Н А Р Т И Я

Н А Р Т И Я

elbars 22.09.2018 18:01:16
Сообщений: 2237

1 0

АЛ СЁЗ
(Окъумай къоймагъыз)
Бисмилляхир-рахмани-рахим!
Буруннгу халкъланы мифлери, баям да, адам улуну бек сыйлы маданият хазналарыдыла, тин кюбюрлеринде минг тюрлю жылтырагъан-жаннган накъут-налмас ташлары. Жерде жашагъан хар халкъ да эркин, мамыр, монг жашаугъа термиле-итине, кёллеринде айтхылыкъ батырла, акъылман бачамала, къудретли тейриле туудуруп, аланы юслеринден кёп жигитлик таурухла, айтыула, жырла къурагъанды. Тюрк халкъланы да бардыла аллай айтыулары. Ала дунья мифлени алтын тоханасында кесмлерине сыйлы жерле алгъандыла, даражалары алай уллуду да. Сёз ючюн, къыргъыз халкъ къурагъан «Манас» дуньяда эм уллу эпос болуп къалмай, аланы эм айтхылыкъларындандады. Ол эпосладан бири уа – деменгили алан (къарачай-малкъар) «Нартла».
Миф деген неди? Ол – буруннгу адамны дунья къурулушундан, къурамындан ангыламы, анга кёз къарамы. Мифле, алф батырла, тейрилени оноуларында, халкъларын душманладан къоруй, алагъа жарыкъ умут, жангы жашау бере, къаллай жигитлик этгенлеринден бек бурунгу кёлден айтыуду – аууз адабият. Аланы хайырындан биз буруннгу адамланы жашау турмушларындан, жашагъан жерлеринден, адет-тёрелеринден, алгъыннгы къыралларындан хапар билебиз. Тарихден да. Бир бир алимлени жазгъанларындан, эпосда айтылгъан ишле тюзге ушайдыла. Кертиси да алай болур: тарих алимлени кёбюсю, айтханларына бир тюрлю бир шагъатлыкъ келтирмей, келтиргенлери да тутхучсуз болуп, ётюрюк болуп, узакъ ёмюрледе ётюп кетген айтхылыкъ тарих болумланы ёз халкъларына даража этерге ёчдюле. Мифле аны ючюн де бек магъаналыдыла.
Былайда сёз нарт эпосну юсюнден барады да, аны тамыры да бек теренден тым алгъанын айтыргъа керекбиз. Ол дуньягъа белгили эпосладан узакъ жол къыдырмагъан эсе, кем жол а арытмагъанды. Алайды да, нарт эпос кёп ёмюрлени ичинде айный, жашау бла бирге тюрлене, узакъ дуньяладан бизге алай жетгенди. Ол дуньяны жаратылыуундан башлап, алф нартланы, адам улуну къанлы жаулары – эмегенле, сарыуекле, четен губула, адам ашаучу халкъла, ёзге жекле бла бир тохтамай демлеше, аланы жер юсюнден къурутхунчу сермешгенлерине дери айтады. Нартланы бир къаууму кёкге – Огъары дуньягъа – учханды, бир къаууму уа жер къарнына – Тюп дуньягъа – кирип кетгенди. Ала Къара кюч бла сермешгенлерин анда да къоймайдыла. Нарт батырланы адам улуну жаулары бла кюрешгенлери жомакъгъа ушагъанлыкъгъа, ала тарихде сакъланмагъан, эртте болуп кетген урушладан хапарлайдыла.
«Нарт эпосну Шимал Кавказда эм да Шимал-Къыбла Кавказда жашагъан тюрлю-тюрлю халкъла, Къара тенгизни жагъасындан тебреп, Хазар тенгизге жетгинчи жюрютедиле. Ала абхазлыла, абазалыла, адыгла, дюгерлиле, чеченлиле, ингушлула, Дагъыстанда жашагъан миллетлени бир къауумудула. Эбзелени кёлден чыгъармаларында да тюбейди нарт эпос.
Къарачай-малкъар халкъ да жюрегини теренинден сюйюп сакълагъан эм да бу эпосха уллу хурмет берген миллетди десек, ётюрюк айтырыкъ тюйюлбюз. Нарт эпосну эсинде тутхан халкъланы ичинде аланы биринде да болмагъан сюжет эм мотив жорукъла, биринде да айтылмагъан фикир оюмла, жаланда къарачай-малкъар нарт эпосда тюбегенден сора да, назму-жыр чыгъармалары битеу Нартиядадан кёп болгъанына керти да ёхтемленебиз!» - деп жазгъанды айтхылкъ алимибиз Журтубайланы Махти 1995 жыл кеси жарашдырып, басмадан чыгъаргъан «Нартла» атлы китабыны ал сёзюнде.
Жарсыугъа, алан нарт эпос алыкъа дуньягъа белгили тюйюлдю. Тийиншли болмай угъай. Ёзге Кавказ халкъла къадалып кеслерини тин хазналарын жыйгъан заманда, бизни халкъыбыз сюргюнлюк болуп, ол ишни кеч башлагъанды. Кеч башлагъанды десем да, нарт таурухларыбызны бир къаууму жыйылып, басмагъа хазыр болуп тургъанлай сюрюлген эди халкъыбыз. Ол къол жазма алайлыкъ бла «тас» болгъанды. Андан сора да бир жарсыулу иш. Нарт эпосну алан халкъ къурагъаны аны «сыфатындан, къанындан, къылыгъындан, атлашындан», жашау турмушундан, тилинден, дининден, жеринден, нартланы атларындан кёрюнюп тургъанлай, хоншу «алимле» бир аууздан, нартлагъа сизни жетежагъыгъыз жокъду деп, халкъ хазнабызны бийлеп тургъандан сора да, тюрттюм, самаркъау этерге кюрешедиле. Алай, кеси арабыздан фахмулу, ётлю, ёткюр алимле чыгъа, чынты алимле да, намысларын тюшюрген ётюрюкден кертини сайлай, бурунгу тарихибиз, нартларыбыз да кесибизге къайтырыгъына мен толу ийнанама. Не къыйын, узакъ эсе да, тюзлюк кесине жол табады.
Аллай къыйматлы ишледен эм аламаты Махтини «Происхождение нартского эпоса» (Нальчик, 2013) деген китабыды. Нартиаданы тынгылы тинтгенден сора, нартла къайсы халкъны туугъан балалары болгъанын ачыкълай, алим 19 шарт келтиргенди. Ол шартла жалгъан алимлени тикге тыйгъан сорууладыла. Алагъа жаууап бюгюн да жокъду, болгъан да этерик тюйюлдю, нек дегенде, аланы жууаплары жаланда алан эпосдадыла.
Тюзюн биле да тургъанлай, къажыргъа, уялыргъа унамагъан сырсыз «алимле» бир ётюрюклерини тюбю ачылса, экинчисине жабыша баргъанлыкъгъа, Махти 2016 жыл «Нартланы» эм толу эки уллу китабын чыгъаргъанды – ана тилибизде, орусча да. Китапны 20 бёлюмюнде 20 000-ден аслам назму тизгин барды. Ол битеу нарт жырланы, айтыуланы, таурухланы тюрлю тюрлюлерин кёп жылны ичинде тинтип, айырып, тёредеча, цикл халда басмаламай, хыйсапсыз къыйын да, махтаулу да иш этип, кереклиси, тийиншлисича, бир сюжет ызгъа салгъанды. Башха тюрлю айтханда, Махти, къачан эсе да бирде, халысы юзюлюп, жерге тёгюлген инжи-жаухар минчакъланы излеп табып, аланы къатышдырмай, бир бири ызындан халыгъа жангыдан тизгенди. Жарсыугъа, тёгюлген инжилени барысы да табылмаучудула. Мени айтыргъа сюйгеним: Дебетни, Ёрюзмекни, Сосурукъну, Алауганны, Къарашауайны юслеринден жырла иги да толу эселе, Рачыкъауну, Ногъайчыкъны, Батыразны, Дебетни жашларыны кёбюсюню юслеринден жырла бизге жарты-къурту жетгендиле неда тас болгъандыла. Алан эпосну бирси батырларыныча, аланы жигитликлеринден да аламат айтыула болгъанларына Орусбийланы Сафар-Алийни жазгъаны да шагъатлыкъ этеди: «Ма быладыла таулула жыр этген нарт батырланы атлары: Дебет, Алауган, Ёрюзмек, Сосурукъ, Шауай, Шырдан, Хымыч, Батыраз, Рачыкъау, Сибилчи, ачы тилли Гиляхсыртан. Аланы хар бирине энчи жыр жораланнганды…». Къалай-алай болса да, Махти халкъыбызны эм къыйматлы да, уллу да тин байлыгъын иги да толтуруп, халкъгъа багъа жетмез саугъа этгенди.
Дунья эпосланы кёбюсю бюгюннге дери Махтича алимлени хайырларындан сакъланнганды, аланы тозгъан эски хуналарындан тюшген ташланы жерлерин табып, гам салагъан алимлени хайырындан. Аны ючюн бизни закий алимибизге, халкъыбыз бла бирге, мени хурметим да бек уллуду.
Бу къолугъузда китаб а, башда айтылгъан «Нартлагъа» кёре къуралгъанды. Мен аны сюжет ызын тюрлендирмей, ол-бу жыргъа къошуп-къоратып, анга женгил жюрюш, жангы солуу алдыргъандан сора да, нарт жырларыбызны согъулгъан, ишленнген къууатларын бузмай, кесимден, фольклорубузну хайырланып да 16 жангы айтыу-поэма къошханма, башламын да санамай. Бу китапха «Нартия» деп атагъаным да ол себепден болгъанды.
Деменгили нарт эпосубуз туугъан жерибизни тамаша да, бай да, къудретли да тау табийгъатына бек ушайды, аны кёкге жетген бийик тауларына, къамалача сюелген чынгыл къаяларына, терен къолларына, юрюк сууларына, гелеу сыртларына, жетген кюнде жашларыча сюелген ташларына. Журтубайланы Махти жарашдыргъан «Нартланы» билген эпосларым бла тенглешдиреме да, ол адам улугъа къайгъырыулугъу, фикир теренлиги, суратлау кючю бла дунья фольклорну юлгюлерине тенг угъай, озгъан окъуна этеди деригим келеди.
Тюзлюкню сакъчылары – нарт батырла къарыусузну жакълай, онгсузлагъа эс тапдыра, тыпыр ташларын ёз жанларынча алай сакълагъандыла. Аны ючюн сюеди, аны ючюн тутады алан халкъы эр жюрегинде нарт батырланы юслеринден бу аламат да, къудретли да эпосну. Сюйсегиз а - эпопеяны.
Мен жаным-къаным бла сюеме жигит, жигер, ариу, ётгюр, ёхтем да тау халкъыбызны, жалгъан даула, къырслыкъ, зарлыкъ кёп зарауатлыкъ сынатып, дуньядан къурутургъа жетдирген, бюгюн да аягъы юсюне тынгылы сюелирге къоймай тургъан алан миллетибизни, аны ата-бабамы аягъы басхан, алтындан да сыйлы ташын. Дюн-дуньяда да болмаз Алан журтдан ариу да, къууатлы да, къудретли да жер. Минги тауубузча сукъланчлы да тау. Тау десем да – алан халкъны ёхтемлиги, ийнагъы, оюлмаз къаласы! Нарт батырларыбыз сакълагъан, ата-бабабыз, аппа-ыннабыз, ата-анабыз жатхан, кесибиз да аны къойнуна тюшерик жерибизге алача сакъ болайыкъ. Ол хар алан эрни борчуду, миллет бачамабыз Дебетни аманаты!
Багъалы окъуучум, бу Халкъ китабы кёлюнге нюр жаймай, жанынга ёхтемлик, жюрегинге кюч бермей амалы жокъду. Алай деменгилиди къудрети! Аны юсюне да, бу халкъыбызны Къадар китабыды. Кюйсюз тейри Аламан нартладан урлап кёкню теренинде букъдургъан халкъ насыбы – Алтын аякъны андан тюшюрюр улан тууарыкъды бир ариу алан къыздан. Тап, туугъан эсе да алайды! Деменгили нарт Къарашауай да сауду. Ол жыл сайын Минги тауну эм терен бугъейине энеди да, тулпар Гемудасы бла саулукъ суудан – жандардан – ичип, бизге жакъчылыкъ этип турады. Душманыбыз оза тебресе, артыкълыкъгъа тёзе билмеген нарт Къарашауай, элия къылычын жашната, аны шылдым этерикди дейди Къадар китабы.
Боллугъу да алайды, инша-Аллах!
Ёлмезланы Мурадин,
КъМР-ны Къырал саугъасыны лауреаты

Ответы

elbars 04.12.2018 18:14:57
Сообщений: 2237

1 0

САТАНАЙ-БИЙЧЕ БЛА ФУК УЛУ ТАУАС


Акъ-бийчени Алаугандан жети улу бар эди,
Ол жашаланы хар бири да айтылгъан тулпар эди.

Кичилери Тауас деген улан – уста темирчи,
Ариу эди анасыча, бек уллу эди кючю.

Да жокъ эди ол тайпада аны кибик мазаллы,
Узун бойлу, инчге белли, кемсиз да ариу санлы.

Гёдю эди, къатын-къыз деп кёбюн таныучу эди:
«Мен алдамаз тиши къайда!» деп махтаныучу эди.

Алп Тауасны темир иши жарай эди элине,
Жете эди усталыгъы нарт халкъыны кёлюне.

Алай бла Ёрюзмекни иги шуёху болгъанд,
Биргесине марал уугъа ол бара-бара тургъанд.

Бир жол ала экиси да буу ауларгъа баралла,
Ышыкъ жерде териледен, дейд, ахтыгер[i] къуралла.

Кеслерине буу, жугъутур мюйюзледен къош этип,
Хапар айта солуйдула, жюреклерин бош этип.

Кюндюз ала, тауда-къолда марал, доммай аталла,
Ингир болса, шишлик ашай, бардан-жокъдан айталла.

Жараш элден эки жарыкъ, жулдуз кибик кезирей,
Ёрюзмекге Фукну жашы махтанады безирей:

– Ой, Ёрюзмек, кёремисе ол жарыкъны узакъда,
Ол гытыда, табу, мени сагъыналла ушакъда.

Бири – ана, бири – бала, эки да ариу тосум!
Тиширыугъа тыйгъыч деп жокъ, мени багъалы досум.

Кече ала, жюн ийире, бирге урчукъ буралла,
Ала мени келирими дайым сакълап туралла!

– Нарт элинде сора сенсе таза бузулгъан улан!
Тосунг – аман, алай кесинг андан кёп кере аман! –

Гёдю Тауас эки нёхюн махтай, былай айтады:
– Терилмезлик тиширыу жокъ, эй, шуёхум, къайда да!

Не кертичи болса да ол, ай, терилип къалады,
Ариу сёзге, кёзю жаннган эрге ол бой салады.

Нарт Ёрюзмек: – Болур, – дегенд, – бек сейирди халлары,
Къаудан башы жабалакъча учхара – акъыллары.

Сени кибик чырайлыгъа алданмай кёбю къалмаз,
Алай мени Сатанайым сени булжууунг болмаз!

– Уой, Ёрюзмек, – дегенд Тауас, – Тейри жангыласа сен,
Аны башха къатынладан артыкъ бош сунаса сен.

– Ышанама да, сунама: намысына сакъды ол.
– Терилтсем а?! – Терилтмезсе! – Сора тут – дегенди, – къол!

– Ёчге жылкъы къошларымдан сюйгенинги салама,
Хорласанг а, Ёрюзмекни сен адамгъа санама!

– Эл сукъланнган женгилаякъ, алтынкъуйрукъ ажирим,
Болсун ёчюм, – дейди Тауас, – мени санга беририм.

Нарт Ёрюзмек къошда къалып, Тауас элге кетеди,
Аты жоргъа салып келе, жаш ышармиш этеди:

Тауас ариу Сатанайны, айхай алдар, айхай да!
Аны кёрюп, къарауашы Сатанайгъа айтханды:

– Жол айырмай, бизни таба биреу келе турады,
Аны жоргъа аты кёкге-жерге жетмей барады.

«Тауас мени терилтирге гынтты этип келеди,
Аны къалай сындырлыгъын бийче кеси биледи», –

Деп Сатанай къарауашын тап кийиндирди кеси:
Алп Тауасха къарауашым омакъ болуп тюбесин.

Сыйлы алтын боккасын да, кийдиргенди башына,
Къына салып кирпигине, узун тогъай къашына.

Алай эте, къарауашны ушатханды кесине,
Бийче кибик жюрютюрча халла сала эсине.

Тауас, аты боран сюрюп, жетди ышара-кюле,
Сатанай а къарауашча, аны аллына келе:

– Ёрюзмекни излей эсенг, нартбий уугъа кетгенди,
Къой къанатыр адам да жокъ, айып этме, – дегенди. –

Къонакъ юйге кир, бусагъат бийче этер бир мадар.
– Мен а киши тюйюлмеми, мыйыгъым, къолум да бар?!

Къоюгъузну кесим союп, кесим санлап берейим,
Мал оруннга элт, – дегенди, – малыгъызны кёрейим! –

Хуржунундан жюлгюч бла бир къара билеу алгъанд,
Олсагъатдан бири улан, бири къыз болуп къалгъанд.

Экиси да къойну кесип, от этип, къазан асып,
Къайтышдыла ызларына, киндиклеринден басып.

Тауас кеси ары-бери жюрюй, къарай тургъанды,
Сатанай да сыфатына санына эс бурады:

– Тиши болуп бу уланны сюймезлик бир жан болмаз,
Алай мени юсюмде уа аны муратлары толмаз! –

Гёдю Тауас Сатанайны къарауаш сунуп турду:
– Бийче кеси кёрюнюрюк тюйюлмюдю? – деп сорду.

Къарауаш къыз – Сатанай да, узун этегин тутуп, –
Къонакъ юйге киргенди да, жаш къатына олтуртуп,

Сёлешгенди, хар сёзюн да омакъ, бурма бургъанды…
Къарауаш къыз тангнга дери биргесине тургъанды.

Сора, юсюн-башын жыя, къопханды, кетеме деп,
Тауас къызны бармагъындан, жюзюгюн алгъанд сермеп.

Сора мухур асылташын жауурунуна басханд.
Ёрюзмекни гёдю Тауас алай хорлагъанд-асханд.

Къайтып, бура мыйыкъларын, эр жигитлигин айтханд:
– Жюзюгюн да алгъан эдим, ма, – деп аллына атханд.

Ёрюзмекни бети къара болуп къалды темирден,
Кёлю чыкъды бийчесинден, бютюн да бек – кесинден:

– Ай, сен харам къанлы бийче, ай сен Сатанай-обур!
Дуньяда аныча жокъду жан иеси де да тур!

«Бу аманны къабугъуна сен къалай да алдандынг?!
Сен башыма кетмез бедиш, жулунмаз айып салдынг!» –

Дей уруша, кесине да, уллу тырман этгенди.
Билмей къайры баргъанын да, уруп-берип кетгенди.

Бара-бара, сагъышладан, ачыудан да талады.
Нарт чулгъанып жамчысына, къаты жукълап къалады.

Ол дорбуннга Темир-Капу ханны чорасы келед,
Къаты жукълап тургъан нартны байлап, кимлигин билед.

Сора аны уллу ханнга бергендиле келтирип.
Хан биледи жукъ тапмазын Ёрюзмекни ёлтюрюп:

– Андан эсе, жалчы этип, сындырайым мен кёлюн, –
Деп къууанды, – ишлетейим, тюзетдирмейин белин!

Батыр анга былай деди: – Къой болмаз муратынгы,
Жесирликде жалчы болуп, сюемем бир затынгы.

Артда манга нартбий угъай, ёзден иш да демезле,
Уллу Юйде – кенгеш юйге, кел дерге истемезле.

Мени мында жалчы этип, санга да чыкъмаз файда,
Меничагъа башха тюрлю этедиле хар къайда.

Сатанайгъа ий келечи, юч жюз бирер мюйюзлю
Бугъа, тёртжюз къочхар ийсип, ол болмаз эки сёзлю.

Ханны нартха келечиси келип, жауабын сакълайд,
Эсли бийче Ёрюзмекни айтдыргъанын ангылайд.

Келечиге: – Мал-зат жыйып, терк иерме мен, – дегенд,
Ийген а, ол жюз сюнгючю, тёрт жюз садакъчы ийгенд.

Азмы-кёпмю барды аскер бёлек – кече жашырын,
Темир-Капу къаласыны къалауурларын дырын

Этип, батыр Ёрюзмекни тапды терен зынданда,
Хан аскери къозгъалгъынчы, тоноу да этди анда.

Нарт Ёрюзмек, тартынса да, юйюне уа баргъанды:
– Сау-саламат келдингми? – деп, бийче нартха соргъанды. –

Сен Тауасны айтханына, жаным, къалай ийнандынг,
Жюрегими керексизге аллай бир нек къыйнадынг? –

Нарт Ёрюзмек терс болгъанын бир ажымсыз билгенди,
Чамланнганды ол кесине, сора жарыкъ кюлгенди.

– Кеч бу жол да, – дегенди нарт, баш ийип бийчесине,
Былай сокъур нек боласа деп, къутура кесине.

Тауас анга жылкъы къошун къайтаргъанды, утдуруп,
Къоюп кетгенд ажирин да, жюгенинден тутдуруп.






[i] Ахтыгер – кийиз, тери чатыр.
elbars 05.12.2018 18:16:32
Сообщений: 2237
САТАНАЙ-БИЙЧЕ БЛА ФУК УЛУ ТАУАС


Акъ-бийчени Алаугандан жети улу бар эди,
Ол жашаланы хар бири да айтылгъан тулпар эди.

Кичилери Тауас деген улан – уста темирчи,
Ариу эди анасыча, бек уллу эди кючю.

Да жокъ эди ол тайпада аны кибик мазаллы,
Узун бойлу, инчге белли, кемсиз да ариу санлы.

Гёдю эди, къатын-къыз деп кёбюн таныучу эди:
«Мен алдамаз тиши къайда!» деп махтаныучу эди.

Алп Тауасны темир иши жарай эди элине,
Жете эди усталыгъы нарт халкъыны кёлюне.

Алай бла, Ёрюзмекни иги шуёху болгъанд,
Биргесине марал уугъа ол бара-бара тургъанд.

Бир жол ала экиси да буу ауларгъа баралла,
Ышыкъ жерде териледен, дейд, ахтыгер[i] къуралла.

Кеслерине буу, жугъутур мюйюзледен къош этип,
Хапар айта солуйдула, жюреклерин бош этип.

Кюндюз ала, тауда-къолда марал, доммай аталла,
Ингир болса, шишлик ашай, бардан-жокъдан айталла.

Жараш элден эки жарыкъ жулдуз кибик кезирей,
Ёрюзмекге Фукну жашы махтанады, безирей:

– Ой, Ёрюзмек, кёремисе ол жарыкъны узакъда,
Ол гытыда, табу, мени сагъыналла ушакъда.

Бири – ана, бири – бала, эки да ариу тосум!
Тиширыугъа тыйгъыч деп жокъ, мени багъалы досум.

Кече ала, жюн ийире, бирге урчукъ буралла,
Ала мени келирими дайым сакълап туралла!

– Нарт элинде сора сенсе таза бузулгъан улан!
Тосунг – аман, алай кесинг, андан кёп кере аман! –

Гёдю Тауас эки нёхюн махтай, былай айтады:
– Терилмезлик тиширыу жокъ, эй, шуёхум, къайда да!

Не кертичи болса да ол, ай, терилип къалады,
Ариу сёзге, кёзю жаннган эрге ол бой салады.

Нарт Ёрюзмек: – Болур, – дегенд, – бек сейирди халлары,
Къаудан башы жабалакъча учхара – акъыллары.

Сени кибик чырайлыгъа алданмай кёбю къалмаз,
Алай мени Сатанайым сени булжууунг болмаз!

– Уой, Ёрюзмек, – дегенд Тауас, – Тейри жангыласа сен,
Аны башха къатынладан артыкъ бош сунаса сен.

– Ышанама да, сунама: намысына сакъды ол.
– Терилтсем а?! – Терилтмезсе! – Сора тут – дегенди, – къол!

– Ёчге жылкъы къошларымдан сюйгенинги салама,
Хорласанг а, Ёрюзмекни сен адамгъа санама!

– Эл сукъланнган женгилаякъ, алтынкъуйрукъ ажирим,
Болсун ёчюм, – дейди Тауас, – мени санга беририм.

Нарт Ёрюзмек къошда къалып, Тауас элге кетеди,
Аты жоргъа салып келе, жаш ышармиш этеди:

Тауас ариу Сатанайны, айхай алдар, айхай да!
Аны кёрюп, къарауашы Сатанайгъа айтханды:

– Жол айырмай, бизни таба биреу келе турады,
Аны жоргъа аты кёкге-жерге жетмей барады.

«Тауас мени терилтирге гынтты этип келеди,
Аны къалай сындырлыгъын бийче кеси биледи», –

Деп Сатанай къарауашын тап кийиндирди кеси:
Алп Тауасха къарауашым омакъ болуп тюбесин.

Сыйлы алтын боккасын да, кийдиргенди башына,
Къына салып кирпигине, узун тогъай къашына.

Алай эте, къарауашны ушатханды кесине,
Бийче кибик жюрютюрча халла сала эсине.

Тауас, аты боран сюрюп, жетди ышара-кюле,
Сатанай а къарауашча, аны аллына келе:

– Ёрюзмекни излей эсенг, нартбий уугъа кетгенди,
Къой къанатыр адам да жокъ, айып этме, – дегенди. –

Къонакъ юйге кир, бусагъат бийче этер бир мадар.
– Мен а киши тюйюлмеми, мыйыгъым, къолум да бар?!

Къоюгъузну кесим союп, кесим санлап берейим,
Мал оруннга элт, – дегенди, – малыгъызны кёрейим! –

Хуржунундан жюлгюч бла бир къара билеу алгъанд,
Олсагъатдан бири улан, бири къыз болуп къалгъанд.

Экиси да къойну кесип, от этип, къазан асып,
Къайтышдыла ызларына, киндиклеринден басып.

Тауас кеси ары-бери жюрюй, къарай тургъанды,
Сатанай да сыфатына санына эс бурады:

– Тиши болуп бу уланны сюймезлик бир жан болмаз,
Алай мени юсюмде уа аны муратлары толмаз! –

Гёдю Тауас Сатанайны къарауаш сунуп турду:
– Бийче кеси кёрюнюрюк тюйюлмюдю? – деп сорду.

Къарауаш къыз – Сатанай да, узун этегин тутуп, –
Къонакъ юйге киргенди да, жаш къатына олтуртуп,

Сёлешгенди, хар сёзюн да омакъ, бурма бургъанды…
Къарауаш къыз тангнга дери биргесине тургъанды.

Сора, юсюн-башын жыя, къопханды, кетеме деп,
Тауас къызны бармагъындан, жюзюгюн алгъанд сермеп.

Сора мухур асылташын жауурунуна басханд.
Ёрюзмекни гёдю Тауас алай хорлагъанд-асханд.

Къайтып, бура мыйыкъларын, эр жигитлигин айтханд:
– Жюзюгюн да алгъан эдим, ма, – деп аллына атханд.

Ёрюзмекни бети къара болуп къалды темирден,
Кёлю чыкъды бийчесинден, бютюн да бек – кесинден:

– Ай, сен харам къанлы бийче, ай сен Сатанай-обур!
Дуньяда аныча жокъду жан иеси де да тур!

«Бу аманны къабугъуна, сен къалай да алдандынг?!
Сен башыма кетмез бедиш, жулунмаз айып салдынг!» –

Дей уруша, кесине да, уллу тырман этгенди.
Билмей къайры баргъанын да, уруп-берип кетгенди.

Бара-бара, сагъышладан, ачыудан да талады.
Нарт чулгъанып жамчысына, къаты жукълап къалады.

Ол дорбуннга Темир-Капу ханны чорасы келед,
Къаты жукълап тургъан нартны байлап, кимлигин билед.

Сора аны уллу ханнга бергендиле келтирип.
Хан биледи жукъ тапмазын Ёрюзмекни ёлтюрюп:

– Андан эсе, жалчы этип, сындырайым мен кёлюн, –
Деп къууанды, – ишлетейим, тюзетдирмейин белин!

Батыр анга былай деди: – Къой болмаз муратынгы,
Жесирликде жалчы болуп, сюемем бир затынгы.

Артда манга нартбий угъай, ёзден иш да демезле,
Уллу Юйде – кенгеш юйге, кел дерге истемезле.

Мени мында жалчы этип, санга да чыкъмаз файда,
Меничагъа башха тюрлю этедиле хар къайда.

Сатанайгъа ий келечи, юч жюз бирер мюйюзлю
Бугъа, тёртжюз къочхар ийсип, ол болмаз эки сёзлю.

Ханны нартха келечиси келип, жауабын сакълайд,
Эсли бийче Ёрюзмекни айтдыргъанын ангылайд.

Келечиге: – Мал-зат жыйып, терк иерме мен, – дегенд,
Ийген а, ол жюз сюнгючю, тёрт жюз садакъчы ийгенд.

Азмы-кёпмю барды аскер бёлек – кече жашырын,
Темир-Капу къаласыны къалауурларын дырын

Этип, батыр Ёрюзмекни тапды терен зынданда,
Хан аскери къозгъалгъынчы, тоноу да этди анда.

Нарт Ёрюзмек, тартынса да, юйюне уа баргъанды:
– Сау-саламат келдингми? – деп, бийче нартха соргъанды. –

Сен Тауасны айтханына, жаным, къалай ийнандынг,
Жюрегими керексизге аллай бир нек къыйнадынг? –

Нарт Ёрюзмек терс болгъанын бир ажымсыз билгенди,
Чамланнганды ол кесине, сора жарыкъ кюлгенди.

– Кеч бу жол да, – дегенди нарт, баш ийип бийчесине,
Былай сокъур нек боласа деп, къутура кесине.

Тауас анга жылкъы къошун къайтаргъанды, утдуруп,
Къоюп кетгенд ажирин да, жюгенинден тутдуруп.




[i] Ахтыгер – кийиз, тери чатыр.
elbars 06.12.2018 18:39:07
Сообщений: 2237

1 0

ЧАРХ ОЮН


Тотур айны нартла бары тёзюмсюз сакълай элле,
Жаз башында кёп оюнла, сыйла да къурай элле.

Ол байрамда этиучелле кёп къурманла, союмла,
Жубанчланы башы болуп тамаша чарх оюнла.

Темир чархны тёгерегин тутмай эди манс-жантау,
Ол ойнагъан жерлери да болуп тик, чынгыл да тау.

Темир чархны тау башына чыгъарып кючден-бутдан,
Дейд, ийселе, келе эди этилген кибик отдан.

Нарт батырла, бирем-бирем, ол тау тюбюнде туруп,
Керек элле темир чархны, дейд, къайтарыргъа, уруп.

Кими кёкюреги бла, чархны къайтара эди,
Кими мангылайы бла текеча ура эди.

Акъ-бийчени беш уланы жыйылгъандыла бирге,
Сосурукъну жояр ючюн, амал-такъал этерге.

Сосуругъ а – жютю эсли, бир амалчы, хыйлачы,
Акъ-бийче уа, сёзю ташны эки жаргъан хыйнычы.

Жыйылгъанда, жашларына бийче былай айтханды:
– Мен билеме, Сосурукъну саны къуршча къатханды.

Алай, – деди, – хамлы жери нарт Сосурукъну да бар,
Аны билген алп батырны хорларгъа амал табар. –

Нарт Сосурукъ жылкъы къошдан юйге келе болады,
Жол жанында ол бир алтын жюзюк табып алады.

Сатанайгъа: – Нарт байрамгъа къатышыргъа сюеме,
Чарх оюндан хорлап, – дейди, – атышыргъа сюеме.

– Чарх оюндан бек къоркъама, барма, ой, къор болайым!
– Нартдан туугъан нарт болуб а, бармай, къалай къалайым?

Сен бош къоркъдунг, анам, ол чарх манга бир зат да этмез,
Хамлы жерим тобукълалла, алагъа уа чарх жетмез.

Жолда келе, алтын жюзюк тапхан эдим да санга
Ариу саугъа боллукъду деп, къууаннган эдим анга. –

Алай айтып, нарт Сосурукъ хуржунуна узалды,
Алай, къармап, аны тапмай, уллу сейирге къалды.

Сатанай а: – Балам, балам, ол жюзюк обур эди,
Хамлы жеринги билгенди, бу жол барма, къой! – деди.

– Мен туугъанлы бир затдан да артха тура билмедим,
Бир-бирлеча къоркъуп, бугъуп, уяла да келмедим.

Бир къоркъгъан, къокъур дагъы да, киши бети жоюлур,
Алай болса, жюрек къалам керек кюнде оюлур!..

Жюзюк болгъан Акъ-бийче уа бек ашыгъышлы къайтды,
Жашларына Сосурукъну ол хамлы жерин айтды:

– Чарх оюннга келмей къалмаз ёхтем къанлы Сосурукъ,
Тобукълары чорт къыркъылып, жер юсюнден къурурукъ! -

«Голлу» байрам адетинде, заманында башланды,
Бара барып, эген[i] киши бирге жыйды жашланы:

– Ма былайда тохтагъыз да, бирем-бирем келигиз,
Менме деген Чынгыл-Тауну тюбюне сюелигиз! –

Акъ-бийчени уланлары чархны тюртдюле ёрге,
Бир жашы уа тау тюбюнде къалды сант-мант этерге.

Чарх аллына сюелирге бу жол табылмады жаш,
Ол ортада сен бар, мен бар эте, башланды даулаш.

Нарт Сосурукъ, жукъ да айтмай, къая тюбюне турду,
От чакъдыра келген чархха ол мангылайын тутду.

Башы бла сермеди да, ол чархны артха атды,
Кёкюреги бла дагъы тау башына чартлатды.

Нарт жигитле Сосурукъгъа бердиле уллу махтау,
Акъ-бийчени уланы уа: – Пелиуанса, батыр, хау,

Алай чархны тобукъларынг бла къайтаргъанд эрлик!
Деп, ышармиш этгенди ол, – олду керти сейирлик!

– Да кёрейим, – дегенди алп, турмайын хапар этип!
Темир чархны Чынгыл-Таудан ийдиле тёнгеретип.

Чарх а нартны аякъларын тобукъларындан къыркъды,
Къызыл къаны, шорха болуп, жангы кырдыкга саркъды.

Нарт уланла, мадар тапмай, гузабагъа къалалла,
Акъ-бийчени жашлары уа алайдан думп болалла.

Сатанай а не болгъанын билип, ахы кетеди,
Алып дарман-дарыларын, терк окъуна жетеди.

Нарт жашыны тобукъларын, дарман салып, жалайды,
Сюеклерин бирге къошуп, билинмезча жамайды.

Акъ-бийче да, жашлары да уллу къоркъуу этдиле,
Танг атдырмай, Къырс-Къалагъа къачдыла да кетдиле.




[i] Эген – эришиуледе тюзлюкге къараучу, рефери.
elbars 07.12.2018 18:16:53
Сообщений: 2237

1 0

АКЪ-БИЙЧЕНИ ЖАШЛАРЫ БЛА СОСУРУКЪ


Акъ-бийчени жашлары къалада туралла,
Бирер да чубар атха, дейд, къамчи уралла.

Тёртюсю да кюмюшден кюбеле киелле,
Дерт этип, Ёрюзмекни жояргъа сюелле.

Бешинчи уланлары темирчи Тауасды,
Зыйналыкъгъа жюрюрге барындан да базды.

Гюрбежиде кюреше, темирле тюеди,
Кёнчекликге барыудан тынчлыкъны сюеди.

Бир кюн таматалары ючюсюн жыйгъанды,
Бет алышып, аланы ушакъгъа тыйгъанды:

– Усхуртукладан бизге кёп хата жетгенди,
Нарт къауум барыбызны жашаусуз этгенди.

Ишибиз былай барса, аллай деп болабыз,
Батырлагъа саналып, жокъну орнундабыз.

Жортууулгъа атланып, тамбла кетебиз,
Ёрюзмекни жылкъысын биз къолгъа этебиз!

Бири айтды: – Бир башха жерлеге барырмек,
Нартны къарыуун-кючюн биз эсге алырмек? –

Тамата, ачыуланып, анга терс къарайды,
Аланы терилтирге айтханы жарайды:

– Нарт алай кючлю болса, былайгъа келмезмед,
Айтчы бир, жылкъыбызны ол сюре билмезмед?!

Нарт аскер, бери жетип, къан-къыран салмазмед,
Къырс-Къаланы хазнасын сыйырып алмазмед?!

– Тауасха уа не оноу, – деп бири сорады,
Гюрбежиде олтуруп, чиримпис[i] болады.

Къой Тауасны жеринде, аны жаны токъду,
Андан бизге не хайыр, не хата да жокъду.

Хар ариугъа терилип, тагъылып кетеди,
Тас этип кишилигин, ол жукъу этеди. –

Экинчи кюн тёрт батыр атлагъа минелле,
Чек Тёбени башындан ёзеннге энелле.

Нарт жылкъы ол ёзенни толтуруп, отлайды,
Тенгиз толкъуну кибик, баргъаны алайды.

Тёрт батыр ол жылкъыны сюрюрге баралла,
Жолда бир баш сюекни атылып табалла.

Баш сюег а, тилленип, былагъа айтады,
Айтханы батырланы бираз сагъайтады:

– Жашла, бармагъыз ары, палахха къалырсыз,
Тукъумугъузгъа кетмез къыйынлыкъ салырсыз.

Биз да, бешеулен болуп, батырлыкъ этгенбиз,
Керексиз осраплыкъдан жоюлуп кетгенбиз.

– Ай, ёлгенине налат, – деп, бири кюледи,
Къуругъан бу баш сюек, ол да не биледи?! –

Батырла алай айтып, жылкъыгъа жетелле,
Жылкъыны сюрюп кетер гынттыла этелле.

Жылкъыдан алайлайын бир ажир чыгъады,
Ол жылкъы да ызындан терк суулай агъады.

Кюрешелле къайтарып, атланы тыялмай,
Аман сагъатлы болуп, бир жерге жыялмай.

Нарт жылкъы уа гюрюлдеп, къош таба барады
Кётюрюлген букъудан, кюн кёзю къарады.

Сосурукъ къошдан къарап, жылкъыны кёргенди,
Атына хыны минип, къамчилеп сюргенди.

Гудучуланы кёрюп, атышып башлайды,
Бийчени эки жашын ол жерге къаплайды.

Башха экиси къылыч демлешиу этелле,
Батырны къылычындан жоюлуп кетелле.

Акъ-бийче къаласында кесинлей къалгъанды,
Аны жаны-жюреги таш кибик болгъанды.

Тёрт жашы жоюлгъанда, ол турду тюгенмей,
Аны ючюн къылыгъы, сыфаты тюрленмей.




УУГЪА АТЛАНЫУ

Юйге байланып биз аз турабыз,
Схуртук элинден чыгъып барабыз,

Нарт Ёрюзмег а аллыбыздады,
Аны ёхтемлиги – барыбыздады,

Аны жюреги – къаныбыздады,
Жан къайгъылыгъ а къанлыбыздады.

Элия болсун бизге онг берлик,
Къара къаргъа да – бизге жол берлик,

Элия къанаты башыбыздады,
Нарт жолубузну ол жарытады,

Нарт эллерине бир тамчы таммай,
Суу башын сакълайд, сарыуек, таймай,

Къуугъун-къазауат уллу боллукъду,
Суу ызы энди къандан толлукъду,

Нарт садакълары кюбе тешелле,
Нарт сырпынлары гелеу кеселле,

Нарт къалалары ёхтем туралла,
Келген жаулана артха буралла,

Нарт атла жерни титиретелле,
Жулдузлу кёкге учуп кетелле,

Къолан атланса, таула тебелле,
Минги таудан а бузла энелле,

Уллу Къобандан биз терк ётербиз,
Къара Ногъайда чариш этербиз,

Доммай ууунда солуу да болмайд,
Доммай ууунда атынг да тоймайд,

Къарлы таулагъа биз жетерикбиз,
Доммайла къырып, биз келтирликбиз,

Чууана сыртда садакъ атарбыз,
Эдил бойнунда сыра тартарбыз.









[i] Чиримпис (адамгъа айтылады) – семиз, тучный.
elbars 08.12.2018 16:18:23
Сообщений: 2237
О Н А Л Т Ы Н Ч Ы К Е С Е Г И


АПСАТЫ БЛА КЪЫЗЛАРЫ


ТЕГЕЙ БЛА ГОШАЛА


Эртте, эртте мал бары кийик эди дуньяда.
Мал иеси Апсаты жюрютгенди аланы.
Ёзенледе, къумлада, тауда, къолда, къаяда
Ашауларын тапдырып, кёбейтгенди малланы.

«Апсатыны малыды, айымыд керек болса,
Энтда кёп улакъ тууар!», – деген сылтауну айтып,
Кийик хайуанланы уучу къырыргъа къалса,
Апсаты жазасына тюбетгенд, таудан атып.

Гошала деген къызы болгъанды Апсатыны.
Атыл деген аламат тап жашы да болгъанды…
Тегей деген нарт улан айтхылыкъ атасыны
Ызындан уугъа бара, анга тюбеп къалгъанды.

– Жашым, – дегенд атасы, – бюгюн бизни жолубуз
Боллукъ тюйюлдю, ийно[i] баргъан – Апсаты кеси.
– Элге къалай къайтайыкъ сора, къуру – къолубуз,
Бир жугъутур къызгъанмаз эсе уа мал иеси?

– Да, ийнанмай эсенг – хо, дегенди да атасы,
Жалау[ii] таба тартханды, бир жукъ эслер муратда.
Ит ылыгъын[iii] сынатад, билмегенни хатасы:
Терсине тартханына жарсыгъанды жаш артда.

Бир кюн къасмакъ жиясын, садакъларын да алып,
Тегей кеси жангызлай уугъа тебрегенди, дейд,
Жашыны имбашына атасы къолун салып:
– Жангыз адамгъа тауда къыйынды, – дегенди, дейд.

Тыяр умут этгенди эссизлик ишден жашын:
– Мен кесими сынаргъа сюеме да, атам, ий, -
Деп тилегенд, – таныйым жерими сууун-ташын,
Акъылбалыкъ жашынгы атам, этме сен сабий.

– Жашым, не бек къадалдынг. Къой, тыймайым, балам, бар.
Алай, эсингде болсун, чыкъ къуругъандан сора
Кирме гелеу къулакъгъа, ёталлыкъма деп да тар
Рандан сырынма[iv], халгъа алгъадан ойлап къара. –

Жашын уугъа ийгенди алай айтып атасы.
Айлана келип, Тегей тюбегенд Апсатыгъа:
– Эй, жол болсун, жигит! – деп салам бергенд Апсаты.
Жаш да: – Санга да болсун жол! – дегенд Апсатыгъа.

Къулакълары шууулдап, жюреги къаты ура,
Билдирмезге кюрешгенд жунчугъанын мараучу.
Сёлешсе да ол сабыр, кесин къаты къатдыра,
Къоркъгъанын а сезгенди кийиклеге къараучу.

Тюшюндеча кёрюне, Тегей – хайран, ауара.
Андан ары къыйнамай, Апсаты тас болгъанды,
Тегей къайры баргъанын билмей, сагъышлы бара,
Танымагъан жеринде къара кечге къалгъанды.

Ач, сууукъ да болуп, жаш, жатып тюзеталмай бел,
Апчып тургъанлай Атыл сёлешгенди уланнга:
– Тауда жангыз адамгъа къыйын болуучуду, кел.
– Къайры? – дегенди Тегей. – Атам ийгенди санга.

«Бизни бла сёз бёлсюн, – дегенди, – келип къонакъ».
Тегей, туруп, садагъан къылычын да алгъанды.
Кёргенди кийик сюрюу, кетмей алайдан узакъ,
Юркмей жатханларына Тегей сейир болгъанды.

– Бу уа неди, арлакъда кёрлюксе сен сюрюуню. –
Анга да жетгендиле, кетип бара, къалагъа.
Сейир энди боллукъду кёрюп айча ариуну,
Кёзю къамап, къараялмай хурча сейир балагъа.

Асатыны къаласындан, къарча, акъ жарыкъ уруп,
Атыл Тегей бла бирге киргенди тоханагъа.
Билдире бет жарыкълыгъын Апсаты, ёрге туруп,
Тюбегенди жаш къонакъгъа, имбашындан шош къагъа.

Алтынбутакъ чырахтанла[v], от да бир ариу жана,
Амма-Чокка – юйдегиси, ол да жарыкъ болгъанды,
Уланлары, къызлары да кеч къонакъгъа къууана,
Хар бири да, къол узатып, нарт сламын алгъанды.

Алайлайын марал сютден толгъан аякъны алып,
Бир ариу кирип келгенди, жангы айча ышара.
Кёзю кюнден къамагъанча, къарагъанды къыйналып,
Сора аякъны алгъанды, абзырауун жашыра.

Акъ маралча башын ийип сюелген кийик къызны
Ай жарыгъы жаякъларын алтын бетли этгенди,
Бу ариулукъ, сюйдюмлюлюк, ингиллик да жулдузну
Сырын оза, уучу жашны жюрегине жетгенди.

Жаш аякъны къайтаргъанды Гошаладан алмай кёз,
Ийменнгенди, уялгъанды жунчугъанды сора къыз.
Жур кийикча ол ызына бурулгъанды айтмай сёз,
Кече чыкъса болгъанды, дейд, толгъан ай мууал, мутхуз.

– Кече, кюн да сиз кийикле бла бирге жашайсыз,
Уучуладан, жанлыладан сакълай кийик малланы.
Бир бирде уа кесигиз да кийиклеге ушайсыз,
Киресиз да къапларына бууланы, маралланы.

Эр кишиле киралмагъан таулада ойнайсыз сиз,
Жаллы жыйын жетсе бирде секиресиз къаядан.
Къыш а къыртчин сууукълагъа желлеге чыдайсыз сиз,
Къыйналасыз, къутулалмай, адам салгъан заядан. –

Атыл бла ушакъ эте, кюн къакъгъанды таулагъа
Тебрегенди жаш ызына, алагъа «сау бол» айтып,
Атыл аны ашыргъанды, къуш бергенди саугъагъа,
Турур кибик ол Тегейни къоркъуу жары сагъайтып.

Андан сора Тегей ары барып-келип турады,
Къуру къоллу бармайды ол: туз ташыйды жалаугъа,
Ай сыфатлы Гошаланы бютюн сюе барады,
Аны ингил[vi] ышаргъаны – бир багъа жетмез саугъа!

Энди Тегей кийик урмай, айланады таулада,
Санлап бирде Гошала да къошулады нёгерге.
Тёгерегин кийик алып, къыз чапса уа талада,
Учхан жулдузгъа ушайды, жетмей аягъы жерге.

Къушу кёкде гюрен уча, къычырады бийикден.
Кюн жайылып тюрлю-тюрлю гюл сырылгъан сыртлагъа,
Гуждар[vii] жугъутур къарайды сагъайп къая тикден,
Кёлю къалай къууанмасын бу аламат журтлагъа!

Апсатыны кийик малын ол Атыл бла бирге
Кюте, жанлы затдан сакълай таудан таугъа бургъанды.
Чек билмеген уучуланы кийиклеге тюберге
Къоймай, Тегей Атыл бла шуёх болуп тургъанды.



[i] Ийно – ол.
[ii] Жалау – тузсуннган кийикле тузлу топракъ жалагъан жер
[iii] Ылыкъ – участь, доля.
[iv] Сырын – сугъул, сыпдырыл
[v] Чырахтан (былайда) – чыракъ салыучу бир ненча бутакълы темир керек, люстра маталлы зат.
[vi] Ингил – нежный.
[vii] Гуждар – кийик сюрюуню башчы текеси, вожак, преводитель.






Изменено: elbars - 08.12.2018 16:18:47
elbars 08.12.2018 16:19:57
Сообщений: 2237
Узакъ-узакъ айрыкамдан, уллу тенгизден ётюп,
Бир таракъсырт биттиркъанат сарыуек келип башлайд,
Маралланы, доммайланы, оту бла юйютюп,
Къууурулгъан учаларын сансыз-санаусуз ашайд.

Тауча уллу сарыуекге кючю базмай, Апсаты
Не этерге билмей, къайгъы басханды аны башын.
Кёргенликге Нарт Таякъдан шууа бутакъла атып,
Турч териси къоруп, тепген окъун нек этсин къашы!

Алты жашы алты жанын алып, кёрюнмей уча,
Атадыла, садакълары, зынгырдап, тюше жерге.
Къылычлары, къаты тийип, жинкле-жилтинле чача,
Тийселе да, унамайла сарыуекни кесерге.

Нарт тюйюлмюд Тегей батыр?! Ол алгъанд сауут-саба,
Аты бла къысылгъанды сора къая ташына.
Турч сарыуек башлагъанлай малланы чёплей-къаба
Таракъ сырты бла Тегей жортуп жетгенд башына.

Киргенди да атлы жигит откъусну къулагъына,
Туякъ таууш эте аты, жетгенди мыйысына.
Сора: «Болуш!» - дегенди да, Хан-Тейриге багъына,
Тулусуна сюнгю чанчып, айланнганды ызына.

Элия тейри ургъанча, булутланы жандырып,
Турч сарыуек къычыргъанды, къая оя тауушу.
Апсатыны, жашланы да кёллерин къууандырып,
Къулагъындан чартлагъанды Тегей батыр – тау къушу.

Сарыуег а, сылхыр болуп, къара кёкге учханды,
Къанат жели боран этип, къаяла тёнгерете.
Дюн-дуньяны тёрт жанына къайнар отла къусханды,
Къурум-къара булутланы от тёбелери эте.

Сора кёкден, тик айланып, деу тенгизге батханды,
Гола ташда шибля ургъан наратлай, уллу жанып.
Нарт уланны, жете келип, къучагъына тартханды
Мал Иеси, жашлары да жетгендиле, къууанып…

Энди кийикле андан да къоркъуп, къачмайла кери,
Ийисгейле келип-келип, къоядыла сыларгъа.
Алай огъурлуладыла маралланы кёзлери,
Адам кёзю къалай къыяд илишаннга салыргъа?

Гошала да жигит жашны дайым сюеди къаты.
Апсаты сезип турады быланы араларын.
Жашны кесин, акъылын да жаратады Апсаты.
Кеси байларгъа хазырды жан-жюрек жараларын.

Бир жол ол былай дегенди Тегей бла Атылгъа:
– Бюгюн сизни сынаргъады муратым, тутушдуруп.
Къайсыгъыз хорласагъыз да, терен кирип Адылгъа
Ол къылыкъсыз жугъутурну аллыма келсин тутуп.

Беллерине мансла къысып, чыкъгъандыла арагъа.
Сора эки гёжеф улан тутушхандыла къаты.
Ала доммай бугъалача терлегенлери агъа,
Бир бирлерин хорлаялмай, сакълагъанды Апсаты.

Кюрешелле, силдешелле онга, солгъа быргъаша.
Тобукъ башха да алалла, жан сюекге да ала.
Жаз тауукъла, кийикле да гюренлешип къараша,
Кюн да аумагъа аугъанды, жер къарангы бет ала.

Гошала да, эки сюйген адамы тутушханын
Кётюралмай, мудах болуп, кёзден таша болгъанды.
Тап тюшюрюп Тегей жигит тобукъ башына хыны
Алгъанды да, деу Атылны сыртын жерге салгъанды.

Атдыра да турмай тангны, кире турмай къалагъа,
Тебрегенди Тегей жигит, тутаргъа мангырмазны[i].
Къыйналса да, ол чыкъгъанды къая башы талагъа.
Энди кийик къутулурму нарт уландан? Не хазна!

Ол, юркютмей, къарагъанды гыйы ташны артындан. –
Ышныр эте тура эди жохармюйюз жугъутур.
Юч атламда жата эди ол Тегейни къатындан.
Сакъ болмаса жигит улан, ол къаядан жыгъылтыр.

Мычый турмай, жаш арсарсыз жугъутургъа чапханды.
Кийик къаядан кетгенди элгенип, хыны тура.
Жаш Тегей да биргесине ачы ёлюм тапханды.
«Гошала!» - деп къычыргъанды къаядан кетип бара.

Кёк кюкюрегенди, жел да улугъанды тарлада,
Саугъа къушу уа къайтханды къычыра ачы-ачы.
Гошала да тау тюбюне терк жетгенди, тарала.
Сау эди жаны алыкъа, болушурму къыз къачы?

Ачыудан ичи кюгенди, не этерин билмей къыз.
Къычырып сарын салгъанды, Тейриге эте дауун.
Тауну, ташны къалтырата кёк жанып тургъан жулдуз
Юзюлгенди, кётюралмай Гошаланы сарнауун:

«Тегей – къобуз тюеги,
Ариу кюнню тиеги,
Жаным, сени тас этдим –
Дюн-дуньямы чарс этдим.
Сени къайда табайым
Къайсы таба чабайым?
Сары къая бийикди,
Сакълагъаны кийикди.
Ким минсе да юсюне
Сау иймейди юйюне.
Атыл, хорлам алмадынг,
Къарыуунгу салмадынг,
Тегейни жыкъсанг эди,
Къаягъа чыкъсанг эди,
Тик къаядан жугъутур
Сени къалай жыгъылтыр
Эди, Апсаты улу,
Уллу Тейрини къулу.
Жаным кюе турлукъду,
Ол Тегейни сорлукъду.
Не дерикме мен анга –
Ол кюе тургъан жаннга?
Кюн тиеги Тегейим
Энди мен не этейим,
Къайсы тюзге кетейим?

Къушну ачы къычырыгъы чанчдыра жюреклерин
Апсаты да, жаш Атыл да муштухул жетгендиле,
Амал болмай тюзетирге ууалгъан сюеклерин,
Ёле тургъан алан жашха бек ачыу этгендиле.

– Уо, Хан Тейри! Нек къоймадынг нарт уланны жашаргъа?! –
Деп Апсаты къычыргъанды кёлкъалды болуп анга.
Жашны, кийик бла бирге, жерге кёмюп бошаргъа
Бий Апсаты, кёзю жиляй, кюй салгъанды уланнга:

«Мин ары деп мен айтхан эдим санга,
Эй, сарын, сарын, сарын а!
Къычырыгъынг ачы эштилди манга,
Эй, сарын, сарын, сарын а!

Кир туманла кёз кёргенни жапдыла,
Эй, сарын, сарын, сарын а!
Къонагъымы жаш жюрегин къапдыла,
Эй, сарын, сарын, сарын а!

Тегей кибик улан энди тууармы?
Эй, сарын, сарын, сарын а!
Зар уучуну жалауладан къууармы?
Эй, сарын, сарын, сарын а!

Туугъан жашым кибик эдинг, билегим,
Сарын, сарын, эй, сарын а!
Къурушханча болду мени жюрегим,
Сарын, сарын, эй, сарын а!

Къая ранда томуроулай чачылды,
Сарын, сарын, эй, сарын а!
Тау жашына кетмез бушуу ачылды,
Сарын, сарын, эй, сарын а!

Элиялай къаяланы жарытхан,
Сарын, сарын, сарын, дейди!
Терс уучуну учасызлай арытхан,
Сарын, сарын, сарын, дейди!

Тау сууланы жулбарслача секиртген,
Тейри, сарын, сарын, сарын а!
Сарыуекни чал къабанлай ёкюртген
Тейри, сарын, сарын, сарын а!

Мени къызым къара кийип къалды да,
Тейри, сарын, сарын, сарын а!
Кюн кёзюне къарамазча болду да,
Тейри, сарын, сарын, сарын а!

Эй, тар дунья, эй, зар дунья, сарын а!
Энди ата жашын бизден дауламазмы,
Апсатыны къан юлюшден жауламазмы?
Эй, тар дунья, эй, зар дунья, сарын а!

Биз юйюрде аны ийнакъ кёргенбиз,
Эй, сарын, сарын, сарын а!
Эр юлюшюн урходук ташда бёлгенбиз.
Эй, сарын, сарын, сарын а!

Тау тюбюне тюшдю Тегей, бузулуп,
Ёретинлей кетген къысха дунья уа!
Жатад энди жер тюбюнде созулуп.
Ёретинлей кетген къысха дунья уа!».




[i] Мангырмаз – тёрт жылдан атлагъан теке.











elbars 09.12.2018 15:11:48
Сообщений: 2237
ЖЫРЧЫ


Нартланы заманында болгъан ишди-затды бу.
Бардырайым жырымы, Аллахха этип табу…

Басханнга башха жерден бир тиширыу келгенди,
Келгенди да, агъачда кюченнгиден ёлгенди.

Тюйюл эди ол мында киши таныгъан адам.
Бир къыйынлыгъы болуп, къачхынчы эди, баям.

Къая жухдан Апсаты аны кёрюп, жетгенди.
Ол жаш тиширыучукъгъа уллу бушуу этгенди.

Сора аякъ къакъгъанлай, сал жутулуп къалгъанды.
Жашчыкъгъа уа акъ марал жетип, желин салгъанды.

Андан арысында да къарагъанды балагъа,
Апсатыны оноуу жарагъанды балагъа:

Анга агъач жанлыла тиймейин ёсгенд алай,
Къапхан, ачытхан болса, деу бойнакъ айыу талай.

Жугъутурла, кийикле таулагъа алып кете,
Сюлесинле, бёрюле гиртчиликге юйрете,

Чыпчыкъла уа – жырларгъа терекле арасында.
Жашчыкъ алай ёсгенди кийикле арасында.

Жюрегине сингенди жел, аяз да тартыуу.
Жан къылычны, тау къушну азатлыкъ да татыуу.

Ол бёрю кибик тажал, сюлесин кибип женгил
Эди энди, ауазы тюз булбулча, бир ингил.

Жаныуарладан сора жан кёрген бала тюйюл,
Кеси да кийик болуп бара эди, билмей тил.

Жашчыкъны къадарындан Апсаты терен ойлай,
Бир кюн акъ къаласында ол оноу этгенд былай:

«Адамдан туугъан бала адам бла жашасын,
Сюлесинча болмай, ол этни шишлеп ашасын».

Хатуу деп бир огъурлу уучуну кёре эди,
Аяулугъу ючюн ол анга мал бере эди.

Кюз артында мараучу кийик уугъа келгенди,
Бир жашчыкъны жур улакъ бла ойнай кёргенди.

Кёргенди да мараучу жанын анга атханды,
Кёк кюкюреп, бир ауаз анга былай айтханды:

«Апсатыма мен! Сени дайым ариу кёреме,
Мени чамландргъаннга уллу бушуу берирме.

Бу жашчыкъны ёз баланг кибик ёстюр юйюнгде.
Аш-суу табып турурса сен алгъыннгы кюйюнгде.

Къыйнасанг а баланы, ачы къапдырырма, бил!
Адам халына келтир, жашчыкъгъа юйрет да тил».

Апсатыны айтханын Хатуу жерге салмады.
Бюгюн да Апсатыдан ол саугъасыз къалмады.

Уучу кийик жашчыкъны юйюне алып барды.
Ит кибик юре, озгъур къатын таш, агъач жарды.

Апсатыны, уучуну, жашны да къаргъай эди,
Аузуна келген ачы сёз шыты быргъай эди.

Хатуу бир огъурлу жан, уубет эди къатыны…
Тауда табылгъан жашны Таукъан деди атына.

Апсаты аны билип, деу айыуну ийгенди…
Къатынсыз къалып, Хатуу жарсыгъанды, кюйгенди,

Къыл къобузун таралтып, билсе да хунер азын.
Таукъан: «Мен бир кёрейим», – деп тилегенд къобузун.

Къобуз сейир-тамаша макъамла согъа, жырлай
Башлагъанды, ёксюзчюк тюз къолуна алгъанлай.

Бир къауум жылдан а жаш уста жырчы болгъанды,
Сау Нарт Элде айтылып, сый, махтау да алгъанды.

Аламат макъамлары, тартыулары, жырлары
Аслан кёллю нартланы – жашаулары, сырлары.

Жия къобузун алса, макъамы къанат жайып,
Тау черекле окъуна къалгъандыла шошайып.

Ай жарыкъда ол жангы ийнаргъа макъам сала,
Булбул окъуна анга къошулгъанды уяла.

Кюндюз – кюн, кече уа – ай тохтап тынгылай эди.
Кюй согъуп башлагъанлай, акъ булут жиляй эди.

Таукъан Хатууну жашы сунуп тургъанды кесин.
Бир кюн а анга биреу сагъыннганды кертисин.

Ким болгъанын билгенден сора агъачха ол кёп
Жюрюгенд, Апсатыгъа жал барып, былай тилеп:

«Алтын башлы Апсаты, жал барып тилейме мен:
Туугъан анамы бир бек кёрюрге излейме мен.

«Хо, – дегенди бир ауаз, – къобузунгу ал да, сокъ.
Сени ючюн дуньяда мен этмезлик жукъ да жокъ!».

Таукъан жия къобузун шош, умутлу алгъанды,
Кёк да, жер да бир сейир нюр макъамдан толгъанды.

Ташла чагъып, толкъунла, къанат къагъа, учдула.
Садакъларын ууатып къойдула мараучула.

Кемелеча тенгизде чайкъалдыла къаяла,
Залимле, генезирле бетлерине уяла.

Сора Тейри эшиги ачылып, дунья чакъды.
Акъ кийимли бир ариу тиширыу андан чыкъды.

Чыкъды да, баласына ол къарады ышарып.
Таукъан, къучакълайма деп, чапды, кюн кибик жарып.

Алай, жете келгенлей, ол тиширыу тас болуп
Таукъан чексиз жарсыды анга, кёлю аз болуп.

Не кёп тилесе да жаш, андан сора анасы
Кёрюнмеди, чыкъмады, къууанырча баласы.

Бир жол Таукъан жашагъан элни оспар бийине
Хан къонакъла келдиле, кеслерине сюйюне.

Той-сый этди Жумулбай, къонакъланы жарытып,
Таукъанны да чакъырды, махтаныргъа жырлатып:
elbars 09.12.2018 15:12:25
Сообщений: 2237
– Сен къарт атам Чёпеллеу этген жигитликлени
Айт да къууандыр, – деди, – къонакъла бла мени. –

Чёпеллеу а – халкъ билген, аузу да, иши да кир,
Жетген кюнде нёгерин къоюп къачхан генезир.

– Къой-къой, бюгюн ырымым жокъду къобуз алыргъа, –
Деп, айтханды, сюймей ол ётюрюкчю болургъа.

– Ит баласы, чырпыла тюплеринде табылгъан,
Угъай деп къалай айтдынг, къул эшигинг жабылгъан! –

Деп, юсюне къусханды бийлик къутуртхан тели,
Кирляуушча[i] аузундан шыты кёмюгю келе.

Таукъан а башийледен тюйюлед: хыны туруп,
Муру-чуру этгенди къобузун, ташха уруп.

Бийни къуллары, чабып, тюйгендиле Таукъанны,
Сора, арбаздан сюйреп чыгъаргъандыла аны.

Жаралы болуп, кючден атлай, сюркеле, Таукъан
Агъач таба кетгенди, анда алайым деп жан.

Анасы аны тапхан жерде ёле тургъанлай
Кёк жашнап, эннгенди нюр, тёгерек толгъан айлай.

Андан анасы чыгъып, жетгенди баласына,
Жиляй, элтгенди жашын Апсаты къаласына.

Сора нюр топха кирип, биягъы болгъанды тас.
Жансюер кеси къарай, макъамчы ёлюп къалмаз.

Айыула Жумулбайны къошларына жетдиле,
Оспар байны бир малын къоймай, къырып кетдиле.

Бёрюле уа жайлыкъда жылкъыларын къуудула,
Сюре барып, атланы жардан-жардан къуйдула.

Апсаты ачыуланып къобаргъанды къаяны.
Силдегенди сора, бий къаласын марап, аны.

Барысын да алайда Тейрини къолу урду…
Бир тохтамай сау кече жел, боран улуп турду.

Танг атханлай, элчиле жашны жокълай чыкъдыла,
Излей-излей таулада, къоллада талчыкъдыла.

Арып, солуй тургъанлай, къыл къобуз таууш келип
Къууаннгандыла, аны Таукъан сокъгъанын билип.

Андан бери ол жия къобузу бла бирге
Кюрешеди адамны халалыракъ этерге.

Къая къызлары сейир макъамлада учуна,
Тепсегенлерин тауда кёрюучюлле уучула.

Таукъан – Апсаты улу: анга энди ёлюм жокъ.
Ол жырлагъан сагъатда хауада суууйду окъ.

Къарт Хатуу жашын излеп таулагъа бара турду.
Апсаты аны билип, мараучугъа къутурду.

Къарт мараучу алайда эсин-несин ташлады,
Сора юйге жетгенлей къыйын ауруп башлады.

Эрттенликде уучуну эл агъач атын къурду.
Таукъанны тизген кюйюн, эл эшитгенлей турду.

Апсаты, бара-бара, Жансюер деген къызын
Таукъаннга берип аны, кётюрдю, дейд, намысын.





[i] Кирляууч – кир, багуш, мешхут ташыучу керек, носилка.
elbars 10.12.2018 18:59:21
Сообщений: 2237

1 0

КЪОРКЪМАЗ ЖАНЫБЕК


Жигит уучу Жаныбекди айтылгъан,
Апсатыны сюрюуюне къатылгъан.

Итиргиде Къызыл къая тюбюнде
Дорбун журту къурум эди тютюнден.

Уугъа чыкъса, анда къала болгъанды,
Къудуретден ырахатлыкъ алгъанды.

Онг жанында тик жалаула кёргенди,
Сол жанында кириш таула кёргенди,

Ёрге къарап – таракъ-таракъ башланы,
Гюрен тутуп, бийик учхан къушланы.

Жигит уучу Жаныбекди махталгъан,
Апсатыны малындан юлюш алгъан.

Уучу эди Жаныбекни атасы,
Айыу санлы, озгъур къанлы – аппасы.

Сабийликден уугъа жюрюй келгенди,
Атасындан хайыр-тасха билгенди.

Хар кёргени акъылына тюйрелип,
Жер-суу танып, мадар-такъал юйренип,

Онжетиде тау тыймазлыкъ жаш болду,
Уучулагъа юлгю болду, баш болду.

Сууда кечиу излемеди ётерге,
Тауда тырхык излемеди ёрлерге.

Атхан огъу кетмегенди терсине,
Ишаннганды акъылына, эсине.

Кийик бла мараучуну арасы
Ачыкъ болса, узакъ иймез жарасы.

Эсли уучу онг тюшюрюр кесине,
Шырт деп чыкъмаз, огъу кетмез терсине,

Таууш этмей, илишаннга салыр да,
Атар, кийик эслемейин къалыр да.

Алайсыз а халны кийик хорлайды,
Бош уучуну къайтыуу да къурлайды.

Жаныбег а уста уучу болгъанды,
Уугъа чыкъса, дорбунунда къалгъанды,

Илистинни къалын тёшеп жатханды,
Жанлы жыйын чабар деп от жакъгъанды.

Апсатыгъа табу сёзю – эсинде,
Тейри бла сёлешгенди тюшюнде.

Бир жол уучу танг саргъала тургъанды,
Марап, бешли жугъутурну ургъанды.

Тайгъанды да тик къаяны бузундан,
Кийик кетгенд, Жаныбек да – ызындан.

Алай уучу жугъутурну тапмагъанд,
Уча этип, аууз къабын къапмагъанд.

Тёрт саны да эзилип, ол урбундан[i]
Чыкъгъанды да, ыйыкъ жатханд дорбунда.

Алай жатхан кюнлерини биринде,
Неме кеси дорбунунда кёрюндю.

«Неме» деген – мал иеси Апсаты,
Алай эди аны жашырын аты.

Дорбун тюбю алтын бла сырылды,
Дорбун ичи тоханагъа бурулду.

Жана тургъан от да энди от тюйюл –
Ёресине къызыл алтын, – тот тюйюл.

От къатды да, кёз къаматхан тах болду,
Жаш уучуну башына палах болду.

Сыйлы тахха къоннган кимди, нед – аты?
Тауну, тюзню мал иеси – Апсаты!

Алтын кибик жылтырайды бир жаны,
Къарча акъды бирси жаны уа аны.

Ары ётсенг, бери жаны акъ бола
Бери ётсенг ары жаны акъ бола,

Мюйюзлери дорбун башын тырнайды,
Ол уучугъа ышармишлеп къарайды.

Доюн тюйюл бюгюн уучуну чоту.
Апсатыны терк тюрлене гимхоту,

Бууду дерге – жугъутурча, жугъутур
Дерге – доммай, бир сермесе жыгъылтыр.

Доммай дерге – адам кибик, адам деп
Айтыргъа уа – айыу кеси, татам деп.

Кюлюмсюреп, баш булгъайды тахында,
Жаныбег а къоркъмай, сытмай – ахында.

– Аха, уучу, – деди сора Апсаты, –
Заман келди, сорургъа санга къаты.

Жалаулагъа чыгъып, от этесе сен,
Садакъ атып, кийик юркютесе сен!

Мен келгенме энди сени тыяргъа,
Озаса да, къара кепге жыяргъа!

– Мен – Тейрини уучу уланы, къалай
Тыярыкъса, айтчы бир аны – къалай?!

Уучулукъну туугъаныма, къоркъутур
Умут бла келген эсенг, кери тур! –

Деп Жаныбек сёзюн батыр айтханды,
Апсаты да чынг даууна къайтханды:

– Мен келгенме къыргъынынгы тыяргъа,
Арымаучу салларынгы къыяргъа! –

Алай айтып, сылагъанды ол къалын,
Тобугъундан озгъан сыйдам сакъалын.

Сора чулгъап, токал этип алгъанды,
Эки мюйюз арасына салгъанды.

Сора кёзден тас болгъанды мычымай.
Къалгъа эди энди уучу ачымай.

Эрсизликди кишиге сёзден тайыу…
Отну ары жанында – уллу айыу

Ёрге туруп, ёкюртгенди тамагъын,
Жаныбег а чыгъаргъанды къамасын.

«Мен маржама санга хорлатып къойсам,
Чаууллада кийик учадан тойсам!» –

Деп Жаныбек демлешир хал алгъанды.
Ол кезиуде айыу анга болгъанды.

Секргенди от башы бла айыу,
Жаныбекни этейим деп къол жагъыу,

Башланнганды сора къыямат талаш,
Уча, чартлай тутдурмайды кесин жаш.

Деу айыу а тутама деп, къаягъа
Кесин урад, тюртюледи къамагъа.

Айыу алгъа адам эди, ол кийик
Болду артда, жаныуар тери кийип.

Айыу билди Жаныбекни хыйласын,
Ойнатса да жигит къара къамасын,

Тап тюшюрюп ол юсюне секирди,
Алай къама сабына дери кирди.

Ойсурады айыу, къаты ёкюрдю,
Къара къама къолтугъуна да кирди.

Алай айыу, огъурсуздан огъурсуз
Бола, этди Жаныбекни къарыусуз.

Жыртама деп кесин уучугъа атды,
Жашны бир кюч бир жанына чартлатды,




[i] Урбун – агъачлы къол.
elbars 10.12.2018 19:00:04
Сообщений: 2237

1 0

Силдегенча бёрюню доммай бугъа:
Малтатмады Жаныбекни айыугъа.

Отну ары жанына чартлап тюшдю,
Уучу улан тентиреди, сюрюшдю:

«Мен Апсаты тюйюл санга тёзерге,
Юлюшюмден къоюп турмам юзерге!» -

Деп, сёлешди сора айыу уучугъа,
Жанибекни тенг этип уручугъа.

Энди, отну жарыгъында айыу бек
Туура болду, таза кёрдю Жаныбек.

Тобугъуна туруп уучу ма алай
Тынгылайды, хар сёзюн да ангылай.

– Асман[i] Тейри шагъат анга: дертим жокъ,
Санга буруп атмагъанма бир да окъ.

Кесим угъай, атауулум окъуна
Учма дейди айыу таба огъуна.

Тёре тюйюл бизге айыу атаргъа,
Кийикнича союп, этин татаргъа, –

Деди уучу, талашмаз акъыл этип,
Алай айыу сермеди аны, жетип.

Сермеди да къая ташын уатды,
Къама аны къарнына терен батды.

Жаныбек да ачыуланды къылыкъсыз,
Бир бирлерин – ары ат да, бери сыз.

Кюрешсе да къысама деп къойнуна,
Жаш секирип минди аны бойнуна,

Кёз илинмей, къама учурады жаш,
Айыудан да къаты къычырады жаш.

Экисин да къутуртханды къан ийис,
Бири бирин къоймаз энди сау ийип.

Алай айыу: – Барма къой мени, – деди.
Жаралары кёп айыу онгсуз эди.

– Талашмайыкъ деген эдим да санга.
– Деген эдинг. – Тынгыламадынг анга.

Бизни былай талашдыргъан тейрибиз,
Жарашыргъа къоймаз, энди жаубуз биз.

Мен атауул тёрелени бузгъанма:
Санга талай ауур жара салгъанма.

Экибизден бирибиз ёлюу керек –
Деди анга жандауурсуз Жаныбек.

Деменгили айыу къоркъуп кесине,
Секиргенди Жаныбекни юсюне.

Уучу жашны хурттаклар къан алгъанды,
Ёлюм уча этерге жан атханды.

Айыу аны жибермей къучагъындан,
Булгъаса да, къутулмад бичагъындан.

Жан аурутуу жокъду аз да, жокъ тайыу,
Энди къутулур къайгъы этген – айыу.

Жана тургъан отха къан-къун жете да,
Сары тили къара букъу этди.

«Къая жаркъа сен эсенг да, жоярма, –
Дейди уучу, – ууаныклай соярма!»

Ахыр кючюн жыйып айыу, ёкюрдю,
Къая ташха жагъама деп секирди.

Ол арада дорбун оту тах болуп,
Дорбун ичи тейри жарыкъдан толуп,

Отха угъай, экиси да терсине
Аугъандыла – Апсатыны юсюне.

Ол уучуну жыйып къарын тюбюне,
Деу айыуну алгъанды мюйюзюне,

Силдегенди сора хыныракъ аны,
Къалмгъанды айыуну бир сау саны.

– Батыр улан, мен сакълагъан уучмуса,
Энди, жигит, сен сыналгъан уучумса!

Деменгили жаныуарны юскюрдюм,
Къарыуунгу, акъылынгы да кёрдюм.

Эркинсе сен тауда, тюзде малыма,
Артыкъ алып чыкъма ансы аллыма.

Зырафна тёгюлсе кийик къаны,
Тыпырынга сау жетмезсе, бил аны!

Аллайладан сураучума мен къаты! –
Дегенди да тас болгъанды Апсаты.

Жаныбег а, дорбунда кёп жатханды,
Къая жаудан жарасына жакъгъанды.

Жатхан жери айыу тери болгъанды,
Жара ауруу андан кери болгъанды.

Нарт элине сау саламат жетгенди,
Апсатыгъа тобалыкъла этгенди.





[i] Асман – жети кёкден бири.
elbars 11.12.2018 18:04:03
Сообщений: 2237

1 0

КЪОРКЪМАЗ ЖАНЫБЕК


Жигит уучу Жаныбекди айтылгъан,
Апсатыны сюрюуюне къатылгъан.

Итиргиде Къызыл къая тюбюнде
Дорбун журту къурум эди тютюнден.

Уугъа чыкъса, анда къала болгъанды,
Къудуретден ырахатлыкъ алгъанды.

Онг жанында тик жалаула кёргенди,
Сол жанында кириш таула кёргенди,

Ёрге къарап – таракъ-таракъ башланы,
Гюрен тутуп, бийик учхан къушланы.

Жигит уучу Жаныбекди махталгъан,
Апсатыны малындан юлюш алгъан.

Уучу эди Жаныбекни атасы,
Айыу санлы, озгъур къанлы – аппасы.

Сабийликден уугъа жюрюй келгенди,
Атасындан хайыр-тасха билгенди.

Хар кёргени акъылына тюйрелип,
Жер-суу танып, мадар-такъал юйренип,

Онжетиде тау тыймазлыкъ жаш болду,
Уучулагъа юлгю болду, баш болду.

Сууда кечиу излемеди ётерге,
Тауда тырхык излемеди ёрлерге.

Атхан огъу кетмегенди терсине,
Ишаннганды акъылына, эсине.

Кийик бла мараучуну арасы
Ачыкъ болса, узакъ иймез жарасы.

Эсли уучу онг тюшюрюр кесине,
Шырт деп чыкъмаз, огъу кетмез терсине,

Таууш этмей, илишаннга салыр да,
Атар, кийик эслемейин къалыр да.

Алайсыз а халны кийик хорлайды,
Бош уучуну къайтыуу да къурлайды.

Жаныбег а уста уучу болгъанды,
Уугъа чыкъса, дорбунунда къалгъанды,

Илистинни къалын тёшеп жатханды,
Жанлы жыйын чабар деп от жакъгъанды.

Апсатыгъа табу сёзю – эсинде,
Тейри бла сёлешгенди тюшюнде.

Бир жол уучу танг саргъала тургъанды,
Марап, бешли жугъутурну ургъанды.

Тайгъанды да тик къаяны бузундан,
Кийик кетгенд, Жаныбек да – ызындан.

Алай уучу жугъутурну тапмагъанд,
Уча этип, аууз къабын къапмагъанд.

Тёрт саны да эзилип, ол урбундан[i]
Чыкъгъанды да, ыйыкъ жатханд дорбунда.

Алай жатхан кюнлерини биринде,
Неме кеси дорбунунда кёрюндю.

«Неме» деген – мал иеси Апсаты,
Алай эди аны жашырын аты.

Дорбун тюбю алтын бла сырылды,
Дорбун ичи тоханагъа бурулду.

Жана тургъан от да энди от тюйюл –
Ёресине къызыл алтын, – тот тюйюл.

От къатды да, кёз къаматхан тах болду,
Жаш уучуну башына палах болду.

Сыйлы тахха къоннган кимди, нед – аты?
Тауну, тюзню мал иеси – Апсаты!

Алтын кибик жылтырайды бир жаны,
Къарча акъды бирси жаны уа аны.

Ары ётсенг, бери жаны акъ бола
Бери ётсенг ары жаны акъ бола,

Мюйюзлери дорбун башын тырнайды,
Ол уучугъа ышармишлеп къарайды.

Доюн тюйюл бюгюн уучуну чоту.
Апсатыны терк тюрлене гимхоту,

Бууду дерге – жугъутурча, жугъутур
Дерге – доммай, бир сермесе жыгъылтыр.

Доммай дерге – адам кибик, адам деп
Айтыргъа уа – айыу кеси, татам деп.

Кюлюмсюреп, баш булгъайды тахында,
Жаныбег а къоркъмай, сытмай – ахында.

– Аха, уучу, – деди сора Апсаты, –
Заман келди, сорургъа санга къаты.

Жалаулагъа чыгъып, от этесе сен,
Садакъ атып, кийик юркютесе сен!

Мен келгенме энди сени тыяргъа,
Озаса да, къара кепге жыяргъа!

– Мен – Тейрини уучу уланы, къалай
Тыярыкъса, айтчы бир аны – къалай?!

Уучулукъну туугъаныма, къоркъутур
Умут бла келген эсенг, кери тур! –

Деп Жаныбек сёзюн батыр айтханды,
Апсаты да чынг даууна къайтханды:

– Мен келгенме къыргъынынгы тыяргъа,
Арымаучу салларынгы къыяргъа! –

Алай айтып, сылагъанды ол къалын,
Тобугъундан озгъан сыйдам сакъалын.

Сора чулгъап, токал этип алгъанды,
Эки мюйюз арасына салгъанды.

Сора кёзден тас болгъанды мычымай.
Къалгъа эди энди уучу ачымай.

Эрсизликди кишиге сёзден тайыу…
Отну ары жанында – уллу айыу

Ёрге туруп, ёкюртгенди тамагъын,
Жаныбег а чыгъаргъанды къамасын.

«Мен маржама санга хорлатып къойсам,
Чаууллада кийик учадан тойсам!» –

Деп Жаныбек демлешир хал алгъанды.
Ол кезиуде айыу анга болгъанды.

Секргенди от башы бла айыу,
Жаныбекни этейим деп къол жагъыу,

Башланнганды сора къыямат талаш,
Уча, чартлай тутдурмайды кесин жаш.

Деу айыу а тутама деп, къаягъа
Кесин урад, тюртюледи къамагъа.

Айыу алгъа адам эди, ол кийик
Болду артда, жаныуар тери кийип.

Айыу билди Жаныбекни хыйласын,
Ойнатса да жигит къара къамасын,

Тап тюшюрюп ол юсюне секирди,
Алай къама сабына дери кирди.

Ойсурады айыу, къаты ёкюрдю,
Къара къама къолтугъуна да кирди.

Алай айыу, огъурсуздан огъурсуз
Бола, этди Жаныбекни къарыусуз.

Жыртама деп кесин уучугъа атды,
Жашны бир кюч бир жанына чартлатды,

Силдегенча бёрюню доммай бугъа:
Малтатмады Жаныбекни айыугъа.




[i] Урбун – агъачлы къол.
elbars 11.12.2018 18:04:54
Сообщений: 2237

1 0

Отну ары жанына чартлап тюшдю,
Уучу улан тентиреди, сюрюшдю:

«Мен Апсаты тюйюл санга тёзерге,
Юлюшюмден къоюп турмам юзерге!» -

Деп, сёлешди сора айыу уучугъа,
Жанибекни тенг этип уручугъа.

Энди, отну жарыгъында айыу бек
Туура болду, таза кёрдю Жаныбек.

Тобугъуна туруп уучу ма алай
Тынгылайды, хар сёзюн да ангылай.

– Асман[i] Тейри шагъат анга: дертим жокъ,
Санга буруп атмагъанма бир да окъ.

Кесим угъай, атауулум окъуна
Учма дейди айыу таба огъуна.

Тёре тюйюл бизге айыу атаргъа,
Кийикнича союп, этин татаргъа, –

Деди уучу, талашмаз акъыл этип,
Алай айыу сермеди аны, жетип.

Сермеди да къая ташын уатды,
Къама аны къарнына терен батды.

Жаныбек да ачыуланды къылыкъсыз,
Бир бирлерин – ары ат да, бери сыз.

Кюрешсе да къысама деп къойнуна,
Жаш секирип минди аны бойнуна,

Кёз илинмей, къама учурады жаш,
Айыудан да къаты къычырады жаш.

Экисин да къутуртханды къан ийис,
Бири бирин къоймаз энди сау ийип.

Алай айыу: – Барма къой мени, – деди.
Жаралары кёп айыу онгсуз эди.

– Талашмайыкъ деген эдим да санга.
– Деген эдинг. – Тынгыламадынг анга.

Бизни былай талашдыргъан тейрибиз,
Жарашыргъа къоймаз, энди жаубуз биз.

Мен атауул тёрелени бузгъанма:
Санга талай ауур жара салгъанма.

Экибизден бирибиз ёлюу керек –
Деди анга жандауурсуз Жаныбек.

Деменгили айыу къоркъуп кесине,
Секиргенди Жаныбекни юсюне.

Уучу жашны хурттаклар къан алгъанды,
Ёлюм уча этерге жан атханды.

Айыу аны жибермей къучагъындан,
Булгъаса да, къутулмад бичагъындан.

Жан аурутуу жокъду аз да, жокъ тайыу,
Энди къутулур къайгъы этген – айыу.

Жана тургъан отха къан-къун жете да,
Сары тили къара букъу этди.

«Къая жаркъа сен эсенг да, жоярма, –
Дейди уучу, – ууаныклай соярма!»

Ахыр кючюн жыйып айыу, ёкюрдю,
Къая ташха жагъама деп секирди.

Ол арада дорбун оту тах болуп,
Дорбун ичи тейри жарыкъдан толуп,

Отха угъай, экиси да терсине
Аугъандыла – Апсатыны юсюне.

Ол уучуну жыйып къарын тюбюне,
Деу айыуну алгъанды мюйюзюне,

Силдегенди сора хыныракъ аны,
Къалмгъанды айыуну бир сау саны.

– Батыр улан, мен сакълагъан уучмуса,
Энди, жигит, сен сыналгъан уучумса!

Деменгили жаныуарны юскюрдюм,
Къарыуунгу, акъылынгы да кёрдюм.

Эркинсе сен тауда, тюзде малыма,
Артыкъ алып чыкъма ансы аллыма.

Зырафна тёгюлсе кийик къаны,
Тыпырынга сау жетмезсе, бил аны!

Аллайладан сураучума мен къаты! –
Дегенди да тас болгъанды Апсаты.

Жаныбег а, дорбунда кёп жатханды,
Къая жаудан жарасына жакъгъанды.

Жатхан жери айыу тери болгъанды,
Жара ауруу андан кери болгъанды.

Нарт элине сау саламат жетгенди,
Апсатыгъа тобалыкъла этгенди.





[i] Асман – жети кёкден бири.
elbars 12.12.2018 18:32:06
Сообщений: 2237
ТОХТАР БЛА ГАМАЛАР



ТОХТАР БЛА ГАМАЛАР

Апсатыны барды санап-санагъысыз къызлары.
Къаялада, киришледе, чегетледе – ызлары.

Кийик болуп, къушла къоннган бийикледе отлайла,
Ариу къая къызла болуп, тау сыртлада ойнайла.

Сюйселе уа кёз къаматхан адам къызла болала,
Къажымагъан уучуланы терилтген да алалла.

Алтын чачлы къая къызла – Апсатыны къызлары,
Тамашалла, сукъланырча ол асман жулдузлары.

Жер юсюнде жокъду аллай кёз къаматхан ариулукъ –
Жюрегинге, кёлюнге да къууанч бере, асыулукъ.

Агъач басхан Махар тюзню суу жагъасы къууушда,
Къыш ангкъытда жел жетмеген кюн жылытхан тууушда,

Журтла сюеп, мал-жукъ жайып, Гола жашап болгъанды,
Амма Гола замансызлай къартайгъанды, талгъанды.

Ёкюннгенди, тыкъсый бара, такъыр жашау жолунда:
Тохтамады, чыдамады бир сабий да къолунда.

Жукъ эталмай, кюйдю Гола сабийсизлик тёреге,
Тобукъ бюгюп жал барса да чууанада Тейриге.

Ахырында, умут юзюп, ол тюнгюлюп тургъанлай,
Эй, машалла! Ул туугъанды, жаз жангы ай туугъанлай.

Адам кёзю къарап тоймаз бир аламат балады,
Элге угъай, сау тийреге жашчыкъ къууанч болады.

Уллу Тейри, энди бучукъ тохтасын деп, атына
Тохтар атап, къарт атасы жан къоймады къатына.

Аман кёзден туудукъчугъун сакълагъанды – кенг тутуп,
Къайгъысын да, бушууун да жел алгъанча, унутуп.

Тохтарчыкъны къарт атасы – ол да уучу Томпады,
Атхан кийигини башы Апсатыгъа тобады.

Тири, эсли жашчыкъ Тохтар ариудан ариу бола,
Жекден, жинден заран жетер деп къоркъа эди Гола.

Къарт Томпа да сакълагъанды туудугъун зыян сёзден:
– Балам, юйден чыгъа турма, – дей эди сакълап кёзден.

Заман бара, Тохтар ёсюп, акъылбалыкъ болгъанды,
Юй жумушну ауурлугъун ол бойнуна алгъанды.

Бир кюн Томпа жагъа тюзде сабанлагъа тебрегенд,
Чакъыргъанд да нарт туудугъун, ол анга былай дегенд:

– Мен Огъары Марыгъама, сабандады къалмай эл.
Юй жумушдан терк къуутул да, балам, сен да келе-кел.

Жол агъач бла барады жагъа тюзю сабаннга,
Къайда да салам берирсе, адам тюбесе анга.

Саламын да алама, балам, болма сен ушакъ-хапар.
– Аппа, бек ахшы, – дегенди, – ызынгдан жетерме, бар.

– Агъач бийче тюбесе уа, жашым, бютюн да сакъ бол,
Адам айтып айталмазча, сейирлик ариуду ол.

Кёп уучу жашны жойгъанды, терилтип ариулугъу.
Кёз уста байлай биледи, жокъ андан башха жугъу. –

Алай айтып туудугъуна, Томпа аппа кетгенди.
Жаш аппасы айтхан ишни, жерге салмай, этгенди.

Тамамлатып юй жумушну Тохтар къысха заманнга,
Агъач ичи къыланч жолну ашыкъгъанды сабаннга.

Ол ашыгъыш кетип бара, дунья сейир чакъгъанды,
Агъач эки айырылып, андан бир къыз чыкъгъанды.

Кюн тиекли бурма чачы аркъасына тёгюлюп,
Учхур сууча жерге саркъа, къарагъанды ол кюлюп.

Агъач къызы: – Жол болсун! – деп, жууукъ келгенд уланнга,
Гола улу, баш кётюрюп, кёз къаратмагъанд анга.

Таматаны айтхан сёзюн юйреннгенди этерге,
Тохтар, къызгъа сёз къайтармай, тебрегенди кетерге.

– Кимсе, улан, агъачымы жай кюнюча жарытхан? –
Деп соргъанды Агъач Къызы, – Тейри сюйюп жаратхан?

Сора къызны ариулугъу он къат болуп кёрюне,
Агъач башы кёк хауадан илиннгенди кёзюне.

Тохтар, быллай ариулукъгъа къоркъуп эди къараргъа,
Баштёбен болуп тургъанды, жол табалмай мадаргъа.

– Бир хомух болурса дейме, эр эсе да сыфатынг! –
Деп, къакъгъанды Агъач Къызы. – неди ол къоркъгъан затынг?

Огъесе бир бузугъумму болуп, кёргенсе аны? –
Деп Тохтарны къозутханды, жилянлай ойнай саны.

Сора, мычып, Агъач Къызы башын мудах ийгенди,
Аны кёрюп, уучу Тохтар уялгъанды, кюйгенди.

Сёлеширге сёз тылпыуун чыгъарама дегенлей,
Таууш келгенд аппасындан, къайын аяз этгенлей:

«Жашым, жашым, хомух болма, энди жокъ ёзге амал:
Сирелип сюелме, балам! Балам, хайда, кет да къал!»

Сылжыраргъа тебрегенлей, бир жанына бурулуп,
Тохтарны жолун тыйгъанды, бийче аллына туруп.

Сора: – Сен бу ариулукъну агъачда къоюп къалай
Кетериксе?! – деп кюлгенди, чачы бла тумалай.

Шашдырыр кибик къысханды, къыз ингил къучагъына:
– Бош этесе ыспассыз, – деп, шыбырдай къулагъына. –

Огъесе ол сен жюрюген жерледе менден тахлыкъ
Къызмы барды, орналырча жюрегингде мудахлыкъ? –

Алай айтып, Агъач Къызы чачын артха атханды,
Ай нюрюча ингил бетин ол Тохтаргъа ачханды.

Кёзлери да чууакъ кече жулдузлача жаналла.
Бу тамаша ариулукъдан гокка хансла къаналла.

– Апсатыны къызыма мен, бу чегетни бийчеси,
Кийигини, терегини, чёбюню да иеси.

Сыйындырмаз байлыгъымы ичине Хурла кёлю,
Тау башына къаласанг а, бюгюлюр аны бели.
Изменено: elbars - 12.12.2018 18:52:09
elbars 12.12.2018 18:47:02
Сообщений: 2237

Нем да кёпдю, Гоначхирни кырдыгы-чёбю кибик,
Накъут-налмас къалам а шо тигин[i] наратдан бийик.

Жохар чачымы жабарма, наным бол да, – юсюнге.
Талан[ii] чырагъынг болурма, ханым бол да, – кесинге.

Тишлерим а, жулдузлача, жарытырла жолунгу,
Акъ къойнум а, наным, дайым къонакъ этер къолунгу.

Не сюйсенг да табарыкъса, бол да таукел жюрекли,
Ёмюр-ёмюрде болмазса бир жукъдан да керекли. –

Деп умутлу къарагъанды бийче жашны кёзюне.
Къулакъ салмагъанд улан а Гамаларны сёзюне.

«Бу палахдан къалай была къутулайым» – дегенден
Ёзге сагъыш эталмады, къоркъгъандан, элгеннгенден.

Жашны алай кёргенинде, бийче адыргы этип,
Эки къолун узатханды кёкге, аузун тилетип:

– О агъач бийим, эшит да, былайгъа бир жет! – деди, –
Бу тели эрге мычымай бир акъыл юйрет! – деди.

Агъач Къызны бармакълары, бирем-бирем сюелип,
Бирер тюрсюн алгъандыла, нюр жана-жашнай келип.

Наратлача болгъандыла, кёк хауада созула,
Къызны халы, жауун аллы кюнча алай бузула.

Сора бийче бармакъларын жыйды, жумдурукъ этди,
Кёкюрегине урду да, Тохтарны тентиретди.

Тохтар аны: «Он жыл эрим бол» – дегенча ангылап,
Терилмезден териледи: иши болмаз тынгылап.

Ол узатып кёкге къолун, беш бармагъын кёргюзтдю.
Экиси да даулаш эте, бир талай заман ётдю.

Бийче къолун силдеди да, эки да жети нарат
Ёсдю къайнап, булчукъларын[iii] кёрмеди Тохтар къарап.

Билеклерин жаш уучу да узатханд жан-жанына,
Юч наратха жетип, къызны сагъайгъанды халына.

Кюн тюрсюнлю алтын чачын бийче ёлчеу этгенди,
Не кюрешген эсе да къыз – беш наратха жетгенди.

Жаш а наратланы бирин къучагъына алгъанды.
Юч наратха жетип чачы, бийче мудах болгъанды.

Къыз чыкъгъанды юч терекни айланып гюренине.
Тохтар а баш чайкъагъанды, къарап аны кёзюне.

Бийче эки бармагъын да сюеп кётюргенди къол.
Бир бармагъын сюегенди, болмаз къалгъанда уа ол.

Наратланы бири да жокъ, Тохтар эслеп къараса,
Жаш къачханды, Гамаларны мычыгъаны жараса.

Мудахсынып къарагъанды къыз Тохтарны ызындан,
Алай киши къутулмагъанд Апсатыны къызындан…

Жагъа тюзде Тохар улан, Аппасы бла бирге
Бел тюзетмей ишлегенди, аргъынды ингирге.

Юйге къайтып келгенлей а, талчыкъгъан сылтау этип,
Жабагъыгъа кёмюлгенди, ауур сынаудан ётюп.

Жатса – жатсын, жабагъыда ол жукъугъа батмайды.
Агъач бийче кёрюне да, Тохтарны тынчайтмайды.

Къолуна бир зат жетгенди, алай жатып тургъанынлай,
Тохтар гузаба этгенди, аны чаян[iv] ургъанлай.

Къарангыны жарыкъ этип, бир уу жилян жатады,
Жарлы уучу жашны тангы, аман бла атады.

Тохтар жатаргъа къоркъады, айтыргъа да болмайды,
Этген ашхы муратындан мурусу да къалмайды.

Жашауундан тюнгюлгенди, ол сыннганды, ууалгъан.
Ой, не этип башын алсын быллай палахха къалгъан?

Ырмахлыгъы татыгъанды, къалкъыгъанды таянып,
Жилян ичине киргенди: сезмегенди уянып…

Тохтар улан биягъыча юй жумушха къарайды.
Къошда къалып, жалаулада ол кийик да марайды.

Алай аны, аждагъанча, бир къыйынлыкъ талайды.
Отжагъада къазанныча, от санларын жамлайды[v].

Бир ауукъдан уучу улан танымазча болгъанды,
Жукъ соргъаннга, бир чурумсуз, къайырылып къалгъанды.

Ол ауузуна ашагъанча этед къартны окъуна.
Бурулуп да къарамайды жаясына, огъуна.

Алай тура тургъанды да, бир кюн юйден кетгенди,
Сау ыйыгъы чегетледе бёрю болуп ётгенди.

Жетегейим жети кёкде жети кере батханды.
Жаш танг бла къайтханды да, жукъ да къапмай жатханды.

Жатханлкъгъа, жукъу деген кирмегенди кёзюне,
Жабагъыда жилянладан жер табалмай кесине.

Бу кечеси бирсиледен кёп да аман болгъанды,
Гамаларны зорлугъундан, ахыры да талгъанды.

Жаш биягъы, жукъ да айтмай, юйден кетди, къорады.
Амалсыздан, Агъач Къызы табаргъады мураты.

Ол агъачны кетип бара, къарасауут салыннган
Кюмюш кибик узун жилян тал бутакъдан салыннганд.

Ол бойнуна чёргелгенди, къамасы уа – къынында,
Сора учхалап тюшгенди, сюркелгенди аллында.

Тохтар улан тебрегенди, кёп баргъанды ызындан,
Энди къоркъурукъ тюйюлдю Апсатыны къызындан.

Жаш агъачны теренинде сейир къала кёргенди,
Кёргенди да, таукел этип, ол къалагъа киргенди.

Кирсе, – жибек тоханада бийче жанындан жатып,
Хур къызла да тепсей, жырлай, бары алтыннга батып.

Агъач Къызын булжуталла, ала ойнай-жубата,
Аламат ариуу бийче уа, сейир кёгетле тата.

Къыз: – Келдингми, келмедингми? – деди, элбер чалдырып,
Жаш: – Да къоймаса! – дегенди, – амалсызгъа къалдырып.


[i] Тигин – мачта.
[ii] Талан – насып, къуралыу,удача.
[iii] Булчукъ – терекни эм бийик бутагъы, тёппеси.
[iv] Чаян – уулу къурт-къумурсха, скорпион.
[v] Жамлау – отну, къазан тюбюн жалап жаныуу.


Изменено: elbars - 12.12.2018 18:53:37
elbars 12.12.2018 18:53:49
Сообщений: 2237

Алайлай къарны бургъанды, жаш уллу азап чеге,
Аузундан жилян чыкъгъанды, сюркелгенди бийчеге.

Олсагъатдан къайтханды, дейд, жан тынчлыгъы уланнга.
Бийче аллына келгенди, ариу ышара анга.

– Наным, сен бырнак этерча къыз тюйюлме, ауара,
Экили да болма, ханым, кёзюме сюйюп къара.

Жюрегинг-жанынг угъай да, тырнагъынг да ачымаз.
Сюй да, наным, кюй да, ханым, менден бир хата чыкъмаз.

Сени накъут-налмас къалам, падчахлыгъым да – сени!
Сюй да, ал мени, – дегенди, – наным-ханым, ал мени!

Ал да сен, экибизни да, эт насыплы, къууанчлы!
Тохтар: – Алайым! – дегенди, – кюн чачлы, тейри къачлы!..

Жаш юйюне къайтмагъанды, сакъласа да атасы,
Жилягъанды, сарнагъанды кёлю такъыр анасы.

Аны излей, тенг жашлары, шургу тутуп эдиле,
Агъач Къызны ууу жетгенд, – дей эдиле эллиле.

Жангыз жашын тауда-къолда кёп излегенд атасы,
Ол къол башлап къойгъанда да, тюнгюлмегенд аппасы.

Чегетледе жашны излей, Томпа аппа талчыкъгъанд,
Бир кюн агъач теренинде бир талачыкъгъа чыкъгъанд.

Талачыгъ а – гоккаладан ариу согъулгъан кюйюз.
Бир нюрлю жарыкъ ийгенди, кёрюнюп толу мюйюз.

Ол сютден толу мюйюздю, аумай, сюелип тургъан,
Жандан татлы баласыны уучу ийиси ургъан.

Къолгъа алып къуууаннганды, умут берип къадары,
Къычыргъанды атын айтып, болмай ёзге мадары.

Нарат агъач сангырауча, таууш этмей ауазы,
Къычыргъанды, къарыу бере анга нарат хауасы.

Къычырыгъын тап кеси да эшитмейин кёп тургъанд.
Бир жашырын кюч Томпаны бууунун тутуп бургъанд.

Сют кырдыкга тёгюлгенди. Жел къакъгъанча къалтырай,
Шууа жарыкъ сюелгенди, танг алача жылтырай.

Сора, сюзюк булутлада сылжыргъан ай кибик,
Агъач Къызы кёрюннгенди, бийче Сатанай кибик.

Къарт ичинден: «Излегеним сен тюйюленг», – дегенди,
Тынгысызлыкъ женге аны, бир келек да кёргенди.

Ол да тебип башлагъанды, тебрегенди сюелип,
Сора Тохтар кёрюннгенди, кёлеги тола келип.

– Не керекди? – деп соргъанды, къыз огъурсуз бет алып.
– Тохтарны излеп жюрюйме, башым агъачда къалып.

Бир Аллахха шукур, сауса! Хайда, кел! – дегенди къарт, –
Дуньяда терслик бир кёпдю, алай а тюзгюк да бард!

Тохтар а: – Барлыкъ тюйюлме! Кет! – дегенди, – хайда, бол!
– Сени бла кетерикме! – деп къаты болгъанды ол.

– Къулакъданмы бексе, къарчыкъ? – деп табалагъанд бийче. –
Кет, къуру! Мени тепдирме! Ансы гунч этерме, че!

– Кетерик тюйюлме, бийче, къой, – дегенд терен солуп, –
Къарт эсе да, сюелгенди ол кетмез терек болуп.

– Кетмесенг да, – дегенди къыз, – буууп къоярма, тоба!
– Тейри, баламсыз кетмезме! – дегенди къоркъмаз Томпа. –

Къыргъындан къалгъан баламса, жангызымса, Тохтар, кел, –
Деп билегинден тутханды, – аллынга къарабды эл.

Бийче аппагъа тепгенди, араларына кирип,
Жилянлы кёлге атханды сора, жарлыны сюрюп.

Томпа къайтмай, ол кече да, уучу юйюр жатмагъанд,
Алай жарлы Томпагъа уа танг экинчи атмагъанд…

Бир ингирде отжагъаны оту суууй, жукълана,
Гумуда бир жарыкъ токал кёрюннгенд, учукълана[i].

Гелля ары баш бакъдырып[ii] тамашагъа къалгъанды:
Юй тюбюне толан-толан чач тёшелип болгъанды.

Ол чач алай къалын эди, узун эди – арбазгъа
Тёгюлгенди, жюк болурча уллу ёгюз арбагъа.

Бу бола тургъан бары да – Агъач Къызны ишлери.
Юйню алай жарытхан да – аны инжи тишлери.

Къарт ана, юйге къайтханды, къыптысын алып келгенд.
Сора гумугъа киргенди, бийчени чачын кесгенд.

Олсагъатдан от этгенди, суу къуйгъанды къазаннга.
Он, юлюшлеп, къайнатханды бийчени чачын тангнга.

Къайнагъанлай, къызны чачы алтын зыгъыр болгъанды,
Кюбюрлени бири къалмай, тегене да толгъанды.

Агъач бийче уяннганды, сюймеклик отда кюйюп,
Башын женгил кёргенди да, элгеннгенди ол тийип.

Бийче жашны уятханды, сора, шашаргъа жетип:
– Ким кесгенди чачымы?! – деп къычыргъанд хахай этип.

– Мен кесгенме, – дегенд Тохтар, къарт анасын къутхара.
– Эшигими жапды эсенг, кюнюмю этип къара,

Ит жашауу болсун, – дегенд бийче, – сени жашауунг,
Оюла да тутхан ишинг, такъыр болсун ашауунг!

Жаянг садакъ атмасын да, мырка[iii] атынг чапмасын,
Шимиретек къатынынг да, жашар сабий тапмасын! –

Алай айтып Агъач Къызы, ачы къаргъыш этгенди.
Голаланы атауулгъа хар айтханы жетгенди.

[i] Учукъланыу – уча-къона барыу.
[ii] Бакъдырып – къаратып.
[iii] Мырка – маштакъ, кляча.






Изменено: elbars - 12.12.2018 18:57:06
elbars 13.12.2018 19:10:00
Сообщений: 2237
УУЧУ БАППУ-БАЛАПАН
Эрттелени эрттесинде, Нарт Элини ташында
Кюнню къаласы болгъанды – Минги тауну башында.

Кюн ол Кюнлю Къаласындан жарытханды жер бетин,
Ай да кюмюш дингил болуп, тёнгерегенд тёбентин.

Талпан[i] агъач жилян жырмаз къалын, терен болуучу
Заманлада жашагъанды Баппу деген бир уучу.

Адыр-сууну теренинде Таша Дорбунда тургъан,
Баппу эди, анасына жигит, балапан туугъан.

Къысха бойлу жукъа киши, чабып, журну жетгенди,
Кёмюк этип келген сууну бош секририп ётгенди.

Кийик къууса, жугъутурча – къаялада барыуу,
Тынч жыкъгъанды доммайны да уллу кючю-къарыуу.

Гирежлиги, гиртчилиги – ала да анга кёре.
Сюек жыясын тартханды, деу кючюн окъгъа бере.

Кёкге буруп атса Баппу, ууатханды жулдузну,
Таймагъанды аягъы да, чапса мияла бузну.

Тик къаягъа ёрлеп кетген, Балапаннга бош эди,
Уучу Баппу эрлик бла, къарыу бла къош эди.

Терекге да ёрлегенди ол, тыйынча илинип,
Нарт уучуну тепгенинде, гиртчилиги билинип.

Булчугъу да бюгюлмегенд, аны ауурлугъундан.
Кюч алгъанды эр жюреги таула ариулугъундан.

Уллу Басхан тийресинде уучу болуп – ол эди.
Анга тик къая кириш да, кийикгеча, жол эди.

Эгер ити да болгъанды, Жетсе-Иймез деп аты.
Жокъ эди уучу Баппуну андан багъалы заты.

Жетсе-Иймез бош ит угъай, тамаша эгер эди,
Уучу Баппу-Балапаннга аламат нёгер эди.

Аны тюгю жазда жашил, къыш а чыммакъ болгъанды,
Кюз а, тукъузгю чапракъча, къызгъылдым бет алгъанды.

Сёлешалмагъанды ансы, адам тилин билгенди,
Эгер уучу Балапанны кеси излеп келгенди.

Жанып-жылтырап къалгъанды, сюйсе, аны къулагъы.
Кюн тауушун эшитгенди, бузгъа тийсе тиягъы.

Алгъа итин тойдурмай, ол кеси къапмагъанды жукъ,
Анга илистин салгъанды, таулагъа тюшсе сууукъ.

Бир кеч кюзде тюгю бозгъул эгери бла бирге,
Адыр-суудан Адыл-суугъа сора андан да ёрге –

Минги тауну сыртларында, адырлада[ii], къоллада,
Къулакълада, сызгъалада, ташлы жолсуз жоллада,

Жаргелледе, къоюнлада, жалпакълада, къырлада,
Къуш уялы тик ранлада, буз бетледе, къарлада,

Сюлесинча таууш этмей, айланнганды чапханлай,
Таша туруп марагъанды, кийик сюрюу тапханлай.
Семиз кийик учаланы къая сериуюнледе
Къурутханды, къакълагъанды ол, кюз арты кюнледе.

Кечеледе чууал тюбю, дорбунлада олтургъанд,
Эгерини къулагъындан от жагъып, солуу къургъанд.

Ол, аламат ит кемикли сюеклени кемире,
Илистиннге таяннганды, шишлик ашай, кекире.

Сора уучу жырлагъанды, эшитсин деп Апсаты,
Къызларын да къубултханды, болмасынла деп къаты…

Жерде, кюмюш дингил болуп, ай дагъыда бир кере
Дуньяны аулап чыкъгъанды, кюмюш жарыгъын бере.

Биягъы къыркъар жетгенди, чегетледе от жагъа,
Бет къызылын кюн да таудан бургъанды женублагъа[iii]

Балапан уугъа чыкъгъанды. Чубур тону – юсюнде,
Эгер ити – дайым алда, Апсаты да эсинде.

Ол кюмюшлю жаясы да – Балапанны бойнунда,
Кюлде бишген майлы-жаулу къалачы да – къойнунда.

Доммайтери чабырлары мылы ташдан таймазла.
Балапанны борбайлары, арымазла, талмазла.

Минги тауну тийресинде ол билмеген таш да жокъ…
Амма, бюгюн Балапаннга солуу да жокъ, аш да жокъ.

Айланнганды, жюрюгенди, арыгъанды, талгъанды,
Уучу угъай, эгери да жукъ эталмай къалгъанды.

Ёмюрюнде уучу Баппу болмагъан эди былай.
Ырысламай, дорбунуна ол къалай къайтсын къурлай?

Не сейир да, не аламат: тауда сынгар[iv] уучугъа
Урунмай кийик улакъ да, Баппу керти жунчугъанд.

Эгери да бир жанлы ыз тапмагъанды – тамаша.
Жугъутуру, доммайы да жокъ болгъандыла, таша.

Не да болсун ол кюн къотур, онгсуз къояндан ёзге,
Садакъ бурну илинирча жукъ урунмагъанд кёзге.

Бу не сейир-аламатды деп, Балапан тийреге
Сагъайгъанды, таугъа, къолгъа, чатха къулакъ тигерге.

Къарагъанды, марагъанды, ачыгъынчы кёзлери,
Тап жумарукъ тауушла да къуругъандыла кери.

Алай кёзге зат урунмай, къулакъгъа чалынмай жукъ,
Эгерини кёзлерине къарагъанды Баппучукъ.

Эгери уа, къургъакъ къангсып, аягъына жатханды,
Бу халны хыйсап эталмай, жаш сагъышха батханды.

Базгъын киши эди Баппу, энди ол къалай болсун?
Ой, Апсаты сюймеген да мараучу алай болсун!

Жалауладан энип, Баппу тохтагъанд кечеликге,
Итни къулакъ жарыгъы да жайыла таугъа-тикге.

Ол жарыкъ женги жетгенди Минги тауну кезине
Апсатыны акъ къаласы кёрюннгенди кёзюне.

Къала бугъей буруулуду, чин табакъча жылтырай.
Апсатыгъа жалбаргъанды Балапан айтып былай:



[i] Талпан – къалын агъач, терен агъач, чащоба.
[ii] Адыр – тар къол.
[iii] Женуб – къыбыла,юг.
[iv] Сынгар – жангыз.
Изменено: elbars - 13.12.2018 19:11:44
elbars 13.12.2018 19:14:44
Сообщений: 2237
«Оуий, оуий Апсаты да, алтын башлы Апсаты,
Оуий, оуий Апсаты да, къызлы, жашлы Апсаты.

Оуий, оуий Апсаты да, оуий, кюмюш туякълы,
Оуий, оуий Апсаты да, оуий, чомарт къабакълы!

Ариу кёрюп, берир болсанг, кёп малынгдан бир жукъ бер,
Чаба-жорта арыгъанды, эрттенли бери эгер.

Агъачынгда, жалпакъынгда сынгар уучу ёлмесин,
Сени былай бермезинге тюбемесин, кёрмесин!» -

Баппу алай айтыр-айтмаз, жер жалпакъ этегинде
Тешилигенди да, ургъанды от чауулла тенгинде.

Жарыгъы да, къызыуу да Балапаннга жетгенди,
Уучу Баппу бу сейирни, иги къууум этгенди,

Тауда, кесинден сора да, уучула болгъан сунуп
Ол уллу тёбе отну да ала жандыргъан сунуп.

Къууаннганды да чапханды, эгери да – ызындан.
От тёбеге терк жетгенди ары алай къызынган.

Алай жалын, от топ болуп, жалпакъ ортасы бла
Энишге тёнгерегенди, ташла арасы бла.

Ызындан а от жилтинле, ырхы болуп, къуюла,
Балапан да, эгер ит да ол от топну къуудула.

Бир заманда экисин да от ырхы жалап алды,
Эгер итин жетеме деп, жаш гузабагъа къалды.

От ырхыдан чыгъама деп, Балапан жюзе киргенд,
Къолу-буту от заррала[i] болуп тургъанын кёргенд.

Экиси да чынгылланы, тик жалауланы саркъа,
От ырхы алып келгенди къырыкъ маталлы таргъа.

Андан терен дорбунланы такъыр ичлери бла
Тик Адыр-суу тамагъында тохтагъандыла была.

Къараса уа – бу от ырхы тюйюл – тиширыу чачы!
Жылтырагъанды-жанганды, алтын жилтинле чача.

Баппу, бир жибек эшмени къыйырындан тутханлай,
Биягъыча, чач саркъгъанды, Ирик сууу баргъанлай.

Чач Баппуну келтиргенди сир, дангыл да къаягъа,
Сора тас болуп къалгъанды. Не дегин бу заягъа?

Жетсе-Иймез юргенди да, къарап къая башына,
Андан от жарыкъ ургъанды Адыр-сууну ташына.

Алай от не къыздырмайды, не ёртен да салмайды.
От ачы жана эсе да, жалпакъдача аллайды.

Тёгерекде къалын ёсген, къуругъан да къауданны
Къабындырмай гур жанады, сарыуек тили аны.

От – къаяда. Эгер бла Баппу аны тюбюнде.
Бир кесекден от акъгъанды суу учхур кибик кюнде.

Агъа келип, тохтагъанды къатында Балапанны,
Шекли болуп къарагъанды къолуна алып аны.
Къараса уа, ол от тюйюл: бягъы чач эшмеле.
Ол ёртен жаннган жерде уа бир ариу къыз сюеле.

Ай дингили, келе-келип, тохтагъанча, жылтырай,
Ол къыз уучу жашха къарап, жырлагъанды ма былай:

«Ол сен къуугъан кийик эдим, мен жалауда жатханда,
Эгеринг да нёгерингед, марап, садакъ атханда.

Сен – къуугъун, мен – учхан кийик: жокъ амалынг тутаргъа,
Алай сюек жаянг барды, марап садакъ атаргъа.

Къулач жетмез жаянг атхан садакъ жетип, кюйдюрдю,
Кёк къууаты – танг жулдузча, кёзюнг кюлюп, сюйдюрдю.

Кел, кел энди, кел, кел, Баппу, бирге юйюр къурайыкъ,
Курму къолда къалам барды, анда бирге турайыкъ.

Мени азмы арытханса, тик сыртладан аудуруп,
Баппу, бакы бай этерме, акъ маралла саудуруп.

Ал да жапсар. Бек къыйнайды садагъынгы жарасы.
Тынчайыр ышыкъ излейди талгъан кийик баласы.


Алмаз болсанг, агъачлада сен ыз къалай табарса?
Садагъынга жукъ урунмай, итинги да къабарса!»

Быллай жырны эшитгенде, сагъайгъанды мараучу,
Арсар болса эгер итини къулагъына къараучу.

Бир къулагъы къызыл жанып, бирси къулагъы уа акъ
Болгъанды да, сагъайтханды уучуну къуртакъулакъ.

«Чыгъайыммы, къалайыммы?» - дей, арсар эди уучу.
Сора былай сёлешгенди, кийик къызгъа мараучу:

– Къутулалгъан эсенг менден, чыгъайым да барайым,
Толгъан айлай нюр бетинге жууукъдан бир къарайым!

Алай къая тикди, дылгам, ары къалай чыкъгъанса?
Хауле жин а болурмуса: чыракъ кибик бир жанса? –

Дегенди ол, Апсатыны къызы Жумарукъ сюйюп
Таралады деп ийнанмай, башын сагъышха ийип.

Эгер ит да, къулакъ жумуп, Балапанны тыяды.
Алай къызны ариулугъу жаш жюрегин къыяды.
– Ариу, санга ийнанмайма, керти эсенг, кесинг тюш, –
Дейди мараучу, – этерме мен да жанымдан юлюш.

Къыз жукъ айтмай мараучугъа, тынгылап тургъанды кёп.
Жаш сёлешгенд: – Ийнанырма, ит юрмесе, энчи, – деп.

Алай айтып уучу Баппу, къыздан таша болгъанды.
Уучу жашха кёлю къалып, кийик жиляп къалгъанды:

– Быгъынымдан къаным бара, санга къаргъыш этмедим,
Къан огъунгу мен атама – Апсатыгъа элтмедим.

Сюек жаянг атхан огъунг, окъ тюйюл эди манга.
От салгъанды жюрегиме, энди мадар эт анга.

Садагъынга кийик тыя, несими да маратдым,
Арыгъанма бу къачхандан, энди толсун муратым.

Сен мени алмаз болсанг а, аллынгда от ёчюлсюн,
Алгъа жолунг тик болсун да, артха жолунг кесилсин!

Кишиме деп таукел болсанг, санга басхыч салырма,
Атлауучла тизерме да, тартып бери алырма! –

Баппу, бир кюн туугъанымча, бир кюн да ёллюкме деп,
Чубур тончугъун тешгенди ёрге чыгъаргъа тебреп.

Жетсе-Иймез къангсыгъанды, билмейин не этерге.
Аны тыяр адыргысы тил бергенди эгерге:

– Бош терилме, кийик къызгъа ийнаннган, узакъ бармаз.
Къыз дангылда атлауучла игиликге чыгъармаз.

Ол кёплени алдагъанды, – дегенд, – сени да жояр,
Адыл-сууну къая ташын къызыл къанынга бояр.

Апсатыны ариу къызы чачын басхыч этгенди,
Эгерине тынгыламай, Баппу ёрлеп кетгенди.

Баппу аякъ алгъан сайын, чач алайдан къысхара,
Къыз чыгъаргъан атлауучла ызындан кетип бара,

Чыкъгъанды да, къызны кёрмей, терилгенин билгенди.
Къаяланы зынгырдата, къыз ташадан кюлгенди.

Да не этсин жарлы уучу, болур болгъандан сора?
Уучу кёрген тюш тюйюлдю, не игиге да жора.

Айхай, батыр уучу кеси эркинине къалса уа!
Къая ташха байланыпды, бичакъгъа бош болса уа!

– Кёкмю кюкюрейди, алан, дауур нечик уллуду?
Угъай, угъай, кёк тазады, Жетсе-Иймез улуйду!

Жауунму къуяды, алан, сызгъаланы талайды?
Угъай, угъай, кёк ачыкъды – Жетсе-Иймез жиляйды. –

Дей да, – къангсый жарлы эгер, бир кесекни солуйду,
Солуйду да, къарыу алып, ол жангыдан улуйду:

– Ой Балапан, нек тураса, тюш, ызынга айланып?
Къызны чачы жибермеймид, санларынга байланып?

Доммай бугъа жыкъан къолунг, чач эшмени юзмеймид?
Бичагъынг а, къая жонуп, атлауучла тизмеймид?




[i] Зарра – кёзге аз илиннген бек гитче зат.
elbars 13.12.2018 19:15:43
Сообщений: 2237
Къыйынлыкъгъа тюшсе, аны къуру да къутхарыучу
Эгерине ышанады палахха къалгъан уучу.

Онг къулагъын агъартып ол, жарытыргъа кюрешгенд,
Сол къулагъын жандырып ол, жылытыргъа кюрешгенд.

Не болушлукъ этерге да хазыр эди биягъы.
Къаягъа чыгъып баргъанды, кючден тута аягъы.

Баппу, къая ташха къаты байланыпды, тепмезден,
Жумарукъдан ёзге бир жан аны эркин этмезден.

Жетсе-Иймез эшмелени юзюп башлагъанд, чайнап.
Алай ала, сюек кибик, къала эдиле къайнап.

Жетсе-Иймез къажымаздан, чач а тауусулмаздан,
Къыркъ кюн бла къыркъ кечени кюрешгенди не аздан.

Бугъоу болгъан эшмелени ит юзюп бошагъанлай
Къыз жетгенди, сурх элия бутагъы жашнагъанлай.

«Энтта тутулуп къалама, Апсаты къызы жетип!» -
Жух артына ташайгъанды уучу, гузаба этип.

Эгер итни тишлери уа, чач тюклеге илинип,
Тутулгъанды, Балапанча къутутулалмай, силкинип.

Къая къызы, жашны дертин эгер итден алгъанды:
Аны ачы къаргъышындан, ит таш болуп къалгъанды.

Жан къоркъууу кетип, артдан не этгенин билгенди,
Баппу ёмюр жашаса да, бек термилип ёлгенди.

Нарт аяз булут тарайды къаяла тарагъында.
Къая барды Гемурух деп Адыр-суу тамагъында.

Бюгюн да къарап турады тюкжух эгер къаядан.
Заман а кетип барады, окъ учханча жиядан.



elbars 14.12.2018 18:15:07
Сообщений: 2237
О Н Ж Е Т И Н Ч И К Е С Е Г И

НАРТ БЁДЕНЕ БЛА НАРТ РАЧЫКЪАУ


ТУУМА-МЕРГЕН БЛА РУМ КЪАЙСАРНЫ КЪЫЗЫ АЛЛЕМЕЛИ

Эй, рай-тай да, рум къайсарны[i] бийик эди къаласы,
Баред аны, мёлек кибик, бир ариу къыз баласы.

Туугъанында Аллемели атадыла атына,
Бети чыммакъ, сыйдам чачы ушай сары алтынга.

Болмагъанча къаты эди Рум къайсарны къылыгъы,
Анга кёре къыйын болду сабийини ылыгъы.

Ол къызчыкъны тута эди къайсар кёзден букъдуруп,
Бир айрыкам сарайында – жюрегин унукъдуруп.

Къызгъа къарап тура эди аны эмчек анасы,
Онтёрт къыз да болуп аны къарауашы-шапасы.

Къайсар къаты буйрукъ берди дигизасы къатынга,
Бармасын деп бир улан да къызчыгъымы къатына.

Къайсар къызы ёсе, болду ариуланы ариуу,
Аз да жогъед айрыкамдан чыгъар онгу-къарыу.

Рум къыралда болмаз эди андан жууаш, огъурлу,
Ариу халлы, ариу сёзлю, халал, чомарт да къоллу.

Бир жол къызчыкъ тюшге дери рахат жукълап тургъанды,
Терезеден жаланына кюн тиеги ургъанды.

Бир сейирлик иш болгъанды сора, бузула бели:
Айлы эди кюн тиекден ол ариу Аллемели.

Жашыралмай, шапа къызла, атасына айтдыла,
Чамланганын кёрюп ала, артха къоркъуп къайтдыла.

Рум къайсар а болмагъанча ачыуланды, къутурду:
– Намысымы жойду саякъ! – деп къыстаргъа буюрду.

Биргесине тургъанланы жанларын сау къалдырды,
Бир учаннга[ii] алтын ахча, аш да, суу да салдырды.

Шапаланы барысын да сора анга миндирип,
Къойдуламы хариплени Къара тенгизге берип?

Насыплары тутуп, тенгиз къопмады, къутурмады,
Сарыуек да откъус аузун ала таба бурмады.

Бир ыйыкъдан ол тенгизни тик жагъасы кёрюндю,
Умут этген хангошаны эси анга бёлюндю.

Ол жерлеге оноу этген Мажар хан эди. Уллу
Патчахла да, жасакъ бере, болду кючлю-къарыулу.

Маджар ханны жерлерини жогъед чеги-ахыры,
Уллу эди, ариу эди Мажарны тёр шахары.

Баред аны Туума-Мерген деген жигит уланы,
Субай санлы, бек чырайлы эди, таза да – къаны.

Бир маралны къуууп бара тенглери бла ууда,
Тик жагъадан бир учанны кёргенди тенгиз сууда.

Келе эди, байракъчыгъы аяз желде къагъыла.
Рум къайсары къыстап ийген къызла эдиле была.

Ол желтенли кемечикни аяз жууукъ сюргенди,
– Эй, болушлукъ! – деп жилягъан талай къызны кёргенди.

Туума-Мерген чилле жибин кюч садагъына байлап
Тартханды да, атханды ол желкен[iii] тирегин сайлап.

Къызла жипни къаты къысып, къычырдыла жашлагъа.
Жашла женгил чыгъардыла кемечикни жагъагъа.

Шапа къызла бирем-бирем тюшгендиле учандан.
Хангошаны кёрюп хангуш, кёз алалмады андан.

Ариу къызгъа кёзю къарап, ол болжалгъа салыргъа
Сюймей, баргъанд атасына, батиясын алыргъа.

Ким болгъанын билип къызны, къууаннганды атасы:
– Хангошады, ал, разыма, – деп бергенди батасын.

Заман ётюп, туугъанды, дейд, кюнню алтын уланы,
Туугъанынлай, жарытханды нюрю бла къаланы.

Андан сора эки улан туууп насыплылагъа,
Бир биринден артыкъ кёрмей къарадыла былагъа.

Не залим да ауушады, дуньяда жашай келип.
Туума-Мерген, тахха къонду, атасы къартдан ёлюп.

Туума-Мерген халкъгъа жарар кёп оноула чыгъарды,
Жашай бара, жылы келди, чачы-башы агъарды.

Кёп жашамай кетеригин энди ол биле эди,
Юч жашын да хан, чакъырып, алагъа былай деди:

– Балаларым, къарт болгъанма, мен жууукъма ёлюрге,
Арагъызда жарашыулукъ болуп турсун ёмюрге. –

Алай айтып, кёп да бармай Туума-Мерген ёледи,
Аллемели жашларыны сурлукъларын биледи.

Аны ючюн хан айтханнга угъай дедиле жашла.
Дедиле да, эллик[iv] уруш башлалла къарындашла.

Хангушаны кичилери эди къазауат ачхан,
Уллу Мажар къыралны да, сермеше кетип, чачхан.

Аллемели хангошаны кюнден тапхан баласы,
Башха жерде салды уллу, бийик, ариу къаласын.

Ол жаш ханнга артда туугъан эди жангыз бир улан,
Заманында ол да болду огъурлу, кючлю да хан.

Къарай кетип тёгерекге, сайлады бир бийчени.
Эмеген къанлы болса да, айы эди кечени.

Ол бийчеден анга тогъуз улан, дагъы да бир къыз
Туудула да, бир ауукъну жашадыла къайгъысыз.


[i] Къайсар – кесарь.
[ii] Учан – эки желпекли къайыкъ.
[iii] Желкен – желпекли кеме; парусник.
[iv] Эллик уруш – бир халкъны арасында уруш, гражданская война.
Изменено: elbars - 14.12.2018 18:16:25
elbars 14.12.2018 18:22:06
Сообщений: 2237
НАРТ ЧЮМЕДИЙНИ БЛА ХАНГОША МАРО


Созук бла нарт Чюмедий эки къарындаш элле,
Батыр элле, жигит элле, тири элле, баш элле.

Эдил бойну жайлыкълада тура элле къош болуп,
Хар жыл сайын ол сюрюуге минг къой къошуп, хош болуп.

Къойларына Созук ахшы, сакъ да къараучу эди,
Чюмедий да къардашына иги жараучу эди.

Бош заманы болса аны, дейди, чабакъ тутаргъа
Жюрюгенлей тура эди, суугъа къармакъ атаргъа.

Нарт Чюмедий: – Къарындашым, бу жерлеге байланып,
Эрикгенме, – дегенди ол, – къой ызындан айланып.

Тынай-суугъа барлыкъ эдим, ол сынау эди манга.
Чабакъ тутуп кёрлюк эдим, угъай демесенг анга. –

– Да бар, кёлюнг тарта эсе, ёзюнге кесингсе бий…
Ат арбасын жекгенди да, атланнганда Чюмедий.

Жаратды да, Тынай-сууну жагъасында орналды.
Элге кирмей, суу бойнунда нарт улан гыты[i] салды.

Бир жашны да жалгъа алып, башлалды къармакъ атып,
Тюшге дери чабакъ тутуп, ингирге дери – сатып.

Ыргъайларын сата элле, элледе этип базар,
Нарт Чюмедий, эл да разы – ахча бар, чабакъ да бар.

Ие эди ол жерлеге Мажар ханы туудугъу,
Жайылыбед бёдене деп деу тайпаны урлугъу.

Баред ханны тогъуз батыр, тогъуз жигит уланы.
Тогъуз тогъуз элде эди жашаулары аланы.

Уллу эди жылкъылары, эркин да – сабанлары,
Жортууулгъа къыза элле аланы табанлары.

Жангыз болуп эгечлери, эркелетдиле аны,
Жанларыча эди Маро айтылгъан уланланы.

Къуууп жетип, маралланы сауа эдиле анга,
Тенг этмелле къарындашла аны жерде инсаннга.

Жигитлени кичилери артыкъ багъалы ханнга.
Ол Бёдене деп атагъан эди эсли уланнга.

Эмегенкъан анасы да, Къыйынлы деп атына,
Барындан да аны сюйюп олтуртаед къатына.

Ханны къызы суу бойнунда таш къалада тургъанды,
Элде жангы хапарланы къарауашха соргъанды.

Нарт Чюмедий таш къалада къызны кимлигин билди,
Къармакъ ата, батыр улан бир кюн алайгъа келди.

Къарауашы айтды сора эригиулю олтургъан
Хангошагъа: – Чабакъ тута айланады бир улан.

Хангоша уа, сейир этип: – Ол оспарлыкъгъа къара!
Алып келчи! – деп ийгенди Чюмейдийни чакъыра, –

Бир кесекден къарауаш къыз къалагъа кеси къайтад:
– Сыйлы бийче, кямарынгы берсенг, келирге айтад. –

Ол адамны батырлыгъы аны сейирсиндирип,
Къайтаргъанды къарауашны, алтын кямарын берип.

Нарт Чюмедий келди сора, кюнча жарыкъ ышара:
– Кюнюнг ахшы болсун! – деди, – къызны аллына бара.

– Ахшылыкъ кёр, батыр улан, – деп алды ол саламын,
Нарт уланны ариулугъу къыя къызны санларын.

Сора бийче кючден-бутдан эс табып сорду былай:
– Ахшы улан, айтчы, къоркъмай, былайгъа келдинг къалай?

– Да къоркъурча жукъ этмесем, кимни не дауу манга?
Келгеними хыйсабы уа – жюрегим тартад санга.

Ариулугъунг халкъ бичгенден кёп кере да багъады, –
Деп бийчени жюрегине, бал да, жау да жагъады.

– Бу иелик жерди, къоркъмай акъылынг къалайды, жаш? –
Дегенликге, ариу Маро энди – токълудан жууаш.

– Къоркъакъ къоркъсун! – дейди нарт а. – Неди аслыгъынг[ii], атынг?
– Немми да унутдургъанды, бийче, ариу сыфатынг.

Чюмедийме, мен нартлыма, Дебетни кичи улу,
Дунья бийи Тейри-Ханны, кёзбаусуз керти къулу!

Айтырымы, этерими энди иги билгенме,
Сени кибик бийче излей, мен узакъдан келгенме! –

Сора была танышалла, ушакъ эте, сёлеше.
Чюмедий бир ай турады, бийче бла тюбеше.

Ахырында хангошаны жашырын алып кетед,
Тогъуз тулпар къардашына къыз кесин кёп излетед.

Нарт Чюмедий Тынай-суудан Эдил-суугъа къайтханды,
Нарт Чюмедий нарт Созукга кёп сейир зат айтханды.

Ол тийреде жигит улан жангы мекям къурАды,
Аманлыкъгъа келгенлени, хорлап, артха бурады.

Биягъыча, ол Эдилге къармакъла ата эди,
Базарлада балыкъларын ол иги сата эди.


[i] Гыты – хузум неда хаух юйчюк.
[ii] Аслыкъ – миллетлик, национальность.
Изменено: elbars - 14.12.2018 18:22:39
elbars 15.12.2018 15:15:54
Сообщений: 2237
БЁДЕНЕ БЛА ЖЕЛМАУУЗ


Мажар ханны, кючлю ханны тогъуз эди уланы,
Кичилери – бир да ариу эгечлери аланы.

Ол ариуну нарт Чюмедий къачыргъан эди эрге,
Кетген эди хан улула билмеген узакъ жерге.

Бир ауукъдан хан къатыны айлы болду биягъы.
Билмедиле къаллай палах тууарыгъын дуньягъа.

Тёгерекден келе элле хан къалагъа алгъышха,
Бир киши да этмей эди ол сабийге гурушха.

Жаш Бёдене, къошда болуп, бир ауукъдан келгенди,
Къызчыкъ уллу къыйнлыкъла келтирлигин билгенди.

Жаш абзырап кёп тургъанды, сора эс жыйып, былай
Сёлешгенди анасына, акъ, ариу къолун сылай:

– Анам, къанлы боллукъдула бу къызчыкъны ишлери,
Эки кёзю – жилянныча, киштикнича – тишлери.

Олсагъатдан анасыны ариу бети тюрленип:
– Неле-неле жаншайса, – деп чамланды, – кире келип?! –

Терк къорагъын! Барыгъыз да бирге аны тырнагъын
Тутмайсыз! – деп чамланнганды, – ол ышара тургъанын.

Кет, кёзюме кёрюнме! – деп урушханды жашына.
Къаллай къанла жаудурлугъун билялмады башына.

Ол кюн огънакъ кетип къалды бек кичи уланлары.
Бара эди, мудах болуп, хан улу Чыгъыш жары.

Хан бауундан ол ингирде бир къозучукъ тас болду,
Экинчи кюн эчки сюрюу бир улакъгъа аз болду…

Жаш Бёдене кёп кюн бла кёп кечени ичинде
Къара Тенгиз сууларындан чабакъ тута кечинди.

Бир кюн къармакъ атханды да, аны балыкъ къабханды,
Ичин жарып, анда эки къаплан кючюк табханды.

Четенине салып хангуш гытысына жетерге,
Секиришип тюшгендиле къапланкючюкле жерге.

Итле, ёсюп, женгилаякъ эгерле болгъандыла,
Учхан къанатлыны да жетип туталгъандыла.

Ала бла жаш Бёдене уугъа жюрюп башлайды,
Энди бир жукъдан къыйналмай, ол эт сатып жашайды.

Сейир къаплан эгерлени бар эди къанатлары,
Бири Албарс, бири Жулбарс, – алай эди атлары.

Тура келип, тансыкъ болгъанд сегиз къарындашына,
Анасына, атасына, топрагъына, ташына.

Ары тебреп, итлерине Бёдене былай деди:
– Атам, анам сора сегиз къарындашым бар эди.

Мен аланы бир кёрюрге ажым этип турама,
Тамбладан кеч къалмайын мен элиме барама.

Сиз а мени мында сакълап туругъуз, мен келгинчи,
Барып ахлу-жууугъуму саулукъларын билгинчи.

– Тейри санга ийген эки къанатлы эгербиз биз,
Керек кюнде терк табыллыкъ эки да нёгербиз биз.

Бизден бирер тюкчюк алып, алай тебре жолунга,
Керек болсакъ, отха тут да, табылырбыз къолунга.

– Ахшы сора, – деп къыйынлы ханлыгъына тебрейди…
Жан да кёрмей бара элде, темирчиге тюбейди.

Эки юйден сора, юйле бири къалмай оюлуп:
– Къырылгъанды, хангуш, халкъынг, уой, къой кибик союлуп, –

Дегенди ол Бёденеге, – эгечингди ашагъан,
Жюжегинден башлап элни адамын да бошагъан.

Анасын да, атасын да, къарындашларын да ол
Аямады. Къач, сени да сезип къояр, хайда, бол!

Биз тишлери сюек тюйюл, ётде къатхан болатды,
Ма аланы билер ючюн адам керек болады.

Бусагъатда къачып кетсенг, къутулургъа болурса,
Жетип къалса, ой, хан улу, сен палахха къалырса.

Ол кезиуде Желмаууз къыз ары чабып келеди,
Къыйынлыны кёрюп, анга къууангандан ёледи:

– Къарындашым, тас эдинг да, къайдан чыкъдынг?! – дейди ол, –
Къарындашын, жоргъасын да итча ийисгейди ол. –

Атынг да бар, кесинг да бар, экигиз да семизле.
Мен а ач болуп турама, тишлерим – болат бизле. –

Къыйынлыны юйлерине тартып-созуп баргъанды,
Хыны тюртюп, терезесиз тюп отоугъа ургъанды:

– Атынг болур эди дейме, бир къарайым мен анга, –
Деп чыкъгъанды да, къайтханды, жуху боялып къаннга.

– Эй, атынгы ючмю эди, тёртмю эди аягъы? –
Деп соргъанды. – Да тёрт эди, нал урдура, туягъы.

– Нек алдайса, юч аякълы ат эди атынг сени! –
Деп чыгъад да, чыкъырдатад ол къыз ат сюеклени.

– Къач, Бёдене, ол бусагъат биз тишлерин билетир,
Шыты эте арыш[i] аузу, ызына чабып келир.

Жетгенлей а, ол юсюнге, бир да арсарсыз чабар, –
Санларынгы жырта, чача, сарыуек кибик къабар!

Муну айтхан чычхан эди: – Хайда, хангуш, турма, бар! –
Бугъуп андан къутулмазса, – дейд, – жыйынг бла табар. –

Таша жолну къачханды ол, къайнаса да сарыуу,
Да жетерик тюйюл эди Желмауузгъа къарыуу.

Желмаууз а тиш билетип, эрши-эрши кюлгенди,
Арыш аузун тили жалай, чабып-жортуп келгенди.

Келсе – келсин, тюпсюзкъарын алыннганды, къутургъанд:
– Къалай ары кетди ашым?! – деп, чичханчыкъгъа соргъанд.

– Ары жары! – деп чычханчыкъ юч кере алдайд аны,
Къыйнлыны болур кибик узайыргъа заманы.

Алай аны ол хамашхар къуууп, жете башлайды.
Уой, хан улу ахырына таяннганнга ушайды.

Желмаууз а келе эди къабакъ лузгъасын ачып,
Къусхан таудан башха болмай, къайнар шытыла чачып.

Жаш къачалмай андан ары, эгечин къууандыргъанд.
Насыбына, эгерлени тюкчюклерин жандыргъанд.

Олсагъатдан итле, жетип, эмегеннге чапдыла,
Къолун-бутун юзюп-юзюп, жан-жанына чачдыла.

Ол кюрешде Желмаууз къыз хурттак-хурттак болады,
Хорлатмайын эгерлеге жангыз башы къалады.

Азыуларын жылтыратып, ол арыш аузун ачад,
Тёнгерей да, секире да, бёрю кибик талашад.

Сора къачад, тёзалмайын, итле къуууп жетелле,
Къабып эки жаягъындан, жыртыр умут этелле.

Желмауузну баш токъмагъы, учуп кетед, чайкъала,
Эгерле да – биргесине: кёклю эдиле ала.

Ол къыз кёкге къачханлыкъгъа, Желмаузлай къалады,
Айны, кюнню дертлеп тургъан душманлары болады.

Айны, кюнню жутар эди къоркъмаса эгерледен.
Аланы сакълап туралла эгерле эмегенден.

Алай жылдан бир кере уа толгъан айны тутады,
Эгер итле къалкъып къалып, аны саулай жутады.

Аны ючюн тутулады ай, кёкде жюзе кетип.
Уяталла адамла уа итлени, дауур этип.

Къаплан итле Желмауузну талай, узакъ сюрелле,
Жети кёкню, жети жерни титирете юрелле.






[i] Арыш – арбаны ат жегилген агъачлары, оглобля.
Изменено: elbars - 15.12.2018 15:28:55
elbars 16.12.2018 17:01:45
Сообщений: 2237
БЁДЕНЕ БЛА КЮЛЮМХАН


Нарт къойчу Созук, дейди, жаш эди,
Туугъанлы да ёребаш эди.

Уллу Эдилге кёчген нарт эди,
Огъурлу эди, чомарт эди.

Жалчылыгъа иги бола эди:
Хар бири къыйынын артыгъы бла ала эди.

Бир сарычач жаш келип: – Мен бир ёксюзме,
Жангыз къалып, керти кёлсюзме,

О хан да улу, о Бий да къулу,
Къош ишлени мен билеме толу,

Мени жалгъа алсанг жангылмазса,
Къойларынга тынгысыз болмазса. –

Нарт Созук жашха жан аурутады,
Бёденеге ол былай айтады:

– Ахшы улан, айхай да, алырма,
Алгъанны къой, иги да болурма. –

Жарашып, жаш Бёдене къой кютеди,
Ишин ол бек уста этеди.

Мараучу садагъы бойнунда,
Жез сыбызгъысы къойнунда.

Алай ётеди къышы, жазы да,
Нарт Созук анга разыды.

Эдил бойнунда жетмиш чалманы,
Тёбеден къарай, ётеди заманы,

Акъ-бийче Эдилни чыгъышында,
Нарт Созуг а – аны батышында.

Къырс-Къаланы бир жаны жар эди,
Бийчени алтмыш шапасы бар эди.

Бирини аты Кюлюмхан эди,
Ол бийчеден да ариу болгъан эди,

Акъ гёгени бла суугъа бара эди,
Нарт Созукну ачыудан жара эди,

Акъ гёгенин кюнде жылтыратып,
Жыйрыгъын да юсюнден атып.

Созуг а тёбе башында жата эди,
Сыбызгъысын таралта эди.

Бир кюн а, оноу сурап, ары
Келедиле Созукну жалчылары.

Эдил бойнундан ол къыз къарайды,
Нарт Созукга къол булгъайды:

– Ай, маржа, жашла, ол субайны
Кёремисиз, ол жангы туугъан айны?

Ол Акъ-бийчени къарауашыды,
Ариуланы да бек башыды.

Ол кюн сайын жанымсуугъа[i] келеди,
Мени ачыудан жара, жарыкъ кюледи.

Къымыжасын, уялмай, кёзюме тутады,
Мени болмагъанча къозутады.

Сизден а ары жанына къайсынг ётсе да,
Уялмагъанга эрлик этсе да,

Жалчылыкъ малын юлешмей берирме,
Аны сыйын а энчи кёрюрме.

Айтханыма да, – дейди, – Тейри арамды,
Этмесем, мюлкюм манга харамды. –

Жалчы жашла уа тынгылайдыла,
Шошлукъ созулады алай бла.

Бёденени ол къызгъа кетип эси:
– Мен ётейим, – дейди, – алай керек эсе.

– Ай, сен жашса, – дейди, – ёталмазса,
Къарауашха жукъ да эталмазса. –

Ол жаш эсе да хан улу Бёденеди,
Эдил-сууну бойнуна чабып энеди.

Тешинип, суулукъ гыбытына жел этеди,
Белине къысып, жюзюп кетеди.

Суудан ёталмай, жаш чырмалады,
Кесин элтдирирге аздан къалады…

Сары Бёдене сууда къалкъгъанды,
Суугъа кетди деп, нарт къоркъгъанды.

Аны ызындан къош парий жюзгенди,
Эй, ол бир зат а сезгенди.

Не болса да Бёдене аргъы жагъагъа ётгенди,
Къарауашха къатылыр умут этгенди.

– Къарайма да, сен хаталы адамса,
Тобады, къатыма келме ансы!.. –

Деп гёгени бла керилгенди,
Жаш не этерин билмей, сирелгенди.

Къыз бла келген гажи къош парийге юреди,
Эртли парийге ачы жууап береди,

Болса да, гажи парийге бой береди, салады,
Къарауаш къыз анга жанып къалады:

– Огъесе сени къарнынг бурсун,
Тиши дегенни юйю къурусун,

Багъалы эте, кесин алай береди,
Эр десе да, ол да эрлик этеди.

Сынтыл къыз жумушакъ болады,
Бёдене къарауашны юсюне къонады,

Кюзлюк къочхар къойгъа жетгенча,
Эрти къутуртхан Бёдене къызны ненча

Кере ойнатханын ким биледи?
Жалчы ызына къайтып келеди.

Созук саугъасын толу бергенди,
Бёденени сыйын да кёргенди,

Ол кюнден сора жаш Бёдене артына
Къарамай эди, турмай эди тартына.

Сууну ол жанына терк-терк ёте эди,
Къарауаш къызны кёлюне жете эди.




[i] Жанымсуу – жетек, приток.
elbars 17.12.2018 18:17:29
Сообщений: 2237
НАРТ РАЧЫКЪАУНУ ТУУГЪАНЫ


Къарауаш къыз, бети болуп бозуракъ,
Чачы-башы, кийимлери тозурап,

Къырс-Къалагъа бир кюн алай къайтады,
Аны кёрюп, бийче былай айтады:

– Уялмагъан, къамамагъан болгъанса,
Аллай бирни сен не эте къалгъанса?

Суу бойнуна баргъан санга пайдады,
Алгъын бетинг-нюрюнг сени къайдады?!

Айт бусагъат, гажай, этген ишинги,
Жардыргъынчы, тёкдюргюнчю ичинги!

– Суула бузлап, мен Эдилге жетгенме,
Бузгъа атлап, суугъа терен кетгенме.

Кючден чыгъып, аман сууукъ болгъанма,
Былай кечге аны ючюн къалгъанма.

Заман бара, къызны къарны болады,
– Неди бу?! – деп бийче къаты сорады.

Кюлюмхан а, дейд, тёртюнчю айдады.
Къоркъады да, анга былай айтады:

– Бийче, жаным, суу бойнуна баргъанлай,
Жаным суугъа гёгеними ургъанлай,

Жаланыма кюн тиеги тийгенди,
Этегиме къойчу парий сийгенди.

Халал бийчем, ол кюн айлы болгъанма,
Мен бу кюннге аны ючюн къалгъанма. –

Къарауашха бийче ачыулу кюлгенд,
Сора, тюйюп, болушун толу билгенд.

Сагъыш этип, шинтигине олтургъанд,
Къарауашха биягъы соруу къургъанд:

– Жашны бийи бизденмиди, нартмыды,
Ол кеси да жетген жашмыд, къартмыды?

– Аны бийи, – дейди жарлы къарауаш, –
Бир мазаллы нарт батырды, ёребаш. –

Ариу бийче эки къулун чакъырды,
Былай айтып ёребашха чапдырды:

– Мен айтханны этигиз, не ёлюгюз,
Ёребашны бери алып келигиз!

Нарт Созуг а къой кютеед ол чакъда,
Бир ариу да, къайынлы да жалпакъда.

Къалкъып къалад ол, кырдыкга таянып,
Бир ариуну ийнай[i], къалад уянып.

Саны къызып, ёрге турду жеринден,
Айтды, кёлю чыгъып кеси кесинден:

– Мени кибик мени жауум жашасын,
Къойла, сизни аман бёрю ашасын! –

Алай айтып, Созук жолгъа тебреди,
Суу бойнунда экеуленнге тюбеди.

Эдил суудан къайыкъ бла ётдюле,
Къырс-Къалагъа аны къонакъ этдиле.

Къазан бла суу жылытдырды бийче,
Жез гуллагъа жашны жатдырды бийче,

Кеси аны къатына жууукъ турду
Сапын бла къойчуну жууундурду.

Жууундурду, эскилерин къойдурду,
Жасандырып, татлы хатдан тойдурду.

Ёребашны тёшегине жатдырды,
Къойчу бла тангын зауукъ атдырды.

Сау ыйыкъны иймей турду къаладан,
Хапары да болмай нартны малладан.

Жети кюнден Созук къошха тебреди,
Къарыусуздан жол табалмай, терледи.

Нарт къошуна кючден келди, абына,
Бир ыйыкъдан кючден къайтды къабына.

Алайладан кетер умут этеди,
Этеди да, Мажар таба кетеди.

Бёдене уа эски къошда къалады,
Башха бийге ахшы жалчы болады.

Бёденени ариу нёхю тыйгъанед,
Бёденени ол къолуна жыйгъанед.

Акъ-бийче уа Созукдан жаш тапмады,
Тапмады да, душманларын къапмады.

Кюлюмхан а алтынкекел жаш тапды,
Акъ-бийчеден къоркъуп, Эдилге чапды.

Хазыр этди кюбюрчекни мамукълап,
Сабийчикге ёшюн салып, ийнакълап,

Сары чилле къумашчыкъгъа бёледи,
Тейри-Ханнга ариу тилек тиледи:

– Бу баланы ёлюм аудан сен сакъла,
Хар палахдан, хар хатадан сен жакъла!

Чырмау чыкъмай сууда аны жолуна,
Тюшюп къалсын Чюмедийни къолуна. –

Алай айтып, кюбюрчекни жюздюрдю,
Кёзю жиляй, жюрек къылын юздюрдю.

Нарт Созуг а Мажарда къош салгъанды,
Эркин жашай, хошлу-онглу болгъанды.





[i] Ийнай – ийнакълай.
elbars 18.12.2018 16:23:15
Сообщений: 2237
ЧЮМЕДИЙ БЛА РАЧЫКЪАУ



Нарт Дебетни онтогъузед алп, базгъын да уланы,
Кичилери халалжюрек Чюмедийед аланы.

Жашай эди, сабий туумай, жюреги бек къыйналып,
Кюн Маро да кёрмей эди, насыпдан къуру къалып.

Бир ингирде Шырдан келди маштагъында къагъылып,
Ызындан да ол биягъы маскечиги тагъылып.

Гылдыу Шырдан танымагъан жокъ эди Нартда киши,
Элден – элге, юйден – юйге жюрюген – сюйген иши.

Шайтан къыздан туугъан Шырдан ёресине сёз къапчыкъ,
Атчыгъы да чубуркъуйрукъ, бош бир онгсуз маштакъчыкъ.

Сюе эди халкъны сёзюн юйден юйге элтирге,
Эки тенгни бир бирине къажау, душман этерге.

Ачы Тилли деучю элле нартла аны атына,
Киши бармай ушакъ-хапар этер ючюн къатына.

Салам берип, кирди Шырдан Чюмедийни юйюне,
Бир къарайым деп аны да жашаууна, кюйюне.

Экиси да ыргъай этден тишлик-шишлик ашалла,
Ушакъ эте, хапарларын тауусдула, бошалла.

– Нарт Чюмедий, энди заман болду жатып жукъларгъа,
Эрттен бла элтсенг эди чабакъ-балыкъ тутаргъа.

Бу ашынга бюсюредим, мен да чабакъ тутайым,
Юйрет, – деди, – суу бойнунда мен да рахат жатайым. –

Эрттенликде Чюмедийге айтды мажар бийчеси:
– Бек чюйреди бу Шырданны сёзю, акъылын-эси.

Мыйыкълары гылдыунуча, узун-узун чирелип,
Эки кёзю хар неге да тюйреуючлей тюйрелип,

Иги адам болмаз, – деди, – сени жангы къонагъынг,
Барсанг да сен, чабакъ тутмаз бюгюн атхан къармагъынг. –

Эрттен бла кетедиле ала чабакъ тутаргъа.
Ашыгъады Тилчи Шырдан чабакъ шишлик татаргъа.

Нарт Чюмедий, сейир эте, къарай эди къонакъгъа,
Ахыры да чабакъ-балыкъ келмей эди къармакъгъа.

Шырдан жатып, иш этерге сюймегени билинди.
Бир ауур зат Чюмедийни къармагъна илинди.

Илинди да, нарт чабакъчы чыгъарды тартып аны.
Балыкъ тюйюл эди ол а, – кюбюрчегед тутханы.

Кюбюрчекни ичинде уа жукълай эди бир жашчыкъ,
Уллу санлы, бир уууртлу, алтынчач топалашчыкъ.

Жукълап эди акъ мамукъда, кюбюрчекни ичинде,
Ышаргъанчыкъ эте эди тулпар жашчыкъ тюшюнде.

Тилчи Шырдан кюбюрчекде тулпарчыкъны эследи,
Жукъ кёрмеген кибик этип, ол нартха былай деди:

– Уой, Чюмедий, ишинг тюйюл мен суннганча хайырлы,
Бир кюн болса, бир кюн болмай, жашайса жокълу-барлы.

Мен барайым, уллу къууанч келсин бюгюн аллынга,
Тейри, – деди, – арбазынга жол бермесин къанлынга! –

Къырс-Къалагъа кетген эди ол, бу ишни кёргенлей,
Къара жубу маскеси да, аз артдаракъ жёбелей.

Юйге келип: – Къатын, энди бар къайгъымы унутдум:
Къармакъ атып, – дегенди нарт, – кесиме улан тутдум. –

Рачыкъау деп атадыла уланчыкъны атына,
Къор анасы бал-жау къошуп бере эди хантына.

Жашчыкъ ёсдю алтын чачлы, ариу къаракъаш болуп,
Ойнай эди, эллеринде тенглерине баш болуп.

Бир жол, ойнай, бир жашчыкъны ачытды да жилятды,
Ол жашчыкъны анасы уа табалап[i], былай айтды:

– Нек жилятдынг жашчыгъымы, кюбюрчекде табылгъан?!
Эки къолунг къуруп, эки эшигинг да жабылгъан! –

Рачыкъаучукъ юйге келип, анасына дау этди:
– Мени къайда тапхансыз? – деп, анасын армау этди.

Къоймазлыгъын, жашха къарап, ангылады анасы:
– Да айтайым, балам,– деди, – къартлыгъымы къаласы.

Атанг сени сууда табып, юйге алып келгенди,
Сени, балам, экибизге Тейри кеси бергенди.

Туугъан атанг Бёденеди, ой, мени тулпар жашым.
Ол мажар ханны улуду, мени уа – къарындашым.

Туугъан ананг Кюлюмхан а – къарауашы бийчени.
Бизни билип ийген эди ананг суу бла сени…





[i] Табала – ачыуланыу, злорадствовать.
elbars 19.12.2018 17:06:57
Сообщений: 2237
РАЧЫКЪАУНУ ЖОЛОУЧУЛУГЪУ


Нарт Рачыкъау анасындан тулпар болуп туугъанды,
Анга онбеш жыл болгъунчу, ол юйюнде тургъанды.

Ныгъышлада башха жашла бла тутуша къаты,
Хорлатмады бирине да, алп жашха чыгъып аты.

Садакъ атса, аны огъу къаядан да ётгенди,
Къылыч урса тулпар улан, ташны эки этгенди.

Атха минсе, ауурлугъу атны белин юзгенди,
Баргъан сууда ала чабакъ кибик женгил жюзгенди.

Нарт Рачыкъау, эсней-эсней, бир кюн эртте тургъанды:
– Атам минген ат къайдад, – деп, анасына соргъанды.

– Алтын балам, ат керекли нек болдунг, бир айт манга?
Жол башларгъа кесинг жангыз эрттерек болур санга.

Атанг кийген керекле да этмезлеми ауурлукъ?
Балам, кетсенг, жюрегимди къыйналырыкъ, аурурукъ.

– Къоркъма, анам, ауур болса, тешерме да къоярма,
Жюрегинг да къыйналмасын: чапхан болса – аярма!

– Ол учаякъ тулпар Нартда бек айтылгъан хорады,
Жер тюбюнде ат орунда кеси жангыз турады.

Сауутлары, кереклери къабыргъагъа илинип,
Келип манга кёрюнюрсе, – деди, кетерин билип. –

Ат орунда тулпар атха нарт къууанчлы багъады,
Аны кёрюп, ат аягъын жерге-жерге къагъады.

Къарангыда ат кёзюнден шибля жарыкъ урады,
Чюмедийни нарт кереги къабыргъада турады.

Кереклени киеди нарт, сауутланы алады,
Къолан атха он пуд тартхан ауур жерин салады.

Ёзенгиге аякъ салмай, атха женгил минеди,
Ол сыфатда арбазына жортуп кирип келеди.

Анасы уа ол атлыгъа, кимди бу деп, къарайды.
Нарт Рачыкъау: – Анам, аскер кийим манга къалайды? –

Деп сорады. – Ушаймамы энди жигит батыргъа?
Къошулургъа боллукъмамы нарт жыйында сатыргъа?!

– Башынгдагъы чокка,[i] толгъан айча, жылтырай-жана,
Бек ушайса Чюмедийни, – дейди, – жаш заманына.

– Мен жолуму узакъ, бийик таула таба салайым,
Ол сен айтхан батырладан эрлик юлгю алайым.

Атам келсе: «Нек ийгенсе?!» деп къыйнамасын сени,
Терслигими кечсин атам, сен да, анам, кеч мени.

Экигиз да жарсымагъыз – кёп турмайын къайтырма,
Кёргеними, эштгеними келип сизге айтырма. –

Алай айтып жаш Рачыкъау, таула таба кетеди,
Атха къамчи тартса, къамчи шибля таууш этеди.

Ингир ала нарт Чюмедий, чабакъ тутуп, къайтады,
Юйдегиси – Маро бийче болгъан ишни айтады:

– Алан, жашынг, сауутланып, тулпарынга миннгенди,
Бир ажымсыз, эр жигитлик жюрегине сингенди.

– Къуш баласы, – дейд Чюмедий, – кеси уясын жокълайд,
Эр бала уа тыпыр ташын, ата-анасын сакълайд.

Биз, ёсдюрюп, аны адам эталгъан эсек – ойлар,
Терс юйретген эсек а, не, – ол тойгъан жерин сайлар. –

Минип башха жоргъа атха, жашны ызындан сюргенд,
Танг атаргъа, къолан атын отлай тургъанлай кёргенд.

Жукълап турагъан Рачыкъауну къатына жууукъ баргъанд,
Нарт жашыны солугъаны аны ёрге учургъанд.

«Хау, анасы керти айтад: батырланы бириди,
Сабийлигинден бери да бу тенглеринден тириди.

Мынга Тейри къазауатчы бол деп, кеси бюргъанд». –
Дегенди да, ол кезиуде жашы уяннганд, тургъанд.

Мудах болуп: – Къайдагъымы, атам, къалай билгенсе?
Баям, мени танг атдырмай, къайтарыргъа келгенсе!

– Угъай, жашым, – дегенди нарт, – акъылбалыкъ болгъанса,
Ёз башынга оноуунгу эркинигин алгъанса.

Къазауатчы боллугъунгу бюгюн толу билгенме,
Жолгъа чыкъгъан уланымы алгъышларгъа келгенме. -

Алгъыш этди нарт Чюмедий, сёзлени ариу тагъа,
Рачыкъауну кёзлеринден кёз жашла тама-агъа.





[i] Чокка – темир бёрк.
elbars 20.12.2018 16:15:16
Сообщений: 2237
РАЧЫКЪАУ БЛА ЭМЕГЕНЛЕ


Атасындан айырылып, чаба-жорта киреди,
Юч эмеген жашны алда къолташ ата, кёреди.

Эмегенле Рачыкъауну кючюн сынап кёрелле:
– Бир силдечи! – деп къолуна къая жаркъа берелле.

Эмегенле, кюлюмсюрей, къарайдыла уланнга:
Бедишлик боллукъ суналла, таш ауур болуп анга.

– Неди бучукъ?! – деп, Рачыкъау тёгерекге къарайды,
Ол алайда жаркъаладан эм уллусун сайлайды.

Кюч да салмай, тулпар аны кюнлюк жолгъа сызады,
Кючюн кёрюп, юч деуню да эси бирден азады.

Андан тебреп батыр улан бир тау элге киреди,
Арбазларын, орамларын сабийсизлей кёреди.

Нарт Рачыкъау мычымайын эл ныгъышха баргъанды:
– Эй, не болгъанд, нек мудахсыз, жанларым, – деп соргъанды.

– Уой, къой, сорма, – деп бир чал къарт башын тау таба бурад. –
Жети башлы бир эмеген суу башын тыйып турад.

Сабий къапмай, суу бермейди, турады сууну битеп,
Жашларыбыз къырылдыла, аны ёлтюребиз деп.

Хурулдаса, къаяла да зангырдайла; жел ийсе,
Юй башланы алып кете, тунчукъдурад ийиси.

Кёкге къарап, Кёк Тейриге табыннганды нарт батыр,
Жерге къарап, Жер Тейриге табыннганды нарт батыр.

– Суу Анасы, сен да болуш! – деп, анга да тилегенд,
Нарт сырпынын къылкъайракъгъа, къыл къыярча, билегенд.

Зыгъыр, суусуз къолну бара, нарт биледи этерин.
Ол кёреди сора сууну къаядан тамгъан жерин.

Уллу тарны тыкъ толтуруп, суу башын саулай алып,
Жети башын кезиу-кезиу къая сыртына салып,

Деу эмеген аузун керип, суу а тюпсюз къуюгъа
Къуюлгъанча, таууш этип, гаясына къуюла,


Акъ кюбели батыр алпны кёрюп былай дегенди:
– Кимсе, эй, къайсы жерденсе? Ёллюгюнгмю келгенди?!

– Бёденени жангыз жашы Рачыкъаума – нарт улу,
Бу дуньягъа жашау берген Тейри-Ханны тюз къулу!

Сабий ашап турууунгу энди, гондай, къоярменг,
Бу суу башын эркин этип, кёзкёрмезге таярменг?! –

Эмеген а, сёз орнуна огъун сызгъыртып ийиди.
Нартны жютю садагъы уа деуню кёзюне тийди.

Садакъ окъла тауусуп, ала тутуш башлайла,
Жагъалаша, дейди, доммай бугъалагъа ушайла.

Ызы бла нарт Рачыкъау къылычын жаланлатад,
Эмегенни жети башын биришер къыйпап атад.

Къан ырхыла жети кече, жети кюн да бардыла,
Нарт уланнга махтау бере, элчиле баш урдула.

Къууанчлары уллу болду жан унутуп къоймазча,
Нартха этген алгъышлары – адам эштип тоймазча.

Нарт Рачыкъау узакълада кёп заманын ашыргъанд,
Юйге къайтып, этгенлерин атасындан жашыргъанд.
Изменено: elbars - 20.12.2018 16:15:43
elbars 21.12.2018 18:33:11
Сообщений: 2237
О Н С Е Г И З И Н Ч И К Е С Е Г И

МАЖАР КЁЛНЮ КЪАТЫНДА


СОЗУК БЛА СЫЙНУХ


Нарт Созуг а, къайтып келип, Мажар кёлде къошуна
Жашай эди бир кюнюн да иймегенлей бошуна.

Къойларына къарай эди ол, аурутмай аланы,
Бек огъурлу эди малгъа нарт Дебетни уланы.

Чал Дебет а къыйналгъанды, къатынсыз болуп жашы.
Бир кюн къошха Сыйнух келгенд – Созукну къарындашы:

– Ата ийгенд мени бери, къарай тур деп къошуна.
Юйленирге керексе сен, тартып турмай тышына.

Хайда, тебре; къош айыбы мени бойнумда болсун.
Нарт Элинде эм ариу къыз сени къойнунгда болсун. –

Деди Сыйнух. Созук анга артыкъ разы болмады,
Алай анга жукъ айтмады, ол бир зат да сормады.

Не болса да жасанды да, элге тебреди Созук,
Кете туруп, былай айтды, былай тиледи Созук:

– Къошха къара, къойланы уа, Сыйнух, кесинг кютме сен,
Таууш этип, хыны этип, аланы юркютме сен.

Жетер бла Тутар – къойчу итле, къой-зат кютерле,
Кече сайын къошха, малгъа къараууллукъ этерле.

Не кёрсенг да, тур тынгылап, «Хыррейт!» деме чырт да сен.
Не болса да тууайлама,[i] хайда, сора къал эсен. –

Кетип бара анга кёкден къара къузгъун къычырды,
Жюрегинде къайгъыланы, шыхырныча ышырды:

– Дебет улу, бюгюн къалай аман жолгъа атландынг:
Тахлыкъ ариу Дамметтирни, сюе келип, алдадынг.

Суу бийчени кёз жашларын сакъ жауунлай жаудурдунг,
Кюнден жарыкъ жашау кюйюн чарс мугъелиге[ii] бурдунг!

Тейри, хайыр-пайда болмаз сени къатын алыуунг,
Андан эсе иги эди сени къошда къалыуунг!

Къойчу Созук, ачыуланып, баш кётюрюп къарады,
Жаясына садакъ салып, къарт къузгъунну марады:

— Эй, къара жин, сени манга, ким ийгенди?! Нек?! Къайдан?!
Сен жолумдан тыялмазса, терк къуруп кет былайдан!

Кетмесег а, садакъ атып, тюшюрюрме аулакъгъа! –
Къузгъун, къоркъуп, учуп кетди ол тийреден узакгъа.

Жоргъа аты, узакъ жолну жууукъ эте, учады,
Элинде уа эл байрамны эл башчысы ачады.

Созук, жетип, атдан тюшюп, той арагъа киреди,
Нартны ол къуш тирилигин, къарт да, жаш да кёреди.

Къызлагъа да лакъырдала эте, ариу ойнайды,
Кёз къарамы артыкъсыз да бир ариуну ийнайды.

Къош жашауну Созук энди алай артыкъ сюймеди,
Ол ариуну эки кёзю тутханды да, иймейди.

Къошха къарар усталыгъы Сыйнухну, айхай да, бар.
Бир кюн тюшде къой сюрюуге къошулду алтын къочхар.

Таууш этмей, ол ташадан, сейирине къарады.
Келирми деп, экинчи кюн, ол жашрын марады.

Алтын къочхар, биягъыча, сюрюу арагъа кирди,
Эссиз Сыйнух къош итлени, дейд, къочхаргъа юсгюрдю.

Садакъ окълай, къочхар къачып, кёлге ташайып кетди.
Тозурады кёл кюзгюсю, – гюрен толкъунла этди.

Ол заманда къойчу Созук тойну къыздыра эди,
Кёз къаратхан къызы бла абзеххе бара эди.

Кирип къызны къолтугъундан сыбызгъы да сокъгъанлай,
Кёп тепседи Дебет улу, къыз кетер деп къоркъгъанлай.

Той бошалды. Саламлашып, хар ким юйюне кетди.
Къара къузгъун къарангыдан биягъы таууш этди:

—Пулгура къаура сыбызгъынг, Созук,
Тюпсюз кёлдеди, уо, ызынг, Созук,
Бахсан таулада малларынг, Созунг,
Къобан бойнунда аллары, Созук, —
Къойма деген кёлге къуюлду!

Жангыз Терекге минмеген Созук,
Тенгине харам билмеген Созук,
Къошулгъан къойгъа тиймеген Созук,
Ёретинлей да сиймеген Созук, —
Къойма деген кёлге къуюлду!

«Элия» тепсеуге барыучу Созук,
Сабийге нынныу[iii] бериучю Созук,
Уой, акъ къочхарла жайыучу Созук,
Бызанк[iv] къозуну сылаучу Созук, —
Къойма деген кёлге къуюлду!

Кёзюне жукъу кирмеген Созук,
Келгенни къуру иймеген Созук,
Жанжат къойчуну сюймеген Созук,
Таякълы болуп кютмеген Созук, —
Къойма деген кёлге къуюлду!

Къошулгъан къойгъа тийгенсе, Созук,
Тенгинге зиян сюйгенсе, Созук,
Жангыз Терекге миннгенсе, Созук,
Сюрюуню суху сюргенсе, Созук,
Ёретин туруп сийгенсе, Созук, —
Къойма деген кёлге къуюлду!

Алтын мюйюзлю акъ къочхар Аймуш,
Кёл жагъасында не тохтар Аймуш,
Къутургъан итле чапдыла анга,
Алтын жюнюн да боялла къаннга,
Къара кюн келди, нарт Созук, санга, –
Къойма деген кёлге къуюлду! –

Созук аны эшитгенлей, жанын къошха атханды.
Ол жетерге, ахыр къою тюпсюз кёлге батханды.

Кёп кюрешди эссиз Сыйнух къой сюрюуню тыялмай,
Сыбызгъыда, тартыу согъуп, Созук кибик жыйялмай.

Ары-бери чаба эди Сыйнух, болуп амалсыз.
Къарындашын этип къойду билмей рысхысыз, малсыз.

Ол жалан да бир къыяулу къозучукъну тыялды,
Нарт Созукдан, жерге кирип кетер кибик, уялды.

Баштёбенлеп армау Сыйнух, андан бетин жашырды,
Созук анга, хыны этмей: – Бар юйге, – деп, ашырды.

Анга къоркъуп, узакъ кетмей, Сыйнух бугъуп къалгъанды,
Ариу кюйлю сыбызгъысын Созук къолгъа алгъанды.

Къойла кёлден чыгъа элле, сууукъ болуп, къалтырап,
Алларында ол акъ къочхар, кюнден жарыкъ жылтырап.

Сыйнух кеси кёрюп турду кирип кёзден ташагъа,
Тёзалмайын, чабып чыкъды, сора ол тамашагъа.

Биягъынлай юркдю къочхар Сыйнухну ауазындан,
Сюрюу кёлге батып, Созук къарап къалды ызындан.

Ол Сыйнухха жукъ да айтмай, хыжы таягъын алды,
Чакъырды да, итлерине ол къайиш баула салды.

Къазанчыгъын къаплады да къойчу Созук сыртына,
Ахыр кере бурулуп да къарамады артына.

Мудахсынып кирип кетди тюпсюз Маджар кёлюне,
Къарындашы Сыйнух энди не деп барсын элине?

Тиширыуну ёчюк этсенг, аны жукъ да тыялмаз,
Дертли болур Дамметдирлей: къамамаз да, уялмаз.



[i] Тууай – жаллы-зат чапмаз ючюн, къойчу этген таууш, ор, крик.
[ii] Мугъели – чарс, дымка.
[iii] Нынныу – сыбызгъыны бир тюрлюсю, пищик.
[iv] Бызанк – къарыусуз, кеч туугъан къозу.
Изменено: elbars - 21.12.2018 18:35:15
elbars 22.12.2018 15:30:08
Сообщений: 2237
ЖЮЗГЮЧ БЛА СОЗУК


Сейир ишле башланадыла жетсе къой къыркъгъан чагъы:
Кёл бетин алып къояды ол кезиуде жабагъы.

Билир ючюн ол тасханы нартла юч уста жюзгюч
Жашны кёлге келтирдиле, нохтабаулары да – юч:

Биринчиси – бешли ёгюз, экинчиси – кючсадакъ,
Ючюнчюсю – жери бла бир аламат аргъамакъ.

Жюзгючлени бири келип, суугъа киргенди тири,
Жюзе-жюзе, ол эннгенди кёлню тюбюне дери.

Эннгенди да, ол кёргенди кёл тюбюнде бир тешик,
Ойлагъанды тюп дуньягъа, баям, буду деп, эшик.

Ол тешикге кирир кибик анга солуу жетмеди.
Башхасы да, кёлге энип, толу жумуш этмеди.

Ол экинчи жюзгючню да толмай къалды умуту,
Аны, кёлден чыкъгъанында, жаралы эди буту.

Жюзгюч айтды ол тешикге къыйналмайын жетгенин,
Тешикден а кючден-бутдан Тюп Дуньягъа ётгенин,

Тюп Дуньяда кенг талада къой сюрюуню тапханын,
Нарт Созукну эки къойчу ити анга чапханын.

Сора ары, арсар болмай, кичи жюзгюч тебреди,
Нартлагъа уа кетер аллын былай айтып тиледи:

– Къоркъуп къалмам, онгум болуп, Тюп Дуньягъа жетерме,
Бу жумушну, мен эр эсем, бир айыпсыз этерме.

Сиз а, нартла, бир суу бетли ёгюз кесип, этлерин
Биширигиз, тойдурурча нарт Созукну итерин.

Ол жауурун къалагъын а, жашла, биринг ашасын,
Ашап бошап, сюегин а суу бетине бошласын.

Ол жауурун къалакъ сууда къалкъса, саума-саламат,
Батып кетсе сора къайгъы ашым-ташым – аманат. –

Алай айтып ол жаш кетди балыкълай сууурулуп…
Суу келеед бир тешикден къаты уруп, бурулуп.

Бар кючюн да салып ары ётюп кеталгъанды жаш.
Ай, ол биле болур эди, баям, бир хыйны-халмаш.

Жюзгюч жигит суу тюбюнде Тюп Дуньяда кёп къалды,
Нарт Созукну сюрюуюне, бара-бара, жеталды.

Барсанг да, дейд, эй аллайгъа бар! – Шо тёгюлген тары
Кибик, гелеу сыртла толу алтынмюйюз къойлары.

Сюрюу отлап кетген жерле терк окъуна жангырып
Къала, анда эшитмезча къойла ачдан макъырып.

Сейир этди жюзгюч жашны кёрюп Созук – нарт къойчу,
Жарыкъ болуп, жашны къошха чакъырды чомарт къойчу.

Сыйын кёрюп, хапар сора, ол ичирди, ашатды,
Юч-тёрт кюнню къонакъ этип нарт солутду, жашатды.

– Ахшы улан, сен келгенли юч-тёрт кюн озду-кетди,
Башында уа – билсенг керек – эки жыйырма ётдю.

Энди, хайда, кюреш артха бир чырмыкъсыз къайтыргъа,
Мында кёрген затларынгы нарт элледе айтыргъа. –

Алай айтып, саугъа этип алтын къойну жюнюнден,
Ашыргъанды жашны артха, нарт къошундан-юйюнден.

Кючден чыгъып суу тюбюнден, жюзгюч келди элине.
Арыгъаны, къыйналгъаны атлашындан билине.

Адамла уа жыйылышып аны къайгъы ашына,
Тура элле жарсый-кюе, элни жигит жашына.

Чабышдыла аны кёрюп, алайдагъыла бары...
Алай болду Дебет улу нарт Созукну къадары.
elbars 23.12.2018 17:09:03
Сообщений: 2237
РАЧЫКЪАУ БЛА АКЪ-БИЙЧЕ


Нарт Чюмедий улу батыр Рачыкъау – нарт улусу,
Батырланы ичлеринде чынты да къарыулусу.

Мыйыкъларын гырмыклача бургъанды нарт Рачыкъау,
Душманларын элияча ургъанды нарт Рачыкъау.

Эдил бойну Уллу Кентде жашагъанды, ёсгенди.
Кеси тогъуз эмегенни башын, къойлай, кесгенди.

Нартияны ол кёп жауун, кёп душманын жойгъанды,
Белибауунда да анча мет[i] белгиси болгъанды.

Жолда-къолда тюбегенле метлерин кёре элле,
Аслан кёллю Рачыкъаугъа сый-намыс бере элле.

Сосурукъну жигитлигин эшитгенди, билгенди,
Анга антлы шуёх-татах боллугъу да келгенди.

«Тауда тургъан нарт Сосурукъ ёлмесин, – дегенди ол, –
Тейри аны эр жашауун бёлмесин!» – дегенди ол.

«Тюзде тургъан нарт Рачыкъау ёлмесин! – деп Сосурукъ, –
Ёмюрде да хата-палах кёрмесин!» – деп Сосурукъ,

Бир бирини аты бла антлаша жетген кюнде
Жашай элле, бири тауда, бири – узакъ ёзенде.

Нарт Рачыкъау Сосурукъну бек сюеди таныргъа,
Тотур айда – «Голлу» сыйда шуёх болуп къалыргъа.

Атасына, анасына бир жол бек тилейди ол:
– Усхуртукну тайпасына барлыкъ эдим, – дейди ол.

– Нек бармайса, нарт уланым, бар! – дегенди Чюмедий, –
Унутмайын, мени эски кюмюш кюбеми да кий.

Сыра эркин, кёп жюрюген байрамгъа бараса сен,
Бир жукъ этер аллын халгъа, оюмлап, къарарса сен.

«Кел, ич, аша!» – дегенлени юйлерине барма сен,
«Кел, жууукъ бол!», – дегенлеге къонакъ болмай къалма сен.

Ашха, боза-сырагъа да асыры бек батмагъын,
Ёхтем болуп, намысынгы аякъ тюпге атмагъын.

Нартха бара, сен кёрлюксе бир ариу жашил тала,
Ол талада – жылтырауукъ бир бийик меремер къала.

Ол къалада бир белгили ариу бийче жашайды.
Огъурсуздан ол жан-жанын, аждагъанча, ашайды.

Ол къызланы ариуларын жумуш бла иеди,
Ала анга эр кишиле келтирселе сюеди.

Бийче кече къарыуларын, зулкъу[ii] кибик эмеди,
Танг атаргъа, ёлюклерин юрюк суугъа кёмеди.

Аны ючюн ол къарт болмай не заманлы жашайды,
Ол бийчени ариулугъу суу суратха ушайды.

Бир кечени эрсиз къалса, ол ачыуундан кюеди,
Ол къарауаш къызчыкъланы бирин къоймай тюеди.

Сен бийчеге, нарт уланым, не болса да алданма.
Аны мермер къаласына, базгъын болуп, алланма.

– Болсун, – дейди нарт Рачыкъау, – чыкъмам айтхан сёзюнгден,
Сакъ болурма, алданмазма не ариу эсе да, мен. –

Нарт атасы Чюмедийни кийип эски кюбесин,
Аны тулпар жоргъасына тап жарашдырып кесин,

Болат учлу гебохун да алып кючлю къолуна,
Атланнганды-тебрегенди нарт Рачыкъау жолуна.

Чыран бузгъа кюн тийгенча ол барады жылтырап,
Ат туягъы жерге жетсе, жер титиреп, къалтырап.

Акъ-бийчени къаласында той жарыкъды, уллуду,
Той десенг да, уллу байрам Тотур айда «Голлуду».

Акъ-бийче бу сыйлы айда къызын эрге береди,
Хункур Элни[iii] батыр улу кесин сынап кёреди.

Къонакълары бал бозадан ойнай-кюле ичелле,
Омакъ къызла жигитлеге къарап багъа бичелле.

Сора къала терезеден бир сейирлик атлыны
Кёредиле, кюнча жана келген жигит нартлыны.

Тереклени бюге жели, учады тулпар къолан:
«Ох-ох, – дейле, – келед, – дейле, – ой, бир аламат улан!» –

Бир къарауаш Акъ-бийчени отоууна чабады,
Ол бийчени гинжи кибик сымарлана табады:

– Бийче, бери сен жаратыр бир жаш келе турады,
Ушамайды къайтырыкъгъа – асыры терк барады!

Аны сюрюп келген жели боз туманны чачады,
Туманда уа, ой, бир къара чаука жыйын учады! –

Бийче, къобуп, терезеден ары кеси къарайды,
Боран этип учуп келген нарт атлыны марайды:

– Чыран кибик жылтырагъан – нарт батырны кюбеси,
Толкъун-толкъун тебиннгени – нарт жигитни тёбеси,

Туман атны тылпыууду, – чачлгъан шытылары,
Чаука жыйын – туякъладан сызылгъан зылдылары,

Къоян кибик ойнагъан а – къамчисини ташыды,
Жер тепдире, учуп келген – Чюмедийни жашыды,

Дебет улу Чюмедийни тулпар жашы – Рачыкъау.
Душманымды ол, нартды да, мен кечип болмазча жау! –

Сагъыш этип: – Бир зат тюшдю бусагъатда эсиме:
Киеу этип къойсам, иги тюйюлмюдю кесиме?

Мен аны къысха бузарма, атасына, нартлагъа.
Кютю[iv] этип къояр аны къызымы айбатлыгъы!

Уланларым жоюлдула, жокъду энди эрим да,
Хункур Элни алпларындан жаратмайма бирин да.

Бу кючлюню киеу этсем, муратыма жетерме,
Хункур Элге, хункур халкъгъа кесим ханлыкъ этерме! –

Ол къарауаш жол жанында сымарланып тохтайды,
Къыз, Акъ-бийче юйретгенча, нартны аллын сакълайды.


[i] Мет – ромб, жигитлик белги, эр ненча жауну ёлтюрсе, билибауунда анча мети богъанды.
[ii] Зулкъу – эмеуюл, вампир.
[iii] Хункур Эл – Дагъыстанда гуннланы (гунгар, гунгур, хункур) къыралы болур, баям.
[iv] Кютю – къолгъа юйреннген жууаш мал.
Изменено: elbars - 23.12.2018 17:09:26
elbars 23.12.2018 17:10:01
Сообщений: 2237
Акъ-бийче кийиндирип, къызчыгъын этди омакъ,
Ким болгъанын ангылатды ол келе тургъан къонакъ.

Чачын тарай, бетине да тарта-тарта ингилик:
– Эринг болса жогъед бизге андан уллу игилик.

Хан къанданды ол кеси да, къарыуу да уллуду,
Бери келген жигитледен къайда-къайда онглуду.

Ол нарт улан бизге къайтса, сен тюберге хазыр бол,
Акъ къолунгдан бал гоппанны алыргъа керекди ол. –

Рачыкъау а, ат учуруп, боран кибик келеди,
Жол жанында тургъан къызны ол узакъдан кёреди:

– Кюнюнг ахшы болсун! – дейди Рачыкъау къызгъа жетип, –
Нартха жолну сен тюз айтсанг, къалмам терсине кетип.

– Жолунг болсун, уой, нарт улан, желинг бла къыраса,
Ой нарт батыр, кимни къуууп, кимден къачып бараса?

– Къачхан менден къачсын, – дейди нарт батыры Рачыкъау, —
Бир кишиге жокъду дауум, этмезле манга да дау.

Эдил сууда Кентден чыгъып, Нарт Элине барама,
Аны жолун, ариу, санга аны ючюн сорама.

– Ахшы улан, мени жолдан жокъду аз да билгеним,
Жолну санга бийчем айтыр, нартха бура билегин.

Къонакъ болуп бизде къалсанг, айтхылыкъ батыр, кече,
Ариу кёрюр, бек къууаныр, разы да болур бийче.

Бизге къайтсанг, нарт батыры, алгъышларым болсунла,
Намыс этмей, кетип къалсанг, къаргъышым толсунла!

–Эй, Тейриден аман тапсын, аны санга юйретген!
Нарт жолумдан чырмалыргъа аз да сюймей эдим мен. –

Кенг арбазда хункурчула той эте тура элле,
Экеу-экеу къолтукълашып, абзеххе бара элле.

Нарт Рачыкъау ол къыз бла кенг арбазгъа киреди:
– Эйле, къууанч жарыкъ болсун! – дейди, салам береди.

Киеулюкле Рачыкъауну сан этерге сюймелле,
Нарт батырны къонакъ этип ичлерине иймелле.

Нарт Рачыкъау халларында истемеулюк кёргенди,
Тулпар атха къамчи уруп, той арагъа киргенди.

Ол кезиуде Акъ-бийчени тахлыкъ къызы айжаякъ:
– Хош кел, батыр!– деп ышара, узатханд алтын аякъ.

– Сау бол, бетинг дюн-дуньяны айча, кюнча жарытхан,
Огъур жашау берсин санга кёкню, жерни жаратхан! –

Бийче къызны кёзлеринде нарт сюймеклик кёргенди,
Жулдуз кёзлю Онгулезни жаны анга киргенди.

Бир аякъдан къанмагъанын эследиле шапала,
Экикъулакъ къошун бла артха къайтдыла ала.

Сора анга бир жюз аякъ кирген гоппан узатып,
Сейирине къарадыла, эмегеннге ушатып.

Тепсиде уа – къочхар уча. Бу – сынаулары аны.
Нарт сыраны бир уртлайды, эки къабад учаны.

Рачыкъауну атлашындан ууала мермер ташла,
Анга къоркъуп къарайдыла хонкурчу аскер жашла.

Бир жаш элтип такъгъанлайын атны темир илкичге,
Тулпар тебип, бюгюлгенди илкич, тёзмей алп кючге.

Ат иерни къабыргъагъа, жыйын болуп, тагъады,
Билек тенгли чюйню бюгюп, иер жерге агъады.

– Эй, нарт батыр, тулпарынгдан иери къайда ауур,
Этмеймиди, – деп соралла, – тулпарны сыртын жауур? –

– Эй, жигитле, – дейди батыр, – женгил болса иери,
Жерге жетмез тулпарымы тёрт аягъындан бири. –

Рачыкъаугъа байтал союп, дугосукга[i] басалла,
Сора шапа жашла аны уллу отха асалла.

Нарт ол этден, къабын къоймай, кеси ашап бошайды,
Белибауун – метли мансын – ол бир азчыкъ бошлайды.

Тогъуз улан аш жюрюген юйге ашыгъыш кирип,
Экикъулакъ деу къошунну келтирелле кётюрюп.

Ичген сыра гоппнланы, нарт жаш билмейди санын.
Сау къошунну тогъуп бошап, ол къандырды суусабын.

Адетдеча, саламлашып, нарт кетерге тебрейди,
Акъ-бийче уа: – Эй, нарт улан, сабыр бол! – деп тилейди. –

Биргебизге сыйландынг да, дагъы бир ат ашадынг,
Экикъулакъ къошун бла бир сыра да бошадынг.

Жетмезми да, эй, атынгы гюнахы? Сен жат, солу.
Алыкъа иги узакъды къоркъуулу нартла жолу.

– Жер атымы кётюралса, тулпарым элтир мени!
Сау бол, сау къал, бек къутлайма къууанчынг бла сени! –

Деп, Акъ-бийче эс этгинчи, ол къонганды иерге,
Тулпарыны туякълары бир къарыш бата жерге.

Ат юсюнде батыр темир къая кибик кёрюне,
Атланнганды-тебрегенди Нарт Элини тёрюне.

Тулпар атын бургъанды нарт бийик къарлы таулагъа,
Къоркъуу сала къууулгъанды ол жерледе жаулагъа.

Онгулез а Рачыкъауну ызындан къарап къалды,
Умут толу жаш жюреги, кёз жаш эте, таралды:

– Уой, къой, къызым, бош жарсыма, гоша юйде къалмайды!
Къарауашдан туугъан киши асыл адам боламайды!

Аллай къара тууар кибик, ашдан-суудан тоймайды,
Сингир къой да, ит кемирир кемирчек да къоймайды.

Къой, жиляма, ариу къызым, гоша насыбынг тутар,
Кёп да бармай, кёрюрсе сен, тангыбыз жарыкъ атар!





[i] Дугосук – Нартда байтал уча саулай сыйыннган къазан.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный