Н А Р Т И Я

Н А Р Т И Я

elbars 22.09.2018 18:01:16
Сообщений: 2237

1 0

АЛ СЁЗ
(Окъумай къоймагъыз)
Бисмилляхир-рахмани-рахим!
Буруннгу халкъланы мифлери, баям да, адам улуну бек сыйлы маданият хазналарыдыла, тин кюбюрлеринде минг тюрлю жылтырагъан-жаннган накъут-налмас ташлары. Жерде жашагъан хар халкъ да эркин, мамыр, монг жашаугъа термиле-итине, кёллеринде айтхылыкъ батырла, акъылман бачамала, къудретли тейриле туудуруп, аланы юслеринден кёп жигитлик таурухла, айтыула, жырла къурагъанды. Тюрк халкъланы да бардыла аллай айтыулары. Ала дунья мифлени алтын тоханасында кесмлерине сыйлы жерле алгъандыла, даражалары алай уллуду да. Сёз ючюн, къыргъыз халкъ къурагъан «Манас» дуньяда эм уллу эпос болуп къалмай, аланы эм айтхылыкъларындандады. Ол эпосладан бири уа – деменгили алан (къарачай-малкъар) «Нартла».
Миф деген неди? Ол – буруннгу адамны дунья къурулушундан, къурамындан ангыламы, анга кёз къарамы. Мифле, алф батырла, тейрилени оноуларында, халкъларын душманладан къоруй, алагъа жарыкъ умут, жангы жашау бере, къаллай жигитлик этгенлеринден бек бурунгу кёлден айтыуду – аууз адабият. Аланы хайырындан биз буруннгу адамланы жашау турмушларындан, жашагъан жерлеринден, адет-тёрелеринден, алгъыннгы къыралларындан хапар билебиз. Тарихден да. Бир бир алимлени жазгъанларындан, эпосда айтылгъан ишле тюзге ушайдыла. Кертиси да алай болур: тарих алимлени кёбюсю, айтханларына бир тюрлю бир шагъатлыкъ келтирмей, келтиргенлери да тутхучсуз болуп, ётюрюк болуп, узакъ ёмюрледе ётюп кетген айтхылыкъ тарих болумланы ёз халкъларына даража этерге ёчдюле. Мифле аны ючюн де бек магъаналыдыла.
Былайда сёз нарт эпосну юсюнден барады да, аны тамыры да бек теренден тым алгъанын айтыргъа керекбиз. Ол дуньягъа белгили эпосладан узакъ жол къыдырмагъан эсе, кем жол а арытмагъанды. Алайды да, нарт эпос кёп ёмюрлени ичинде айный, жашау бла бирге тюрлене, узакъ дуньяладан бизге алай жетгенди. Ол дуньяны жаратылыуундан башлап, алф нартланы, адам улуну къанлы жаулары – эмегенле, сарыуекле, четен губула, адам ашаучу халкъла, ёзге жекле бла бир тохтамай демлеше, аланы жер юсюнден къурутхунчу сермешгенлерине дери айтады. Нартланы бир къаууму кёкге – Огъары дуньягъа – учханды, бир къаууму уа жер къарнына – Тюп дуньягъа – кирип кетгенди. Ала Къара кюч бла сермешгенлерин анда да къоймайдыла. Нарт батырланы адам улуну жаулары бла кюрешгенлери жомакъгъа ушагъанлыкъгъа, ала тарихде сакъланмагъан, эртте болуп кетген урушладан хапарлайдыла.
«Нарт эпосну Шимал Кавказда эм да Шимал-Къыбла Кавказда жашагъан тюрлю-тюрлю халкъла, Къара тенгизни жагъасындан тебреп, Хазар тенгизге жетгинчи жюрютедиле. Ала абхазлыла, абазалыла, адыгла, дюгерлиле, чеченлиле, ингушлула, Дагъыстанда жашагъан миллетлени бир къауумудула. Эбзелени кёлден чыгъармаларында да тюбейди нарт эпос.
Къарачай-малкъар халкъ да жюрегини теренинден сюйюп сакълагъан эм да бу эпосха уллу хурмет берген миллетди десек, ётюрюк айтырыкъ тюйюлбюз. Нарт эпосну эсинде тутхан халкъланы ичинде аланы биринде да болмагъан сюжет эм мотив жорукъла, биринде да айтылмагъан фикир оюмла, жаланда къарачай-малкъар нарт эпосда тюбегенден сора да, назму-жыр чыгъармалары битеу Нартиядадан кёп болгъанына керти да ёхтемленебиз!» - деп жазгъанды айтхылкъ алимибиз Журтубайланы Махти 1995 жыл кеси жарашдырып, басмадан чыгъаргъан «Нартла» атлы китабыны ал сёзюнде.
Жарсыугъа, алан нарт эпос алыкъа дуньягъа белгили тюйюлдю. Тийиншли болмай угъай. Ёзге Кавказ халкъла къадалып кеслерини тин хазналарын жыйгъан заманда, бизни халкъыбыз сюргюнлюк болуп, ол ишни кеч башлагъанды. Кеч башлагъанды десем да, нарт таурухларыбызны бир къаууму жыйылып, басмагъа хазыр болуп тургъанлай сюрюлген эди халкъыбыз. Ол къол жазма алайлыкъ бла «тас» болгъанды. Андан сора да бир жарсыулу иш. Нарт эпосну алан халкъ къурагъаны аны «сыфатындан, къанындан, къылыгъындан, атлашындан», жашау турмушундан, тилинден, дининден, жеринден, нартланы атларындан кёрюнюп тургъанлай, хоншу «алимле» бир аууздан, нартлагъа сизни жетежагъыгъыз жокъду деп, халкъ хазнабызны бийлеп тургъандан сора да, тюрттюм, самаркъау этерге кюрешедиле. Алай, кеси арабыздан фахмулу, ётлю, ёткюр алимле чыгъа, чынты алимле да, намысларын тюшюрген ётюрюкден кертини сайлай, бурунгу тарихибиз, нартларыбыз да кесибизге къайтырыгъына мен толу ийнанама. Не къыйын, узакъ эсе да, тюзлюк кесине жол табады.
Аллай къыйматлы ишледен эм аламаты Махтини «Происхождение нартского эпоса» (Нальчик, 2013) деген китабыды. Нартиаданы тынгылы тинтгенден сора, нартла къайсы халкъны туугъан балалары болгъанын ачыкълай, алим 19 шарт келтиргенди. Ол шартла жалгъан алимлени тикге тыйгъан сорууладыла. Алагъа жаууап бюгюн да жокъду, болгъан да этерик тюйюлдю, нек дегенде, аланы жууаплары жаланда алан эпосдадыла.
Тюзюн биле да тургъанлай, къажыргъа, уялыргъа унамагъан сырсыз «алимле» бир ётюрюклерини тюбю ачылса, экинчисине жабыша баргъанлыкъгъа, Махти 2016 жыл «Нартланы» эм толу эки уллу китабын чыгъаргъанды – ана тилибизде, орусча да. Китапны 20 бёлюмюнде 20 000-ден аслам назму тизгин барды. Ол битеу нарт жырланы, айтыуланы, таурухланы тюрлю тюрлюлерин кёп жылны ичинде тинтип, айырып, тёредеча, цикл халда басмаламай, хыйсапсыз къыйын да, махтаулу да иш этип, кереклиси, тийиншлисича, бир сюжет ызгъа салгъанды. Башха тюрлю айтханда, Махти, къачан эсе да бирде, халысы юзюлюп, жерге тёгюлген инжи-жаухар минчакъланы излеп табып, аланы къатышдырмай, бир бири ызындан халыгъа жангыдан тизгенди. Жарсыугъа, тёгюлген инжилени барысы да табылмаучудула. Мени айтыргъа сюйгеним: Дебетни, Ёрюзмекни, Сосурукъну, Алауганны, Къарашауайны юслеринден жырла иги да толу эселе, Рачыкъауну, Ногъайчыкъны, Батыразны, Дебетни жашларыны кёбюсюню юслеринден жырла бизге жарты-къурту жетгендиле неда тас болгъандыла. Алан эпосну бирси батырларыныча, аланы жигитликлеринден да аламат айтыула болгъанларына Орусбийланы Сафар-Алийни жазгъаны да шагъатлыкъ этеди: «Ма быладыла таулула жыр этген нарт батырланы атлары: Дебет, Алауган, Ёрюзмек, Сосурукъ, Шауай, Шырдан, Хымыч, Батыраз, Рачыкъау, Сибилчи, ачы тилли Гиляхсыртан. Аланы хар бирине энчи жыр жораланнганды…». Къалай-алай болса да, Махти халкъыбызны эм къыйматлы да, уллу да тин байлыгъын иги да толтуруп, халкъгъа багъа жетмез саугъа этгенди.
Дунья эпосланы кёбюсю бюгюннге дери Махтича алимлени хайырларындан сакъланнганды, аланы тозгъан эски хуналарындан тюшген ташланы жерлерин табып, гам салагъан алимлени хайырындан. Аны ючюн бизни закий алимибизге, халкъыбыз бла бирге, мени хурметим да бек уллуду.
Бу къолугъузда китаб а, башда айтылгъан «Нартлагъа» кёре къуралгъанды. Мен аны сюжет ызын тюрлендирмей, ол-бу жыргъа къошуп-къоратып, анга женгил жюрюш, жангы солуу алдыргъандан сора да, нарт жырларыбызны согъулгъан, ишленнген къууатларын бузмай, кесимден, фольклорубузну хайырланып да 16 жангы айтыу-поэма къошханма, башламын да санамай. Бу китапха «Нартия» деп атагъаным да ол себепден болгъанды.
Деменгили нарт эпосубуз туугъан жерибизни тамаша да, бай да, къудретли да тау табийгъатына бек ушайды, аны кёкге жетген бийик тауларына, къамалача сюелген чынгыл къаяларына, терен къолларына, юрюк сууларына, гелеу сыртларына, жетген кюнде жашларыча сюелген ташларына. Журтубайланы Махти жарашдыргъан «Нартланы» билген эпосларым бла тенглешдиреме да, ол адам улугъа къайгъырыулугъу, фикир теренлиги, суратлау кючю бла дунья фольклорну юлгюлерине тенг угъай, озгъан окъуна этеди деригим келеди.
Тюзлюкню сакъчылары – нарт батырла къарыусузну жакълай, онгсузлагъа эс тапдыра, тыпыр ташларын ёз жанларынча алай сакълагъандыла. Аны ючюн сюеди, аны ючюн тутады алан халкъы эр жюрегинде нарт батырланы юслеринден бу аламат да, къудретли да эпосну. Сюйсегиз а - эпопеяны.
Мен жаным-къаным бла сюеме жигит, жигер, ариу, ётгюр, ёхтем да тау халкъыбызны, жалгъан даула, къырслыкъ, зарлыкъ кёп зарауатлыкъ сынатып, дуньядан къурутургъа жетдирген, бюгюн да аягъы юсюне тынгылы сюелирге къоймай тургъан алан миллетибизни, аны ата-бабамы аягъы басхан, алтындан да сыйлы ташын. Дюн-дуньяда да болмаз Алан журтдан ариу да, къууатлы да, къудретли да жер. Минги тауубузча сукъланчлы да тау. Тау десем да – алан халкъны ёхтемлиги, ийнагъы, оюлмаз къаласы! Нарт батырларыбыз сакълагъан, ата-бабабыз, аппа-ыннабыз, ата-анабыз жатхан, кесибиз да аны къойнуна тюшерик жерибизге алача сакъ болайыкъ. Ол хар алан эрни борчуду, миллет бачамабыз Дебетни аманаты!
Багъалы окъуучум, бу Халкъ китабы кёлюнге нюр жаймай, жанынга ёхтемлик, жюрегинге кюч бермей амалы жокъду. Алай деменгилиди къудрети! Аны юсюне да, бу халкъыбызны Къадар китабыды. Кюйсюз тейри Аламан нартладан урлап кёкню теренинде букъдургъан халкъ насыбы – Алтын аякъны андан тюшюрюр улан тууарыкъды бир ариу алан къыздан. Тап, туугъан эсе да алайды! Деменгили нарт Къарашауай да сауду. Ол жыл сайын Минги тауну эм терен бугъейине энеди да, тулпар Гемудасы бла саулукъ суудан – жандардан – ичип, бизге жакъчылыкъ этип турады. Душманыбыз оза тебресе, артыкълыкъгъа тёзе билмеген нарт Къарашауай, элия къылычын жашната, аны шылдым этерикди дейди Къадар китабы.
Боллугъу да алайды, инша-Аллах!
Ёлмезланы Мурадин,
КъМР-ны Къырал саугъасыны лауреаты

Ответы

elbars 13.11.2018 21:10:15
Сообщений: 2237
robinzon, это мой пересказ карачаево-балкарского нартского эпоса по М. Джуртубаеву. публикуется впервые. я его дополнил материалами из нашего фольклора.
elbars 14.11.2018 15:50:58
Сообщений: 2237

1 0

САТАНАЙ-БИЙЧЕ БЛА НАРТ ЁРЮЗМЕК


Усхуртукну жулдуз жашы айтхылыкъды Ёрюзмек,
Тохананы Кюн-Ай къызы Сатанай ариуду бек!

Жигит, батыр Ёрюзмекди онтогъуз жылы болгъан,
Къолу уста Сатанайды онжети жылы толгъан.

Экиси да бир нарт элде ариу жашай эдиле,
Экисини къадарлары бирге ушай эдиле.

Дюн-дуньяны тамашасы ариу Сатанай эди:
Да атасы – эйра-эйра – Кюн, анасы – Ай эди.

Нарт эллени баш къуртхасы уста билгич Тохана,
Къызгъа ариу къарай эди, болуп огъурлу ана.

Сатанайны айтхан сёзю бек акъыллы, бек аста,
Къолу ишге тап жарашхан, не ишге да бек уста.

Эрттен сайын элге чыгъып, бир жангы зат юйрете
Эди къызгъа, келиннге да, чомарт усталыкъ эте.

Жюн тарады, чакъды, тикди, ол урчукъ да ийирди.
Чепкен сокъгъан тауатны да Сатанай этип берди,

Чепген согъуп, андан кийим бичерге да юйретди,
Кеси кюннге бир аламат сайлама жыйрыкъ этди.

Тереклени, кырдыкланы тиллерин биле эди,
Дарманындан ичген саусуз дайым тириле эди.

Бир жол тогъуз тамыр ийген ханс табып, билди кючюн,
Танытмады: адам ашап, ёлюмсюз болмаз ючюн.

Андан дарман-дары этип ол кеси да татмады.
Ёлюмсюзлюк – тыйгъысызлыкъ, ол аны ушатмады.

Чёрчек эди, жигит эди, жаш эсе да Ёрюзмек.
Жашлыгъына къарамайын уста эди ол да бек.

Эсли эди, кючлю къолу хар ишге да жараша,
Ол жангы юй салгъан эди, баргъан суугъа жанаша.

Нарт Ёрюзмнек узакъ жолдан бир кюн бек кеч къайтханды,
Тауусулуп тартхан уну, улан ачлай жатханды.

Асенейни анга жаны ол кече бек къыйналгъанд,
Эрттенликде хоншусундан бир кесек унчукъ алгъанд.

Эки кюнню сагъыш этип жатып турду Ёрюзмек,
Гюрбежиге ашыгъышлы атын бурду Ёрюзмек:

– Эй, темирчи, мен айтханны эталсанг, жети къоюм
Хакъы болур, – дегенди нарт, – тынгыла, былайд оюм, –

Дегенди да, ангылагъанд аны ишин темирчи,
Сора ишлеп башлагъанды сапаришин темирчи.

Сапариши неди десенг, сапариши – къол тирмен.
Бек биринчи къол тирменнге саналады ол тирмен.

Ун тартыргъа эм алгъа да кеси олтургъанды нарт,
Мирзеу къуюп, къол тирменни къууанып бургъанды нарт.

Бир бюртюкчюк чартлап кетип от башы арауаннга
Тюшгенди да, къабып кёрюп, бек бюсюрегенд анга.

Хырен[i] толу мирзеу алып нарт аязда сууургъанд,
Сууургъанд да, жез къазанда къызыл-ала къууургъанд.

Къурмач этип ол арпасын къол тирменде тартханды,
Айран бла къатышдырып, ол бек сюйюп татханды.

Нарт Ёрюзмек этген затын нартлагъа да юйретгенд,
Аны ючюн эсли жашха нартдан кёп махтау жетгенд.

Ат жерни да аны кибик этген жокъ эди Нартда,
Кёп хунерли иерчиле чыкъдыла Нартда артда.

Нарт Ёрюзмек бир кюн ариу Сатанайгъа келгенди,
Келгенди да, салам берип, анга былай дегенди:

– Кел, Сатанай, экибиз да бир кюн бир эришейик,
Кесибизни онгубузну сынап бир кёрюшейик.

Экибиз да, тангдан башлап, кюн уясын тапхынчы,
Кюрешейик, – дегенди ол, – кёкге жулдуз чапхынчы.

Патчахла да сукъланырча, мен бир ат жер этейим,
Къарап турлукъ жашлагъа да жангы зат юйретейим. –

Ай Сатанай: – Болсун дегенд, – мен а жыйрыкъ этейим,
Кюн батхынчы бичип, тигип кийип, юйге кетейим.

Тенгиз суудан, шо кюн кёзю башын бери къарата,
Экиси да башладыла ёч ишлерин къората.

Нартда эки уста бирге ма алай тюбешдиле,
Тюшге дери баш кётюрмей къадалып кюрешдиле.

Сатанайны ийнечиги асыры женгил жюрюп,
Ариу, инчге бармакъларын, къызып, ачы кюйдюрюп,

Тиге тургъан жыйрыкъчыгъын юч кере къабындырды,
Аны ючюн ол чырмалмай, жыйрыгъын тигип турду.

Нарт жигит ишин бошайды кюн шош батаргъа тебреп,
Жетишалмай, къыз тилейди: «Атам, бир мычычы!» – деп.

Кюн къызыны айтханына тынгылады, тохтады.
Къыз жыйырыгъын тигип бошап кийди, халкъ а махтады.

Андан бери Сатанайны намысы, къачы ючюн,
Ингир сайын батар аллы къызарып, мычыйды кюн.

Сора батыр нарт Ёрюзмек Сатанайны алгъанды,
Юйюр къурап, къадарына ол бек разы болгъанды.

Заман бара, Сатанай а, Нарт халкъыны анасы
Болгъан эди, Ёрюзмег а – Нарт аскерни атасы.






[i] Хырен – тери элек.
robinzon 14.11.2018 16:08:01
Цитата

elbars пишет:
robinzon, это мой пересказ карачаево-балкарского нартского эпоса по М. Джуртубаеву. публикуется впервые. я его дополнил материалами из нашего фольклора.

А откуда взят нартский эпос М. Джуртубаевым? Как он его собирал?
И почему так дорого стоит перевод? Количество страниц имеет значение или букв?
elbars 14.11.2018 16:34:24
Сообщений: 2237
robinzon, странный вопрос, однако. М.Джуртубаев долгие годы работал в НИИ КБР. он известный фольклорист и историк. найдите его книгу "Происхождение нартского эпоса" Нальчик, 2013. 806 стр. там найдете ответы на все ваши вопросы. и еще. в 2016 Джуртубаевым издан объемный карачаево-балкарский нартский эпос в двух книгах (вторая книга - подстрочный перевод на русский язык).
robinzon 14.11.2018 17:19:15
elbars, что странного в вопросе первоисточника эпоса народа, задаваемого представителем этого же народа?)
Сау бол за ответы
elbars 15.11.2018 14:55:55
Сообщений: 2237

1 0

ЁРЮЗМЕК БЛА АКЪ МАРАЛ

Нарт Ёрюзмек атланып жолгъа чыкъды,
Бара-бара, ол сорукъду, талчыкъды.

Бир заманда таула тюбюне жетди,
Ол алайда солургъа умут этди.

Салмай эди кишен-зат къоланына,
Чакъыргъанлай, жорта эди аллына.

Атын бошлап, ол жайылды жаяулай,
Таугъа чыкъды доммай марай, буу аулай.

Бара-бара, тау тикледе сорукъду,
Ол бир сейир акъ маралгъа жолукъду.

Атама деп, садагъына узалды,
Акъ марал а кёз аллындан узайды.

Марал къача, Ёрюзмек аны сюре,
Сыртха чыкъса, аны башхада кёре,

Ахырында бир къалагъа жетгенди,
Бу акъ марал ары кирип кетгенди.

– Эй, энди уа Тейри-Хан юлюш берди,
Сау тутайым! – деп, нарт ызындан кирди.

Ол къалада бир бийчени кёрдю нарт:
– Кюн ахшы! – деп жарыкъ салам берди нарт:

– Аман болсун сени кюнюнг, кеченг да,
Бек къыйнадынг, оюллукъ, ким эсенг да!

Болса да, ол Ёрюзмекге аш салды,
Ашагъанлай: – Хайда, къач! – деп къадалды. –

Мени эрим бек огъурсуз кишиди,
Марал уугъа жюрюу сюйген ишиди.

Къайтып келип ол бизни бирге кёрюр,
Кёрсе уа ол эки къагъып ёлтюрюр!

– Угъай, нартма, имбашымда къачым бар,
Ариуканы тутмай къоймаз антым бар!

Алайлайын жер башлагъанд тебренип,
Бир эмеген келгенди таудан энип,

Атлашындан зангырдай бийик къала,
Имбашында эмен терек чайкъала,

Жангыз кёзю жулдуз кибик жылтырай,
Къолтугъунда уябаш буу къалтырай,

Киргенди да: – Уф, ас ийис, бус ийис!
Къатын, – дегенд, – къайдан чыгъад бу ийис?!

Ачдан ёле бир нарт жашчыкъ келгенди,
Сенден къоркъуп ол ич юйге киргенди.

– Эй, нарт улу, чыкъ, – дегенди эмеген,
Чыкъ, адам эт ашамайма энди мен. –

Нарт Ёрюзмек деу аллына келгенди,
Ол эмеген анга былай дегенди:

– Мен келтирген улакъчыкъны сыдыр да,
Ол арбазда чырпычыкъны сындыр да,

Мен тургъунчу, буу этни саулай бишир,
Сора отдан къазанны кесинг тюшюр. –

Уябашны нарт терисин сыдырды,
Эменни да ол отунга сындырды.

Эт бишди да, нарт тегенеге алды,
Эмегенни аллына элитип салды.

Сарыуекча ол деу ашап тебреди:
– Къарын къайгъынг кесингиди, бас! – деди.

Нарт кесине ашыкъ иликни къойду,
Бууну ашап эмеген кючден тойду.

Юй тюбюне нартха бир тёшек атды,
Бийче бла ол жюн чиргиге жатды.

Кёрюк кибик жаман солуй хурулдап,
Тауушундан ол таш къала зынгырдап,

Жукъу кирмей Ёрюзмекни кёзюне,
Ол уялды, кёлю къалды кесине.

Ачыуундан мангылайы терледи,
Къутулургъа мадар излеп тебреди.

Бийче бутун жууургъандан къаратды,
Жалан буту юйню кюнча жарытды.

Нарт Ёрюзмек, юйге от тюшген сунуп,
Хахай этди; эмеген, ачыусунуп:

–Уой, къонагъым, жукъла, тынчай, жанарыкъ
Зат жокъ мында, къатынданды ол жарыкъ! –

Алай айтып эмеген жукълап къалды,
Нартны эсин ол ариу бийче алды.

Бийче бутун юч-тёрт кере узатды,
Къала ичин кюн тийгеннге ушатды.

Ариу бийче юсюн билип ачады,
Жукъу нартдан ахыры да къачады.

Нарт къарамын эмегеннге атады,
Саны-чархы ол бийчеге тартады.

Тёшегинде бурула кетди жигит,
Эмегенни жукъусуз этди жигит.

– Ай, сен аман юйюнге сау къайтмагъын,
Кече узуну такъыйкъа тынчайтмадынг!

Кёкде учуп баргъан чарлакъ[i] болмаса,
Сууда жюзюп баргъан чабакъ болмаса,

Башха жанны жетип тутхан эгер бол! –
Деп сыртына кийиз къамчи тартды ол.

Нарт Ёрюзмек сынсыды, эгер болуп,
Башха эгер итлеге нёгер болуп.

Сатанай а, ол ишни билип, келди,
Къара тюлкю болуп кенгде сюелди.

Эртденликде эмеген аны кёрдю:
– Юст-юст! – этип, ол итлерин юскюрдю.

Тюлкю къачды, итле ары атдыла,
Жеталмайын, артха-артха къайтдыла.

Ёрюзмег а жетеме деп къадалды,
Алай тюлкю кёзден жогъалып къалды.

Сыфатына къайтды обур Сатанай,
Айып этип, айтды обур Сатанай:

– Не да этип сен къамчиге жетерсе,
Тейри-Ханнга быллай тилек этерсе:

«Сыфатымы къайтар, о Уллу Тейри,
Экинчиде болмазма былай тели».

Нарт Ёрюзмек ол айтханны толтурду,
Биягъынлай нарт болуп ёре турду.

Эмегенни ол къамчи бла урду,
«Бир мазаллы ат болгъун!» деп буюрду.

Алтынларын ол деу атха жюкледи,
Нарт суу сурат бийчени да бюкледи.

Ариу бийче сюймеген а ол эди,
Энди анга дунья эркин жол эди.

Ёрюзмег а къайтып келди ызына,
Сатанайгъа – Кюн бла Ай къызына.

Нарт Ёрюзмек, дейд, элгенип уянды.
Тюш эсе да, этгенине уялды.




[i] Чарлакъ – тенгиз къанатлы, чайка.
elbars 16.11.2018 14:27:09
Сообщений: 2237

1 0

О Н Е К И Н Ч И К Е С Е Г И

НАРТ ЁРЮЗМЕК БЛА КЪЫНА-САКЪАЛ КЪЫЗЫЛ ФУК

БОЛАТ ХЫМЫЧНЫ АРПАСЫ


Фукну жауурун кенги
Жети аршин[i] болады.
Эмегенни тынч женге,
Сарыуекни бууады.
Кёкюреги тёш кибик,
Тёбеси – гаммеш кибик,
Жортууулгъа барады,
Анда бир ай турады,
Ол элине къайтханлай,
Уллу сыйла къурады.

Бир жол, дейд, кюз артында,
Эдил сууну къатында,
Аскери бла, излеп,
Къапхын[ii] малла тапмады,
Бу жол жыйыны бла
Чола сюрюу къапмады.
Атына къамчи берип
Тёгерекге айланды,
Бир сабанчыкъны кёрюп,
Кёзю анга байланды.

– Неди бу сейир? – деди.
Ол сейир мирзеу эди,
Кеси да иги бишип.
Хымыч атындан тюшюп,
Къараса, хар сабагъы,
Эки угъай – беш айры,
Бюртюкчюклери агъа.
Ол толу къылкъылары,
Базыкъ эдиле тыйын[iii]
Къуйрукъладан эсе да.
Быллай сейирни киши
Кёрмегенд, не десе да.
Ол бирин юзюп алды,
Къол аязына салды,
Ууду, толду ууучу –
Бир гоппан сыйыныучу.

– Бу жарар, – деди, – бизге,
Аш болур элибизге.
Бурмай эс ёзге затха,
Ол къайтып келди артха.
Жаз башын жетип, салды
Мирзеуню, дейд, сабаннга.
Кюз а бай тирлик алды,
Къууанды Хымыч анга.
Сабанын орду изеу,
Юлешди элге мирзеу.

Къар эрип, дейд, жер кепди,
Эл арпа урулукъ сепди,
Кёл берип уллу бирлик.
Кюз а аламат тирлик
Алдыла да, бёлдюле,
Къууаннгандан ёлдюле.
Тирменледе тартдыла,
Гыржын этип татдыла.
Татсала уа – аламат,
Ким кёргенди быллай зат?!

Ушатып сыфатына,
«Нарт арпа» деп атына,
Халкъда алай аталды,
Хымыч тынчайып къалды,
Аты уллу махталды.
Ашы-сууу бек элпек,
Андан сора не керек,
Деп, тура эди юйде,
Къылычы – темир чюйде.


АУАР ХАНГОША

Болат Хымычны къаны
Къып-къызыл эди, аны
Сабыр эди акъылы,
Къара эди сакъалы.
Ол къына сала эди,
Эсине тюшген сайын,
Сайлап къызны субайын,
Кечеге ала эди.

Бар кюмюшю, алтыны,
Эки некях къатыны.
Бир чёргеми пуд[iv] тенгли
Жюз да жюнден эрттенли
Тыпыл[v] басалла ала,
«Ийнай»[vi] айталла ала,
Жамчы этелле ханнга,
Неле айталла анга?
Хымычха жамчы баса,
Ишни тиллери аса,
Чимдийле Хымыч ханны,
Тоханада жатханны.
Хан а тынгылап эди,
Ич билирге тап эди.

– Хымыч хомух болгъанды,
Юйге кирип къалгъанды,
Бир зат бла иши жокъ,
Жаясы да атмай окъ,
Дуньялыкъдан билмей жукъ,
Къадары керти зауукъ
Сунуп алай жашайды,
Тёшегинде ашайды,
Къарт болгъаннга ушайды,
Сантла-мантла жаншайды.
Жаныбызда ауарла[vii],
Нартха ушайла ала,
Ат белинде тууалла,
Къанны къан бла жууалла,
Эркеги да, тишиси да,
Къатыны да, кишиси да,
Къазауатны сюелле,
Согъушлада ёлелле,
Къыра эмегенлени.
Ёзгени унамайла,
Тёшекде ёлгенлени
Адамгъа санамайла.
Нартха ушай халлары,
Залим киши – ханлары,
Хан къызын эрге береди,
Эришип хорлагъанга,
Бернеси анга кёреди,
Ким киеу болур анга?

Билегинде кюч болса,
Алгъыннгы Хымыч болса,
Ауар ханнга барыр эди,
Аны къызын алыр эди.
Этип той, уллу къууанч,
Жюз атлы да нёгери,
Жюз арба толу къумач,
Келтирир эди бери! –
Дейдиле, аны къагъа,
Хымычха айып жагъа.

Хымыч ёхтем киши эди,
Кюч сынашыу – иши эди,
Секирип ёрге тургъанды,
Къына мыйыгъын бургъанды:
– Атым Хымыч болмасын,
Бир алгъышым толмасын,
Ауар ханнга бармасам,
Аны къызын алмасам! –
Дегенди да, билдирмей,
Ариу, омакъ кийинмей,
Ауар ханнга баргъанды,
Къонакъгъа намыс бере,
Ол а, адетге кёре,
Къызын ёчге салгъанды.

Къызы – ариу хангоша,
Айгъа да жарыкъ къоша,
Салкъынлыкъны тюбюнде
Бюсюреусюз олтуруп,
Къарамайды алпладан
Бирине да, эс буруп.
Ала жая тарталла,
Ийне чанчып аталла.
Аманлайла кеслерин
Илишанны урмай,
Хангошаны кёзлерин
Кеслерине бурмай.

Хымыч жыя тартханды,
Хымыч марап атханды,
Ийнечикни ургъанды,
Къыз анга эс бургъанды.
Хангошаны бернеси, –
Ийнеден башлап, неси
Жокъ эди аны анда,
Юйюнде къарагъанда?
Пелиуанланы деую,
Ауар ханны киеую,
Бюсюреди кесине,
Жаш да юйдегисине.


[i] Аршин – юч къарыш.
[ii] Къапхын – кюч бла сыйырылгъан неда жашырын сюрюлген мал.
[iii] Тыйын – кемириучю, жубукъуйрукъ агъач жаныуарчыкъ, белка.
[iv] Пуд – 16 килограммдан аз аслам.
[v] Тыпыл – кийиз, жамчы этерге чийде жарты басылгъан жюн.
[vi] «Ийнай» – жюн басханда айтылыучу жыр.
[vii] Ауарла – бурун Кавказда жашагъан тюрк халкъ.
Изменено: elbars - 16.11.2018 14:27:49
Tinibek 17.11.2018 00:23:01
Сообщений: 1273
Нартия'ны facebook'та пайлашканем. Багъалы Софя Семенова бюсюреу этип коммент джазганеди. Ол коментни былайга джазайым..


<< Софья Семенова:
Окудум Суат бий. Арив джазылгъанды. ДЖангыз сёзлюкте келишмеген магъанала кёзге илиндиле. ДЖангылыч баскыда болгъан болур. Сёз ючюн: Тотур- Тейриден келген энержинин атыдыр. ''Тейри дуалада '' джан салывчу тотурунгдан мынга да ий бир урху'' деген сёзле бардыла, магъананы ала ачыклайдыла. Айны аты уа Тотурну'ду. Сора Талк сёз ''джутулуп, сингдирилип,джок болгъан'' деген сёздю. ''асыл халк талк болмаз'' деген нарт сёзде да аны магъанасы кёрюнюп турадлы. Дагъыда бир зат эске тагъылды: Нарт дестан бек эскиледе куралгъаны ючюн анда кёк тогъуз катлы болуб айтылады. Ол Тейри дининден келген тюрленалмаз билгиди. ДЖети катлы кёк дегенлей Нартла Тейри динден да, куралгъан тарих заманындан да кобарылып, Ислам заманга келеди, ол да Нартланы кеслерине кабхын мал этип тургъанланы колларына коз береди, Карачай кёб болмай курагъан бир эсерча ангылашынып калады. Былайгъа бир эс бёлюнсе иги болур эди деб келди кёлюме, айып этмегиз. Дагъыда сиз билирсиз. Башха уа джазаргъа бюсюревден башха айтыр сёз джок. Сиз да, джазгъан да кёб джашагъыз. >>
elbars 17.11.2018 02:10:33
Сообщений: 2237

1 0

Tinibek, Журтубайланы Махти бизни бек уллу фольклорчубузду. Ол аны 40 жылдан артыкъ тинтип, кёп аламат китап жазгъанды. Ким не десе да, мен Махтини оюмун тюзге санайма. Бир нарт айтыуну он адамгъа айтдыр да, онусу да аны он тюрлю айтырыкъды. Жалан да кеси айтхан вариантны тюзге санагъанны мен дурус сунмайма.
elbars 17.11.2018 15:20:48
Сообщений: 2237

1 0

БОЛАТ ХЫМЫЧНЫ ДЕРСИ


Юч да къатынлы Хымыч,
Къалада жашай эди,
Тышына чыкъса, къара
Булутха ушай эди.
Ол ауар ханны къызын
Жанынча сюе эди,
Башха къатынларыны
Жанына тие эди.

Хырез – бирини тиши,
Бирини бёркю зыккыл,
Узакъдан эки киши
Атлай эдиле мыккыл.
Хымычны къаласына,
Къалада хазнасына
Сукълана, ушакъ этип,
Бара эдиле кетип:
–Уой, Хымычны бийлигин
Кесиме алсам эди,
Ол бакы байлыгъына
Мен ие болсам эди,
«Ох» деп жашарыкъ эдим, –
Дегенди хырез тишли, –
Татлы ашарыкъ эдим:
Ханнга алай тийиншли!
Башхасы айтды былай,
Жукъа сакъалын сылай:
– Уой, сени болгъа эди
Тахы, ёзге алтыны,
Мени богъа эди да
Аны ариу къатыны.

Болат-Хымыч эшитип,
Экисин да чакъырды,
Эки гаккы биширтип,
Къатынын кюсегенни,
«Мени болса…» дегенни
Тюз аллына салдырды.
Бири, сыйлы таш кибик,
Сейир тюрлю боялып,
Бирси уа турушунлай,
Тийилмей, таза къалып.
Экисин да ашады,
Тилей ханнга ашхылыкъ:
– Айтчы, татыуларында
Бармыд, – деди, – башхалыкъ?
– Угъай, – деди ол киши, –
Мен башхалыкъ кёрмедим.
Хымыч а: – Гаккыланы
Мен санга бош бермедим.
Кёп къатын кёре келдим,
Татыуларын да билдим:
Къатынла уа бирчалла,
Киритсиз кюбюрчалла.
Сен а, – дейди бирсине, –
Бийлик ючюн кюесе,
Ханлыкъны ауурлугъун
Билмечиден сюесе.
Санга айтырыгъым нед?
Бийлик кючлюге келед.
Андан къалса хыйлачы
Алад неда – фитначы.
Была бары болгъаннга, –
Ма, къара да къой манга, –
Не сюйсе да табышып,
Ханлыкъ къалад жабышып.

Кючюнг бар эсе, демлеш
Мени тахдан атаргъа,
Хыйланг бар эсе, кюреш
Хан жашауун татаргъа.
Жанмайды эки кёзюнг,
Акъылсыз – айтхан сёзюнг,
Тели-мели жаншагъан,
Акъмакъ боламыды хан?!
Жокъ хапарыгъыз жукъдан,
Сиз башхамысыз жокъдан?
Жукъ къонмаз къолугъузгъа,
Барыгъыз жолугъузгъа!


ХЫМЫЧ УЛУ БАТЫРАЗ


Фукну ауар бийчеси
Бек уста къуртха эди,
Дарманла этип, кеси
Халкъны багъып тебреди.
Бир кере Болат Хымыч–
Алыкъа Хымыч къанич
Тюйюлед – уугъа барды,
Марал аулаугъа барды.

Хымыч тапсыз олтурду,
Аны уу жилян урду,
Эки кёзю от чакъды,
Хымыч къалагъа чапды,
Сырты кёпдю тулукълай,
Хангоша, къарай-сылай,
Дууаларын шыбырдай,
Эсней-эсней, тюкюрдю,
Ол кёпгенин тюшюрдю.

Ол заманда бийчени
Бар эди ауурлугъу.
Болса да ариулугъу,
Жарытаед кечени.
Хымычха жашчыкъ тапды.
Башында – эки табы.
Бек къууандыла была,
Батыраз атадыла.

Ханбийче ауруп, иги
Болалмай, ёлюп къалды,
Къызыл Фукну жюреги
Кюйдю, сынды, ууалды.
Сора жашчыгъын элтди
Мияла къаласына.
Бир къатын баласына,
Дейд, аначылыкъ этди.


ХЫМЫЧ УЛУ ШЫРДАН


Хымыч кёп бушуу этип,
Сора, жайыгъа кетип,
Жарсыуларын ташлады,
Толу жашап башлады.
Алгъын кибик болуп ол,
Башлады айырмай жол,
Хар эл сайын – нёхлери,
Жюрюдю ары, бери.
Къатынлары тургъанлай,
Зыйналыкъ болуп иши,
elbars 17.11.2018 15:21:48
Сообщений: 2237

1 0

Хымыч бош ышаргъанлай,
Терилеед хар тиши.

Алай эте келгенде,
Харамгъа берилгенде,
Кишилиги аз болду,
Адамлыгъы тас болду.
Огъурсуздан огъурсуз
Болуп бара эди ол,
Эллени ашсыз-суусуз
Этип бара эди ол.
Къырслыгъы озуп-асып,
Жасакъла сала эди,
Аны уллу къаласы
Байлыкъдан тола эди.
Къуш къоннганча, оноучу
Ташха ёхтем олтуруп,
Сёлешеед тоноучу,
Аузун кирден толтуруп.

Уучулукъгъа байланып,
Бир жол, тюзде айланып,
Оба тёбе къатында
Ол чатырын къуратды,
Чатырыны аллында
Жек къызгъа ол кёз атды.
Жер тешигинден чычхан
Чыкъгъанча, алай чыкъгъан
Къызыл къымыжа болуп,
Фукга кёзбау къубулуп,
Ол шайтанча тепседи,
Саны-чархы «кел» деди.

– Къыз, къатын да сынадым,
Мингден артыкъ санадым,
Алыкъа ёмюрюмде
Жек къызгъа жангылмадым! –
Деди да жыйынына,
Къызыл Фук, сылай къына
Сакъалын, къызгъа барды,
Ол да анга ышарды.
Къыз къачды да, ол, жетип,
Тёбе артына кетип,
Аны да сынай берди,
Жек татыуун да кёрдю.
Сора жек къызы чабып
Кирип кетди тешикге,
Юч айдан, сабий табып,
Кеси салды бешикге.

Жер тюбюнде ёсдю ол
Ай сайын бир къарышха,
Тийиргенлей турду къол,
Жут болуп, суугъа-ашха.
Жети жылына келди,
Жек да билимин билди,
Къылыгъы да гылдыулай,
Жукъ урларгъа – гудулай,
Гитче къара кёзлери,
Тюрт эдиле сёзлери.

Шырдан делле атына,
Жек къыз айтды жашына:
– Энди сен эсли болдунг,
Жек билимледен толдунг,
Ариуду бетинг-къутунг,
Бек бийикди тукъумунг,
Атанг нартланы бийи,
Инжи-Къалада юйю,
Акъылынг кимден да кенг,
Кёрме кишини да тенг,
Мен атанга элтейим,
Анда къоюп кетейим! –

Анасы элге элтди,
Ныгъышда къоюп кетди,
Атангы танырса деп,
Къалада къалырса деп.
Хымыч ныгъышха келди,
Ол жашчыкъгъа эс бёлдю.
Ол жашчыкъ чёрчек эди,
Не десенг да, жек эди,
Айтды, кёзюне къарап,
Жек билимлиги жарап:
– Хымыч, мен келдим санга,
Тартдырып ата къаннга,
Жек анадан туугъанма,
Жер тюбюнде тургъанма,
Ол санга къойду мени,
Бир оноу этерсе деп,
Жашынгы сюерсе деп!
Энди уа тойдур мени!

Ата деген атады,
Къан да къаннга тартады,
Фук да былай айтады:
– Кёкде ишлетдим къала,
Къабыргъасы – мияла,
Батыраз бла жаша,
Сыйлы хантладан аша! –

Унамады Шырданчыкъ,
Жер тюбюнден чыкъгъанчыкъ:
– Керекмейд кёкде къаланг,
Не да Батыраз баланг,
Мен жашарча, сен бир юй
Ишлет жер тюбюнде, сюй
Жекден туугъан жашынгы,
Ол ийилтмез башынгы!
Болсун жюз да эшиги,
Кирирге – бир тешиги.
Анда жангыз жашарча,
Сюйгеними ашарча,
Хан атама ушарча!

Болат Хымыч ойлады,
Кеси къарап, сайлады
Эл къатында тёбени.
Жюз кюн бла кечени
Ишчилерин ишлетди,
Шырданнга ол юй этди.
Ол тёбени тюбюнде,
Тюз гылдыуну кебинде
Жашырын жашай эди,
Ол урлап ашай эди.
elbars 18.11.2018 17:21:13
Сообщений: 2237
АКЪ-БИЙЧЕНИ КЪЫЗЫЛ ФУКГА ЭРГЕ БАРГЪАНЫ


Дуньяланы эм ариуу – узун бойлу Акъ-бийче,
Суу суратлай, санлары да субай, алай тап бийче,

Болмаз эди кесине да, дайым андан сакъ бийче,
Аны къарап кёрген эрге чырайы тузакъ бийче!

Ол эди да Нарт Элине бир палах болуп аугъан,
Аны ючюн бёрю юйюн къоюп кетди Алауган.

Акъ-бийчени къоюп кетди нарт батыры Алауган,
Уой, жанындан тоюп кетди нарт батыры Алауган.

Алауган а бола эди жети жашны атасы,
Къырс Акъ-бийче бла иги тюйюл эди арасы.

Кетгени уа, – ол тыйгъысыз жашларыны хатасы,
Ай, кеси да ол заманнга болуп ёрюм[i] ортасы!

Акъ-бийче уа къалып къалды къаласында жангызлай,
Жашлары да бирер жерге кете, танг жарыгъанлай.

От аллында сагъыш эте, юйде кеси къалгъанлай,
Айта эди, отха къарап, бийче былай да былай:

«Сау дуньягъа келген эдим, бир ханбийче къонакълай,
Болдум толкъун суу жагъагъа атып ийген чабакълай.

Не бир киши кёрмей тургъан ариу алтын табакълай,
Бир кишиге ачылмагъан он киритли къабакълай.

Кимге сюйсем, барыр эдим, алай кимге барайым,
Бай къалама ие болур къайсы эрге къарайым?

Акъ да, тыкъ да ёшюнюме, кимни башын салайым,
Бу акъ къолум бла кимни бетин-къашын сылайым?

Жокъду энди бир къатынсыз уллу адам ханладан,
Тёгерегим толуп къалды нарт деген аманладан.

Мен ёлсем да, бири ючюн чыкъмаз эдим къаладан,
Гебох[ii] тийип, бир жангызы къалмасынла аладан!

Къарындашым Къызыл Фукга, къонакъ болуп, барайым,
Къаласында болгъан халгъа мен, эслетмей, къарайым.

Жууаш болуп, жумушуна, хар ишине жарайым,
Алай этсем, къолгъа жыйып къоярма мен сарайын! –

Ол акъылда ариу бийче барды Инжи-Къалагъа,
Къыз, къатын да Фукга жюрюй, ачыуланды алагъа.

Кече сайын, алышынып, келе элле къатынла,
Къызыл Фуг а, саугъа этип, бере эди алтынла.

Ачыуундан къырс жюреги атылыргъа жетгенди,
Ол биягъы от жагъада терен сагъыш этгенди.

Хыйны къошуп, кючлю сыра сюзгенди ариу бийче,
Эсиргеди Къына-Сакъал, хыйны сырадан иче.

Къарындашын бийче, элтип, отоуунда жатдырды,
Кезиуюне Фукга келген бир къатынны чакъырды.

Ачыуланып, кём-кёк кёзюн ол къатынга жандырды,
Кесин кючден тыя, тиши киштик кибик, макъырды:

– Къахмелени башчылары, къора дейме кёзюмден,
Мен ариума, аламатма, сеничаны жюзюнден.

Къайда да бир сёз айтырса, къахме, мени юсюмден! –
Алай айтып, къыстап ийди аны Фукну юйюнден.

Сора Фукну отоууна кирип къалды жангыдан,
Тешинди да, тёшегине кирип жатды жанындан.

Бек къысылды ариу бийче Фукну тулпар санына,
Тынчлыкъ келди сора аны жюрегине, жанына.

Фук, жукъ сезмей, экиси да кече бирге къалдыла,
Къардаш бла туугъан эгеч быллай халда болдула.

Фук: – Жанкъозгъа не ушайды жаягъынгы ийиси,
Сен кёреме къатынланы аламаты, игиси! –

Деди, – алгъын башха тюйюл эдиле къызла манга,
Былай зауукъ этип бир да чыкъмагъан эдим тангнга! –

Танг атаргъа бираз къалып, ала ырмах болдула,
Бир бирлерин разы этип, къалкъып, аз-маз сонгдула.

Кюн иги да кётюрюлюп, Фук жукъудан уянды.
Тёшегинде Акъ-бийчени кёрюп, къабынды-жанды:

– Манга муну ючюн келген болур эдинг къонакъгъа.
Уллу башым, уой, къалмазмы эл сёзюне, жомакъгъа!

– Не этейим, – деди бийче, – жангыз къалып къалгъанма,
От жагъада ингир сайын нёгерсизлей талгъанма.

Тёшегимде кесим, къарда жатхан кибик, бузлайма,
Сагъыш этип, жашауума, бир жангы жол ызлайма.

Сенден иги бир тиширыу жокъ дединг кесинг манга,
Сенден иги киши да жокъ, эрге барайым санга!

Сора бирге жашайыкъ деп, халны алай сюздюле.
Экиси да бир бирлерин жомакъдача сюйдюле.

Къызыл Фукну алтынларын бийче санау этдирди,
Жюклетди да, сылтау табып, Къырс-Къалагъа элтдирди,

Былай ойлай: – Керек болса, мен табалмам затын да,
Жарап къалыр бир кюн манга инжи, кюмюш, алтын да! –

Айлы болуп, бир ауукъдан, бийчеге тууду да къыз,
Онгюлез деп атадыла; ол ариуед мардасыз,

Алай киши айтханына сыйынмагъан тыйгъысыз,
Жашай элле ючюсю да Фук къалада къайгъысыз.

Батыраз а кеси ёсдю, жангызлай кёкде туруп,
Аны кёрсе, ариу бийче къала эди къутуруп.

Бир жол жашны юйде кёрюп, бузулду харам къаны,
Къарауашха былай къызды: – Къойма къатыма аны!

Бу жилянкёз затны кёрсем, жаным чыгъып къалады,
Итим кибик, эл тюбюнде айланса да болады! –

Батыразны бийче сюймей, турду ол къыйын жашап,
Эски-бюскю кийип, эл не берсе да, аны ашап.

Ушап гаммеш бузоучукъгъа, юсю да кирден бише,
Эл тюбюнде жюрюй эди, бутчукълары чалише.

Тюз да зурнук аякълача, бир къарыусуз бутлары,
Бир да доюн тюйюл элле жашчыкъны умутлары.

Алай эсли эди, болуп кёкден, жерден хапары.
Атасы да бырнак этип, бек аз эди мадары.

Ахырында Терк сууунда, бир айрыкамгъа ётдю,
Жашар кибик ол, жер къазып, бир гитче дорбун этди.

Ол ёрдекле[iii], къазла атып, ыргъай тутуп ашады,
Атасындан – Фукдан артал умут юзюп бошады.


[i] Ёрюм – туру, (жашау ортасына келген деген магъанада).
[ii] Гебох – сюнгю, копье.
[iii] Ёрдек – кийик баппуш, гоголь.
Изменено: elbars - 18.11.2018 17:24:10
elbars 19.11.2018 14:37:27
Сообщений: 2237

1 0

НАРТ СОСУРУКЪНУ ТУУГЪАНЫ


Къызыл Фукну бийлик этген чакъларыны биринде
Ол Акъ-бийче олтургъанды Фук къаланы тёрюнде.

Эдил сууну кюнлюм бойну жагъада бир алада,
Бийик, бёкем хуналы да деменгили къалада,

Жашай элле Акъ-бийчени жети оспар уланы,
Аталары нарт Алауган батыр эди аланы.

Бир кюн Акъ-бийче айтады Къызыл Фукга – эрине:
– Мен бир барып келир эдим туугъан, ёсген элиме. –

Тюрлю бир зат келген эди Акъ-бийчени эсине,
Бийче андан разы болуп тура эди кесине…

Къой сюрюуюн жайып Эдил сууну кюнлюм къойнунда,
Оймат-оймат къажар кюйюз кибик жашил бойнунда,

Нарт къойчусу бир заманда бир сейирге аралды:
Бир аламат къызны кёрюп, ол тамашагъа къалды.

Тешинди да къыз, ийменмей, къойчу Созукга кюлдю,
Уой-уой, анга – Акъ-бийчеге нарт сукълангандан ёлдю.

Суугъа кирип, акъ къангкъазлай, жууунуп-жюзюп чыкъды,
Созук батыр ол ариуну кюсегенден талчыкъды.

Кюннге кебе, кийинирге ахыры ашыкъмады,
Уялмады ариу бийче – нарт Созукдан букъмады.

Нарт урлугъу элиялай кюкюреди, атылды,
Ариу бийче чёгюп тургъан ташха терен батылды.

Алай бла Акъ-бийчени этген мураты толду,
Нарт Созукну аткъысындан[i] ол состар айлы болду.

Ариу бийче сыйдам ташны къолтукъ тюбюне алды,
Келтирди да, бир къарангы, бир жылы жерге салады.

Тогъуз айны ол состар таш кёбеден-кёбе барып,
Заман жетди балачыкъгъа къарар кибик, чыгъарып:

– Сен бу ташны ариу жона, хунеринги салырса, –
Деди бийче темирчиге, – чомарт саугъа алырса. –

Ол темирчи состар ташны тишегенди[ii], жоннганды,
Уста эди темирчи жаш: хар иши да онганды.

Состар ташны жона кетип, ол тамашагъа къалды:
Темир санлы, кикирикбаш[iii] сабийни ташдан алды.

Къызыбед да ол, темирчи аны жерге тюшюрдю,
Уубет бийче ол жаратыр жан болмагъанын кёрдю.

Ол, сабийге бюсюремей: – Бу къылле[iv] кикирикбаш, –
Деди, – болаллыкъ тюйюлдю мен бюсюрегенча жаш.

Хоразаякъ таш улугъа жек жыйыны къарасын,
Бир кёрейик озар эсе бу пелиуан атасын. –

Сосурукъчукъ ташдан кюле, ышара туугъан эди.
Кёзчюклери жана, ол кюн окъуна тургъан эди.

Олсагъатдан жекле ары чабып-чабып жетдиле,
Уланчыкъны жер тюбюне алдыла да кетдиле.

Элте барып, аны сууукъ шаудан суугъа кёмдюле,
Алай аны къызыл къызып тургъанчыгъын кёрдюле.

Сора къысхач бла тобукъ тюплеринден тутдула,
Тогъуз чыккыр суугъа сугъуп, ма алай сууутдула.

Темир бала, пыш-пыш эте, болат къурчлай къатханды,
Алай эки тобугъу да жумушакълай къалгъанды.

Артда бийче: – Жашны аты Сосурукъ болсун, – деди.
Бир бирледе Состар улу деп да къоюучу эди.

Темир жашчыкъ жер тюбюнде жекле бла ёсгенди,
Тюрлю-тюрлю хыйлаланы ол аладан билгенди.

Жекле иги къарадыла Акъ-бийчени жашына,
Тогъуз кюннге тогъуз жыллыкъ болуп чыкъды тышына.

Сора темир уланчыкъны Акъ-бийче алды юйге,
Сур жашларын жыйып: – Иги болугъуз бу сабийге,

Ёсюп жетсе, сизге дайым билеклик этер бу жаш,
Манга бала болсун, сизге – алп, пелиуан къарындаш.

Акъ-бийчени жашларындан бири охо демеди,
Сыфатына къарап, жашны бири да истемеди.

Сосурукъну масхарагъа тартып, яра кюлдюле,
Къырс-Къаладан аны узакъ узайырын сюйдюле:

– Анабыз, неге керекди бизге бу темир сыныкъ,
Кеси да неге ушайды бу хоразаякъ сылыкъ!

Бу сыфатсыз чинкеаякъ[v] бизни небизге жарар,
Къырс-Къалады, бу жукъду деп, таш улугъа ким къарар?

Уой, анабыз, жукъ келмесин сени ариу кёлюнге,
Къайта туруп ала барчы муну жангы элинге.

Бийче Инжи-Къаласына жашчыкъ бла барады,
Къызыл Фукга жукъ да айтмай, кеси къарап турады.

Заман бара, бийче аны сансыз этип башлайды.
Ахырында, унутулуп, жашчыкъ бауда жашайды.

Ыйыкъ сайын бир мазаллы бугъа союуучу элле,
Ол сыфатсыз жашны уа сан этмей къоюучу элле.

Нарт къойчусу Созук-батыр атасы эди аны,
Жигит Сосурукъну алай болгъан эди туугъаны.



[i] Аткъы – эр кишини урлугъу.
[ii] Тишеу – чалгъыны жютю этиу; тирмен ташха хыр салыу; былайда: ууакъ жаркъачыкъла къобарыу.
[iii] Кикирик – хоразны баш «тарагъы».
[iv] Къылле – арыкъ узун.
[v] Чинке – инчге, назик.
Изменено: elbars - 19.11.2018 14:38:30
elbars 20.11.2018 16:06:54
Сообщений: 2237

1 0

О Н Ю Ч Ю Н Ч Ю К Е С Е Г И


НАРТ ЁРЮЗМЕКНИ ФУК БЛА КЮРЕШИ


ЁРЮЗМЕКНИ МАСХАРАСЫ



Эй, Ёрюзмек дегенинг нарт ёзденди,
Белибауу жезденди,
Ол кёп къыйынлыкъгъа тёзгенди.

Къызыл Фукну хорлугъундан безгенди,
Сабийликден хар зорлугъун сезгенди.

Гитчеликден Фукга къоркъуу бергенди,
Нартха этген залимлигин кёргенди.

Къына-Сакъал Къызыл Фук алай эди:
Жасакъ салып, эллени талай эди,

Айдан алтмыш ирик, алтмыш сый къанга,
Алтмыш да къакъ къабыргъа бара анга.

Нарт Ёрюзмек Фукну юйюне келди,
Салам берип, ол юсюне сюелди:

– Эй, жюйюсхан, бирди мени айтырым,
Бир айтсам а, келмеучюдю къайтырым.

Жасагъынгы сен азыракъ этсенг а,
Жартысы да жетерикди десенг а!

Ол да санга бек жарагъан юлюшдю, –
Сыйлы тахынг алтын бла кюмюшдю.

Жасагъынгы халкъны экиден бири
Бералмайды, ол жарлылагъа эри. –

Нарт келгенде, Фук ашай тура эди,
Зауукъ эте, мыйыгъын бура эди.

Ёрюзмекге эршиле къарай эди,
Эки кёзю батырны талай эди.

Къына-Сакъал анга кёз-къаш бермеди,
Ёрюзмекни къонакъ кибик кёрмеди.

– Эй, сыйсыз а! Нарт Ёрюзмек болмайым,
Ёмюрюмде бир ишимде онгмайым,

Сен жукъса деп, мен санга намыс этсем,
Энди элге жасакъ, алым тёлетсем! –

Алай айтып, хыны чыгъып кетгенди,
Дертим дертлей къалсын деп, къаст этгенди.

Тёбе санлы, аслан кёллю Ёрюзмек,
Сермегенни сытарча ёсгенди бек.

Сатанайны алгъан эди къатынга,
Санай эди аны созгъан алтыннга.

Къызыл Фукну хапарын айтды анга:
– Бир къой бер! – деп келген эди ол манга.

Фукга мен бир осал токълу бергенем,
Аны ючюн мен сыныкълыкъ кёргенем.

Сабий эдим, ол а зорлукъ этгенед,
Къамчи тартып, къойла сюрюп кетгенед.

Энди манга ма ол кюнню бедишлейд,
Нарт аллында масхара бла шишлейд.

Къызыл Фукга мен ол ишин унутмам,
Нарт дертими анга бир да кърутмам!

Мен алыкъа кюч-къарыу эталмайма,
Аны хорлар амалгъа жеталмайма.

Къызыл Фукну барды сарыуек аты,
Анга минсе, барады желден къаты.

Ачыуланса, къулач аузу жанады,
Силкинсе уа, жели къая жонады. –

Сатанай а нартха былай юйретди,
Къызыл Фукну сындырыр амал этди:

– Къарт алмосту – къамишдеди жашауу, –
Хар кюн сайын бир къоянды ашауу.

Ол къамишде терен уру къазарса,
Къоян тутуп, тюз къатында тагъарса.

Кесинг, кирип, ол уруда бугъарса,
Алмостуну сен алайда бууарса.

Терисин а, соярса да, къапларса,
Къызыл Фукну жахтанада сакъларса.

Андан ары не боллугъун кёрюрсе,
Артда анга, кёл кенгдире, кюлюрсе.

Болур алтын жюзюгю бармагъында,
Алмай къойма: бар хыйны кючю – анда. –

Алп Ёрюзмек къамишлеге баргъанды,
Жарашдырып, терен уру къазгъанды.

Бир къоянны, къуууп, женгил тутханды,
Ол уруну тюз къатында такъгъанды.

Нарт кеси да ары кирип, букъгъанды,
Алмостуну, чартлап чыгъып, жыкъгъанды.

Сора тюклю къабын эрлай сыдыргъанд,
Аны къаплап, къала таба къыдыргъанд.

Танг алада Фук келди аякъ жолгъа,
Алмостуча, нарт алды аны къолгъа.

Фукну анда эси аууп къалады,
Бармагъында бир жюзюгю болады.

Ол жюзюкде эди кючю-къарыуу,
Нартны андан къайнай эди сарыуу.

Ол жюзюкню, бармагъы бла алды,
Къызыл Фукну башы бедишге къалды.

Ол тамгъалы алтын жюзюк мухурну,
Ожакъ арты къууушчукъгъа букъдурду.

Акъ-бийче уа элге къуугъун этеди,
Къул жыйыны Фукну излей кетеди.

Ёрюзмек а эл ныгъышда кюледи,
Фукну къайда болгъанын ол биледи.

Къулла аны жахтанада тапдыла,
Тапдыла да, эринлерин къапдыла.

Ол эки кюн, къоркъуп, азап чекгенди,
Ючюнчю кюн Оноу Ташха чёкгенди.

Нарт Ёрюзмек Фукну къатына турду,
Тон этегин жайып, анга олтурду.

Жаратмады Ёрюзмекни этгенин,
Чыгъарыргъа кюрешди ол этегин.

Болмагъанда, нартны кёзюне къарап,
Тебрегенди биягъынлай масхарап.

Нарт ышара: – Къоркъгъандан, аууп эсинг,
Жахтанада кече къалгъан – сен кесинг.

Текесакъал, сора кимге кюлесе,
Уялмай да бери къалай келесе?! –

Дегенди да, ныгъыш кюлюп къатханды,
Фукну бетин къара булут жапханды.

– Эрле болгъан жерде сени ишинг жокъ,
Гап-гапынгы къатынлагъа бар да, сокъ. –

Нарт Ёрюзмек Фукну аман сындырды,
Андан озуп, бир къулнуча, сыкъдырды!
elbars 21.11.2018 17:46:55
Сообщений: 2237

1 0

ЁРЮЗМЕК БЛА НАРТЛА


Къына-Сакъал нарт элине баш эди,
Нарт Ёрюзмек алыкъына жаш эди.

Ол экиси дауур-даула болалла,
Жарашмазча къанлы жаула болалла.

Нарт Ёрюзмек кёрюнмейди ныгъышда,
Кече-кюню ётюп бара сагъышда.

Нартла бир жукъ болгъан сунуп, баралла:
– Ёрюзмек, уо, не болгъанд? – деп соралла,

– Ауругъаным, сыннган-чыкъгъаным да жокъ,
Юйюм, башым игиди, къарным да токъ.

Алай барды тынчлыкъсыз этген мени –
Нартны Фукга жасакъла тёлегени.

– Айхай, батыр, Къызыл Фук – бир сарыуек,
Сыйсызлыкъгъа биз да къыйналабыз бек!

Ачыкъ уруш этсек, аны хорлабыз,
Не залим да болсун, нартбыз, онгларбыз.

Алай аны къаргъышы бизден онглу,
Кёп тейриден къарыулуду ол, уллу.

Нарт Ёрюзмек, аны кесинг билесе,
Ол акъылгъа сора къалай келесе? –

Нартны къаны сууумайды, къайнайды,
Быллай болум жюрегин бек къыйнайды:

– Ол бедишлик жасакъланы тыйгъынчы,
Къызыл Фукну гаммеш башын къыйгъынчы,

Аналаны къайгъыларын чачхынчы,
Нарт Элине азат жолун ачхынчы,

Кече, кюн да мен жюрек тынчлыкъ тапмам,
Тёшегимде, тынчайып, рахат жатмам! –

Нарт Ёрюзмек анасына барады,
Умутларын айтып, былай сорады:

– Къызыл Фукга, анам, тёзе келгенме,
Ол сау болуп, жашау жогъун билгенме.

– Балам, – дейди Асеней а жашына, –
Сайлап, къыйын борч алгъанса башынга.

Артха турлукъ тюйюлсе сен, билеме,
Тейри-Ханнга хорлам бер деп, тилейме.

Ол жолунга иги кёзден къарасын,
Бу ишинге бюсюресин, жарасын! –

Нарт Ёрюзмек деу къылычын тагъады,
Генжетайгъа минип жолгъа чыгъады.

Къамчи жетсе, кёкге учуп энеди,
Нартны сынап, ат аллайла этеди.

Нарт Ёрюзмек тепмей, къаты тургъанды,
Сора атын ол эл таба бургъанды.

Жасакъ тёлер кюнде жолну тыйгъанды,
Элтгенлерин баргъан суугъа къуйгъанды.

Фукдан къоркъгъан нартла барып айталла,
Эллерине, бугъуп, кече къайталла.

– Ёрюзмекни эшигин жабады, – деп,
Асенейни жангызын къабады, – деп,

Сакълайла да, жанлары къуруп, кетип,
Кёрмейдиле Фукну анга жукъ этип.



ЁРЮЗМЕКНИ ФУК БЛА ТЮБЕШГЕНИ


Нарт Ёрюзмек жаш нёгерле тапханды,
Фукга жасакъ баргъан жолну жапханды.

Сыйырады, мажал хантны сайлайды,
Бир тап жерде нёгерлерин сыйлайды.

– Келмей эсе, Фукга кесим барайым,
Къаласындан мен сюйреп чыгъарайым. –

Арбазындан, элгендире, къычырды:
– Киши эсенг, бери чыкъ! – деп мычыды.

Фукну юйде – онюч жетген уланы,
Алай бири эр болмады аланы.

Тохананы арт эшиклерин ачып,
Кетген элле будуман болуп, къачып.

Ёрюзмекге Фук шапасын ийгенди:
– Хан аурупду дерсе анга, – дегенди.

– Ауруп эсе, юйге кесим кирейим,
Терк жарагъан дарман-дары берейим! –

Алай айтып, тоханагъа киргенди:
– Кюн ахшы! – деп анга салам бергенди.

– Аман болсун сени уа, бёрю урлукъ, –
Дейди Фуг а, – уой, жиляй-улуй турлукъ! –

Алп нарт Фукну ууатыргъа сюеди,
Былай айта, аны аман тюеди:

– Нарт эллеге жасакъ салып тургъанса,
Жашауларын кечиниуге бургъанса,

Энди мени оноуумда турурса,
Угъай эсе, жер юсюнден къурурса! –

Ёхтем эди Фук да, ол бой салмады,
Ёрюзмекге багъыныргъа[i] къалмады:

– Ай, биргеме болса эди мухурум,
Боллукъ эдинг сен манга жангыз урум.

Тёртден-бешден атлатыр эдим! – деди. –
Жек башынгы чартлатыр эдим! – деди.

Алп нарт Фукну аямай жерге ургъанд,
Нёгерлерин юй ичине чакъыргъанд:

– Зынданына Фукну кесин атыгъыз,
Элни азат болгъанын да айтыгъыз!

Ол кюн кёзюн энди кеси кёрмесин,
Анга киши бурхучукъ да бермесин!

Не болгъанын ачлыкъ кеси сынасын,
Анда тургъан кюнюн, жиляй, санасын! –

Жашла Фукну къыйналып кётюрдюле,
Арбазында таш уругъа тюртдюле.

Нарт Ёрюзмек зынданнга кирит салды,
Ачхычын а ол биргесине алды…

Алай нартха къошулмады берекет,
Мал семирип, жарымады бир да бет.

Ёрюзмекге келди бир жол Тохана –
Сатанайны ёсдюрген обур ана.

– Уой, сёзюме къулакъ тигип тынгыла,
Акъылымы, айтырымы ангыла.

Жаз башында кюйюпдюле аулакъла,
Макъырмайла къозула не улакъла.

Башыбызгъа келигнчи башха хата,
Оноу этсенг керек, тайпа тамата.

Мычымайын, сен Фукну башын кетер, –
Деди обур, – бизге къаргъышы жетер! –

– Мен, Тохана, айтханынгы этерем,
Демлеш болсакъ, башын къыйпап кетерем.

Ачдан ёле тургъаннга уа къатылмам,
Нарт Ёрюзмек жалдатды[ii] деп айтдырмам! –

Тоханагъа алай жауап этеди,
Обур анга огъурамай кетеди.


[i] Багъыныу – бойсунуу.
[ii] Жалдат – башкес.
Изменено: elbars - 21.11.2018 17:47:26
elbars 22.11.2018 17:23:13
Сообщений: 2237

1 0

ФУКНУ КЁКГЕ КЪАЧХАНЫ


Фук къатыннга алып эди, Акъ-бийчени – эгечин,
Ол а иги биле эди арбазда уру ичин.

Кече сайын ол зынданнга келип, Фукну кёреди,
Кеси билген бир тешикден анга аш-суу береди.

Алай эте талай заман Фук уруда тургъанды,
«Къалай болур текесакъал?» – деп, Ёрюзмек баргъанды.

Ол зынданнга: – Эй, саумуса? – деп ийилип къычырды,
Жауап сакълай таш урудан, ол бир кесек мычыды.

– Да билирге сюе эсенг, хайда, бери эн да кел,
Неда ариу кюннге чыгъар: эт мени кёрюрча эл! –

Беш да аркъан къысып, Фукну тартып ёрге алдыла,
Сау-саламат кёрюп аны, тамашагъа къалдыла.

Да кёрдюле: Фукну ёлюр къайгъы заты жокъ эди,
Азгъан жери аз да болмай, къара бети токъ эди.

Нарт: – Айт, – дейди, – умутунгу: энди баш уруумуду,
Огъесе мындан ары да урууда туруумуду?

– Сен айтхандан чыкъмай, энди элде жашап турурма,
Байлыгъымы, къарыууму хайыр ишге бурурма. –

Нарт Ёрюзмек Фукну эркин этгенди да къойгъанды,
Тоханагъа тынгыламай, кёп къыйынын ойгъанды.

Къына-Сакъал: – Не этейим? – деп соргъанды бийчеге, –
Ёрюзмекге бойсунургъа айтхан эдим ёхчеге.

Бош уланнга хорлатыпмы къойсун да менича хан?!
Бир аман нарт къалай болуп къалыр манга жюйюсхан?!

Нарт Ёрюзмек – бёрю сюммек, неси бла махтансын,
Кёк иеси болуп тургъан анга къалай хорлатсын?

Обурса да, Ёрюзмекни тапсанг а онглар амал.
Ариуса да: мухуруму, кесинге терилт да, ал!

Акъ-бийче былай айтханды: – Жат, солу, къайгъырма сен,
Ол жюзюкню, не этип да, санга тапдырырма мен.

Энди анга, сен тенг болуп, уруш, тюйюш этмезсе,
Сен кюч бла, къарыу бла муратынга жетмезсе.

Ол керти да ётю болгъан, алай онглу адамды,
Демлешиуде аны кючю жюз жаууна тамамды.

Бир жукъ сезсе, жер тюбюнде окъуна излеп табар,
Тапса, энди кече турмаз, ол эшигинги жабар.

Ишинг болмаз, кёкде бийик къаланга терк чыкъмай сен,
Дерт жетдирир чакъны сакъла, тёзюп, бош ашыкъмай сен.

Анда кесинг, нартдан къоркъмай ашай, жашай турурса,
Заман келсе Ёрюзмекни, къопмаз кибик, урурса!

Къуш къабынгы кий мычымай, кёк къаланга уч да кет,
Иш къуралса, билдирирме, хайда, мен айтханча эт! –

Фук Мияла къаласына, учханды да кетгенди.
Ёрюзмекге къаны къайнай, ол дерт сагъыш этгенди.


СЕРМЕШ


Нарт Ёрюзмек, шекли болуп, Къызыл Фукну излейди,
Элде аны къайдагъысын соруп-сурап тебрейди.

– Ол экинчи кёкге учуп кетгенди къаласына,
Ол сюймейди баш урургъа нартны деу баласына, –

Дегендиле; Къызыл Фуг а тынмайды, тынчаймады,
Ёрюзмекни кепге жыяр умутдан бир таймады.

Кёкден жерге, биягъынлай, бир къазанны иеди,
Нартла анга дамлы ашла ийселе бек сюеди.

Кёкден эннген жез къазанга нартла ташла къуялла,
Къуялла да, аны артха, Фукга ийип къоялла.

Фук, Мияла къаласында таш толу къазан кёргенд,
Ачыуланып, отча жана, ол бугъача, ёкюред:

– Тохтагъыз бир, мен жаш бла къыз жасакъла салырма,
Сайлап-сайлап, ариуларын, кючлюлерин алырма!

Элигизге боран желле жиберирме, оярма,
Башыгъызны хаталагъа, палахлагъа къоярма!

Кюн тиякъла юсюгюзге, жилтинча, жауарла,
Нарт батырла, гыстылача, гур-гур этип жанарла!

Тюбюгюзден уллу жалын отла тамызырма мен,
Кёкден къара къан жауунла дайым агъызырма мен!

Жары болур, тырмы-тырмы, нартланы жаякълары,
Къурушурла, гыжы къатып[i], къоллары, аякълары!

Ёрюзмекни башын кесип, мен тенгизге атарма,
Ариу Сатанайын ожакъ къарауашха тутарма! –

Текесакъал Къаф таулада сарыуегине минип,
Сауут-саба алып, уруш кийимлерин да кийип,

Нартха алай тебиннигин биле эдиле нартла.
Оноу Ташха келгендиле эсли, ныгъышчы къартла.

– Сатанайны алып кел, – деп, айтдыла да бир жашха,
– Сыйлы къартла, бу не къайгъы? – деп жетди ол ныгъышха.

– Къайгъы башы олду – Фукну къаргъышы, жаныгъаны,
Тынчлыкъ болмаз Элибизге къурутмагъанлай аны.

Аны бла сермеширбиз, керек болса – ёлюрбюз!
Фукну жояр амалны уа шёндю сенден билирбиз!

Обурлугъу бар эди да, не боллугъун билгенлей, –
Ёрюзмекге юйретгенди, ол ныгъышха келгенлей:

– Дебет этген бек кюбенги кий сен, жара тюшмезча, –
Дегенди ол Ёрюзмекге, – садакъ окъла тешмезча.

Жилян ууу къатхан сары окъларынгы ала бар,
Бармакълача, ариу тизип, гепхананга[ii] сала бар.

Уллу, саяу окъларынгы бирчиги да жазмасын,
Батыр, сени хорларма деп, жауунг бир да базмасын!

Булутлада къылыч сермеш хауаны от жандырыр,
Сени къаллай нарт болгъанынг, ол кюн тамам танылыр!

Демлешгенде, къаты кюреш, хыйлачыгъа алдатма,
Ол отаууз сарыуегин сол жанынга атлатма.

Фук хорлата, гетмен[iii] кибик, турч тишлери от чагъар,
Жерге аууз тылпыуундан, дейд, жилтин жауун агъар,

Ачыуундан, аны къара кёз къаплары кёберле,
Къызыл Фук да, сарыуек да, санга бирча теберле.

Талайбыз деп экиси да къутурушуп, чабарла,
Сен хайт десенг, ма алайда ажалларын табарла! –

Юйдегиси Ёрюзмекге хар нени да юйретди,
Тейри-Ханга тилек этип, эр демлешге тебретди…

Ёрюзмекни Генжетайы булутлагъа киреди,
Сарыуекге къоннган Фукну ол узакъдан кёреди:

– Текесакъал, сен къанични мен эрттеден таныйма,
Сени бла сермеширге андан бери жаныйма!

Хазырмыса?! Бюгюн сенден нартны къанын алырма,
Не хайт дерге кюрешсенг да, мен башынгы чалырма!

Къына-Сакъал, къылычнымы, жаянымы сайлайса?
Къоркъма, аман! Хайда, аман! Асыры кёп ойлайса!

– Сен Ёрюзмек батыр эсенг, залим Къызыл Фукма мен,
Бу жерледе ёмюрлеге бий болуп турлукъма мен!

Кенгден садакъ атыу тюйюл чынты кишини иши!
Къылыч сермеш – олду керти эр батырны юлюшю!

Сырпынларын къынларындан эрлайын сууурдула,
Бир бирлерин тюз элия бутакълача, урдула.

Ёрюзмекни къурч сырпыны, тюз жилянча созула,
Бара эди Кызыл Фукну ажалы жууукъ бола.

Экиси да – эки аслан, бек базгъын согъушдула,
Къылычлары – жугъутурла, дертленип, къагъышдыла.

Ахырында нарт Ёрюзмек, «Ха!» деп, бир кючлю урду,
Текесакъал Фук сырпынын къолундан ычхындырды.

Болмаз къалып, Ёрюзмекни Фук къабаргъа чапханды,
Чапса – чапсын: имбашына сырпын жара тапханды.

Фук болалмай андан ары кёк бийикге учады,
Къалкъып тургъан булутланы, жел ургъанлай, чачады.

Учхан аты бла батыр терк ызындан болады,
Алай экинчи кёкге уа жеталмайын къалады.

Заманында садакъ атмай, ычхындырып къойгъанды,
Къаласына тийип огъу, бир мюйюшюн ойгъанды.

Нарт элине энип келди, разы болмай кесине,
Былай деди Генжетайы, жарсыгъан иесине:

– Къой, жарсыма, кёкге чыгъар бир амал а табылыр,
Къызыл Фукну эшиги да арты бла жабылыр!


[i] Гыжы къатып – санлары къурушуп.
[ii] Гепхана – садакъ орун, къолчан.
[iii] Гетмен – бахчагъа суу салыучу, илипин тартыучу жалпакъаууз иш керек.
Изменено: elbars - 22.11.2018 17:23:56
elbars 23.11.2018 16:27:37
Сообщений: 2237

1 0

ХЫЙЛАЧЫ АКЪ-БИЙЧЕ


Текесакъал Фуг а кёкде жаны къуруп жашайды,
Нарт тайпасы, азат болуп, тирилгеннге ушайды.

Аны кёрюп, Акъ-бийчени къара къаны къайнайды,
Ол сюйгенча бармай иши, ачыудан къыл чайнайды.

Кёп сакълады бийче нартны чола заманын марап,
Чалпыр эсе бир жары деп, дайым жашырын къарап.

Нарт Ёрюзмек бир кюн марал уугъа кеси кетгенди,
Аны билип харам бийче иги къууум этгенди.

Киштик болур аллы бла, кийимлерин тешгенди,
Нарт батырны таш юйюне ожакъ бла тюшгенди.

Ол жюзюкню тапханды да, Къырс-Къалагъа къачханды,
Кете туруп, нарт эллеге аман аууз ачханды.

Нартла жауу Къына-Сакъал Фук да къалагъа эннгенд,
Ол жюзюгюн алгъанды да, аны ёхтемлик женгенд:

– Энди Нартха этеригим – ашха-суугъа термилсин!
Жаны саулай сыдырырма Ёрюзмекни терисин!

Кёкден къарап, Ёрюзмекни бир талада кёргенди:
– Аха, къалай боллугъунгу бир кёрейим! – дегенди.

Булутланы жыя келип, къар тауладан аудурду,
Кёкню, жерни титиретип, юсюне буз жаудурду.

Буз, тау тенгли тёбе болуп, къойду нартны басдырып,
Чыгъалмады тарпаны да, буз бурчакъланы жырып.

Кёл кенгдире, харх этгенди Фук, буз тёбеге къонуп:
– Жаша энди буз къабынгда, алп Фукдан азат болуп! –

Дегенди да, эр намысын сындыргъанды, эзгенди.
Сатанайны сакъ жюреги ол палахны сезгенди.

Сора нартны нёгерлерин болушлукъгъа ийгенди…
Фук, дерт этип, нартха оюн кёргюзтюрге сюйгенди.

Къына-Сакъал Къызыл Фукга жек мухуру къайтханды,
Къайтханды да, нарт эллеге къаргъшларын айтханды:

– Кёкде булут сылжырамай, таш жандыра, кюн къызсын!
Нарт аягъы басхан жерни къургъакълыкъ къаты къыссын!

Аны кёрюп, нарт тайпаны кёлю сынсын, ууалсын!
Суусап къысып къартны, жашны, макъа кёлден суу алсын!

Сабанлары, жете келип, саргъалып, баш этмесин!
Келинлери, къатынлары бир деп бир жаш этмесин!

Сабанлада бир тиширыу бир гысты да буумасын!
Жылкъылада байталлагъа рахын тай да туумасын!

Алас кёкден кюйген жерге тамчы жауун жаумасын!
Нарт адамы ийнек, байтал, къой, эчки да саумасын! –

Кюзде уллу нарт сабанла баш этмейин къалдыла,
Келинлери, къатынлары жаш этмейин къалдыла.

Оракъ оруп, бир тиширыу бир гысды да буумады,
Жылкълада байталлагъа къотур тай да туумады.

Къуртхаланы, обурланы Сатанай-бийче жыйып:
– Къына-Сакъал Фук къояды борбайыбызны къыйып,

Мадар керек – нартны малы, – дейд, – барады къырылып,
Кёк кырдыкга къой, къауданнга, балчыкъ суугъа таралып.

Эгечлерим, энди тайпа – жангыз бизден умутлу,
Не этебиз болур ючюн чарс[i] кёк жауар булутлу? –

Къулжюрекле Ёрюзмекге шытыларын тёгелле,
Аны кесин, этгенин да ныгъышлада сёгелле:

– Эй, Ёрюзмек, биз аллындан айтхан эдик да санга,
Къой, кюрешме деп, артыбыз къалмаз кибик аманга!

Къына-Сакъал, не десенг да, уллу, кючлю тейриди,
Аны бла кюрешген а акъылсызды, телиди.

Айтчы энди бизге, былай къалай тюрлю жашайыкъ,
Сабийлеге не берейик, кесибиз не ашайыкъ?!

Бу палахха сен къойгъанса къыйынлы башыбызны,
Тапдыр ичер сууубузну, ашар да ашыбызны!

Тюйюл эсе, Къызыл Фукга биягъы табынайыкъ,
Хар сёзюне, хар ишине къалмайын табылайыкъ! –

– Ала'йсыз да, – деди туруп Ёрюзмек ол къауумгъа,
Сизни кибик нёгерлени Тейри берсин жауума!

Ишим барса, кёзбау этип, бек ариула айтасыз,
Абынсам а, сагъыш этмей, ауур ташла атасыз!

Кесим ючюн кюрешгенча, нек къарайсыз бу ишге?
Ашым жетмей, чакъырмадым Къызыл Фукну демлешге?! –

Алай айтып, нарт Ёрюзмек, огъураусуз тургъанды,
Юйге келип, Сатанайгъа амал-оноу соргъанды.

Ол къуртхала гюрен болуп, дауурбасла къакъдыла,
Тизилишип, тюрлю тепсей, тер суулары акъдыла.

Сора, тохтап, солуу ала, чёкдюле да гюренлеп,
Айтдырдыла Ёрюзмекге этери былайды деп:

– Нарт Дорбунда желим гыбыт барды да, келтирсинле,
Хымиккини уланлары гыбытны кёпдюрсюнле.

Нарт Ёрюзмек четенине къонуп хауагъа кетер,
Къызыл Фукну къаласына – экинчи кёкге жетер.

Андан сора не этерин нарт батыр кеси кёрюр,
Къына-Сакъал Фукну башы чартлар да, аман ёлюр.




[i] Чарс – гылгыт, ачыкъ кёрюнмеген, мутхуз.
elbars 23.11.2018 16:28:42
Сообщений: 2237

1 0

КЪЫЗЫЛ ФУКНУАХЫРЫ


Ёрюзмекни желим гыбыт, булутлагъа чыгъарды,
Чыгъарды да, нарт Мияла къалагъа кирип барды.

Къалада уа – сюлесинле. Барын да къырып салды.
Нарт Ёрюзмек эрлай тогъуз тери сыдырып алды.

Сора къолан терилени белине тизди батыр,
Алай тогъуз къара бёрю аллына турду сатыр.

Тургъанлыкъгъа, бир бёрю да Ёрюзмекге чапмады:
Бёрю сютюн ичген батыр жангы къайгъы тапмады.

Кире келип: – Кюнюнг ахшы болсун, Фук ханым, – деди, –
Тейри, санга бек къайнайды сарыуум, къаным! – деди.

Фук элгенип: – Аман кюнлю бол, кёкде да къоймадынг,
Суу ичгенча ичдинг, алай къанымдан а тоймадынг!

Ханлыгъымы, алтынымы, жерими алгъанса сен!
Нарт сийдиги, манга былай, айт, нек къадалгъанса сен?!

– Сыйы уллу, билмеймисе? – къадалгъаным анданды,
Сени кёрмей туралмайма, баям, таза къанданды,

Жюрегингде, санларынгда жюрюген таза къандан.
Къуру къалай къалайыкъ биз сенича эсли хандан.

Мени санга, оноу этип, нарт Тёреси жибергенд,
Сени чексиз къарыуунгу нарт толу билгенд, кёргенд!

Сен кетгенли, жауун жаумай, кюн къылыкъсыз къысханды,
Нарт эллени, айтып-айтмаз уллу палах басханды.

Андан бери бир сабан да жетмейди – баш этмеди,
Бир келин да, бир къатын да – дейди нарт, – жаш этмеди.

Жылкъылада байталлагъа къотур тай да туумайды,
Сабанлада бир тиширыу бир гысты да буумайды. –

Фук тирилип: – Аха, акъыл кирдими башыгъызгъа,
Мен болмасам, жокъ къарарыкъ, нарт къулла, ашыгъызгъа!

Марап, онгсуз заманымда, итле кибик, юресиз,
Ачлыкъ кирип, къыйналсагъыз, мени ханнга кёресиз!

Къарайма да, суусуз къалып, сокъуранып кюесиз,
Да сора мен, жерге къайтып, бийлик этсем сюесиз?! –

– Айхай, – дейди батыр кюле, – кесинг жерге къарачы,
Жан аурутуп халкъгъа, аны жашаууна жарачы! –

Сора, сермеп, терезеден Фукну жерге къаратды,
Къылыч уруп, баш токъмагъын, хобустадай, чартлатды.

Тюшге дери кёкден жерге къызыл къанла жаудула,
Тюшден сора Къаф тауладан боз булутла аудула.

Сора ала, дум къаралып, кёкню алдыла саулай,
Кёк кюкюреп, жауун жауду, къуу къургъакълыкъны жаулай.

Уллу болду насып, къууанч, жер да жашил бет алды:
– Бир бийибиз ёлдю, – делле, – бири уа кёкде къалды.

Нарт Ёрюзмек кёк къалада Фукну къуш къабын табып,
Энип келди, тайпасына, ханны эшигин жабып.

Нарт батырла къууанч тойгъа кёп союмла этдиле,
Ёрюзмекни намысына нарт оюнла этдиле.

Ёрюзмекни сабийликден этген мураты толду.
Ныгъыш къартла оноу этип, тайпагъа башчы болду.

Нарт сабанда, мирзеу-тирлик монг, элпек битер ючюн,
Жылкъылагъа, маллагъа да ашлары жетер ючюн,

Тайпасында жангы адет, ахшы тёре къурады,
Жылдан жылгъа тёртлю къара деу бугъа асырады.

Тотур айда, байрам къурап, къурман этди бугъаны.
Ол – «Къыркъ бугъа». Нартла айтхан аты алайед аны.
Изменено: elbars - 23.11.2018 16:29:15
elbars 24.11.2018 15:19:20
Сообщений: 2237

1 0

НАРТ ЁРЮЗМЕКГЕ МАХТАУ ЖЫР


Уой, Ёрюзмек дегенинг нарт ёзденди,
Кеси да кёп къыйынлыкъгъа тёзгенди!

Гитчеликден ат белинде ёсгенди,
Фукну залим оноуундан безгенди.

Жулдуз ташдан чыкъгъан бир алп балады,
Сабийликден башчылыкъны алады.

Усхуртукну Тейри берген жашыды,
Ма энди уа бир тайпаны башыды!

Уой, Ёрюзмек нарт эллени кюнюдю,
Нартны сакълау аны жаны-тиниди!

Бёрю тону желпегейди, желпегей,
Мыйыгъы да кёрпелейди, кёрпелей!

Къонгур, узун мыйыкълыды, къой кёзлю,
Ётюрюксюз, ол тамам да бир сёзлю!

Къаргъа-къузгъун тилни эрте билгенди,
Нартха эркин жашау болса сюйгенди.

Учхан окъдан кёз къакъмагъан, жуммагъан,
Къарыусузну ёз къатындан къуумагъан.

Душманына тюбеп, артха турмагъан,
Хорлатханны ызындан да урмагъан!

Кёкде учуп баргъан къушдан къанатлы,
Уой, Элия-тейриге да тенг атлы!

Тау башлагъа чыкъса, чыпчыкъ аякълы,
Сёз сёлешсе дайым багъыр жаякълы.

Экеу кенгеш бир заманда къурмагъан,
Нарт тёреден бир жанына турмагъан,

Нарт Ёрюзмек дейбиз жашны атына,
Жау, къоркъгъандан, баралмайды къатына.

Учхан къушха оздурмаз, уой, хорлатмаз,
Шайтанлагъа, жинлеге да алдатмаз!

Хобусталай, баш кесген, уой, баш кесген,
Атхан огъу таш кесген, уой, таш кесген!

Сырпын бла къая эшик ачады,
Къолан аты булутлада учады.

Аны кёрюп, эмегенле къачалла,
Къачабыз деп, къаяланы чачалла!

Нартла ючюн къурч сырпынлай туурады,
Жауну кёрсе аслан кибик урады!

Зорчу Фукну Ёрюзмек башын алды,
Нарт тайпагъа бачама болуп къалды.
elbars 25.11.2018 15:13:04
Сообщений: 2237

1 0

О Н Т Ё Р Т Ю Н Ч Ю К Е С Е Г И

АКЪ-БИЙЧЕ БЛА НАРТ ЁРЮЗМЕК


ФУКНУ ЖАШЛАРЫ ЭТГЕН ТОЙДА


Нарт Ёрюзмек нарт эллени Фукдан азат этгенди,
Аны бла ол нартланы кёллерине жетгенди.

Фукну оспар уланлары тайпада къалгъандыла,
Ёрюзмекни, хыйля бла, жоярдан болгъандыла.

Фук улула Тотур айда той этерге келишип,
Бирлери нартха баргъанды келейим деп сёлешип:

– Нартла башы, уой, Ёрюзмек, биз душманлыкъны къоюп,
Жарашайыкъ, – дегенди ол, сый этип, мал-зат союп.

Тейри, къанлы жаула болуп, не сен, не биз онгмабыз,
Сен да, биз да бир кечени юйде жатып сонгмабыз.

Байрам айда сый этейик, келе кел да сен бизге,
Алгъыш аякъ кётюрейик, кечип бирбирибизге.

Нарт Ёрюзмек: – Болсун алай, – дегенди Жамболатха. –
Къан керексиз тёгюлмесин, ол махтау тюйюл нартха.

Сыйлы айда байрам тойгъа разы болуп барырма,
Ортабызгъа дау кирмезча, келишим да салырма! –

Сый болуучу сыйлы айда Фукну жашлары да той
Этгендиле – сойгъандыла отуз тууар, жюз да къой.

Ашау-ичиу; той къызады, дауурбасла къагъыла,
Къыл къобузла, сырыйнала, сыбызгъыла согъула.

Гюрен туруп, нартла ариу тепсейдиле «Голлуну».
Фук улула къууаналла кёрюп бёрю тонлуну.

Нарт Ёрюзмек, ашай, иче, узун тартып жырлайды,
Душман къауум кеф болурун, къаны къызып, марайды.

Нарт Ёрюзмек бозаларын, марда салып, ичеди,
Танг атханлай, ол ушакъны башхасына кёчеди:

– Эй, уюгъан саныбызны уятайыкъ – турайыкъ.
Къууанч кюнде, адет бла, бир нарт оюн къурайыкъ! –

Чыгъанадан отуз терек, суудан буу тенгли отуз
Таш келтирип, къалатды да, юслеринде тохтаусуз

Нарт Ёрюзмек, къушча уча, терлегени кёл этди,
Тереклени, ташланы да жалан аякъ, кюл этди.

Фукну жашы Генжетайны айылларын кесгенди:
«Кетеме деп, атха мине, нарт тёнгерер! – дегенди, –

Ол заманда барыбыз да нартха бирден чабарбыз,
Атабызны къанын алып, жюрек тынчлыкъ табарбыз».

Нарт Ёрюзмек къоланына, кетейик деп айтханды,
Тон женглери ол кесилген айылланы тутханды.

Атха къонуп, нарт Ёрюзмек сейир оюн этди,
Сора аны жолгъа буруп, ол элине кетди.

Генжетайны туякълары таш, зылды да чачдыла.
Фук улула: – Уой, ёлтюред! – деп ташагъа къачдыла.


ЁРЮЗМЕК ШАЙТАН ТОЙДА


Быжмылдыкъда[i] ат патрапа эте, жорта кетеди,
Кече туман къарангыда Мал-Хуштугъа жетеди.

Генжетайы бара эди саулай жолгъа берилип,
Нарт Ёрюзмек тохтагъанды, кенгде отла кёрюнюп.

«Мен былайда адам жашап билмей эдим», – дегенди.
Ол аланы кимликлерин билирге уа сюйгенди.

Ёрюзмекни къолан аты, сюймей ары барыргъа,
Бармайыкъ деп билдирирге кюрешенди батыргъа.

– Ай, аман а! – Къамчи тийип, сызылгъанды къоланы.
Кёз къакъгъынчы жетдиргенди от жарыкъгъа ол аны:

«Уой, къорагъыз не уа, шайтан жыйын кёреме была!». –
Шайтанла уа нартны кёрюп, гузабагъа къалдыла.

– Уой, жууукъ бол, нарт Ёрюзмек, бу ариу тоюбузгъа, –
Деди гяпчи[ii], – угъай демек, кёзюнг къарагъан къызгъа. –

Ёрюзмекни мыйыкълары – кёрпелей, уой, кёрпелей,
Ёрюзмекни бёрю тону желпегей, уой, желпегей.

– Юсюнгдеги желпегейни тешип, кери атсанг а,
Ол айтыучу жырларынгдан бирин бизге айтсанг а!

Къонакъ этип, сени алма сыйынгы да берирбиз,
Усхуртукну нарт жигитин ариу, сыйлы кёрюрбюз!

Душманлагъа санап, батыр, юсюбюзге чапмазса,
Тюйюл эсе, бирибизни сен былайда тапмазса!

Къайсы ариу къызыбызны сайласанг да, берейик,
Нарт батырын шайтанлагъа киеу болуп кёрейик.

Нарт Ёрюзмек, юсюнгдегин бир жанына ташлачы,
Ариуладан бирин тутуп, тоюбюзну башлачы!

– Эй, тонуму къайсы биринг не хатасын кёргенди? –
Деп, Ёрюзмек, бёрю тонун тешмей, тойгъа киргенди.

Эки ариу нарт батырны аллына келгендиле,
Нарт тойчуну, уста тепсеп, хорларгъа сюйгендиле.

Бурулгъанда, тон этеги тиеди шайтанлагъа.
Ол а тюз шибля кибикди ол къабышман[iii] жанлагъа.

Нарт Ёрюзмек шайтанланы тойларында ойнайды,
Келинликге бир ариуну – къобузчуну сайлайды.

– Айхай-айхай, сайлагъанынг сенид, анга разыбыз,
Къызыбызны нарт юйюнге ашырыргъа хазырбыз!

Ол, Ёрюзмек, Сатанайгъа ахшы нёгер боллукъду,
Нарт батыры, юйюнг жигит уланладан толлукъду!

– Алай эсе, къалыныгъыз неди, айтсагъыз эди,
Соза турмай, аны берип къояр эдим мен, – деди.

– Айтырыбыз-сурарыбыз тамам юч баш болады,
Нарт Ёрюзмек, биринчиси миннген атынг къоланды.

Экинчиси башынгдагъы ол чукуйбаш алтынды,
Ючюнчюсю ол белингде, ётгюр, жютю затынгды.

– Эй, досларым, къалыныгъыз уллу тюйюл, кёреме,
Туталсагъыз, сизни болсун, атны сизге береме.

Такъыямда, кёремисиз, Тейри-Ханны къачы бар,
Сизден анга ким тиялса, – дейди, – ол чынты тулпар!

Гяпчи: – Келишдик, – дегенди. – Жаным да, юйюм да токъ,
Жарсыгъаным – юйдегими жангыз сабийи да жокъ.

Алай, сормай Сатанайгъа, мен бир иш да этмейме,
Этсем а, – дейд нарт батыры, – муратыма жетмейме.

Бусагъатдан элге барып, Сатанайгъа айтайым,
Алып аны разылыгъын, мычый турмай, къайтайым.

– Сен бир белги къоя кетсенг иги эди, – дедиле.
Нарт къылычын узатханлай, узакъ къачхан эдиле.

Ёрюзмег а шайтанлагъа ичинден кюле эди:
Да алагъа темир душман болгъанын биле эди.


[i] Быжмылдыкъ – кирши, шулпу, морось.
[ii] Гяпчи – тойда-сыйда къужур кийимли оюнчу, шут.
[iii] Къабышман – сууукъгъа тёзюмсюз.
Изменено: elbars - 25.11.2018 15:13:37
elbars 26.11.2018 14:39:19
Сообщений: 2237

1 0

САТАНАЙ-БИЙЧЕНИ ХЫЙЛАСЫ


Нарт Ёрюзмек юйдегиси Сатанайгъа келгенди:
– Бери бир чыкъ, кире турур заманым жокъ, – дегенди. –

Кесинг мени болумуму, тураса билип, кёрюп,
Айтчы энди, мен чирчиксиз къалай кетейим ёлюп? –

Сатанайгъа болгъан ишни айтып бергенд ойлашмай,
Юйдегиси оноууна бой салгъанды, даулашмай.

Билгичлиги бар Сатанай аны эрттеден билгенд:
– Кече узун, юйге кир да бир кесек солу, – дегенд. –

Айланаса, жюрюйсе сен, кечеги атлы болуп,
Бетинг-къутунг кетип, арып, аман сагъатлы болуп? –

Нарт Ёрюзмек киргенди да, бийче боза салгъанды,
Ашатханды, сора батыр къаты жукълап къалгъанды.

Нарт Ёрюзмек уяннганда, тура эди тюш болуп.
Сатанайгъа урушханды, ол сюймеген иш болуп:

– Нек алдадынг мени былай, мен ётюрюкчю болдум,
Ай обур а, мен, хатангдан, къаллай ариудан къалдым!

Ал да сюйген затларынгы, ёз юйюнге кет, – деди, –
Санга ышанып тургъанма мен а, ай медет! – деди.

Сатанай а: – Алай эсе, айтханынгы этейим,
Сенсе, – дегенд, – оноу этген, ёз юйюме кетейим.

Кишисине жууап этген тиширыу насып кёрмез,
Ёмюрюнде арбазына хошлукъ, берекет кирмез.

Угъай деме, нарт Ёрюзмек, энтда бирчик къыйнайым:
Тенглеринги жыяйым да, биягъы бир сыйлайым.

Жыйылсынла тёредеча, разылыкъ да берсинле,
Мен разымы, бийим, аны тенглеринг да кёрсюнле.

Олтурайыкъ кёлкъалдысыз, дамлы ашла ашайыкъ,
Андан сора, ариу халда, айырылып жашайыкъ. –

Эки кюнден, сый этгенди, ариу Сатанай-бийче.
Олтургъанды нарт жыйыны аш ашай, чагъыр иче.

Тенглерине бийче былай айтып тилеген эди:
– Ёрюзмекни кеф этигиз, ичирип, – деген эди.

Ёрюзмекни шуёхлары аны бек эсиртдиле,
Сора эркин ат чанагъа, салдыла да кетдиле.

Кенг ёзенде бир жумушакъ учхалап бара чана,
Сууукъсурап уяннганды, керилгенди бачама.

Бола тургъан халны кёрюп ол сейир этгенди бек:
– Къайры элтип бараса, эй?! – деп соргъанды Ёрюзмек.

– Сюйгенинги ал да кет деп тюнене, кёлюнг къалып,
Айтхан эдинг да, барама бек сюйгеними алып, –

Дегенди да, ышаргъанды Ёрюзмекге Сатанай:
– Къайт ызынга, – дегенди нарт анга, уялып, къарай. –

Терс болгъанма, кеч, – дегенди, – ариу Сатанай-бийчем.
Жюрегинги къыйнасам а, энди кесиме кечмем.



САТАНАЙ-БИЙЧЕ БЛА ЖАШ СОСУРУКЪ


Нарт Ёрюзмек Фукну кёкде хорлагъанда,
Нарт юсюнден ол хан алай къорагъанда,

Къызыл Фукдан онюч улан къалгъан эди,
Сур Жампараз сёзюн къысха салгън эди:

– Атабызны къанын алмай, кюн жокъ бизге,
Нарт Ёрюзмек кюлед, къарап кёзюбюзге! –

Къайытмырза, Батмырза да къыл чайнайла,
Экиси да Жампаразча, бек къайнайла.

Жамболат да – кичилери – жан алыргъа
Бек сюеди, Ёрюзмекден къан алыргъа.

Бир атадан, бир анадан туугъандыла,
Нарт тайпагъа хата эте тургъандыла.

Сер Шырданны жер тюбюнде тапхан – шайтан,
Батыраз а туугъан эди хангошадан.

Сосурукъну, Бойран бийче атып кетгенед,
Ючюсюн да, Бойран бийче ёксюз этгенед.

Фук улула ючюсюн да сюймейдиле,
Ючюсюн да юйлерине иймейдиле.

Сосурукъну кёргенд бирде ай Сатанай
Ач жашчыкъгъа баппу бере, соргъанд былай:

– Юсюнг-башынг хузум, жашчыкъ, ананг санга
Къарай болмаз, айып болсун дегин анга!

– Созук бла состар ташдан туугъанма мен,
Акъ-бийчеге ёге болуп тургъанма мен.

Бийче мени бир жукъгъа да санамайды,
Не ашыма, не юсюме къарамайды.

Фукну уллу жашларына игиди бек,
Манга жетген – къуру табакъ, зыккыл келек. –

Алай бла Сосурукъну билгенди да,
Ёксюзчюкню юйге алып келгенди да,

Анга баллы, жаулу хантла ашатханды,
Юсюн-башын бай сабийге ушатханды:

– Сосурукъчукъ, мени жашым болсанг эди,
Ёшюнюмю сен аузунга салсанг эди,

Ийнан, санга татлы ана болур эдим,
Бир ауукъгъа мен жашырып турур эдим

Манга бала болгъанынгы хар кимден да.
Келгенлейин тур сен манга хар кюнден да. –

Сосурукъчукъ Сатанайгъа терк-терк келе,
Айланмайды энди бир да ачдан ёле.
elbars 27.11.2018 17:06:32
Сообщений: 2237

1 0

ЁРЮЗМЕК БЛА СОСУРУКЪ


Кюнден-кюннге сур жашланы кёллери бек сыналла.
Ёрюзмекни, хыйла табып, хорлаяллыкъ суналла.

Оспарланы барысын да сур Жампараз жыйгъанды,
Жютю къарап, къаты сурап, ол ырбынга тыйгъанды:

– Нарт Ёрюзмек атабызны тюз къойнуча сойгъанды!
Къаныбыздан, мюлкюбюзден, къабан кибик тойгъанды!

Зауукъ этип жашап тургъан къалабызны ойгъанды!
Бизни къауум анга сейир тёзюп, кечип къойгъанды!

Ёрюзмекни алай кьойсакъ, сора бардан жокълабыз,
Эрле тюйюл, жол жанында къатхан эшек бокълабыз.

– Да айт сора биле эсенг, ийматын юйюрейик,
Къабан башын къыйпап, аны биз жерге кийирейик!

Къарыу бла Ёрюзмекге эталмабыз жукъ да биз,
Хыйла болсун аны бла демлешибиз, дертибиз, –

Дегенди да, ачыу-чочуу этгенди Къайытмырза. –
Керти да биз эл бедишик боллукъбуз, былай барса!

– Кёп кечени, жукъу этмей, сагъышлагъа батханма,
Бюгече уа бир аламат амал-мадар тапханма, –

Деп, Жампараз ышаргъанды, – ол алайсыз къабылмаз!
Бир уллу той этейик да, – ким жойгъаны табылмаз!

Халкъ эсирсе, Ёрюзмекге уулу сыра берирбиз,
Къабан кибик тёнгересе, кер агъачха керирбиз. –

Ала къала тийресине союм малла жыялла,
Эгечибиз эрге барад, деген хапар жаялла.

Союмлары – эки жюз къой, жюз да багъылгъан бугъа.
Ёрюзмег а кёрюнмейди, кетмеген эсе уугъа.

Ансыз той-сый этерге уа унамайдыла жашла:
– Ёрюзмек чекде турады, тоюнгу ансыз башла, –

Деп айтдыргъанд Жампаразгъа Сатанай келген къартдан.
Ол бек уста биле эди не излегенлерин нартдан.

Фук улула Ёрюзмекге сен бар, мен бар болалла,
Ахырлары даулашлагъа, дауурлагъа къалалла.

Сосуругъ а дауурланы къарап кёрюп турады:
– Ёрюзмекге барсам, сиз не берирсиз? – деп сорады:

– Союмланы какаларын, жыйып санга берирбиз,
Ол аламат бозабыздан сау гоппан да бёлюрбюз!

– Сёзюгюзню ашасгъаз, элге хапар жаярма,
Ёрюзмекден сыгъасыз деп, бетигизни жоярма! –

Дегенди да, къыллебутчукъ, садакъчыгъын да алып,
Бир ыйыкъдан чекге жетгенд, ач болуп, арып, талып.

Излей кетип, суу бойнунда бир тёбеге келгенди,
Ол тёбе уа – тёбе тюйюл, нарт Ёрюзмек дегенди.

Конгур, къалын мыйыкълары бутакълача кёрюне,
Олтураед нарт батыры, битген кибик жерине.

Къолунда да деу чонкуру, бёрю тону желпегей,
Чонкуруну уллулугъу базыкъ чынар тереклей,

Къалын къырпакъ этип аны деу, мазаллы тёбеси,
Желпегейни тюбюнде уа – жылтырагъан кюбеси.

Теке къалкъыу эте тура эди, ташха олтуруп,
Къая кибик кёкюрегин душаман жерлеге буруп.

Бир заманда ташха садакъ чанчылгъанды сызгъырып,
Нарт Ёрюзмек тартып бери алалмагъанд, сыгъынып.

Тёгерекге къарагъанд да, бир жашчыкъны эслегенд,
Сейир эте сыфатына: «Не къужурду бу» – дегенд.

Жашны къылле бутчукълары – эки хораз аякълай,
Тёппесинде къызыл-ала кикириги – таракълай.

– Нарт Ёрюзмек, сени тойгъа чакъыра келгенме мен,
Бачамагъа айтып кел деп ашыргъанд мани ийген.

Тойларына сюйген барыр, сюймеген къалыр юйде,
Нарт Ёрюзмек, ол той озмаз, мен билип, ариу кюйде. –

Айтырыгъын айтып жашчыкъ, яра къача киргенди,
Нарт Ёрюзмек ачыууна тыйгъысыз жол бергенди:

– Ай, сиз, – дегенд, – аман урлукъ, биринг къалмай билмечи!
Бу сабийден сора манга жокъму болду келечи?! –

Нарт ызындан деу чонкурун сызып-быргъап ийгенди,
Чонкур, барып, ол жашыкъны бутларына тийгенди.

Тийигенди да, ауур чонкур эки сынып къалгъанды,
Нарт Ёрюзмек-батыр анга бютюн сейир болгъанды.
elbars 28.11.2018 17:43:45
Сообщений: 2237

1 0

КЪАНЛЫ СЫЙДА


Нарт Ёрюзмек, юйге келип, тюбегенд Сатанайгъа:
– Бир къыллебут келген эди чакъыра уллу тойгъа.

– Уллу тойну Къызыл Фукну уланлары этелле,
Ала сени бек эрттеден марайдыла, кютелле.

Дертчилени башчылары – уллу жашы Жампараз.
Алай санга тойда-сыйда кёрюнмейин жарамаз.

Барсанг, санга кёзбау этип, бек ёрге ётдюрюрле,
Эсирсенг а, уулу боза ичирип, ёлтюрюрле.

Алай сен а, тёрге ётмей, чиргилеге[i] къонарса,
Ашай-иче, тойда халгъа, сен, сагъайып, къарарса.

Сора ол жез сыбызгъыны сен тон тюбюнге букъдур,
Бозаларын, ичген кибик эте, ары къуй да тур. –

Сатанайны хар сёзюн да тюйюмчекча тюйгенди,
Бёрю тонну тюбюнден а ол кюбесин кийгенди.

Жолда бара, нарт кёргенди ол кикирикбашчыкъны:
– Мин атыма! – дегенди да, миндиргенди жашчыкъны.

Алай атны, нек эсе да, баралмады аягъы.
Хоразбашчыкъ тюшгенлей а, жортду, учду биягъы.

Нарт жашчыкъны алай ауур болуп, къоландан да бек
Чапханына сейир эте бара эди Ёрюзмек.

Жашчыкъ кюйюп къалмасын деп тохтатханды къоланны.
Алай аз да жогъед талыр халы сейир уланны.

– Келчи, садакъ атышайыкъ! – дегенди жашчыкъ, жарып.
Нарт Ёрюзмек: – Хорлатырса, къой, – дегенди ышарып.

– Айып тюйюл сени кибик нарт батыргъа хорлатхан! –
Нарт татрханды кючсадагъын: – Ма былайды, – деп, – атхан!

Темир жашчыкъ терк окъуна къасмакъ садагъын тартханд.
Нарт Ёрюзмек, бара-бара, садагъын алда тапханд.

Табылмады жашчыкъны уа атхан огъу-садагъы.
Нарт Ёрюзмек, кюле-кюле, айтды жашчыкъгъа дагъы:

– Эй, балачыкъ, сен ызынга айланыб а чабарменг,
Садагъынгы ол атышхан жерибизде табарменг!

– Ой, къой, бир бош садакъ ючюн бир киши къайта турмаз.
Энди садакъ табылса да, тас болса да къайгъырмаз.

Хапар айта, Жампаразны арбазына келелле,
Бир садакъны эшик башы ташха батып кёрелле.

Кеси кючюн сынамагъан болмады бир пелиуан.
– Мени огъум ушайды да! – деп, тартып алды улан.

Ол экиси той-сый баргъан таш къалагъа кирдиле,
Андагъыла Ёрюзмекге намыс, хурмет бердиле.

Унамады нарт Ёрюзмек, ёрге, тёрге ётерге,
Ол олтурду, къаугъа чыкъса, тири къымылдар жерге.

Уллу сыйгъа Ачы Тилли Шырдан да келген эди,
Жампаразны Ёрюзмекге этерин билген эди.

Ичгикъуюкъ[ii] Бараз уллу гоппан бла киргенди,
Кючден-бутдан элтип, аны Жампаразгъа бергенди.

Алгъыш айтып, бал бозаны тёгерек иедиле,
Къызгъан шишни сугъуп, кёмюк этдирип ичедиле.

Нарт Ёрюзмек сакъ тартса да, жокъ бозаны хатасы,
Биширгенни махтайдыла: – Ой, устала устасы!

Олтургъанла бир бугъаны этин ашап бошайла,
Иги къызып, уой, нарт жырла айтып-тартып башлайла.

Нарт Ёрюзмек: – Ичип турмай, садакъ да атышайыкъ,
Кенг арбазда, – дейди, – эрлик оюннга къатышайыкъ!

Сора, эрме деген чыгъып, дейд, илишан атханды,
Темир чыпыннга жаланда нартны огъу батханды.

Аны огъун бир киши да чыгъаралмай къалгъанды,
Ол биягъы жашчыкъ чыгъып, окъну тартып алгъанды.

– Сынайыкъ сырпынланы да, – дегенди да Ёрюзмек,
Болат шишни туурагъанды – кёкден тюшген ёр юзмек.

Бир киши да кесалмады, экинчи шишни, уруп,
Нарт аны да эки этди, къурч сырпынын суууруп.

Сора ала тоханада сый къангагъа къайтдыла,
Уой, ичдиле, ашадыла, эр жырла да айтдыла.

Жампараз: – Эрлик аякъды бу, бачамабыз алсын,
Жигитлени жигитиди, – деди, – нарт алгъыш айтсын! –

Ичкикъуюкъ Бараз боза гоппан алып киргенди,
Киргенди да, къоркъа-къоркъа, Ёрюзмекге бергенди.

Ол бозаны эшекмия[iii] бла биширген эди,
Жилян, чаян[iv] уу да къошуп ол алай берген эди.

Алгъыш айтып нарт, бозасын къампайтхан кибик этгенд,
Сыбызгъысы бла баргъан боза тюбюн жибитгенд.

Къайытмырза: – Нарт эсиргенд: ол тюбюне сиеди,
Ёлтюрюрге заман жетди, – деп къылчха тиеди.

Къарындашла Ёрюзмекни жояргъа тебредиле,
Ала нартны жукъ сезмеген сунуп тура эдиле.

Алай аны сырпынындан барысы да къоркъалла,
Аны алыр умут этип, нартха былай соралла:

– Нарт Ёрюзмек, сырпынынга, уой, аман кёз тиймесин,
Тийдиргенни Тейри кеси онгдурмасын, сюймесин!

Анга жетген сырпын жерде болмагъанын билебиз,
Бир чыгъарчы, кёрлюгюбюз келип, бирден ёлебиз.

Ёрюзмег а: – Угъай, сырпын бошуна чыгъып къалмаз,
Фук улула, чыкъса уа, - дейд, - азланы башын алмаз!

– Охо, – дейди Къайытмырза, – хата этме, тилейбиз,
Не болса да, сырпынынга къараргъа бек излейбиз. –

Нарт Ёрюзмек къурч къылычын кюмюш къындан суурду,
Аны жютю, жылтырауукъ аузун алагъа бурду.

Сейир этип, Къайытмырза нартха былай соргъанды:
– Муну аузу алайында кез не ючюн болгъанды?

– Къызыл Фукну башы, ма бу сырпын жетип, кетгенди,
Ургъанымда, аузу болат азыууна жетгенди.

Жетгенинде, сырпынымы ма ол тиш этгенди кез,
Нарт Дебетден сора аны энди киши тюзетмез.

– Къолубузгъа бир бер, анга бир къарайыкъ, – дедиле.
Къылыч къолгъа тюшсе, нартны бирден урлукъ эдиле.

– Эр кишиге сауутунгу бер деп къалай айтасыз?! –
Алп Ёрюзмек ачыуланды, – Нартда болмай къайдасыз?! –

– Ой, кеч бизни, нарт Ёрюзмек. – Былай атхан – Жампараз, –
Кёресе да, боза татып, кеф болгъанбыз, – дейди, – мас. –

Эй, Баразны чакъырыгъыз! – дейди халны сууутуп,
Шырт-шырт эте Бараз жетед, боза гоппанны тутуп.

– Бу аякъны, сыйын кёрюп, биз Шырданнга берейик,
Сыйыбызгъа, тоюбузгъа не айтырын кёрейик! –

Ачы Тилли, гоппан бла от жагъагъа келгенди:
– Ит кючюкле арасына къама тишли киргенди.

Къама тишли кючюкледен, – дейди, – къачыучу болсун!
Ит кючюкле, аны къуууп, жетип, къабыучу болсун!

Къама тишли жанны къама тиши бек къайырылсын,
Къама тишли кючюкледен арталлы айырылсын! –

Ёрюзмег а: – Эй, биягъы отда келек кийгенсе,
Къарайма да, мында мени ёлюрюмю сюйгенсе! –

Деп Ёрюзмек, эшиклени гам бегитип къойгъанды,
Къайнай тургъан деу къазанны юслерине къуйгъанды.

Къайнар шорпа тёгюлгенд да, юйню тылпыу алгъанды,
Алайчыкъда бир къаууму къопмаз кибик болгъанды.

Нарт Ёрюзмек ёлтюргенди Къызыл Фукну юч жашын,
Ачы Тилли, ожакъ бла къачханды, алып башын.

Юч жашы уа ол кезиуде той арбазда болгъанды,
Ёрюзмекни сырпынындан сау ма алай къалгъанды.

Ёрюзмег а тюз белине дери къаннга батханды,
Сосурукъчукъ, аны билип, кесин юйге атханды.

Жаш Сосурукъ, чаба келип къала эшикни ургъанд,
Аны бир бош къанга кибик ол бияры учургъанд.

Ёрюзмекни тоханадан, алып, суугъа элтгенди,
Юсюн башын ариу жуууп, къандан таза этгенди.

Миннгенди да къоланына, жаш ат бла чабышып,
Тенг баргъанды. Ёрюзмег а – сырпынына жабышып,

Сагъыш эте эди: «Муну мен ёлтюрюп къоймасам,
Ёсюп, жетип, бир деу батыр болгъунчу, уий, жоймасам,

Артда саулай нарт халкъына уллу къаугъа салмазмы,
Къызыл Фукча, башыбызгъа палах болуп къалмазмы?». –

Сагъыш эте, арсар бола, нарт юйге бара эди…
Къарагъанда, темир жашчыкъ тас болуп тура эди.


[i] Чирги – жюн тёшек.
[ii] Ичгикъуюкъ – ичги къуюучу шапа.
[iii] Эшекмия – уулу ханс.
[iv] Чаян – уулу къурт-къумурсха, скорпион.
Изменено: elbars - 28.11.2018 17:44:15
elbars 29.11.2018 17:00:09
Сообщений: 2237

1 0

ЁРЮЗМЕКНИ ЮЙЮРЮ


Нарт Ёрюзмек юйге кирип, Сатанай-бийче анга:
– Къалай болдунг? – деп соргъанды атхылыкъ пелиуаннга.

– Къой-къой, болуп не боллугъем: къырдым Фук улуланы,
Сора кёрдюм къан ауузлу боллукъ бир сейир жанны.

– Къарындашынг болса очукъ, сюермединг сен аны –
Состар ташдан туугъан кючлю темир санлы баланы?

– Угъай, – дейди, – хата-палах болурун сюймез санга,
Бир игилик неда хайыр болса да тёзмез анга.

– Жашынг болса уа? – дегенди Ёрюзмекге Сатанай.
– Уой, жаратхан Уллу Тейри кёргеед бизни алай!

– Нарт Ёрюзмек, алай эсе, ол уланчыкъ балангды,
Къартлыгъынгда тепмез, таймаз, таяныр да къалангды.

Нарт Ёрюзмек: – Къайдады ол?! – деп соргъанды, къууанчлы.
Жабыу артындан чыкъгъанды темир кикирик чачлы.

Тёредеча, ариу бийче анга ёшюн салгъанды,
Сора жашчыкъ Сатанайгъа улан болуп къалгъанды.

Къарт Асеней хоншуладан омакъ бешик алдырды,
Жашны анга жангы туугъан сабийнича салдырды.

Ариу бийче балалыгъын бешигине бёлейди,
Бешик жырчыкъ айта, анга игиликле тилейди:

– Бёлляу, бёлляу, сени алтын бешигинге бёлейим,
Татлы балам, ариу балам, сенден алгъа ёлейим.

Ой, балачыкъ, бир огъурлу, бир халал улан болгъун,
Нарт Элине бир насыпха туугъан батыр жан болгъун.

Сосуругъум ат белинде бир тамаша болады,
Маралланы, журланы да тутуп саугъан балады.

Къамачыгъын силдегенлей, эмен бутакъ юздюред,
Тутуп, жегип, доммайлагъа мадул[i] жерле сюрдюред.

Сосуругъум – нарт балачыкъ, аслан бла ойнайды,
Бёрюлени къуууп жетип, тереклеге байлайды.

Сосурукъчукъ къоркъакълагъа ат башындан кюледи,
Жортууулдан нарт элине жылкъы сюрюп келеди! –

Нарт жигитле сау юч кюнню жашха сыйла къурдула,
Жырлап, тепсеп, сыра тартып, буу эт ашап турдула.

Андан сора тёртюсю да бир юйде жашадыла,
Ашларын да бир ашлаудан, къууанып, ашадыла.

Заман бара, нарт Ёрюзмек жортууулгъа тебреди:
– Биз бир-эки айдан алгъа хазна къайталмакъ, – деди. –

Къайтып келе, суу бойнунда ат солутайкъ делле,
Айрыкамда бир жашчыкъны кеси жангыз эслелле.

Жаясында садагъы да хазыр болуп учаргъа,
Уллу жыйын кёргенликге, кюрешмеди къачаргъа.

Батыразед ол жашчыгъ а – Къызыл Фукну уланы.
Акъ-бийче къыстап ийгенед Инжи-Къаладан аны.

Нарт Ёрюзмек суугъа кирди, бир зат тюшюп эсине:
Мурат этди тулпарчыкъны алыргъа биргесине.

Ол узатды къолун тулпар жашчыкъгъа, ётюп суудан,
Ёрюзмекни къолу чыкъды ол балада къарыудан.

Сейир этип, нарт Ёрюзмек къолун салды жерине,
Сора дорбун жашчыкъны да келтирди юйлерине.

Заман бара, Сатанайны ауурлугъу болгъанды,
Бир ауукъдан Ёрюзмекге бир уланчыкъ туугъанды.

Къууанчлары, дейди, жюрек къапларына сыйынмай,
Алгъыш эте келе эди нарт адамы, тыйылмай.

Нарт билгичи Сибилчи деп атады да атына,
Кеси къарап турду аны керегине-затына.

Ызындан а заманында энтда бир жашчыкъ тууду,
Бюрче атап атчыгъына, аузун Тохана жууду.

Сатанай а: – Бир къызчыкъ да бер, – деди, этип тилек…
Нарт Ёрюзмек къызчыгъына къууанды бютюн да бек.

– Жети кёкню жарыкъ этген, айбат этген жулдузум,
Нарт Элине къууат берген, дунья багъасы къызым! –

Эркелете эди аны алай айтып Асеней,
Ёрюзмек да, Сатанай да насыплы жашау тилей.

– Сабийликден ёксюз эдим, мен ёксюзлюкден талдым,
Насып келип, беш сабийни атасы болуп къалдым! –

Деп къууана эди нартла бачамасы Ёрюзмек.
Къалыучуду дейле толуп кёлюнгден этген тилек.

Бир юйюрде беш бала да, ариу халлы ёсдюле,
Ёрюзмекни, Сатанайны къайгъыларын кесдиле.



ФУКНУ УЛАНЛАРЫ БЛА НАРТ СОСУРУКЪ


Къызыл Фукну асманда Ёрюзмек жойгъанды,
Усхуртукну элине ол башчы болгъанды.

Къызыл Фукну бийчесин нарт элден къуугъанды,
Акъ-бийче Ёрюзмекге тиш къысып тургъанды.

Къызыл Фукну жашларын Ёрюзмек туурайды,
Сау къалгъан уланларын хомухлукъ хорлайды.

Къырс-Къалагъа ючюсю къутулуп келелле,
Киргинчи болгъанларын бек уста билелле.

Акъ-бийчени жашлары жетиге жетелле,
Ёхтемледиле ала, залимлик этелле.

Акъ-бийчени жашлары таш-агъач ашайла,
Дайым тагъылып тургъан итлеге ушайла.

Жюреклери аланы кёмюрден къаралла,
Акъ-бийчеге оноугъа жыйылып баралла:

– Ёрюзмекни жоймасакъ, ёлюрге керекбиз,
Айтчы бизге, анабыз, нетерге керекбиз?

Нарт Ёрюзмек эрттеден мардадан озады,
Кесине тохтамайын ол къабыр къазады.

Фукну юч жашын жойду, бир тюкге санамай,
Айтчы, не этейик биз, бошуна къайнамай! –

Бийчени кёзлеринден шибляла учалла,
Оноулары жашлагъа дерт жолун ачалла:

– Акъылым да жеринде, мадарым да барды,
Алай шёндю дуньябыз бир такъырды, тарды.

Нартдан кёп хата кёрюп, тул, башсыз къалгъанма,
Фук ёлгенли бир кесек сагъыракъ болгъанма.

Дерт жетдирмей къояргъа жарамаз сунама,
Жоюлуп къалырсыз деп, мен анга къоркъама.

Фукну юч да уланын сыйларгъа барырсыз,
Сыйлай-сыйлай, алагъа айыпла салырсыз.

Алай тёзюп турмазла, жерлеринден тепмей,
Ёрюзмекни юйюне бир хата да этмей.

Жылкъыларын сюрюрле, башха зат эталмай,
Нарт аскерни минерге бир аты да къалмай.

Темир-Капу[ii] шахарны ханы бек онглуду,
Аны кючлю аскери нартладан уллуду.

Аны билсе, къууанып, нартлагъа чабар да,
Ёрюзмек ол урушда къара жер къабар да,

Къаныбызны алырбыз, кишиге эслетмей,
Умутларым толурла, кесибиз жукъ этмей! –

Фукну юч уланына бек иги къарайла,
Тапханларын ашатып, ичирип, сыйлайла.

Бийчени уланлары фитнала билелле,
Кеф болгъан кибик этип, хапаргъа кирелле.

Фукну юч уланына ачыкъдан кюлелле,
Къозута, уланланы чимдирге сюелле:

– Атагъызны айтсагъыз, Тейри эди дейсиз,
Нартлагъа тишигизни узакъдан билейсиз.

Тейрилени жашларын ким къоркъуп кёргенди,
Алагъа Тейри кеси кюч-къарыу бергенди! –

Фукну юч да уланын, кезиулеп, эгейле,
Жатаргъа кете ала: – Хомухласыз! – дейле.

Жашланы ичлеринде бек тепген бириди,
Олду араларында бек жигит, тири да:

– Къагъа, чимдий кетдиле, ол бизге пайдады,
Кишилик деген бизде, сорайым, къайдады?

Бош туруудан хайыр жокъ, барыргъа керекбиз,
Нартладан къаныбызны алыргъа керекбиз.

Болушлукъ келгинчи, биз атланып кетермек,
Нартлагъа къолдан келген хатала этермек?! –

– Кетейик жортууулгъа танг атдырмай! – дейле,
Тейриледен жоллары болурун тилейле.

Ариу чубар атлагъа секирип минелле,
Чек Тёбени башындан бир жылкъы кёрелле.

Эй, къушлача, къычырып, тёбеден саркъалла,
Терк жетип, жылкъычысын аяусуз къыркъалла.

Къолан атланы сюрюп, хаман къууаналла,
Бир киши ызларындан жетмезлик суналла.

Бир заманда Сосурукъ жылкъыгъа келгенди,
Ол, болгъан ишни кёрюп, ачыудан ёлгенди.

Темир бети къаралып, жыйынны къууады,
Чек Тёбеден, лячинлей, ол учуп ауады.

Юч жашны да ызындан, боранлай, жетеди,
Чырт селейимей баргъанын, ол алгъа ётеди:

– Ишигиз оюнмуду, не аман жумушму,
Эй, сайлагъыз кесигиз – атышмы, тутушму?

– Къыллебут, тутушхандан атаргъа устабыз,
Сен аманны бусагъат, жиликлей, жутабыз!

Суу бойнунда состардан, къойчудан туугъанса,
Кесинги былай батыр, айтчы, нек суннганса?!

– Нек суннганымы баям этейим мычымай,
Кёрейим кеталсагъыз, бир аман ачымай! -

Олсагъатдан атышыу сермешни ачалла,
Садакъ окъла хауада, сызгъырып, учалла.

Ючюсюн да Сосурукъ алайда къаплайды,
Ёлюклерин, келтирип, атлагъа таплайды.

Чычхансырт алашасы жылкъыны сюреди,
Сосурукъ-батыр къайтып, юйюне киреди.

– Не болгъанды? – деп, аны Сатанай тыяды,
Нарт уланы сорууун жууапсыз къояды:

Жылкъы бош бир затчыкъдан ма алай юркеди,
Бир юрксе уа, ким билед, къалайгъа кетеди.

Жылкъыны сюрюп жетип, къайтарып келеме,
Берчи, бар эсе, бир аш, – дейд, – ачдан ёлеме.





[i] Мадул – сюрюлмеген жер, целина.
[ii] Темир-Къапу – Дербент шахар.
elbars 30.11.2018 15:15:57
Сообщений: 2237

1 0

О Н Б Е Ш И Н Ч И К Е С Е Г И

АСКЕР БАШЧЫ САТАНАЙ


АКЪ-БИЙЧЕ НАРТЛАГЪА КЪАЙТАДЫ


Акъ-бийчени уланлары къонакъларын къырдырып,
Жаныйдыла Ёрюзмекни, дёрденлерин турдуруп:

– Биз, – жетеулен, жети батыр, ишни алай билебиз,
Ай да озмай, бирер атха, сауутланып, минебиз,

Узакълада таугъа чыгъып, кенг тюзге энебиз,
Аллыбызгъа жылкъы сюрюп, Къырс-Къалагъа келебиз,

Жанларындан тойгъан бирле, бизге ёшюн уралла,
Башчыкълары къазыкълагъа чанчылышып туралла.

Къызыл Фукну он уланын Ёрюзмек батыр жойду,
Ючюсюн а уллу тюзде жашы Сосурукъ сойду.

Къарайбыз да, арабызда къалмаз уруш ачылмай,
Тели башы, ол жюзюнчю бош къазыкъгъа чанчылмай! –

Аналары жашларына сабыр жауап береди:
– Кимни къалай боллугъун, – дейд, – Тейри кеси кёреди.

Ёрюзмекни кючюн, хамлы[i] жерин дурус билирге,
Керек эди тайпасына эркин барып келирге. –

Къырс-Къаладан къанлы бийче Ёрюзмекге тюберге
Келгенди да, жолукъгъанды ётюрюкле тизерге:

– Турмушуму кёресе да, жан аурут деп келгенме,
Мен, кесингча, кёп къыйынлыкъ, кёп артыкълыкъ кёргенме.

Эркин эт да, жашларымы къайтарайым элинге,
Болгъан болду, кетди, озду, жукъ кемесин кёлюнге.

Не десенг да, уланларым Алауганны – урлугъу,
Бек келеди хар бирини нарт элинде турлугъу. –

Нарт Ёрюзмек, Акъ-бийчеге чырт да бюсюремеди,
Алай а, ол тул къатыннга: «Бийче, угъай!» – демеди.

Акъ-бийче да, жашлары да, Къырс-Къаладан кетелле,
Инжи-Къала тийресинде ариу элге жетелле.

Сора бийче жашларына: – Тынгылагъыз сёзюме,
Тынгылагъыз, ангылагъыз, – дейди, – къарап кёзюме.

Бу нарт элни жашаууна жарашыгъыз биягъы,
Тиймез сизге Ёрюзмекни ташдан ауур таягъы.

Сиз жашагъыз нартла бла дауур-даулаш болмайын,
Заман келир, къалмаз ахшы умутубуз толмайын!


ДЕБЕТ ЭТГЕН НАРТ КЪЫЛЫЧ


Эмегенле нартла бла кюреше,
Уллу заран этер ючюн эрише,

Таудан келген сууланы тыя элле,
Нарт эллени жашауун къыя элле.

Нарт батырла урушалла тохтаусуз,
Жигитликде къырылалла санаусуз,

Артыкълыкъны, залимликни унамай,
Кеслерине тенг кишини санамай.

Жигитликден кем болмагъан алп нартла,
Тюплеринде, къурч темирча, нарт атла,

Нарт боюннга зулмулукъ, аркъан болуп,
Сермешелле нартла эрликден толуп,

Солуу жетмей, къыйнаса да эрлени,
Замансызлай жууукъ эте кёрлени.

Эл ныгъышда къартла сагъыш этелле,
Ахырында бу акъылгъа жетелле:

– Жигит нартла Минги таугъа чабсынла,
Нарт атабыз нарт Дебетни табсынла.

Узунлугъу Басхан таргъа тенг болгъан,
Кенглиги уа чана жолдан кенг болгъан,

Болат къылыч ишлетигиз атагъа,
Къалмаз ючюн энтда быллай хатагъа. –

Танг атдырмай, жашла жолгъа чыкъдыла,
Нарт Дебетге тюберге ашыкъдыла.

Ат солутмай ала ыйыкъ бардыла,
Бир ингирде атларын къантардыла[ii],

Ат солута, къургъакъ ауузландыла,
Жамчылагъа чулгъанып, таяндыла.

Узакъ жолдан арыгъандыла атла,
Кёп кечени солуу алмагъан нартла.

Тулпар атла пырхылдап отлайдыла,
Батыр нартла хурулдап жукълайдыла.

Эрттенбла жолларына кетелле,
Излей барып, бир дорбуннга жетелле.

Ол дорбунда бир деу нартны кёрелле,
Кёрелле да, анга салам берелле.

Къарагъанда, билеклери – темирден,
Акъ тишлери – къая ташла кемирген.

Кёкюреги къысыр къаяча аны,
Отдан исси – къан тамырында къаны.

Бойну, эмен тюккюч кибик, тёгерек,
Иш юсюнде нарт Дебет тириди бек.

Нарт атаны он бармагъы турчдан да
Къаты – харра жауда къатхан къурчданды.

Бармакъланы къыйырлары уа – сары,
Ала нартны жассы жез тырнакълары.

Кёрюклери, боранлатып, кёмюрню
Шыхыр эте, жана тургъан темирни,

Отдан алып, тобугъуна салады,
Жумдуругъу къурч салтасы болады.

Алтын Дебет саулай ишге берилип,
Урса темир, эркин-эркин керилип,

Жулдузлача, сурх жилтинле учалла,
Тауушундан эмегенле къачалла.

Нарт темирчи, кюкюрете кёрюкню,
Ишлеп, шишлеп беред хар бир керекни.

Усталыгъы къарыуун да озады,
Къурч къылычны, ол жилянча созады.

Сора дорбун гюрбежиден чыгъады,
Къылыч аузун тенгиз суугъа сугъады,

Таракъ таула башы бла узалып,
Саулай Къара тенгизни тылпыу алып.

Болат темир тенгиз сууда къатады,
Аллай къылыч къаягъа да батады.

Нарт жашладан Дебет арлакъ тургъанды,
Тау башында къая жухну ургъанды.

Къая жухну къылыч кесип ётгенди,
Харранычы, башы тайып кетгенди.

– Ма бу къылыч нартлагъа болсун саугъа,
Шибля жашнап, элия болсун жаугъа! –

Деп, сабын да къаплан башха ушатды,
Къурч сауутну къонакълагъа узатды:

– Уой, ёмюрюнг узакъ болсун, машалла! –
Алай айтып, жумушларын бошалла. –

Дебет этген нарт къылыч къолубузда,
Энди душман бир турсун жолубузда!


[i] Хамлы – чий, хората, къарыусуз.
[ii] Къантарыу – атны иерин, ауузлугъун алыу.
Изменено: elbars - 30.11.2018 15:16:27
elbars 01.12.2018 19:52:40
Сообщений: 2237

1 0

АСКЕР БАШЧЫ САТАНАЙ


Нартны, дейди, къанлы жауу Акъ-бийче, тажал бийче
Жукъ сездирмей жашай эди нартлагъа ажал биче.

Ёрюзмекни хазыр эди аждагъанча,[i] жутаргъа,
Ушап къала эди атын эшитгенлей суусаргъа.

Акътереклей, ариу эди Акъ-бийчени сюеги,
Кир ниетден толу эди къан къайнагъан жюреги.

Темир-Капу ханнга эки жашын ийген эди ол,
Битеу Нартны тюп этсин деп, къаш-баш тюйген эди ол.

Уллу хан а тоханада таянып солуй эди,
Желсиретме[ii] бла ариу къыз чибин къоруй эди.

Баш ёзюрю тохнагъа, изми алып, киргенди,
Жюйюсханнга, баш уруп ол, къысха хапар бергенди:

– Уо сыйлы хан, эки ийрен[iii] атлы сени сурайла,
Хан бери бир къарасаед деп аллынга къарайла.

Экиси да чырайлыла, ариу кюмюш кюбели,
Кёрген адам элгенирча, бирча аслан тёбели!

Хан, ашыкъмай, сакълатды да, босагъадан къарады,
– Не жюрюйсюз, ахшы жашла? – деди, сорду-сурады.

– Бизни бери, санга ийген анабызды – Акъ-бийче,
Нартла бизни бек къыйнайла, бий къаныбызны иче.

Жаман халкъны жер юсюнден къоратсанг, санга – байлыкъ:
Мал, харакет кёпдю анда, – бизге – тынчлыкъ, къолайлыкъ.

Кетер эди къарты, жашы жесирликге сатылып,
Сен а – къаныбызны алып, сау дуньягъа айтылып!

Бусагъатда нартны иши доюн тюйюл, аламат,
Нарт элледе къалмагъанды нал урулгъан бир да ат.

Къарыусузду Ёрюзмекни шёндю урушур кючю,
Эллеринде жокъду къылыч, къалкъан этген темирчи. –

Алай айтып, экиси да ызларына кетдиле,
Нартха дертли оспар ханны ала разы этдиле.

Ол кезиуде нарт Ёрюзмек чекде эди сау бир ай.
Чекде жюрюй, кёп къады да, къайгъы этди Сатанай.

Аналыгъы анга берген жек кюзгючюкню алды,
Сора бийче, дууа окъуп, аны аллына салды.

Кёрдю Темир-Къапу ханны уруш къайгъы этгенин,
Ол ауара болду, билмей нарт къалайда экенин.

Къарай кетип, Ёрюзмекни ауур жаралы кёрдю,
Жол юйретип:– Алып кел, – деп бир уланны жиберди.

Бийче кеси къайры чапсын, неге жетишсин кеси?
Нарт батырла – жортууулда, жаралы, дейд, иеси.

Дебет этген Нарт къылычны болмай ойнатыр киши,
Сатанайны бек къыйнайды бой салыуну бедиши.

Ол биледи къылыч, гида, садакъ азлыкъ этерин,
Жортуулгъа кетгенледен жардам артдан жетерин.

Жая баула – ат сингирден, окъ учла – отлукъ ташдан,
Доммакъ окъла азлыкъ этип, бийче жарсымайд бошдан.

Ёрюзмекге, хансла жыйып, ол дарман-дары этди,
Жыйын бла нарт Дебетге, атын жортдуруп, жетди:

– Бир минг болат къылыч, минг да гида керекди бизге,
Жыйырма минг темир окъ да, – деди, – аскерибизге.

Садакъланы учларын а сен жилян ууда къатдыр,
Алтын Дебет, сен аланы бизге болжалсыз тапдыр! –

Дебет айтды: – Уой, келиним, жокъду хапарым уудан.
Эрттенликге къутулурса, сауут-саба жарсыудан.

– Алай эсе уу излерге къула тюзге чабайым,
Жыланлыда кереклиси чакълы бирни табайым! –

Къула тюзде хансла жыйып, жипи кёлге ашыкъды,
Тутуп уулу жилянланы, ол чин аякъгъа сыкъды.

Дебет жилян уудан жагъып, сауутланы къатдырды,
Нартланы да болушдуруп, тангын алай атдырды.

Нарт Дебетге разы болуп, сауут жыйып, къайтдыла.
Жигитлеге аскер кийим терк тикдиле къатынла.

Нарт аскери хазыр болду жау аскерге тюберге,
Душман кесин сакълатмады, кирди тоноу этерге.

Сатанай былай айтады Ёрюзмекге-саусузгъа:
– Нарт аскерни мен элтеме, сен ышан кёклю къызгъа! –

Алай айтып, уруш кийим кийди Сатанай-бийче,
Атаргъа да къоймай тангны, жаугъа тебреди кече.

Нарт аскерни эм аллында, ариу жарашып атха,
Сатанай-бийче барады жау кирмез ючюн Нартха.

Чаба-жорта, нарт жигитле, Хазна суугъа жетдиле,
Суу бойнунда ат солутуп, ашагъан да этиле.

Аргъын[iv] сууда салгъан элле алчадакъла[v] чеклерин,
Солуу алып, къазауатха бегитдиле кеслерин.

Кюн чыкъды да, уллу ханны деу аскери кёрюндю,
Гидалары, къалкъанлары жылтырай эрттен кюнде.

Алларында эмегенле, тот кёзлерин жандырып,
Тёгерекни эрши, аман ийислеге алдырып,

Бирер узун сыйыртхычха[vi] къысыр ташла къапдырып,
Келе элле, ургъанларын барыр кибик къатдырып.

Сыртларында – ташдан толу тууар тулукъ жюклери,
Жерге дери жете узун кир, къызылдым тюклери.

Эмегенле нарт аскерге таш жауун жаудурдула,
Нарт аскерден бир къауумун алайда аудурдула.

Нартла садакъ атадыла, жетдиралмай окъларын,
Артха турмай болмадыла, душман алып онгларын.

Сатанай-бийче айтады: – Бир тогъай аскер къалсын,
Къалгъаныгъыз Хазна сууну ол жанында орналсын. –

Сора бийче аскерине хыйла буйрукъ буюрду,
Жюз къазаннга эт асдырып, кючлю уула къуйдурду.

Къазанлагъа сары кукурт, кёрдеуюк, андыз, кундуш[vii],
Къошуп, аскер ыхтырылды,[viii] хыйлагъа эте уруш.

Уруш эте нарт тогъайы, ёхчеге къачды артха,
Сора бегип сюелдиле, жау кирмез ючюн Нартха.

Эмегенле къайнай тургъан къазанланы тапдыла,
Бир бирине ал бермейин, хахайлашып, чапдыла.

Ашалла да, тентек болуп, гаммешлеча ёкюрюп,
Башладыла бир бирлерин уруп, тюйюп, ёлтюрюп.

Жуттайланып, шорпа ичген эмегенле къырылып,
Аны кёрген жау аскери башлады ыхдырылып.

Андан ары урушургъа базмайын, келиширге,
Сатанайгъа келечиле келдиле – сёлеширге.

Алай аскер башчы бийче жарашыргъа унамай,
Жау аскерни ортасына кирип, къырды аямай.

Сатанайны элияча жашнай эди сырпыны,
Жау аскери тёзалмады, нартла согъуша хыны.

Суу бойнуна ыхтырдыла нарт жашла къуууп жетип,
Сауутларын атханланы алдыла жесир этип.

Арбалары тоноуладан, сауутладан да толуп,
Нарт аскери хорлам бла къайтды, махтаулу болуп.

Андан сора Сатанайны намысы андан да бек
Уллу болду Нарт Элинде, ауруп къалып Ёрюзмек.


[i] Аждагъан – сарыуек.
[ii] Желсиретме – аяз къакъдырыучу, опахало.
[iii] Ийрен - саргъылдым-мор, къаралдым-мор, жюрюшлю ат, игреневый конь.
[iv] Аргъын – Аргун суу.
[v] Алчадакъ – алда баргъан аскер бёлек, авангард.
[vi] Сыйыртхыч – таш быргъагъан аскер сауут.
[vii] Кёрдеуюк, андыз, кундуш – уулу хансла.
[viii] Ыхтырылыу – артха туру.
Изменено: elbars - 01.12.2018 19:53:14
elbars 02.12.2018 16:12:14
Сообщений: 2237

1 0

ЖОРТУУУЛДАН КЪАЙТЫУ

Къарачыгъыз нарт эллеге узакъдан,
Толупдула барысы да къонакъдан.

Сабийле да орамлада чабышып,
«Текени»[i] да мюйюзюне жабышып.

Кёремисиз, уллу къууум къууанчла
Сакълайдыла бизни, зауукъ жубанчла.

Нарт Ёрюзмек сакълайд бизни кёрюрге,
Ашыгъайыкъ анга хапар берирге.

Хей, аланла, жортууулдан келебиз,
Жолукъгъаннга къысха салам беребиз.

Сёлеширге жуууаш сёзле билебиз,
Жол узуну жыр айтабыз, кюлебиз.

Атын, тартып, сыйырмайбыз игиден,
Душманны уа агъызбыз тюеден.

Кече болса, къая ранда жатабыз,
Кёкге тутуп, садакъ окъла атабыз.

От этебиз, кёкден жулдуз тюшюрюп,
Доммай этле ашайбыз биз биширип.

Биз суусапха бугъей суула ичебиз,
Ач болсагъ а, эки къабып кетебиз.

Атларыбыз къанат битгеннге ушап,
Жюрюшюбюз, мамукъ кибик, жумушакъ.

Керек болса, ат солутмай, жортабыз,
Биз бёрк сызып, садакъ атып, тутабыз.

Атларыбыз талхурунсуз[ii] ашайла,
Эркелетсек, лячинлеге ушайла.

Жоргъалашып, желни озуп баралла,
Тёрткюнлюкню жангыз кюнге салалла.

Болушалла къыйын сагъатда бизге,
Ахшы акъыл салалла эсибизге.

Къоркъмайбыз биз тюберик къыйынлыкъдан,
Уллу Тейри бизге берген ылыкъдан.

Жолубуздан гъауел[iii] жел да тыялмаз,
Сермешледе санларыбыз къыйналмаз.

Чабырыбыз – сарыуек териледен,
Къылычыбыз сайлама темирледен.

Нартлабыз да, Сары Аркъадан аугъан
Кийиклени, къойланы кибик, саугъан,

Нёгерликни эр жюрекде жюрютген,
Къарыусузгъа къардашлыкъ, дослукъ этген.

Мал кютерге, жер сюрюрге жарайбыз,
Уруш этсек, билек кючге къарайбыз.

Дунья малын тюк тенгли да кёрмейбиз,
Хомухлагъа соруп салам бермейбиз.

Къарыусузну малын нартла къапмайла,
Элге жууукъ ашыгъышлы чапмайла.

Жортууулдан талаурсуз къайтмайла,
Таматасыз хапарларын айтмайла.


[i] «Теке» – чюйре тонлу, кийизден этилген теке башлы, кийиз къамчили, той-оюнну бютюн жарыкъ этген ойюнчу.
[ii] Талхурун – бичен муру.
[iii] Гъауел – жел кюн жаугъан къар.
Изменено: elbars - 02.12.2018 16:13:00
elbars 03.12.2018 17:05:29
Сообщений: 2237

1 0

СОСУРУКЪ ТЮП ДУНЬДА

Нарт Ёрюзмек тюзелалмай, Сатанай дарман излей,
Кёп айланды Тейри-Ханнга баш уруп, амал тилей.

Ахырында айтды: – Нартла, этген дарманларым – жюз.
Ёрюзмекге Акъ-бийчени хыйнысы жетгенд сёзсюз.

Бек ауруйду бачамабыз, кюрешдим эталмай жукъ.
Энди, нартла, бир затчыкъды батыргъа болушрукъ.

Ётюп таудан, тенгизден да, барды бир агъач тала,
Ол талада барды бийик, акъ мермерден бир къала.

Ол къалада бир ариу къыз кеси жангыз жашайды.
Огъурсузду къазауатчы, тюз шиблягъа ушайды.

Аны алтын гулласында жети чабакъ жюзеди, –
Дейд, – биширип ашагъанны аурууларын кесди.

Ол жумушну ким эталса, аны энчи кёрюрме,
Саугъасына алтын-кюмюш кюбюрюмю берирме.

– Ким да нек барады, анам, – деди, Сосурукъ туруп.
Нарт юйге къайта да турмай, чыгъышха кетди уруп.

Акъ-бийчени эки жашы, саугъа къоллу болургъа
Тебредиле, атларын да къоймай жолда солургъа.

Сосурукъну ат туягъы ташдан жилтин чагъады,
Ол орманны жыра барып, кенг талагъа чыгъады.

Анда батыр алтынжалкъа жылкъыланы кёргенди,
Жылкъычыгъа нек келгенин хапар этип бергенди.

Ол жылкъычы: – Келчи, жашым, санга бир ат берейим,
Мындан ары жолунгу да юйретип жибрейим. –

Къарт жылкъычы айтады да, жашла бир тай туталла. –
Бу къанатлы ат боллукъду! – деп, къууанып айталла.

Жабагъылы жары тайны Сосурукъ тарт-соз этди,
Нарт тайчыкъны жаратмады: сыртына къамчи жетди.

Тёзе келип, алан тилде: – Бош ураса, сен эрлик
Этсенг, – дейди тай, – этерме ышангылы нёгрлик!

Нарт Сосурукъ, сейир этип: – Ант этеме мен эрлик
Этерге, – дегенди, – тайчыкъ, эт да дайым нёгерлик!

Жабагъылы жары тайгъа минип, атланнганды ол,
Бир кесекден аны къалын орманнга элтгенди жол.

Орманда уа нарт Сосуруркъ бир кишиге тюбегенд:
– Атам ауруп, дарман излей айланама мен, – дегенд.

Къарасакъал сабыр киши нарт Сосурукъну махтай,
Ашатханды, ичиргенди, сора сёлешгенд былай:

– Бу сен кёрген тийреледе юч къарындаш болабыз, –
Бир бирибизден кюнлюк узакълыкъда турабыз.

Бек кичибиз къазауатчы къызгъа жууукъ жашайды.
Тынгысызлыкъ сынагъанлай, ол чал болуп бошайды.

Ол къыз, жатып бир тынчайса, сау бир ыйыкъ жукълайды,
Уяннганлай, аллай бир да тёгерекни жокълайды.

Сен къалагъа эшик бла кирме – терезесин ач.
Жукълап тургъан кезиуюнде бир чабакъчыкъ ал да къач.

Унутмайын, къошдан-къошха ат алыша барырса,
Алайсыз а, нарт Сосурукъ, бир палахха къалырса.

Акъ къаладан терк къачарса, биягъы ат алыша,
Жетсе, сен да хорламазса ол жилянны, салыша.

Нарт эсенг да сакъ бол, жигит, къыз кёплени жойгъанды,
Ызларындан суху жетип, эки этип къойгъанды. –

Нарт Сосурукъ ол кишини хар айтханын этгенди,
Эки къошдан ётюп батыр Акъ къалагъа жетгенди.

Атын тагъып, нарт къалагъа терезе бла киргенд,
Пил сюекли ундурукъда жукълагъан къызны кёргенд.

Ариу эди саны, бети жарый эди кюн кибик,
Юсюн жапхан алтын чачы, дейд, таралгъан жюн кибик.

Гуллада уа жети чабакъ жылтырайды, ойнайды.
Къызны чачын нарт Сосурукъ ундурукъгъа байлайды.

Чабакъчыкъны урлагъаны ючюн бети уялды.
Атха мине тебрегенлей, алтынчач къыз уянады.

Бир кесекден тереклени бюге, боран жетеди:
– Итден туугъан, алай тохта! – деп къыз таууш этеди.

Ат алыша, жары тайгъа жетеди да къачады,
Къызны аты биягъынлай боран желлей учады.

– Айтханынгы этер кибик, – дейди нарт, – келди заман!
Хайда, маржа! Жетдиресе, эй, жабагъылы аман! –

Жабагъылы тай а: – Батыр, къоркъма, жалкъама жабыш.
Кёргюзтейик къызгъа къалай болгъанын аякъ алыш! –

Ол къыз тайны къуйругъундан тутаргъа узалгъанлай,
Тайчыкъ учуп кетди кёкге, бир женгил къанатлылай.

Тогъуз таудан аууп тайчыкъ бир талагъа киргенди,
Акъ-бийчени солуп жатхан къырс жашларын кёргенди.

Жашла хапар соралла да, нарт айтады этгенин,
Къазауатчы залим къыздан чабакъ алып кетгенин.

Ала, батыр жукълагъанлай, къуш-мушлагъа ётелле,
Дарман элтип баргъан нартны жояр оноу этелле:

– Баштакъ туугъан таш урлугъу бетибизни жояды,
Алтын-кюмюш толу кюбюр саугъасыз да къояды! –

Жукълап тургъан Сосурукъну жер тешикге атдыла,
Кёл кенгдире, нарт батыргъа масхара жыр айтдыла.

Алып келип, чабакъчыкъны Сатанайгъа бердиле,
Акъ-бийчени улалнларын нартда сыйлы кёрдюле.

Фукну омакъ мекямларын бош этелле алагъа,
Уллу тойла, сыйла къурап, ашыралла къалагъа.

Нарт Ёрюзмек къайтышса да, сагъышланып турады:
– Къайда къалгъан болур жашым? – деп, бийчеге сорады. –

Юч ай озду, юйге къайтыр заманы уа болгъанед. –
Сатанай а, ырыс этип, таш-зат салмай тургъанед.
Изменено: elbars - 03.12.2018 17:07:48
elbars 03.12.2018 17:06:20
Сообщений: 2237

1 0

Ол таш салды: – О Хан-Тейри, баламы зарланма, – дей.
Жиляп къалды бу дуньяда болмагъанын кёргенлей…

Сосуругъ а жер тешикге кетип, ташлагъа тие,
Бара эди уллу темир санлары къанла сие.

Жерге тийип, кючден-бутдан кесин ёрге сюейди,
Сабийлерин алып келген бир къатыннга тюбейди:

– Эй, эгечим, баш дуньягъа мындан жол-зат къайдады? –
Сосурукъгъа жаны ауруп, къатын былай айтады:

– Хар кюн сайын, ма алайтын эки къочхар озады,
Кёремисе ол сызгъаны, – деп ол къолун созады. –

Къочхарланы акъды бири, бирси – къурум къарады,
Экисини арасында уллу тюйюш барады.

Акъ къочхарны мюйюзюнден, шашмай, сермеп алырса,
Силдеп ийсе, жер башына чартлап чыгъып къалырса.

Жангылсанг а, къара къочхар мындан да терен атар,
Тюп дуньядан чыгъар кибик табылмаз хазна мадар. –

Эки къая къагъышханча, эки къочхар жетеди,
Нарт Сосурукъ чабалгъаны къадар чабып кетеди.

Акъ къочхарны мюйюзюнден тутама деп къараны
Тутады да, тюп дуньягъа быргъап иед ол аны.

Бир заманда нарт Сосурукъ ауур тийгенди жерге,
Кёп тургъанды эс жыялмай, сюелялмайын ёрге.

Сора бир эл къыйырында ол бир гытыгъа киргенд,
Юй иеси эки къызлы къатыннга салам бергенд:

– Къонагъыбыз, аш этерем, къуру болмаса гёген,
Бийлегенди, ой, суу башын тогъуз башлы эмеген.

Сууну тыйып, элибизге ол тамчы да жибермейд,
Адамладан бир-экисин ашамаса, суу бермейд.

Батыр жашла эмегенни ёлтюрюрге баралла,
Алай анга татлы къабын болалла да къалалла.

– Алай эсе, – дейд Сосурукъ, – сегиз топпан эт да сен,
Бир садакъ да, бир сырпын да келтир, бийге жет да сен.

Андан ары боллугъун а Уллу Тейри кёргюзтюр!
– Къайры да мен нек барама, майна алайда кюбюр.

Алп жашымы сауутларын, къор болуп да берейим,
Жангызымы жойгъанды ол, жан алыуун кёрейим! –

Къылкъайракъгъа билегенди сырпынны батыр улан,
Имбашына тиздиргенди сегиз да кийиз топпан.

Садакъларын гепханагъа салып, хазыр болгъанды,
Тюзюнлейин суу башына – эмегеннге баргъанды.

Аны кёрген деу эмеген тамашагъа къалады:
– Къара-къара, тогъуз башлы адамдамы болады?! –

Сосурукъну къоркъутургъа, ол къобады гюрюлдеп:
– Эй, атышмы, эй, тутушму?! Сайла, адам, хайда! – деп.

– Адет бла, – дейди батыр, – биз атышхан этейик!
Садакъланы таууссагъ а, биз тутушха ётейик! –

Нарт Сосурукъ, эмегенни марап къызыл кёзлерин,
Бирем-бирем ёчюргенди, тунчукъдура сёзлерин.

Эмеген а, башла сунуп, марагъанд топпанланы,
Ахырында нарт сёлешеген башын къыйпагъанд аны.

Къая кибик оюлгъанды сора мондай эмеген.
Нарт сууну эркин этгенди шахарлагъа, эллеге.

Инжилген халкъ, разы болуп, нартха махтау салады:
– Хан бол бизге, батыр улан! – деп, бек къаты болады. –

Некях этип берирбиз биз эм ариу къызыбызны,
Къору, сакъла жаланда сен насып жулдузубузну. –

Нарт Сосурукъ унамады бий да, бай да болургъа:
– Ишим алайд – жокъ амалым тоханада солургъа.

Бар алтындан, бар кюмюшден мен халкъымы сайлайма,
Мындан къалай чыгъайым деп, жалан аны ойлайма. –

Нарт батырны элде бир къарт деу терекге элтеди:
– Бу терекде хар жыл сайын бир къуш бала этеди.

Бир саруек тюзелгенд да, балаларын ашайды,
Ол энтда да юч-тёрт бала чыгъаргъаннга ушайды.

Къуш эрттенли уугъа кетгенд, уясына мин да бар,
Балаларын къоруялсанг, ол жумушунга жарар. –

Нарт Сосурукъ деу терекге эрляй ёрлеп кетгенди,
Арып-талып, кюн ортагъа къуш уягъа жетгенди.

Бир заманда къызыу болуп, кырдык жанып башлайды,
Нарт Сосурукъ демлеширге хазырланып башлайды.

Сызгъа бла, отла къуса, бир сарыуек энеди,
От солууу ташланы да къара кёмюр этеди.

Балачыкъла, таууш этип, къычыра тёгерекге,
Бир кесекден деу саруек, илиннгенди терекге.

Жукъ да сезмей деу саруек тырнакълайды, ёрлейди.
Батыр аны бойнун марап къылыч бла сермейди.

Сарыуекни къычырыгъы тауну эки жарады,
Кёмюк эте, исси къаны, къайнар суулай барады.

Аны кёрген къуш балала къууаналла уланнга:
– Батыр жигит, чыкъ уягъа! – деп тилейдиле анга.

Олсагъатдан кюн къаралып, шулпу этип башлайды,
Нарт Сосурукъ: – Тейри, ана къуш келгеннге ушайды, –

Дегенлейин, къуш балала: – Анабыз келеди, хау.
Батыр, къанат тюбюбюзге букъмасанг, къалмазса сау.

Анабыз жете келир да, сени хатачы сунар,
Хатачы сунса уа, батыр, бир да арсарсыз жутар.

Бу сен кёрген шулпу тюйюл, анабыз келед жиляй,
Эки къанат ауанасы къаралта кюнню былай.

Жилягъаны – ол сарыуек бизни ашагъан болур
Дегенденди; бир кесекни къанат тюбюбюзде тур.
elbars 03.12.2018 17:06:54
Сообщений: 2237

1 0

Кёп да бармай, ахырзаман жел жетип, улуп, уруп,
Гебен тенгли ташланы да башлагъанды учуруп.

Къара агъач, – ол да хансча, бюгюлгенди, ийилген.
Сунар эдинг Жел Анасы жел урчугъун ийирген.

Сосурукъну къабып къояр деп къоркъалла балала,
Сосурукъну ёрге алып, букъдурадыла ала.

Къуш сау кёрюп балаларын, къуаннганды да кемсиз:
– Мен балала чыгъаргъанлы сау къалгъан жалан да – сиз!

Сарыуекни ким ёлтюрдю, бир кёргюзтчюгюз аны?! –
Дегенлейин, къуш балала чыгъаралла уланны. –

Къуш, къууанып, Сосурукъну къанат тюбюне къысханд,
Ол батырны жутханды да, чырмаусуз артха къусханд.

Батыр анга уллу къарыу къошулгъанын сезгенди:
– Айтчы энди, не ахшылыкъ этейим мен? – дегенди. –

Айт, уялма, жигит санга бек разыды жюрегим!
– Жер башына чыгъаралсанг, олду, – дейди, – керегим. –

Къуш айтханды: – Чыгъарырма, сен тогъуз гаммеш сойдур,
Этин, къанын эки уллу доммай гыбытха къуйдур.

Учуп бара, мен «къаркъ» десем, гаммеш этден берирсе,
«Къуркъ» десем а, жигит, манга къан уртлата келирсе. –

Сосурукъну хар айтханын тынгылы этгенди эл.
Сора къуш къанат къакъгъанды, биягъы жетгенди жел.

Деу тешикни ичи бла уча бара, къуш талад,
Энди жетдик дер кезиуге эт да, къан да бошалад.

«Къаркъ» да дейди, «къуркъ» да дейди, жаш анга къапдырмай жукъ.
Сора къуш энип тебрейди, – ой, не этсин Сосурукъ?!

Бут шаугютюн, эрляй, кесип, терк береди нарт къушха,
Ууучу бла бир къан да, ичиреди нарт къушха.

Сора къуш къарыу тапханды ачлыгъына чыдаргъа,
Къыйналса да, тюп дуньядан жер башына чыгъаргъа.

Къуш батыргъа: – Арт къабынынг артыкъ татлы эди, – дейд.
Атлап кёрчю, батыр улан, бир къарайым, – деп тилейд.

Нарт Сосурукъ, ахсай-ахсай, кючден-бутдан атлайды,
Ол къуш этин, къанын къусуп, жарасына жалгъайды.

Жулдузтамгъа деу къуш: – Хайда, сау къал, батыр! – деп кетед.
Олсагъатдан жары тайы алайгъа, кишнеп, жетед.

Ол чычхансырт эсли аты, билдиред тансыкъыгъын,
Къууаннгандан, унутады нарт сынагъан ылыгъын.

Атха минип нарт Сосурукъ элге-журтха тебрейди,
Эл къыйырда жырлай-жиляй тургъан жашха тюбейди.

– Эй, кёп болсун, жаш сюрюучю, къойдан хайыр кёрюрча!
– Ой, сау болгъун, къартлыгъынгда къазауатда ёлюрча!

– Кесинг жангыз сюрюу кюте, бир жырлайса, бир – жиляй,
Ангылатчы энди манга: нек этесе сен быай?

– Элибизде Сосурукъ деп бир батыр нарт болгъанды,
Атасына дарман излей кетип, къайтмай къалгъанды.

Бу ингирде нарт жигитни эл къайгъы ашын этед,
Анда мени кибиклеге лёкъум, аякъ да жетед.

Татлы лёкъум ашарма деп, къууангандан жырлайма,
Жилягъан а, къалай батыр тас болду деп жиляйма.

Нарт а анга: – Жарсыма, – дейд, – сау эсе да, ким билед,
Тюзлюк бла жашагъаннга Тейриден насып келед. –

Сора батыр барып къалгъанд ёз да къайгъы ашына.
Аны кёрюп, чабышханды халкъ пелиуан жашына.

– Ай, хомух а, сен анангы къайгъыргъанын билесе,
Жабагъылы тайгъа минип, къайда туруп келесе? –

Дейд Ёрюзмек, жашын къаты къыса кёкюрегине.
Ариу Сатанай бийче да – таралгъан жюрегине.

– Акъ-бийчени уланлары келтирген чабакъ этден
Къапханымлай, сау болгъанма, мен къайтханма ёлетден.

– Уой, атабыз, – дейд Сосурукъ, – менме чабакъны тапхан,
Аны санга жетдирирге бу жары тайда чапхан. –

Нарт Сосурукъ ишин айтып, тенглери къарс уралла.
Акъ-бийчени уланлары: «Ётюрюк!» – деп туралла.

Даулашланы-дауурланы Сатанай-бийче тыяд,
Ишни тюзюн билир ючюн, ол элни саулай жыяд.

Ючюсюн да, гюрен тургъан нарт халкъны ортасына,
Олтуртады; терс тюберча, дейд, этген хатасына,

Хар бирини аллына да салып жауурун къалакъ,
Тутдурады къолларына биришер жая, садакъ.

Сора, кёкге айландырып, жашла садакъ аталла,
Бир кесекден юч садакъ да ызларына къайталла.

Сосурукъну огъу, къайтып, жауурурннга чанчылад,
Эки огъ а, эки жашны чат арасындан чыгъад.

Ачы Тилли ёлюклени Къырс-Къалагъа элтеди,
Акъ-бийче уа, жиляй турмай, бир ачы кюй этеди:

– Жиляр эдим, – дейди, алай къарыуум тауусулду,
Кёре келген палахладан жаным таш кибик болду.

Мен да Акъ-бийче тюйюлме сени, Сатанай-бийче,
Къанчыкъныча сынсытмсам, харам къанынгы иче!

Нарт Ёрюзмек! Тохап бир тур, сен жалдат да! Санынгы
Мен жыртып-жыртып ашарма, сууурурма жанынгы!
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный