле,
Сора жол тыйып жарау этелле сизде деуле?!

Мен билип, оюн этген ныгъышланы сайлайды,
Нарт элде адетибиз, къылыгъыбыз алайды.

– Не келеди адетден? – дейд тамата эмеген, –
Жол сакълайбыз былайда, башхад да биз излеген.

Сеничаланы тутуп, къарыуларын сынайбыз,
Хорлатханланы жыртып, кесибизни сыйлайбыз.

Кёп болмайын экеулен, къолубузгъа тюшгенди,
Къазаныбызда уа кёп адам эти бишгенди.

Арыкълалла да ала, эт алдыра турабыз,
Бир кесекден аланы жез къазаннга урабыз.

Ызларындан къарарыкъ адамланы сакълайбыз,
Иги болду келгенинг, бюгюн тоюп жукълайбыз.

Хайда, къошул оюнга, къарыууунгу кёрейик,
Сени ашардан алгъа, бир кесек безирейик.

Шауай: – Болсун! – дегенд да, къол ташны сермеп алгъанд,
Нарт жалан да атаргъа жарым къарыуун салгъанд.

Къол таш а антау тенгли, уллу къара таш эди,
Нарт Шауай а алп жигит, пелиуан да жаш эди.

Жамчысын да тешмей, ол къол ташны быргъап ийгенд,
Кёзкёргенден аууп таш, бир къая жухха тийгенд.

Оспар эмегенлени къуругъанды жанлары,
Харам жюреклеринде сууугъанды къанлары.

Ала бир бирин малтап, баш ургъандыла анга:
– Керти нёгер болурма! – дегенди бири, – санга.

– Ахшы къатын болурма! – дегенди бир тишиси,
– Къул, къазагъынг болурбуз! – дегендиле бешиси.

– Къарауашынг болурма! – дейд башха къыз, жалына,
Кечер эсе деп ала жыгъылалла аллына.

– Ийислиле, келмегиз, биригиз да къатыма,
Биринг а жангы кырдык салсын тулпар атыма.

Къалгъаныгъыз аллымда саф-саф ариу тизилсин,
Къачаргъа умут этген къутулмазлыгъын билсин! -

Нарт жашха къарыулары жетмезлигин билдиле,
Эмегенле, бек къоркъуп, аллында тизилдиле.

Ол аш салгъан алп атны нохтасындан тутханды,
Гемуда уа Шауайгъа былай эте деп айтханды:

– Желкелерине аз-маз сырпын тартып къоярса,
Деу сюеклери эрип, барысын да жоярса.

Къарашауай Гемуда айтхан кибик этгенди,
Жангыз бирлери къалып, ол гузаба этгенди.

– Элт мени къалагъызгъа! – деп нарт буюргъанды, дейд,
Эмегенни ызындан къалагъа баргъанды, дейд.

Аны тёрт къабыргъасы бирер къычырым болуп,
Кенг, уллу арбазлары адам сюекден толуп.

Шауай деу эмегенни уруп башын алады,
Сора сырпынын сылап, дейд, къынына салады.

Нарт жашчыкъны атасын, анасын да табады…
Аланы кёрюп, жашчыкъ алларына чабады.

Андан, атланып, Шауай нарт элине къайтады,
Деу санлы атасына толу хапар айтады.
elbars 06.01.2019 21:21:08
Сообщений: 2237

1 0

АЛИКЛАНЫ КЪАЙТЫУЛАРЫ


Пелиуан Къара-Шауай – / нарт Дебетни туудугъу,
Алп Алауганны Минги / тауда ёсген урлугъу.

Жашлыгъындан башлап ол, айланыргъа сюйгенди,
Артыкълыкъ этгенлеге къолу ауур тийгенди.

Жаз башында нарт жолун Уллу Тюзге салгъанды,
Анда бир уллу элге, дейд, тюртюлюп къалгъанды.

Ары-бери бурулмай, гюрбежиге баргъанды,
Салам берип жашлагъа, Шауай былай соргъанды:

– Элде киши кёрюнмей, адамыгъыз къайдады?
Анга жашладан бири: – Сабанда! – деп айтады. –

Биз, ишибизни бошап, былай солуй турабыз,
Энди уа, кезиулешип, хаман салта урабыз.

Былай уллу санлыса, кючюнг да алай болур,
Салтачыбыз арыгъанд, болуш, – бир кесек солур.

– Кётюралмаз! – деп бири масхараргъа къалады,
Жукъ да айтмай жашлагъа, нарт салтаны алады.

Бир ургъанлай тёшню да, темирни да кюл этед,
Алайдан жаш-къуш къауум гузаба къачып кетед.

– Бу ким болуп келди? – деп, бир бирине соралла,
Нарт батырны кесине жукъ айтыргъа къоркъалла.

Эслиреги: – Ныгъышда чал къартлагъа айтайым,
Оноуларын билип, – дейд, – мен ызыма къайтайым. –

Къартла бек чамландыла гузаба келген жашха:
– Биз – бир халкъны урлугъу, болуп барабыз башха.

Башсызла, сиз къонакъны нек сынаргъа къалдыгъыз,
Элибизге сиз уллу, кетмез айып салдыгъыз.

Къонакъны алгъа сыйлап, хапар алай соралла,
Сизнича билмечиле бизге къайдан чыгъалла?! –

Гюрбежиге баргъанды сора къартладан бири:
– Аланла, къолай болсун ишигиз! – дегенд тири.

Узакъ жерледен къонакъ жаш келгенин билгенме,
Жигитни сыйлы къонакъ этерге деп келгенме.

Тарпанны жашла эркин тюй сабанга уралла,
Шауайны Уллу Къонакъ Юйге элтип баралла.

Ашай-иче, нарт батыр сёлешед былай айтып:
– Жууукълукъну сеземе, жюрегим сизге тартып.

Бир аслыкъдан болурбуз деп кёлюме келеди,
Айтмаса да жюрегим, не эсе да биледи.

– Биз нартлабыз, – дейди къарт, – Аликланы бутакъдан,
Онсегиз жыл болады биз келгенли узакъдан.

Нарт элни таматасы нарт Алауган болгъанды,
Ол, къатынсызлай къалып, эмеген къыз алгъанды.

Эмеген а – хамашхар – бизни ашап башлайды,
Эл къоркъады да, жерин кече бла ташлайды.

Сен эшитип, саумуду, Уллу Тейри налатын
Берлик, неда шаумуду, мухар эмеген къатын?

– Мен нарт Алауган бла ол къатындан туугъанма,
Эшта, жюрегим тартып, сизге келип къалгъанма!

Жокъ болгъанды эмеген, элде – жангыз кесибиз,
Уой, къуру журтда къалып, бек къыйнайды эсибиз.

– Къууандырдынг, – дейди къарт, – бал жакъдынг кёлюбюзге,
Эйра,[i] кётюрюлейик, къайтайыкъ элибизге!

– Сюйюнчю! – деп, жашчыкъла орамлада чабалла,
Журтларына къайтыргъа нартла бирден къобалла.

Да узакъ жол къоратып, нартла элге кирелле,
Юйлерин, халжарларын, арбазларын кёрелле.

Нарт Алауган халкъындан жюрек кечим тилейди,
Эллерине биягъы, бийлик этип тебирейди.

Тыпырлары сууугъан юйледе от жагъалла,
Оюлгъанны жангыртып, сабан ишге чыгъалла.

Элде кёп болду ариу, кюн кёзюн да къамата.
Энди деу Шауай эди нарт оюнда тамата!




[i] Эйра (межд.) – къууанчны белгилеген сёз, выражающее радость, восторг.
elbars 07.01.2019 15:12:29
Сообщений: 2237

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА ЮЧ СИБИЛ ЗАТ


Бир эрттенликде Шауай / атасына келгенди:
– Атам, бер манга изми, / жумушум бар, – дегенди. –

Ана жууукъларымы таныр заман болгъанды,
Юйден чыкъмай тургъандан тёрт саным да талгъанды.

Элхур ёзеннге барып, барны-жокъну кёрейим,
Тулпар Гемудагъа да жол зауугъун берейим.

– Балам, – дейди Алауган, – анда адам жашамайд,
Аз да эмеген къылыкъ нарт къылыкъгъа ушамайд.

Элхур ёзеннге баргъан керти ахырзаманды,
Ары жеталгъан батыр Нартда бек аз болгъанды.

Бар, барама дей эсенг, алай сакъ бол кесинге,
Жыйын болуп чабарла эмегенле юсюнге. –

Тулпарын жууундуруп, арпа бла тойдурду,
Жол аллында къабаргъа ол бир ирик сойдурду.

Къара-Шауай сырпынын къылкъайракъгъа биледи,
Тейри-Ханга жал бара, болушурун тиледи.

Тау жерледе къыйналып, бара-бара кетгенди,
Аты бла къутургъан къобанладан ётгенди.

Бара-кете, нарт батыр кенг ёзеннге киргенди,
Атасы айтхан Элхур бу болгъанын кёргенди.

Ёзенни орасында бир зат букъу этгенди,
Къара-Шауай олсагъат ары жортуп жетгенди.

Жетсе, юч деу эмеген сопакълаша туралла,
Тереклени къобарып, бир-бирлерин уралла,

Къызыл къанла къусдура, доммайлача ёкюрюп.
Олсагъатдан тохтайла Къарашауайны кёрюп.

– Ишигиз къолай болсун, эй, гондай эмегенле,
Не ючюн жетгендиле сизге бу аман кюнле?

Асланлача талаша, ёзенни къан этгенсиз,
Бир биригизни сояр халгъа къалай жетгенсиз?

– Эй, адам улу, туугъан къардашлабыз ючюбюз,
Тюненели тюйюше, кюйюп къалад ичибиз.

Атабыздан юч сыйлы зат къалгъан эди бизге,
Юлешалмай аланы, чапдыкъ бир бирибизге.

Келишдик да, хорлагъан хорлагъанына кёре
Сайлар деп ол затладан, къолташ атдыкъ юч кере.

Алай юч кере да тенг атханбыз, – дегендиле.
– Талашырча сиз былай, ол затла неледиле?

– Сибил бёркню кийгеннге тунузакълыкъ[i] келеди, –
Дейди бири, – дуньяда не болгъанын биледи.

Душман чабама десе, умутларын ояды:
Бичимлерин алгъадан баям этип къояды.

Экинчи зат жантауду, аны кючю алайды:
Тартхан жеринге кийик мал жыйылып къалады.

Ючюнчю – жылтырауукъ ариу кийиз къамчиди,
Аны сейирлиги кёз кёралмагъан кючюдю.

Къамчи бла къатылсанг, не сюйсенг да этеди,
Не уллу жюкню да ол, кёз къакъгъынчы, элтеди,

– Да ала уа бек ахшы керекли затладыла, –
Дейди Шауай ышара, – хау, аламатладыла.

Кёрсегиз а, тюйюшмей, бир башха амал этип,
Сёз ючюн, келирмегиз ол уллу таугъа жетип?

Былайгъа жетгенигиз сайлагъанын аллыкъды,
Алай-алай этсегиз, тюйюшюгюз къаллыкъды.

Шауайны акъылына ала разы болдула,
Ючюсю да жел этип, тау таба къууулдула.

Нарт улан атдан тюшюп ол юч затны алады,
Ары-бери да бура, жаш сагъышха къалады:

– Тейри, ким да алданыр бу аламат затлагъа,
Была бек керекдиле душманы кёп нартлагъа,

Алай рахатлыкъ келмез бу затла болгъан жерге,
Туугъан къарындашла да жау болурла ёмюрге.

Хау, къанданды быланы кёз кёрмеген ызлары. –
От этгенди да Шауай, аланы атхад ары.

Уой, алайлай тютюнден чартлагъанды юч шайтан,
Сора, къычырыкъ этип, къачхандыла алайдан.

Аланы кёрюп Шауай тюз этгенин билгенди,
Жел этип баргъанланы ызларындан кюлгенди.

Ол кезиуге юч да деу, букъу этип жетелле,
– Эй, къайда затларыбыз?! – деп гузаба этелле.

– Майна, къачып баралла, сау тийреге хахайлай,
Сюрюгюз! – дегенди нарт, ызларындан тууайлай.

Ючюсю да бир болуп, чапхандыла, къыжырап,
Алай нарт Къара-Шауай кетмегенди сылжырап.

Чапхандыла батыргъа, къобарып бирер терек:
– Эй, ана къардашларым, сабыр этсегиз керек!

Зинзиуар мени анам! Сиз эгечден туугъаннга
Былаймы тюбейсыз, эй, къонакъ бола тургъаннга?!

Жууукъланы таныйым, элтигиз журтугъузгъа,
Агъаларым, къоркъмагъыз, – дейд, – тиймем жугъугъузгъа.

– Ха, Алауган къаны, бютюн сюйюп сояйыкъ,
Кёбюбюзню къыргъанды атанг, жыртып къояйыкъ!

Къара-Шауайгъа ала, гюрюлдешип, чапдыла,
Чапдыла да, батырдан ажалларын тапдыла.

Жууукъларына бара, жарты жолдан къайтмады,
Анда этген затларын атасына айтмады.




[i] Тунузакъ – боллукъну билген, провидец.
elbars 08.01.2019 15:17:50
Сообщений: 2237

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА БЕЛГИСИЗ АТЛЫ


Нарт Шауай жангыз кеси жортууулгъа тебрегенд,
Жолда сауут-сабалы жаш адамгъа тюбегенд.

Кимлигин айтып батыр, хапар соргъанды анга,
Ол жангыз атлы кемсиз къууаннгад пелиуаннга:

– Санга тюберге сюйюп тура эдим эрттеден,
Башымдан басып тургъан бир борчуму этерден.

Эсимде да болмай, уой, тюбешип къалдыкъ жолда,
Бир къыйын жумуш мени чакъырады да алда,

Бек тилейме, батыр, сен кимлигими сорма, – дейд, –
Болушлукъ керек манга, уой, жанынга къорма! – дейд.

Экиси кетип бара, ат орун кёреди нарт:
– Нек турады чачылып? – деп соруу береди нарт. –

Мен алгъаракъда бери, жумуш бла келгенем,
Былайда уллу жылкъы рахат отлай кёргенем.

– Деу эмегенле бла къазауат этгенме, – дейд, –
Бауну чачып, жылкъыны къууалап кетгенме, – дейд. –

Бара-бара, кёрдюле узакъда бир къаланы,
Суу бойнунда отлагъан алтынжал жылкъыланы.

Жаш Шауайгъа: – Мен жылкъы иесин ёлтюрейим,
Хорлаялмасам, – деди, – къычырып, билдирейим. –

Алай айтып, арсарсыз къалагъа киргенди жаш,
Кёп демлешгенден сора, керегин бергенди жаш:

Ол эмегенни къутукъ башын чартлатып къойгъанд,
Къаласын да, ташында ташын къоймайын, ойгъанд.

Сора: – Жылкъыгъа бир деу ажир сакъ къарайды, – дейд, –
Жылкъы жаланда аны ызындан барады, – дейд. –

Жылкъыларын къорургъа бек жарайд иесине, –
Къутуруп чабып къалад тыш адамны юсюне.

– Сора мен Гемудамы ажирге жиберейим,
Ол ажир аны къалай хорларыгъын кёрейим. –

Нарт Шауай Гемуданы бошлагъанды жылкъыгъа,
Ачы кишнегенд ажир, аллына чабып чыгъа.

Гемуда да ажирге бир арсарсыз чапханды,
Жете келип, ол аны жалкъасындан къапханды.

Нарт Шауай жетип, нохта салады да ажирге,
Жылкъыны, толкъунлатып, терк сюредиле бирге.

Жылкъыны сюре, артха къарап айтад нёгери:
Бир мазаллы эмеген жетип келеди бери! –

Жаш тыялмай ол деуню, Шауайны болушдурад,
Нарт, жете келип, деуню бойнуна къылыч урад.

Жаш терк окъун чёмючюн къан шорхагъа тутады,
Кёл кенгдире кир къанын, тогъуп-тогъуп, жутады.

Нарт батырны къайгъыртды жашны алай этгени:
– Ай жаш, нек ичесе, къой, ёлтюреди къан сени!

– Жаш тюйюлме, къызма, – деп ол улан жарыкъ кюлед,
Такъыясын тешед да, толкъун чачы тёгюлед. –

Жигит, бар эди мени тёрт батыр къарындашым:
Тёрт жарыкъ тийген кюнюм, тёрт да таяныр ташым.

Бир биринден аламат батыр жашла эдиле,
Была бла демлеше, барысы да ёлдюле.

Ант этгенем аланы, амал табып, жояргъа,
Адам ашаучуланы къанларындан тояргъа.

Эмеген къан ичгеннге дарман жокъду, билеме.
Сау бол, болушдунг манга: ыспас эте, ёлеме.

Сени хайырынг бла толтургъанма антымы,
Ёлюгюмю басдырып, къантарырса атымы. –

Къыз алай айтыр-айтмаз, кюнча ышара ингил,
Жан бергенди, – сууукъла жетип, ёчюлгенча гюл.

Бушуу эте, адетде къызны басдыргъанды ол,
Къантаргъанды да атын, журтуна тутханды жол.

Жылкъыны да аллына этип элге къайтханды,
Къызны ата-анасын нарт табаргъа айтханды.

Артда жюрюп, айланып, кёп жерлеге жетгенди,
Толмай къалып мураты, уллу ажым этгенди.
elbars 09.01.2019 18:13:42
Сообщений: 2237

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА КЕСИН ЁЧГЕ САЛГЪАН АРИУ


Алауганны жашы Шауай айтхылыкъ батыр эди,
Батырлыгъы – кишилиги, эм да алп аты эди.

Бир ариу къыз кесин ёчге салгъан хапар билгенди,
Билгенди да, ол къыз тургъан бек къалагъа келгенди.

Хуна – къала тёгереги, бир терезе ачылып,
Адам башла къазыкълагъа тура элле чанчылып.

Бир къыз алпха терезеден ышармишлеп къарайды,
– Эй, ариу къыз, неди ёчюнг? – деп, жауабын сакълайды.

– Атам токъсан тогъуз жигит жашны башын алгъанды,
Ол жюзюнчю базыкъ къазыкъ, баям, санга къалгъанды.

– Аман аууз ачдынг, алай къоркъуу кирмез ичиме,
Ариу, хыйланга базаса, мен – эсиме, кючюме.

– Сора ханнга ханбийчеси не этгенин бил манга,
Ол ханны да не этгенин, не буюргъанын анга.

Жерде ханла, ханбийчеле аз тюйюлдюле, аны
Тары къапха бюртюк атып тап дегенча – айтханы.

Нартны жети бутакълыгъа[i] келтиргенди бир кюн жол,
Къара-Шауай сагъышланды: къайсы бла барсын ол?

Алтысыны адам жюрюй тургъаны баям, туура,
Къыйырында бирини уа юсюн ханс басып тура.

Аны сайлап, тохтамайын, батыр бара бергенди,
Бир эмеген деу къатынны ол жол жамай кёргенди.

Шауай анга: – Анай, анай, – дейд, – ишинг къолай болсун!
Эмеген а: – Балай, балай, – дейд, – бар умутунг толсун!

Адам тюбеп иш къалса деп тишлерими билейем,
Женгил балай болуп къалдынг, этерими билеем!

– Бир эмеген тюбермед деп, мен Тейриге тилейем,
Эрттен сайын, тюз къопханлай, сырпынымы билеем.

Женгил анай болуп къалдынг, да охо келишейик,
Сюйсенг – тутуш, сюйсенг – атыш, окъланы юлешейик.

– Угъай, – дегенд эмеген а, – мен – анайма, сен – балай,
Сора къанлы душманлача биз тюйюшейик къалай?

Кюнюн тёге айланнганнга ушамайса былайда,
Не жюрюйсе? Алай менден не хазна болсун файда.

Шауай жумушун айтханды, сагъышлы болуп къатын:
– Таматама бар, – дегенди, жолгъа тюзетип атын.

– Сау бол, амма, ана тукъум жууугъума ушайса,
Бир айт манга, бу таш жолну не хыйсапдан жамайса?

– Жашым жылкъы сюреме деп кетгенди да, сакълайма,
Тайла бу жер жарылгъаннга кетмез ючюн жамайма. –

Къара-Шауай деуню уллу эгечине ашыкъгъанд,
Ол да нартны эм тамата эгечине ашыргъанд.

Нартха уллу эгечлери: – Биргеме бир келчи, – дейд,
Къара-Шауай бла бирге бийик тёбеге ёрлейд.

– Кёремисе, ол узакъда жылтырагъан къалады,
Бир хан анда жашагъанлы бир ауукъ жыл болады.

Мен билмейме андан сора кеси жашагъан ханны,
Хайда, ахшы жолгъа, балам, – деп ашыргъанд уланны,

Къара-Шауай, ары барып, саламлашханд хан бла:
– Ахшы улан, жумушунгу, – дейд, – айтырса тамбла. –

Нартны къонакъ этгенди хан, бийчеге уа, уруша:
– Итлеге аш бер, кесинг да ол тегенеден аша! –

Дегенлейин, бийче итлей, хуп-хуп этип ашайды,
Нартны сейир халын кёрюп, хан хапарын башлайды:

– Жерим, элим уллу болуп, тюшеед айланыргъа,
Биягъыча керек эдим узакъгъа атланыргъа.

Юйдегими жумушчусу, жаныма къайгъы салад:
«Жумуш бла юйден кетсенг, ханбийченг кеси къалад.

Билемисе кече мында ханбийченги этгенин?» –
Дегенлейин, эштип къойдум жюрегими тепгенин.

Ингир ала юйге къайтып келеме да, къарайма,
Не этерик болур къатын деп, ташадан марайма.

Къала тюбю юйден бир деу эмеген чыгъып келед,
Анга жарыкъ тюбей, къатын хаман юсюне ёлед.

Кирелле да акъ къалама, тёшегиме жаталла,
Къучакълашып, бир бирине ийнакъ сёзле айталла.

Танг атханлай деу эмеген кетер жолун табады,
Мени кёрюп, къыжыракълап, ёлтюрюрге чабады.

Сырпын бла сермейме да, ауур жаралы болад,
Бир мазаллы эди да ол, менден къачып къутулад.

Бу саякъны андан бери гатча итлей тутама,
Итле бла ашатама, ит оруннга атама, –

Къара-Шауай ханны уллу жиргеннгенин кёргенди.
Сора ариу къызны ёчюн ханнга айтып бергенди.

– Эй-я, сора ол къалада къойма бир жаны барны!
Анга, баям, ол эмеген айтханды бу хапарны.

– Ариу къызны ёчге салып, жигитлени жыялла,
Эталмагъан сылтау бла, союп, ашап къоялла.

Хан жеринден хыны турду, кёзю, сёзю къутуруп:
– Жигит эсенг, ол къаладан бир жан кетмез къутулуп! –

Шауай къызны къаласына, боран этип жетгенди,
Ол къалада бир сау инсан къоймай къырып кетгенди.


[i] Бутакълы – жол айырылгъан жер, разветвоение дороги.
Изменено: elbars - 09.01.2019 18:15:17
elbars 10.01.2019 19:03:17
Сообщений: 2237

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА ЭММЕЧЛЕ


Къара-Шауай атлы болуп, жолда женгил барады,
Кимни, нени кёреме деп, тёгерекге къарайды.

Къарап, тюзде жангыз ёсген деу терекни кёреди,
Гемуданы ары буруп, чаба-жорта береди.

Жетеди да нарт тулпарын солутургъа къантарып,
Ауанада таянанды, кеси да жолдан арып.

Ол юч сейир алма кёред, ючюсю да башхала,
Бири – жашил, бири – акъсыл, бири да – къызыл ала.

Терек кеси, алмала да тюрлю кёрюнюп нартха,
Батыр улан сейир этенд: – Къара бу аламатха! –

Гемудасы, тынгылатып, нартха былай айтады:
– Ол жашилин ашагъаннга, жылдан жашлыкъ къайтады.

Акъсыл алма, - дейди, - къатын аурууланы къууады,
Андан къапхан къаратоннга тулпар бала тууады.

Къызыл алма къазауатчы уланлагъа болушад,
Андан къапхан душманлагъа залим болуп согъушад. –

Къарашауай алмаланы ючюсюн да юзгенди,
Тулпарына миннгенлейин ол бир къайгъы сезгенди.

Алайлайын юч да атлы къыжырашып жетелле,
– Нек юздюнг, – деп, – алмаланы?! – уллу къаугъа этелле.

Бири, жете келгенлейин, дертин нартха бурады,
Ол къылычын жылтыратып бойнун марап урады.

Нарт ийилип, къылыч аузун башы бла иеди,
Араларын таплыкъ бла айырыргъа сюеди.

Ат а нартха: – Ол ючюсю, сени не хазна аяр,
Сырпынынгы чыгъармасанг башынг, къап кибик, таяр! –

Къара-Шауай, мычый турмай, деу сырпынын суургъанд,
Анга жара тюшюргенни сурх шибля кибик ургъанд.

Бирсилери, нартдан къоркъуп, тешгендиле бёрклерин,
Окъа чачлы батыр къызла ачхандыла бетлерин:

– Аллах-Аллах, – дегенди нарт, – башым бедишлик болду,
Билмегенлей, сырпынымдан жаш тиширыу жоюлду! –

Алай айтып, нарт батырны кёлю окъун толгъанды,
Сакъалыны бир жаны да, къарча, чыммакъ болгъанды.

– Бизни сыйлы жерибизге ырхы кибик жетгенсе,
Бу терекни алмаларын юзюп, палах этгенсе, –

Эммечлебиз;[i] ханбийчеге жашау берген ол эди.
Аны кемсиз кючю тозмай, хорламлагъа жол эди, –

Дегендиле къызла, – энди ол жараусуз терекди,
Аны ючюн, батыр, аны аудурургъа керекди.

– Эй, кечгинлик, аскер къызла, терслигим уллуду бек,
Билмей этдим, ёсе берсин – биягъы чагъар терек.

– Жети жылгъа ол юч алма эте эди. Энди, - дейд, -
Бири, - чакъмаз, алма этмез: жау къолу жетгенди, - дейд.

Ол кезиуде, жер гууулдап, къанатлыла гузаба
Учхандыла: аскер келе болгъанды ала таба.

– Ыхы, энди ханбийчебиз ийматынгы юйюрюр,
Кётюрюр да, жерк къазыкълай, уруп жерге кийирир!

Къачсанг иги эди, алай энди уа жетер къысха,
Неда болсун, батыр улан, хыны этме хан къызгъа.

Жууаш болсанг, азап берип, ачы ёлюм сынатмаз,
Тёрт санынгы отда къызгъан темир бла сылатмаз.

Алгъа бизни ёлтюрлюкдю, келепен таякъды къыз,
Ким биледи, кюн жашатыр сени: бек саякъды къыз. –

Атлы аскер терк жетгенди, букъу этип, обукъдан:
– Эй, башсыз гырайт, – дегенди, – терк аллымда тобукълан!

Мен айтхылыкъ ханбийчеме, сен а бош бир жер кири!
Кесинг да къайдан чыкъгъанса, айт, – дегенди, – терк бери!

Алмаланы хапарларын билгенде уа, элия
Чартлагъанды кёзлеринден, окъ атхан кибик жая.

Эки къызны тутдурургъа башлагъанлай, аланы
Алларына сюелгенди: – Терекден алмаланы

Мен юзгенме, аскер бийче, ачыуунгу манга бур, -
Деп, – къолунгда сырпынынгы тилингча ойнат да сур! –

Аллай оспарлыкъ артал да къутуртуп ханбийчени,
Къара-Шауайгъа чапханды: – Бусагъат, – деп, – мен сени!..

Алай атдан чартлап, жерге къалай тюшгенин да къыз
Эслегинчи, эр къойнунда, силкиннгенди амалсыз.

Эммеч аскер, ханбийчеге окъ тиер, къылыч кесер
Деп, абзырап тургъанлайын, былай сёлешгенди эр:

– Намысыма келишмейди къызла бла урушхан,
Билип хата этмегенме, болма, бийче, гурушха, –

Кюбесин да, къылычын да нарт тешип атханд жерге:
– Энди, бийче, - дей,- эркинсе не сюйсенг да этерге.

– Эй, къутулур умут этме, кечаллыкъ тюйюлме, нарт,
Жан сакълар сылтау излеме, башха оюнум да бард. –

Кюмюш сурун тартханды да, бир эмеген сыфатлы
Бир мазаллы, деменгили, терикъанатлы атлы

Терк жетгенди да чапханды, кёрмей батырны жукъгъа,
Сора демлеш башланнганды ханбийчеге зауукъгъа.

Кёк жашнагъан сунар кибик, от чагъа къылычлары,
Къызадан къыза баргъанды алчагъыр[ii] къылыкълары.

Жукъ эталмай киши кеси, темир аты да нартха,
Ыхтырыла башлагъанды сур къазауатчы артха.

Темир адам жаннган кёмюр кибик къызыл богъанды,
Жауун жетип, тылпыу эте, ол къурушуп къалгъанды.

Къыз аскерин бурлукъ эди нарт батырны юсюне,
Алай кёзю къарагънд да, хайыр этгенд кесне.

Бир тенгизни къыйырында, жашил агъач талада
Сыйлы къонакъ болгъанд батыр жарыкъ мермер къалада.

Отоуланы байлыгъындан не чомарт да кёз алмаз,
Алтын-кюмюш – тепсилери, саууту – накът-налмас.

Тюрлю-тюрлю дамлы ашла, ичерик сыйыннгысыз,
Батыргъа кеси къарайды, – аскербек да, хан да къыз.

Сёз да айтмай, сыйынады къыз аскер оноууна.
Ханбийче алып кетеди къонакъны отоууна.

Эммечле да, бирер жесир улан бла безирей,
Къалгъандыла, узакъ кёкде Чолпан жулдуз кезирей…

Ариу санлы эммеч бийче, нарт батыргъа бюсюреп,
Буйрукъ халда сёлешгенди: – Сен мында къаласа! – деп.

Эриксем а мен санга да этиучюмю этерме,
От къойнумда кюерсе да, суугъа быргъап кетерме.

Нарт Шауай а, атын жерлеп, сёлешгенди бийчеге:
– Эсиме тюшсенг, келирме энта да бир кечеге. –

Нарт уланны жиберирге кёзю, дейд, къыялмады,
Алай кючю-сёзю ётюп, батырны тыялмады.

Къайтып келе деу терекни, къыйналса да, аудургъанд,
Сора тулпар Гемудасын Нар Эли таба бургъанд.

Келе келип, алмаларын атасына бергенди,
Бир жыл озуп Алауганны жаш жаш болуп кёргенди.




[i] Эммечле – эр кишилеге къажау аскерчи къызла, амазонки.


[ii] Алчагъыр – демлешчи, поединшик, дуэлянт.
Изменено: elbars - 10.01.2019 19:04:07
elbars 11.01.2019 20:40:54
Сообщений: 2237

1 0


КЪАРА-ШАУАЙ БЛА ТЕНГИЗ ЭМЕГЕНЛЕ


Нарт халкъ жерде айтылгъан / жигит тукъум окъ эди,
Батырлыкъ бла Нартха / жетген бир да жокъ эди.

Айлана кетип, нартла заманы бир къайтмазмы,
Уой да, тангыбыз жарып, къууанч бла атмазмы?

Бек кёп эди нартланы жылкъылары, къойлары,
Жаз башында болгъанды оюнлары, тойлары,

Усхуртуклары чариш къурургъа сюйгенле,
Нартлагъа билдиригиз деп жашла иейгенле.

Онбешкюнлюк чаришди деп айталла нартлагъа,
Жарау этдирип, къурмач бередиле атлагъа.

Атасына баргъанды Шауай изми тилерге,
Усхуртукланы чариш къолайларын билирге:

– Атам, Гемуда бла кёп жерлеге жегенме,
Жаннган тауладан, уллу тенгизледен ётгенме.

Усхуртуклада тукъум-тайпа чариш боллукъду,
Анда хорлагъан жигит уллу махатау аллыкъды.

Атам, мен бек сюеме къошулургъа чаришге,
Юйге сугъулуп тургъан тенг тюйюлмюд бедишге?

– Жашым, жаным, чаришле болуучулла бизде да,
Хорлагъанла сыйлы ёч алыучулла бизде да.

Бармай Хазар тенгизге, жокъмуду мында оюн,
Артыкъ айланнганланы ишлери болмаз доюн.

Мудах болдунг дейме, бар, батиямы берейим,
Алай берир аллында мен бир зат билдирейим.

Башха анадан туугъан бар эди жети жашым,
Аланы жарсыуларын эте, чал болду башым.

Ёсе келип, бир озгъур, залим жашла болдула,
Халкъны тонап, кеслерин кимден да баш сундула.

Харам къанлары озуп, дейд, халек эсирдиле,
Усхуртукланы уллу жылкъыларын сюрдюле.

Ызларындан, къууулуп, терк жетгенди Сосурукъ,
Алтысын да алайда гунч этгенди Сосурукъ.

Жангыз Тауас къалгъанды, балам, ол жети жашдан,
Кишиге хата этмез ол, асыры жууашдан.

Энди Усхуртуклары бизни бла жаудула,
Жарашырыкъ эдим мен, чыкъса, бир сылтау бла.

Ол тукъумну терслиги барды деп мен билмейме,
Аны ючюн дертленип, къажаулап сюелмейме.

Бар, барама дей эсенг, кесинги уа танытма,
Андан кете туруп да айтханымы унутма. –

Къара-Шауай чаришге къатышыргъа тебрегенд,
Гемуда, кетип бара, батыргъа былай дегенд:

– Усхуртуклагъа тенгиз тюбю бла барды жол
Энди чынты сынаугъа чыгъаса: алп, эр да бол! –

Къара-Шауай ашыкъмай кюнбатыш таба кетди,
Бара-бара, чырмаусуз Къара тенгизге жетди.

Мычый турмай, Гемуда тенгизде эркин жюздю,
Ызындан толкъунланы ол толан-толан тизди.

Суу тюбюнде балыкъдан артха къалмай барады,
Суу юсюнде, желкенден башха болмай барады.

Тенгизде бир тамаша, сейир чариш кёрелле,
Тенгиз эмегенлени ызларындан сюрелле.

Эмегенлени жетип, Шауай озуп барады:
– Хазар Тенгизге элтген жол къайдад? – деп сорады.

Эмегенле кёзлери от бутакъла аталла,
Кеслерин кючден тыя, нартха былай айталла:

– Эки тенгизни къошхан дорбун тешик алайдад,
Алай ары эркинлик биргебизгед, былайдад.

Тенгизни ол жанында нарт оспарла туралла,
«Суу тонгузла!» — деп, бизни къозуталла, уралла.

Сен да аладан бири болурса деп шеклибиз,
Нартла бла жаубуз да, биз алагъа дертлибиз.

Аны ючюн биз сени ол тешикге иймейбиз,
Юсюбюз бла эркин ётеринги сюймейбиз! –

Нарт болат къылычына сабыр узала тебирейд,
Аты анга: – Ашыкъмай, хыйсап этип кёрчю, – дейд. –

Хыйля бла болмаса, биз былайдан ётмебиз,
Къарыу бла былагъа биз бир зат да этмебиз.

Женлери жокъ, кёзлери налмас ташдан къатылла,
Аны ючюн былагъа къылыч бла къатылма.

Къанатларындан башха санлары да сюекди,
Былагъа башха амал, башха мадар керекди.

Мен бу тенгиз тюбюнде ары-бери чабайым,
Суу букъусун ётюрюп, амал, мадар табайым. –

Ат кесин онга-солгъа атып-уруп башлайды,
Саулай да уллу тенгиз чайкъалгъаннга ушайды.

Суу тюбюнде тешикге кирир жерин излейди,
От чагъа эки кёзю, ат тешикни эслейди.

Тенгиз къайнап, кирленип, эмегенле – мадарсыз,
Эки алп да къутулду ол палахдан хатасыз.

Женгил жюздю Гемуда, сууну тёгерек буруп,
Алларына тюбеген эмегенлени уруп.

Алай буз буштукъ бла тешик гам бегитилип:
– Бу буштукъну ачаргъа амал жокъду, мен билип.

Эй, нарт батыр, билесе: тенгиз сууда ёсгенме,
Суу тюбюнде борчуму бир айыпсыз этгенме.

Бузда ёсген сенсе да, буз буштукъну чачарса,
Дегенди ат, – Хазар жолубузну ачарса!

– Сен чабарса, мен эки аягъымы узатып,
Урурма да, атарма буз буштукъну ууатып! –

Нарт батыр, жете келип, буз буштукъну ургъанды,
Тешикни ол жанында уллу толкъун тургъанды.

Сора тенгиз хыйсапсыз чайпалгъанды, чайкъалгъанд,
Усхуртукну бир элин жууаргъа аздан къалгъанд.

Билмей не зат болгъанын, нартла къайгъы этелле,
Сагъайышып, тийрени, тёгерекни кютелле.

Гемуда уа жагъагъа, толкъун сюрюп чыгъады,
Юсюнде Къара-Шауай онга-солгъа багъады.
elbars 12.01.2019 17:52:45
Сообщений: 2237

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА КЪАЗАНБАШ


Къара-Шауай элине, / халкъына да антлыды,
Адам кёзден ташада, / бир аламат атлыды.

Къара-Шауай чаришге къошулургъа келеди,
Сюйсе – бай, сюйсе жарлы зккыл бола биледи.

Нарт элге келеди ол, атындан тюше, мине,
Хар атлагъаны сайын зыккыллары силкине.

Батырны Гемудасы маштакъ[i] акъсау этеди,
Нарт суусапдан къыйналып, бир мал къошха жетеди.

– Эй, кёп болсун, алан! – дейд Шауай къош таматагъа.
Къазанбаш а былай дейд, жарлы уланнга багъа:

– Атангы башы болсун, ой, аман зыккылчепген,
Жыйын болуп окъуна жетишалмайбыз, кёпден! –

– Къош тамата, мен жарлы билмечиме да, кечир,
Ичим кюйюп къалады, манга бир суусап ичир!

– Тай кёзюмден, сенича хашкеннге[ii] кечирмейме,
Айран угъай, къуру суу окъуна ичирмейме!

Жууабына малчыла артыкъ бюсюремелле,
Алай къош таматагъа терс айтаса демелле.

– Бермей эсенг, дау этмем, ансы тиер таягъынг,
Бир сорлугъум бар эди, чамланмасанг биягъы.

Тууарла ортасында неди ол къара тёбе,
Тепчиллегени сайын аякъ тюбюбюз тебе?

– Эй харип, Тотур айда союмлукъ бугъады ол,
Усхуртукланы элге тоюмлукъ бугъады ол!

Да къабыргъа узуну сау юч къулач болады,
Ол отлагъан жерд, дейд, къара топракъ къалады.

Тотур айда болгъанед къумалыны[iii] туугъаны,
Беш къулачды мангылай кенги да ол бугъаны.

Арт омурауу да, дейд, ийнансанг, он къулачды,
Ашагъаны кюнюне сау бир арба къурмачды.

Бугъаны кири элни бахчасына жетеди,
Аумасында жюз ийнек жатып, салкъын этеди.

Нарт Ёрюзмек атына бек тынгылы къарайды,
Сосуругъ а тауланы тепдирирге жарайды.

Жазда мал къошларына ат ойната жетелле,
Сора айтхылкъ нартла быллай оюн этелле:

Нартла башы айтхылыкъ Ёрюзмекни къоланы
Чаба келип секирсе, ол сен кёрген бугъаны

Тёбе сыртына эки ал аягъын салады.
Ёрюзмек этген сынау, харип, алай болады.

Сосурукъ а, бугъаны кётюрюрге къадалад,
Ол эки ал аягъын жерден, къыйналып, алад.

– Сора, келчи, – дейди нарт, – алайгъа бир барайыкъ,
Бугъаны сейирине жууукъдан бир къарайыкъ!

– Итден туугъан кимилди,[iv] анга къалай барырса,
Барсанг да, – дейд, – бек уллу къыйынлыкъгъа къалырса! –

Нарт батыр Гемудасын бугъа таба бургъанды,
Къоркъаракъ этип кесин, ол сагъайып баргъанды.

Босагъадан атлагъан кибик сейир-аламат
Бугъаны юсю бла секиргенди сора ат.

Бугъа, аланы эслеп, болмагъанча къутургъанд,
Башын энишге ийип, аягъын жерге ургъанд.

Къая оюлгъанча ол ёкюргенди, жер къазып,
Чапханды Гемудагъа, уллу кючюне базып.

Къазанбаш а узакъдан къарап къууана эди,
Бугъа экисин да гунч этерик суна эди.

Бугъа жетгенлей, тарпан аягъы бла ургъанд,
Къая турукъну кибик, къара жерге аудургъанд.

Сора батыр эки арт аягъындан тутханды,
Кётюрюп ургъанды да, бугъа жерге батханды.

– Ый, аузум къуруп къалгъан, не аманнга къатылдым.
Не берликме союмгъа? Уой, не палахха къалдым! –

Алай айтып Къазанбаш къачды, будуман болуп,
Къоркъгъанындан, къабышып, къазан агъачха къолу.

Тууарчыла бары да, жан-жанына къачдыла,
Атларына къанатла битдирдиле, учдула.

Нарт батыр, кеси къалып, къошха кирип баргъанды,
Аш ашап, ийнеклени терен къолгъа ургъанды.

Аты уа къуйрукъларын юзюп-юзюп атханды,
Къошха къайтып пелиуан, бозадан да тартханды.

Сора ол къуйрукъланы анда-мында чанчханды.
Чанчханды да, атына минип, окъча, учханды.

Экинчи кюн Къазанбаш, къоркъа-къоркъа, келгенди,
Анда-мында чанчылгъан къуйрукъланы кёргенди.

– Ой-хой, маржа, къошума не аман къол къатылды,
Мингден артыкъ тууарым, – дейд, – жергеми батылды?

Уой, жалчы болгъанымы мен къалай да унутдум,
Хыны-хыны сёлешип, башыма отха сукъдум.

Былаймы боллукъ эдим тюбесем ариу айтып,
Ой, ол жол къаны боллукъ, чапмагъа эди къайытып! –

Чанчылгъан къуйрукъланы тартып, ишни билгенди,
Ингирге ийнек сюрюу чубур болуп келгенди.




[i] Маштакъ – кючю тюгеннген ат, кляча.


[ii] Хашкен – юйсюз-кюйсюз жолоучу, неимущий, скиталец.


[iii] Къумалы - асыл къанлы мал, племенной, породистый.


[iv] Кимилди – некяхсыз туугъан сабий.
elbars 13.01.2019 15:36:10
Сообщений: 2237

1 0

КЪАРА-ШАУАЙ БЛА ЧАРИШЧИЛЕ


Къара-Шауай нарт чаришге / къошулургъа келгенди,
Сюйсе – омакъ, сюйсе зккыл, / жазыкъ бола билгенди.

Гемуданы ингирликде отларгъа ийгенди, дейд,
Хар къайда да батыр алчы болургъа сюйгенди, дейд.

Чариш Ташны аллы ёзен тулпарладан толгъанды,
Ёрюзмекни къоланы да ала бла болгъанды.

Бора-батыр миннген тарпан – ол къанкъазгъа ушагъан,
Сычхансырт а – Сосурукъну: кюннге гебен ашагъан.

Буубаш эди Сосурукъну минген аты, тулпары,
Буубаш атны сейир эди къартла айтхан хапары.

Сюйсе, ол ат – юч аякълы, сюйсе – алты аякълы,
Адам тилни ангылагъан, сейир, темир жаякълы.

Узунлугъу тогъуз къулач, бийиклиги – беш къулач,
Къулакълары къарыш тенгли, болмай эди чырт да ач.

Шырданны акъ тарпаныды ол сагъайп тургъан, дейд,
Аякъларын, тепсукъ[i] эте, жерге-жерге ургъан, дейд.

Тизилип, тепсей туралла, учарыкъ къушлай, атла:
Къараторла, чубар[ii], чууал[iii] къара тулпарла, акъла.

Чариш Ташны тёгереги адамдан топпа-толуп,
Жыйылгъанды халкъ алайгъа, той, байрам кёллю болуп.

Тулпар атла, жюген юзюп, бир жанына тепсейле,
Къарагъанла нарт чаришни кёрюрге бек кюсейле.

Ол кезиуде зыккыл атлы ары келе кёрюннгенд,
Оюн кёллю халкъны эси ол атлыгъа бёлюннгенд.

Къара-Шауай келе эди зыккыллары салынып,
Гемудасы акъсай-акъсай, къулакълары салынып.

Экисини уллу кючюн бир киши да сезмейди,
Зыккыл жашны, акъсакъ атны кёрген кюлмей тёзмейди.

– Уой, чаришге барлыкъ энди келди! – деп къагъадыла, –
Кёрдюк керти хорларыкъны! – деп кюлюп къатадыла.

– Ант къурутха эди юйюн, ызындан бир жан жетсе, –
Дей эдиле, – бу чаришде аллына лячин ётсе!

– Бу маштакъда сын жокъ,[iv] алай чам этип бош кюлмегиз,
Артда бу мен айтырыкъгъа, жигитле тюртюлмегиз, –

Дейди бир къарт, – атны къарын тюбюнде – жабагъысы,
Ол бир батыр тюйюл эсе, мен – зийна туугъан ассы.

Къарт айтханнга жигит жыйын, уой, хар этип кюлгенди:
– Эй, чаришге къошугъуз! – деп, нарт алайгъа келгенди.

– Къой, харип, къой, къарнынг ашдан тоймагъан бир къарыусуз,
Бир тебресек, кюн барабыз, атчыгъынг да – жараусуз! –

Алай айтып нартла жашха, атына да кюлелле,
Чариш жолну къыйынлыгъын ала иги билелле.

Болмагъанда Къара-Шауай, Ёрюзмекге тюбегенд:
– Эй, бачама, къош мени да чаришге, – деп тилегенд.

– Да ахшы жаш, угъайым жокъ, алай жолда къалырса,
Бу ат бла уллу махтау сен не хазна алырса.

Андан эсе бар юйюнге, жара жарлы ананга,
Саугъа керек эсе, жашым, тарпан сайлайым санга.

– Нарт Ёрюзмек, тюйюлме мен не хомух, не эринчек,
Тюшюрюрге кюреширме кесиме жангы кёнчек.

Нарт Ёрюзмек зыккыл жашха кёлю бла эригенд:
– Ол кёнчекни мен берейим, эй ахшы улан, – дегенд.

Сора: – Барма бир къоюгъуз, мудах этмейик аны, –
Дегенди ол, – нарт къаны бар кёрюнеди уланы.

Бара барса, ол къарыуун, онгун да кеси билир,
Ызыгъыздан ол акъырын, сынчыкълай келе келир.

Сакъ бол сен а, – дейди жашха, – тюшме аякъ тюбюне,
Бара-бара, юйренирсе сен да чариш эбине. –

Къара-Шауай алай бла ёч чаришге къошулду.
Ёрюзмекни халаллыгъы анга бек асыу болду.

Ат кереги тал къабукъла бла бош, хаух чулгъанып,
Сюелгенди бир ат сафха нарт, ичинден къууанып.

Сюелгенде атлылагъа, атлагъа да къарайды,
Гемудагъа жетерик ат болмагъаннга ушайды.

Тиширыула арасында эки ариуну эслейд:
«Баям, бири Сатанайды, бири Агундады», – дейд.

Нарт Ёрюзмек ол чаришчи нарт жашлагъа къайтханды,
Олжанларын,[v] солуу алыр жерлерин да айтханды:

– Жигит жашла, Чариш Ташдан, Тынай[vi] суугъа барырсыз,
Анда кече къалырсыз да, рахат солуу алырсыз.

Андан жортуп Уллу Къырым тийресине жетерсиз,
Кёк тенгизден, жюзюп-жюзюп, бу жанына ётерсиз.

Къобан сууну бойну бла Къаф таулагъа ётерсиз,
Бийик Минги тауну къарлы тёппесине ёрлерсиз.

Таудан энип, сиз Азауда ат-зат тынчайтырсыз, – дейд, –
Алайдан а бир тохтаусуз былайгъа къайтырсыз, – дейд. –

Ха'ра,[vii] жашла! – дегенди нарт сора, байрагъын силдеп,
Олсагъатдан тарпан атла учхандыла тёрткюллеп.



[i] Тепсукъ – атны жеринде тепчиллеую-тепсеую.
[ii] Чубар – къолан, пегий.
[iii] Чууал – къаралдым-бозгъул, сивый.
[iv] Сын жокъ – сыны, агъачы осал; маштакъ деген магъанада.
[v] Олжан – барыр жолларын ангылатхан магъананы тутахан сёз.
[vi] Тынай – Дон
[vii] Хара – чаришни башлагъан сёз, старт.
Изменено: elbars - 13.01.2019 15:37:16
elbars 14.01.2019 18:32:29
Сообщений: 2237

1 0

УСХУРТУКЛАНЫ УЛЛУ ЧАРИШЛЕРИ


Ёрюзмекни ол чаришде юч да аты бар эди,
Бири – къолан, бири – шауракъ,[i] бири да чубар эди.

Чаришчиле, жокку болуп, ташайдыла обукъдан,
Гемуда да жёбеледи, акъсай-акъсай тобукъдан.

- Эй, аланла, кёрчюгюз бир къушжетерни барыуун,
Ай, зауаллы кеси, билсе иги эди къарыуун?

Халкъ ызындан кюле эди, харх этип, зауукъ этип,
Баралмайды маштакъ атчыкъ чаришчилени жетип.

Тал къабукъдан айыллары, бузоу тери – кёпчеги[ii],
Жамчысын да кюе кесип, жамау-жамау – кёнчеги.

Атны аман сабийчикле къуйругъундан созалла,
Ойнай-кюле, чабалла да, аны жолда озалла.

Аты сыртдан аугъанлайын жагъын этип башлайды,
Шиш турад да нарт батырны ол юсюнден ташлайды.

– Уой, Гемуда, жаным, бир айт, нек чибинлединг былай? –
Дегенд Шауай ёрге туруп, тулпарны башын сылай.

– Эй, нарт батыр Къара-Шауай, терслик жалан кесингде,
Манга этген антынг, – дейди, – нек тюйюлдю эсингде.

Менден башха сен бир атха сукъланмазгъа айтханса,
Айтханса да, тайгъакъ[iii] болуп, айтханынгдан къайтханса!

Эй, шуёхум, алайды да, антынг бошду, чиригенд,
Сен антынгы жангыртмасанг, жеримден тепмем, – дегенд.

– Эй, шуёхум, неликлерин биле эдим нартланы,
Къайсы неге жарарыгъын биче эдим атланы.

– Айтырыкъса энди жигит! – деп, бойсунмагъанды ат. –
Ант эт ансы къара жаяу къоярыкъма бусагъат! –

Къара-Шауай ант этгенлей, тулпар учуп кетеди.
Чариш жыйын Тынай суугъа жетип, къонуш этеди.

Суу бойнунда кёк кырдыкда, тулпар атла отлайла,
Артха къалгъан атлыланы нартла анда сакълайла.

Бир заманда чаришчиле бир зыккылны кёрелле,
Ат юсюнде жашны танып, сейирсинип ёледиле.

Маштакъчыкъны къуйрукъчугъун, жалчыгъын мырхык басып,
Эй, кеси да уф дегенлей ауарыкъ кибик азып.

Бир нарт жигит: – Муну иши, тейри, сейирд, – дегенди, –
Баям, къысха жолну танып, аны бла келгенди.

– Жашны харип алашасы, тозуп, аман арыкъды,
Мындан ары бу кётюрем маштакъ къалай барлыкъды? –

Деп, нарт жашла гюрен туруп, ушакъ-лахор этелле, –
Кими жарсый, кими кюле, таяныргъа кетелле.

Къара-Шауай жукълап къалып, нартла жолгъа чыгъалла,
Къурч налладан жол ташлары кюкюрейле, чагъалла.

Чаришчиле Кёк тенгизге, жыйын болуп, жетелле,
Богъаз[iv] бла аны башха жагъасына ётелле.

Арып келген тарпанларын нарт жашла сорукъдура,
Кийимлерин кюннге жайып, ашай-иче олтура,

Къарасала, богъаз бла зыккыл ётюп келеди,
Чариш этген жыйын мынга сейирсинип ёледи.

Жюзе келип, бир заманда ол тас болуп къалады:
– Башы жокъну, – деди бири, – дюн-дуньясы къарады. –

Эрттенликде биягъынлай тулпарлагъа минелле,
Къобан бойну бла нартла жорта-бере келелле.

Къобан тюзден ётюп ала Къаф таулагъа ёрлейле,
Терен къаргъа батып атла, баралмайын терлейле.

Минги таугъа Сосурукъну аты алгъалап чыгъад,
Андан къарап: – Эй, бу неди?! – деп нарт батыр къычырад. –

Аман зыккыл, къарачыгъыз, ызыбыздан келеди! –
Кими сейир болад, кими, башын булгъай, кюледи.

Андан ол нарт чаришчиле эндиле Басхан таргъа,
Хар бири да хазыр болуп Уллу ёчню къытаргъа.

Энди нартла зыккыл жашха шекли болуп къарайла,
Бир зат а бард бу уланда деп, жашырын марайла.

Бир урумгъа Эл Журтуна жетедиле, къуюлуп,
Андан Уллу Чариш Ташха тебрейдиле къууулуп.

Нарт Шауай а ашыкъмайын жолгъа тюшде чыгъады,
Гемуданы кишнеуюнден сарыуек да бугъады.

Жигит нартла Чариш Ташха, зурнуклача, баралла,
Жол арытхан тарпанларын сюре, къамчи уралла.

Бир заманда Шауай, жетип, жолну аллын алады,
Алады да, сабыр эте, сынап артха къалады.

Алгъа ёте, артха къала, ол танг кесек мычыды,
Биягъынлай, алгъа чыгъып, былай айтып къычырды:

- Эй, хомухла, эй, хайт дегиз, ансы озуп кетеме,
Чариш Ташха барыгъыздан алгъа болуп жетеме. –

Нарт эли уа къарай эди нарт чаришни аллына,
Сосурукъну буубаш аты биринчи боллукъ суна.

Бирле Ёрюзмекни къолан аты онглуд, дей элле,
Бирле ёчню Боракъаны атына тежей элле.

Тоханагъа баргъандыла сора тюзюн билирге,
Обур къатын бауурланып, къулагъын къысханд жерге.

Къулакъ салып къара жерге, кёп тынгылап тургъанды,
Сора, туруп, келгенлеге айтханы бу болгъанды:

– Алда келген атны аякъ алышы бир башхады,
Ол тыйгъычсыз тор тарпанны мангылайы къашхады.

Мен бир сёз да айтмаучума тюзюн билмей бошуна,
Ушайды ол Аликланы ат туякъ тауушуна.

Озуп бизни тулпарланы, ол ат келеди алай, –
Къалтырайды уллу ёзен, кёл сууу чайпалгъанлай.

– Да, Тохана, Алауганны уланларын къыргъанбыз,
Ит эдиле, биз алагъа къанлы оюн къургъанбыз.




[i] Шауракъ – кёксюлдюм-боз, тёмно-гнедой.


[ii] Кёпчек – эчки, кийик тюкден толгъан сахтиян тышлы иер жастыкъчыкъ, седёлка.


[iii] Тайгъакъ – сёзюнден тайгъан.


[iv] Богъаз – тенгизни къургъакъ жерге кирип тургъан кесеги, пролив.
elbars 14.01.2019 18:33:23
Сообщений: 2237

1 0

Сора кимди барындан да айырма болгъан улан,
Кеси келген болмаз да нарт – къартайгъанды Алауган.

– Къалгъанланы токъсан тогъуз минг къулач тенгли озуп,
Ол келеди, чаришчиле ызындан анга къозуп.

Бир заманда Чариш Ташха, учуп, зыккыл жетеди,
Усхуртукну нарт тайпасын жигит аккыл этеди.

– Эй, жаш, – дейле анга нартла, – къайдан, къалай келесе?
Тарпанынг да арымагъан кибик алай келесе.

– Чаришчиле ызларындан кетгеними кёргенсиз, –
Дегенди нарт, – масхаралай, сиз къул сыйын бергенсиз.

– Ахшы улан, – дейле, – сора къалгъан жашла къайдалла? –
Соруп-сурап нарт жигитге, шекле-даула айталла.

– Келе къалгъан элле ала, бири бирин озалмай,
Кетип къалгъан эдим, – дейди, – ол барыугъа тёзалмай. –

Ийнаныргъа сюймейдиле къартла жашны сёзюне,
Шекли болуп къарайдыла аны бёрю кёзюне.

Бир заманда жетгендиле жигитле издорагъа,
Атлары да кёмюк болуп, терлегенлери агъа.

Къолан тарпан акъдан жарым къулач артха къалады,
Ючюнчю уа – ол чичхансырт буубаш ажир болады.

Энди ёчге ким тийиншли? Бир уллу даулаш чыгъад,
Шырданныды акъ ат, аны аман аузу от чагъад:

– Баям, бу жаш арлакъ кетип, мында бугъуп къалгъанды,
Чаришчиле жетерге уа, ол биринчи болгъанды.

Анга чариш этерге да ким эркинлик бергенди?
Нартда быллай бедишликни, къайсы биринг кёргенди?! –

Къырс Шырдан андан сора да кёп чурумла этгенди,
Хар сёзю да нарт батырны мыйысына ётгенди.

Нарт Шауайны къаны къызып, бети тюрленип къалгъанд,
Ол акъ атны ат бойнуна, къозуну кибик, алгъанд.

Атын къартла тургъан жерге сюргенди да, тохтатханд,
Тохтатханд да, ол акъ атны къартла аллына атханд.

Не айтыргъа билмей, къартла аман абзырайдыла,
Бир – ол зыккыл кийген жашха, бир – атха къарайдыла.

– Сизни бла баргъанмеди? – деп чариш этгенлеге
Сорагъандыла, жолда талай чырмаудан ётгенлеге.

Ачыуланнган, уялгъан да халларындан къайтдыла,
Къырс-зат этмей, хар затны да болгъаныча айтдыла.

Эл къарс уруп: «Ол хорлады!», – дейди, уллу къычырып,
Нарт Ёрюзмек былай айтды, элни аллына чыгъып:

– Нартлабыз биз, нарт а сёзюн, ойламай ансдан айтмаз,
Бир айтса уа, айтханындан ёллюк болса да къайтмаз.

Жарлымыды, зыккылмыды жаш, анда тюйюлдю иш,
Кишилигин туура, баям этгенди уллу чариш.

Бюгюн аны бла тамам этейик ишибизни,
Тамбла уа бардырырбыз хаман эришибизни.

Къара-Къая сакълайд сизни, барып садакъ атарсыз,
Кимни огъу жютю болса, ол жигитни махтарсыз! –

Экинчи кюн нарт батырла тауда садакъ аталла,
Окълары уа, сызгъырышып, къаялагъа баталла.

Нарт Шауай да садагъындан, тартып, юч окъ ийгенди,
Юч огъу да тик къаягъа, занг-зунг этип, тийгенди.

Атханында, садакъ огъу элияча чакъгъанды,
Чакъгъанды да, къая тешип, ол жанындан чыкъгъанды.

Бу ёчню да Шауай алды, кимлигин а айтмайды,
Ингир сайын къонакъ болуп бир кишиге къайтмайды.

Эришлерин эрттенбла къолташ атып башлайла,
Гебен тенгли ташны жашла узакъ-узакъ ташлайла.

Ахырында хомпар ташны Къара-Шауай сызгъанды,
Бек кючлюню токъсан тогъуз атлам чакълы озгъанды.

Эришиуде эл зыккылны пелиуанлыгъын кёргенд,
Нарт Ёрюзмек юч ёчню да Къарашауайгъа бергенд:

– Дебет этген кюбе, сырпын, айбалта да аласа,
Аласа да ёчюбюзню, бизге разы боласа.

Мен толтурдум, батыр улан, ишим бла антымы,
Алайды да энди, къонакъ, айтырмединг атынгы?

Шауай деди: – Сизни кибик чынты да бир нартма мен,
Туз-дамыгъыз эркин болсун, жашагъыз сиз сау-эсен!

Ёч ючюннге келмегенме, ёч кесигизге къалсын,
Не да аны ол къолайсыз бёрюкёз улан алсын.

Мен ёч-саугъа алыр ючюн келмеген эдим сизге,
Къарар ючюн, таныр ючюн келгенем элигизге.

Бир ауукъдан къайтып келип танышырма адетде, –
Деди да нарт, ёч да алмай, ызына къайтып кетди.

Нарт батырны ашыргъанла: – Адаммеди, жинмеди? –
Дей эдиле, алай аны бир киши да билмеди.
Изменено: elbars - 14.01.2019 18:34:11
elbars 15.01.2019 17:32:51
Сообщений: 2237

1 0

КЪАРА-ШАУАЙНЫ ЧАРИШДЕН КЪАЙТЫУУ


Къара-Шауай жигит батыр,
Жол барыргъа дайым хазыр.
Гемудагъа жер салгъанды,
Атланыргъа кёл алгъанды,
Атны сакъды къулакълары,
Тик салады аякъларын,
Буруу къысхач жаякълары,
От чагъады туякълары.

Шауай жолгъа тебрегенди,
Уллу ёзенге келгенди,
Гемуданы кёрген жарсып,
Къуйругъун да мырхык басып,
Жалкъасын да кичиу ашай,
Арт аягъы акъсай-акъсай.
Шауай кеси андан пыттыр,
Чырпа бёркю болуп чыгыр,
Сагел болуп къамчиси да,
Эски-буску – жамчысы да.

Усхуртукда чариш болду,
Ол чаришде Шауай озду.
Андан келе, жыр айтханды,
Гемудасын махтагъанды:
– Сени кёрюп кюле элле,
Кюлгенни къой – ёле элле,
Ат тюйюл, уой, къарт эшек деп,
Угъай, тейри, къарт ийнек деп.
Уой, алашам боз хорады,
Аны ким да нек сорады,
Алашамы жангыз жюгю, –
Сыртындагъы кетмез тюгю.
Уой, алашам – кенг сауурлу[i],
Къарыш болур сырт жаууру,
Иер салсам, къулакъ жумар,
Къамчи тийсе, къуйрукъ булгъар.
Уой, алашам – къыргъый жоргъа,
Секиреди аршин жаргъа,
Уой, алашам, боз алаша,
Чаришледе оз, алаша,
Озалмасанг, артха келчи,
Жаммызынгы тарта келчи.
Алашамы чарсха салдым,
Атланнганда артха къалдым,
Артларындан сюрюп келдим,
Халкъ ызымдан кюлюп – келдим,
Сакъды атны къулакълары,
Таш макъалай туякълары,
Темир юзед жаякълары,
От чагъалла аякълары.
Уой, алашам аллай бозду,
Нарт чаришде барын озду,
Эй, машалла, боз алаша,
Кёз тиймесин, минг жыл жаша. –

Нарт батыргъа къоркъуу къайда?!
Гемудагъа махтау айта,
Агъачладан ётген эди,
Бир ёзенге жетген эди,
Ол ёзенде къарелдиле,
Келген нартны эследиле,
Уллу, уллу сёлешдиле,
Нарт Шауайны юлешдиле:

– Къарачыгъыз уллу тюзге,
Татлы къабын келед бизге,
Атчыгъы уа бир аманды,
Бош, бир къапмишге тамамды.
Аты мени! – дейди бири,
Кеси мени! – дейди бири,
Иер мени! – дейди бири,
Сёлешелле тири-тири.

Къарт эмеген алай айтды,
Деу жашланы бек сагъайтды:
– Уллу тюзде жангыз адам,
Бош айлана болмаз, баям.
Ол кесине базынмаса,
Душманларын сындырмаса,
Бу жерлеге келмез эди,
Акъ кюбе да киймез эди.
Нарт Шауай а келди къаршы,
Тюрленмеди кёзю-къашы.
Эмегенле къолташ ойнай,
Сарыулары аман къайнай.
Ташлары уа не кибикди?
Ёгюз гебенден бийикди!
Ауурлугъу неден болур?
Ауурлугъу жезден болур!

Къара-Шауай къысха келди,
Адетдеча салам берди:
– Уой, ишигиз къолай болсун,
Къарныгъыз а ашдан толсун!
– Сау бол, сау кел, адам улу,
Кёк Тейрини керти къулу!
Биз а санга тиймебиз а,
Сынамай а иймебиз а!

– Атым акъсакъ, кесим гуппур,
Сиз а бирер уллу дуппур,
Мен харипни нек тыясыз,
Айыплыкъгъа нек къоясыз.

– Былай ётген адам болуп,
Бизден кетмез ол къутулуп,
Бизни бла бир ойнамай,
Къарыучугъун бир сынамай. –
Къара-Шауай кёл алгъанды,
Алашасын къантаргъанды,
– Келтиригиз, бир кёрейим,
Къарыууму бир билейим. –
Ийис эте, кекирелле,
Бир уллу таш келтирелле.

Ол сюрюуден арлакъ кетип,
Эки женгин артха этип,
Этеклерин къайыргъанды,
Ташны жерден айыргъанды,
Кюченерек[ii] алгъан кибик,
Кётюргенде талгъан кибик,
Къысылыракъ жибергенди,
Кёзкёрмезге жетдиргенди.

Эмегенле къуш-муш эте
Сюелелле, сагъыш эте:
Шауай айтды, дейд, хыныракъ:
– Ташым кетди ычхыныракъ,
Сен болурса кичилери,
Хайда, ташны чапдыр бери.
Мен энтта да бир силдейим,
Къарыууму бир билейим! -
Жаш эмеген чапхан эди,
Хомпар ташны тапхан эди,
Алай ташны кётюралмад:
Таш бир терен батхан эди.
Къара-Шауай кеси барды,
Ол къолташны тынч къобарды.

Экинчи уа тап сызгъанды,
Къанларын бютюн бузгъанды,
Кёзкёргенден аудургъанды,
Нарт мыйыкъларын бургъанды.
Эмегенле къоркъгъандыла,
Къайда болса букъгъандыла.
Артда бири кёл этгенди,
Базынып, былай дегенди:
– Эй, къолташны ким да атар,
Тутушургъа эркек базар!
Тутушууду керти сынау,
Тутушмагъан болсун къанау[iii]!

Шауай аны урчукъ бурду,
Кётюрдю да жерге урду.
Эки кёзю къандан толуп,
Къалгъан эди токъал болуп.
Ол мюйюзлю харра эди.
Къарт эмеген былай деди:
– Барыбыз да аманбыз да,
Сырпынынга тамамбыз да! –
Барып, атны алып келди:
– Адам улу, сау бар! – деди.
Ёзенгисин тутхан элле,
Эринлерин къапхан элле.
Гемудасы тепчилледи,
Шауай сабыр къамчиледи,
Сора артха терс къарады,
Къарагъаны бек жарады:
Сын къатдыла эмегенле,
Чий, чирикди демегенле.

Гемудагъа бош къатылды,
Садакъ окъча ат атылды,
Аягъындан учхан зылды,
Артха чартлап, окълай жюздю,
Бирлерини бойнун юздю.
Уой, не акъыл тюшдю нартха?
Шауай къайтып келди артха:
– Адам улу, бек тилейбиз,
Къарыуунгу да билебиз,
Этиучюнгю этме сен а,
Бизни къырып кетме сен а. –
Къарт эмеген тилегенди,
Тобукъланып, сюелгенди.
Нарт Шауай а кюлюп кетди,
Барыр жолун билип кетди.





[i] Сауур – атны арт бутларыны баш жаны, круп.


[ii] Кюченерек – кюч салып, къыйналып.


[iii] Къанау – тиширыу маталлы эр киши.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный