1. Форум
  2. Бёлюмле
    Тематические разделы
  3. Ана тилде
    Ana tilde

Н А Р Т И Я

Н А Р Т И Я

elbars 22.09.2018 18:01:16
Сообщений: 2275

1 0

АЛ СЁЗ
(Окъумай къоймагъыз)
Бисмилляхир-рахмани-рахим!
Буруннгу халкъланы мифлери, баям да, адам улуну бек сыйлы маданият хазналарыдыла, тин кюбюрлеринде минг тюрлю жылтырагъан-жаннган накъут-налмас ташлары. Жерде жашагъан хар халкъ да эркин, мамыр, монг жашаугъа термиле-итине, кёллеринде айтхылыкъ батырла, акъылман бачамала, къудретли тейриле туудуруп, аланы юслеринден кёп жигитлик таурухла, айтыула, жырла къурагъанды. Тюрк халкъланы да бардыла аллай айтыулары. Ала дунья мифлени алтын тоханасында кесмлерине сыйлы жерле алгъандыла, даражалары алай уллуду да. Сёз ючюн, къыргъыз халкъ къурагъан «Манас» дуньяда эм уллу эпос болуп къалмай, аланы эм айтхылыкъларындандады. Ол эпосладан бири уа – деменгили алан (къарачай-малкъар) «Нартла».
Миф деген неди? Ол – буруннгу адамны дунья къурулушундан, къурамындан ангыламы, анга кёз къарамы. Мифле, алф батырла, тейрилени оноуларында, халкъларын душманладан къоруй, алагъа жарыкъ умут, жангы жашау бере, къаллай жигитлик этгенлеринден бек бурунгу кёлден айтыуду – аууз адабият. Аланы хайырындан биз буруннгу адамланы жашау турмушларындан, жашагъан жерлеринден, адет-тёрелеринден, алгъыннгы къыралларындан хапар билебиз. Тарихден да. Бир бир алимлени жазгъанларындан, эпосда айтылгъан ишле тюзге ушайдыла. Кертиси да алай болур: тарих алимлени кёбюсю, айтханларына бир тюрлю бир шагъатлыкъ келтирмей, келтиргенлери да тутхучсуз болуп, ётюрюк болуп, узакъ ёмюрледе ётюп кетген айтхылыкъ тарих болумланы ёз халкъларына даража этерге ёчдюле. Мифле аны ючюн де бек магъаналыдыла.
Былайда сёз нарт эпосну юсюнден барады да, аны тамыры да бек теренден тым алгъанын айтыргъа керекбиз. Ол дуньягъа белгили эпосладан узакъ жол къыдырмагъан эсе, кем жол а арытмагъанды. Алайды да, нарт эпос кёп ёмюрлени ичинде айный, жашау бла бирге тюрлене, узакъ дуньяладан бизге алай жетгенди. Ол дуньяны жаратылыуундан башлап, алф нартланы, адам улуну къанлы жаулары – эмегенле, сарыуекле, четен губула, адам ашаучу халкъла, ёзге жекле бла бир тохтамай демлеше, аланы жер юсюнден къурутхунчу сермешгенлерине дери айтады. Нартланы бир къаууму кёкге – Огъары дуньягъа – учханды, бир къаууму уа жер къарнына – Тюп дуньягъа – кирип кетгенди. Ала Къара кюч бла сермешгенлерин анда да къоймайдыла. Нарт батырланы адам улуну жаулары бла кюрешгенлери жомакъгъа ушагъанлыкъгъа, ала тарихде сакъланмагъан, эртте болуп кетген урушладан хапарлайдыла.
«Нарт эпосну Шимал Кавказда эм да Шимал-Къыбла Кавказда жашагъан тюрлю-тюрлю халкъла, Къара тенгизни жагъасындан тебреп, Хазар тенгизге жетгинчи жюрютедиле. Ала абхазлыла, абазалыла, адыгла, дюгерлиле, чеченлиле, ингушлула, Дагъыстанда жашагъан миллетлени бир къауумудула. Эбзелени кёлден чыгъармаларында да тюбейди нарт эпос.
Къарачай-малкъар халкъ да жюрегини теренинден сюйюп сакълагъан эм да бу эпосха уллу хурмет берген миллетди десек, ётюрюк айтырыкъ тюйюлбюз. Нарт эпосну эсинде тутхан халкъланы ичинде аланы биринде да болмагъан сюжет эм мотив жорукъла, биринде да айтылмагъан фикир оюмла, жаланда къарачай-малкъар нарт эпосда тюбегенден сора да, назму-жыр чыгъармалары битеу Нартиядадан кёп болгъанына керти да ёхтемленебиз!» - деп жазгъанды айтхылкъ алимибиз Журтубайланы Махти 1995 жыл кеси жарашдырып, басмадан чыгъаргъан «Нартла» атлы китабыны ал сёзюнде.
Жарсыугъа, алан нарт эпос алыкъа дуньягъа белгили тюйюлдю. Тийиншли болмай угъай. Ёзге Кавказ халкъла къадалып кеслерини тин хазналарын жыйгъан заманда, бизни халкъыбыз сюргюнлюк болуп, ол ишни кеч башлагъанды. Кеч башлагъанды десем да, нарт таурухларыбызны бир къаууму жыйылып, басмагъа хазыр болуп тургъанлай сюрюлген эди халкъыбыз. Ол къол жазма алайлыкъ бла «тас» болгъанды. Андан сора да бир жарсыулу иш. Нарт эпосну алан халкъ къурагъаны аны «сыфатындан, къанындан, къылыгъындан, атлашындан», жашау турмушундан, тилинден, дининден, жеринден, нартланы атларындан кёрюнюп тургъанлай, хоншу «алимле» бир аууздан, нартлагъа сизни жетежагъыгъыз жокъду деп, халкъ хазнабызны бийлеп тургъандан сора да, тюрттюм, самаркъау этерге кюрешедиле. Алай, кеси арабыздан фахмулу, ётлю, ёткюр алимле чыгъа, чынты алимле да, намысларын тюшюрген ётюрюкден кертини сайлай, бурунгу тарихибиз, нартларыбыз да кесибизге къайтырыгъына мен толу ийнанама. Не къыйын, узакъ эсе да, тюзлюк кесине жол табады.
Аллай къыйматлы ишледен эм аламаты Махтини «Происхождение нартского эпоса» (Нальчик, 2013) деген китабыды. Нартиаданы тынгылы тинтгенден сора, нартла къайсы халкъны туугъан балалары болгъанын ачыкълай, алим 19 шарт келтиргенди. Ол шартла жалгъан алимлени тикге тыйгъан сорууладыла. Алагъа жаууап бюгюн да жокъду, болгъан да этерик тюйюлдю, нек дегенде, аланы жууаплары жаланда алан эпосдадыла.
Тюзюн биле да тургъанлай, къажыргъа, уялыргъа унамагъан сырсыз «алимле» бир ётюрюклерини тюбю ачылса, экинчисине жабыша баргъанлыкъгъа, Махти 2016 жыл «Нартланы» эм толу эки уллу китабын чыгъаргъанды – ана тилибизде, орусча да. Китапны 20 бёлюмюнде 20 000-ден аслам назму тизгин барды. Ол битеу нарт жырланы, айтыуланы, таурухланы тюрлю тюрлюлерин кёп жылны ичинде тинтип, айырып, тёредеча, цикл халда басмаламай, хыйсапсыз къыйын да, махтаулу да иш этип, кереклиси, тийиншлисича, бир сюжет ызгъа салгъанды. Башха тюрлю айтханда, Махти, къачан эсе да бирде, халысы юзюлюп, жерге тёгюлген инжи-жаухар минчакъланы излеп табып, аланы къатышдырмай, бир бири ызындан халыгъа жангыдан тизгенди. Жарсыугъа, тёгюлген инжилени барысы да табылмаучудула. Мени айтыргъа сюйгеним: Дебетни, Ёрюзмекни, Сосурукъну, Алауганны, Къарашауайны юслеринден жырла иги да толу эселе, Рачыкъауну, Ногъайчыкъны, Батыразны, Дебетни жашларыны кёбюсюню юслеринден жырла бизге жарты-къурту жетгендиле неда тас болгъандыла. Алан эпосну бирси батырларыныча, аланы жигитликлеринден да аламат айтыула болгъанларына Орусбийланы Сафар-Алийни жазгъаны да шагъатлыкъ этеди: «Ма быладыла таулула жыр этген нарт батырланы атлары: Дебет, Алауган, Ёрюзмек, Сосурукъ, Шауай, Шырдан, Хымыч, Батыраз, Рачыкъау, Сибилчи, ачы тилли Гиляхсыртан. Аланы хар бирине энчи жыр жораланнганды…». Къалай-алай болса да, Махти халкъыбызны эм къыйматлы да, уллу да тин байлыгъын иги да толтуруп, халкъгъа багъа жетмез саугъа этгенди.
Дунья эпосланы кёбюсю бюгюннге дери Махтича алимлени хайырларындан сакъланнганды, аланы тозгъан эски хуналарындан тюшген ташланы жерлерин табып, гам салагъан алимлени хайырындан. Аны ючюн бизни закий алимибизге, халкъыбыз бла бирге, мени хурметим да бек уллуду.
Бу къолугъузда китаб а, башда айтылгъан «Нартлагъа» кёре къуралгъанды. Мен аны сюжет ызын тюрлендирмей, ол-бу жыргъа къошуп-къоратып, анга женгил жюрюш, жангы солуу алдыргъандан сора да, нарт жырларыбызны согъулгъан, ишленнген къууатларын бузмай, кесимден, фольклорубузну хайырланып да 16 жангы айтыу-поэма къошханма, башламын да санамай. Бу китапха «Нартия» деп атагъаным да ол себепден болгъанды.
Деменгили нарт эпосубуз туугъан жерибизни тамаша да, бай да, къудретли да тау табийгъатына бек ушайды, аны кёкге жетген бийик тауларына, къамалача сюелген чынгыл къаяларына, терен къолларына, юрюк сууларына, гелеу сыртларына, жетген кюнде жашларыча сюелген ташларына. Журтубайланы Махти жарашдыргъан «Нартланы» билген эпосларым бла тенглешдиреме да, ол адам улугъа къайгъырыулугъу, фикир теренлиги, суратлау кючю бла дунья фольклорну юлгюлерине тенг угъай, озгъан окъуна этеди деригим келеди.
Тюзлюкню сакъчылары – нарт батырла къарыусузну жакълай, онгсузлагъа эс тапдыра, тыпыр ташларын ёз жанларынча алай сакълагъандыла. Аны ючюн сюеди, аны ючюн тутады алан халкъы эр жюрегинде нарт батырланы юслеринден бу аламат да, къудретли да эпосну. Сюйсегиз а - эпопеяны.
Мен жаным-къаным бла сюеме жигит, жигер, ариу, ётгюр, ёхтем да тау халкъыбызны, жалгъан даула, къырслыкъ, зарлыкъ кёп зарауатлыкъ сынатып, дуньядан къурутургъа жетдирген, бюгюн да аягъы юсюне тынгылы сюелирге къоймай тургъан алан миллетибизни, аны ата-бабамы аягъы басхан, алтындан да сыйлы ташын. Дюн-дуньяда да болмаз Алан журтдан ариу да, къууатлы да, къудретли да жер. Минги тауубузча сукъланчлы да тау. Тау десем да – алан халкъны ёхтемлиги, ийнагъы, оюлмаз къаласы! Нарт батырларыбыз сакълагъан, ата-бабабыз, аппа-ыннабыз, ата-анабыз жатхан, кесибиз да аны къойнуна тюшерик жерибизге алача сакъ болайыкъ. Ол хар алан эрни борчуду, миллет бачамабыз Дебетни аманаты!
Багъалы окъуучум, бу Халкъ китабы кёлюнге нюр жаймай, жанынга ёхтемлик, жюрегинге кюч бермей амалы жокъду. Алай деменгилиди къудрети! Аны юсюне да, бу халкъыбызны Къадар китабыды. Кюйсюз тейри Аламан нартладан урлап кёкню теренинде букъдургъан халкъ насыбы – Алтын аякъны андан тюшюрюр улан тууарыкъды бир ариу алан къыздан. Тап, туугъан эсе да алайды! Деменгили нарт Къарашауай да сауду. Ол жыл сайын Минги тауну эм терен бугъейине энеди да, тулпар Гемудасы бла саулукъ суудан – жандардан – ичип, бизге жакъчылыкъ этип турады. Душманыбыз оза тебресе, артыкълыкъгъа тёзе билмеген нарт Къарашауай, элия къылычын жашната, аны шылдым этерикди дейди Къадар китабы.
Боллугъу да алайды, инша-Аллах!
Ёлмезланы Мурадин,
КъМР-ны Къырал саугъасыны лауреаты

Ответы

elbars 19.10.2018 17:16:45
Сообщений: 2275
А Л Т Ы Н Ч Ы К Е С Е Г И

ХАЗАР ТЕНГИЗНИ ЖАГЪАСЫНДА

КЪЫНА-САКЪАЛ КЪЫЗЫЛ ФУК


Айра, нартла онтоугъуз да тайпа бола эдиле.
Ала жерде кёп махтаулу, эрлик ишле этдиле.

Сюе элле нарт батырла барыргъа жаула жары,
Таматалыкъ эте элле Дебетни уланлары.

Къара тенгиз жагъалары нарт тайпаладан толду,
Берекетли, кючлю къырал – Уллу Нарт Эли болду.

Бир ауукъда башладыла жайлыкъ, къышлыкъ жетмей, дейд,
Онг къалмады бир жартысы башха жерге кетмей, дейд.

Усхуртук былай дегенди: – Биз, кичиле, кетейик,
Хазар тенгиз жагъасында жашау-турмуш этейик.

Таматала, ортанчыла мында жашай берсинле,
Тейри-Ханны чомартлыгъын, багъышлыгъын кёрсюнле! –

Нарт батырла барысы да, анга бюсюредиле,
Жылы Хазар жагъалагъа жаз кёчерге дедиле.

– Атагъа да бир сорайкъ, бир билейик акъылын, –
Дегендиле, – тергейик да ол акъ ургъан сакъалын.

Айра, онтогъуз жашы да Дебетге баргъандыла,
Къаялача нарт уланла анга баш ургъандыла.

Шинтик ишлей тура эди Дебет буу мюйюзледен,
Билгичлиги бар Дебетге жюрек ахшы кёзледен.

Алтын Дебет былай айтды сора: – Нарт уланларым,
Сизни ючюн жашайма мен, учхунларым-жанларым!

Къарайма да, сизде бирге жашар кибик тёзюм жокъ,
Кенгеш этген оноулагъа, мени аз да сёзюм жокъ.

Алай къайда болсагъыз да, билип бир биригизни,
Тап жашагъыз, унутулмай жууукълугъугъуз сизни.

Осуят кибик айтама: алмагъыз тергемей къыз,
Къошулмазча аман къаннга туугъан туудукъларыгъыз. –

Жети кичи тукъум-тайпа Хазар тенгизге кетди.
Усхуртукну алгъа салып, кенг аулакълагъа жетди.

Ала оймат[i] ёзенледе, бек эркин орналдыла,
Журтла ишлеп, сабан сюрюп разы болуп къалдыла.

Алай бузуп башладыла жашауларын харрала,
Нарт эллеге жыйын-жыйын ташатын чаба ала.

Чаба-чаба, хорлатдыла, къырдырдыла кеслерин.
Нарт-гуртланы эркин жашау къырау этди эслерин.

Нарт батырла ол тынчлыкъда, баш борчларын унутуп,
Къыз алдыла хоншуладан, динни къарыусуз тутуп.

Алай эте аман болду ол нартланы артлары
Къуру сёзлей къалып къалды нарт Дебетге антлары.

Тейри салгъан жолдан тая, башладыла абына,
Айгъа, кюннге, отха, ташха не терекге табына.

Жангыз къаты Усхуртукну тайпасы таза эди.
Алгъын кибик, адыллы нарт Тейриге база эди.

Уллу Хазар тенгизинде бир айрыкам бар эди,
Къынасакъал Фук деп – ханы, ол тоймаз мухар эди.

Ол къарабет оспар ханны экинчи аты – Хымич.
Хыйныгъа да уста эди, бир хыны сёзлю къанич.

Къына-Сакъал уллу санлы ачкёз эди, зар эди,
Хар эл сайын аны бирер ариу нёхю бар эди.

Сюйсе жауун жаудургъанды, къургъакълыкъ да къысдыргъанд,
Сабанланы кюйдюргенди, дейди, баш да къусдургъанд.

Хымич керти ачыуланса киши гысты[ii] буумады,
Тай, бузоу, къозу, улакъ да, къагъанакъ да туумады.

Къан алышхан тайпаланы Хымич къоркъутуп турду,
Нарт бетлерин, намысларын, сыйларын унутдурду.

Къатыш нартла къалдыламы ол аманнга бойсунуп,
Тынч турсала, аш-суу табып рахат жашарыкъ сунуп?

Умутлары бош эдиле, умутлары толмалла,
Жашаулары, ашаулары алгъын кибик болмалла.



[i] Оймат – агъачда, ёзенде сюрюлмеген, хайырланмагъан жер.
[ii] Гысты – гюлте, орулгъан будай, арпа, ашлыкъ бууум.
Изменено: elbars - 19.10.2018 17:19:24
elbars 20.10.2018 14:04:20
Сообщений: 2275
А Л Т Ы Н Ч Ы К Е С Е Г И

ХАЗАР ТЕНГИЗНИ ЖАГЪАСЫНДА

КЪЫНА-САКЪАЛ КЪЫЗЫЛ ФУК


Айра, нартла онтоугъуз да тайпа бола эдиле.
Ала жерде кёп махтаулу, эрлик ишле этдиле.

Сюе элле нарт батырла барыргъа жаула жары,
Таматалыкъ эте элле Дебетни уланлары.

Къара тенгиз жагъалары нарт тайпаладан толду,
Берекетли, кючлю къырал – Уллу Нарт Эли болду.

Бир ауукъда башладыла жайлыкъ, къышлыкъ жетмей, дейд,
Онг къалмады бир жартысы башха жерге кетмей, дейд.

Усхуртук былай дегенди: – Биз, кичиле, кетейик,
Хазар тенгиз жагъасында жашау-турмуш этейик.

Таматала, ортанчыла мында жашай берсинле,
Тейри-Ханны чомартлыгъын, багъышлыгъын кёрсюнле! –

Нарт батырла барысы да, анга бюсюредиле,
Жылы Хазар жагъалагъа жаз кёчерге дедиле.

– Атагъа да бир сорайкъ, бир билейик акъылын, –
Дегендиле, – тергейик да ол акъ ургъан сакъалын.

Айра, онтогъуз жашы да Дебетге баргъандыла,
Къаялача нарт уланла анга баш ургъандыла.

Шинтик ишлей тура эди Дебет буу мюйюзледен,
Билгичлиги бар Дебетге жюрек ахшы кёзледен.

Алтын Дебет былай айтды сора: – Нарт уланларым,
Сизни ючюн жашайма мен, учхунларым-жанларым!

Къарайма да, сизде бирге жашар кибик тёзюм жокъ,
Кенгеш этген оноулагъа, мени аз да сёзюм жокъ.

Алай къайда болсагъыз да, билип бир биригизни,
Тап жашагъыз, унутулмай жууукълугъугъуз сизни.

Осуят кибик айтама: алмагъыз тергемей къыз,
Къошулмазча аман къаннга туугъан туудукъларыгъыз. –

Жети кичи тукъум-тайпа Хазар тенгизге кетди.
Усхуртукну алгъа салып, кенг аулакълагъа жетди.

Ала оймат[i] ёзенледе, бек эркин орналдыла,
Журтла ишлеп, сабан сюрюп разы болуп къалдыла.

Алай бузуп башладыла жашауларын харрала,
Нарт эллеге жыйын-жыйын ташатын чаба ала.

Чаба-чаба, хорлатдыла, къырдырдыла кеслерин.
Нарт-гуртланы эркин жашау къырау этди эслерин.

Нарт батырла ол тынчлыкъда, баш борчларын унутуп,
Къыз алдыла хоншуладан, динни къарыусуз тутуп.

Алай эте аман болду ол нартланы артлары
Къуру сёзлей къалып къалды нарт Дебетге антлары.

Тейри салгъан жолдан тая, башладыла абына,
Айгъа, кюннге, отха, ташха не терекге табына.

Жангыз къаты Усхуртукну тайпасы таза эди.
Алгъын кибик, адыллы нарт Тейриге база эди.

Уллу Хазар тенгизинде бир айрыкам бар эди,
Къына-Сакъал Фук деп – ханы, ол тоймаз мухар эди.

Ол къарабет оспар ханны экинчи аты – Хымич.
Хыйныгъа да уста эди, бир хыны сёзлю къанич.

Къына-Сакъал уллу санлы ачкёз эди, зар эди,
Хар эл сайын аны бирер ариу нёхю бар эди.

Сюйсе жауун жаудургъанды, къургъакълыкъ да къысдыргъанд,
Сабанланы кюйдюргенди, дейди, баш да къусдургъанд.

Хымич керти ачыуланса киши гысты[ii] буумады,
Тай, бузоу, къозу, улакъ да, къагъанакъ да туумады.

Къан алышхан тайпаланы Хымич къоркъутуп турду,
Нарт бетлерин, намысларын, сыйларын унутдурду.

Къатыш нартла къалдыламы ол аманнга бойсунуп,
Тынч турсала, аш-суу табып рахат жашарыкъ сунуп?

Умутлары бош эдиле, умутлары толмалла,
Жашаулары, ашаулары алгъын кибик болмалла.



[i] Оймат – агъачда, ёзенде сюрюлмеген, хайырланмагъан жер.
[ii] Гысты – гюлте, орулгъан будай, арпа, ашлыкъ бууум.
Изменено: elbars - 20.10.2018 14:05:20
elbars 21.10.2018 13:42:50
Сообщений: 2275
ТУУМАЗ БЛА КЪЫЗЫЛ ФУК


Айра, адам жаратылып иги ишге тийгенлей,
Кёкде жулдуз жана эди, жерге жарыкъ ийгенлей.

Огъурлу иш этген жанны жулдузу жана эди,
Ким да кеси жулдузуна дайым къууана эди.

Бир аманлыкъ этгенлей а, жулдузу мутхузлана
Келип, ёчюлюп къалгъанды, игиленики жана.

Кёкге къарап, сабийчикле жулдузчукъларын излей,
Ойнай элле, ол меники, ол а меникиди дей.

Туумаз деген жашчыкъны уа жокъ эди жулдузчугъу,
Нек дегенде, аман эди жашчыкъны ауузчугъу!

Айра, анга айта элле: – Игилик этсенг – жарар,
Кёкде сени жулдузунг да туууп, кезирей[i], жанар.

«Игисагъан, хоншу юйге от тюшюп, жанса эди,
Ол ёртенни мен ёчюлтюп, хоншум къууанса эди,

Игилигим ючюн жулдуз тууар эди бийикде,
Болур эди, ой, мени да жарыкъ жулдузум кёкде!» –

От а тюшмей баугъа, юйге, ол сагъышлы болгъанды,
Туруп, кече ортасында кесчиги от салгъанды.

«От тюшгенди, юй жанады!» – деп ол хахай этгенди,
Сау тийре да олсагъатдан ёчюлтюрге жетгенди.

Айра, жана тургъан юйню эл, биригип, ёчюлтгенд,
Суу ташыгъан Туумазчыкъгъа тийре тамаша этгенд.

Ингир болуп, кёзю бла жашчыкъ кёкню къармайды,
Жаннган болур жулдузум деп, умут этип къарайды.

Жулдузлагъа къошулгъан, а нек эсе да, жокъду дейд,
Не игилик этейим деп биягъы излеп тебрейд.

Ол орамда ачдан ёле тургъан киштикни кёрюп
Юйге алып келгенди да, тойдургъанды, сют берип.

Юй тюбюне кийиз жайып, киштикчикни жатдыргъанд,
Жашчыкъ, ингир болгъанлай а, кёзюн кёкге жандыргъанд.

Айра, алай жангы жулдуз, къууандыра, чыкъмады,
Бир игилик этейим деп Туумазчыкъ ашыкъмады.

Юйге келип, киштикчикни тышына сызып ийди,
Керексизге бакъдым анга деп ол къашларын тюйдю.

Жаш Туумазгъа кече башха акъыл келип къууанды:
«Сора урлап алайым!» – деп, зар кёзю мухар жанды.

Жулдузлагъа жашчыкъ къалай жетеригин билгенди,
Жилямсырап, эрттен бла ол Хымичге келгенди.

– Кёп сакълатдынг, ахшы улан, – дегенди Хымич анга, –
Жулдузлагъа жетер амал мен юйретейим санга!

Айра, узакъ Къаф таулада барды сарыуек атым,
Жокъду мени сау дуньяда андан багъалы затым.

Жулдузланы жыярса, дейд, кюн жарыгъы урургъа,
Сора элтип къуярса, дейд, бир жашырын уругъа.

Къайры барсам, мени бла сен да ары жюрюрсе,
Нартны къалай жекгеними артда кесинг кёрюрсе. –

Туумаз кёпмю, азмы барды, Къаф таулагъа жетди, дейд,
Сарыуекни, Фук айтханд деп, къанатлы ат этди, дейд.

Кёкге чыгъып, жулдузланы артмагъына жыйгъанды,
Сора элтип барысын да бир уругъа къуйгъанды.

Айра, Туумаз алгъан жулдуз къара таш бола эди.
Орнунда уа бир дум къара батыучукъ къала эди.

«Манга жокъда, уой, кимни да нек болады жулдузу!» –
Дегенди ол; жюрегича кир эди аны аузу.

Жулдузлары тас-жокъ болуп, тыкъсыгъандыла къартла,
Хан-Тейри да болушмай, жал баргъанлыкъгъа нартла.

Болмай этер амаллары къайгъыда тургъандыла,
Билмегени жокъ деп аны, Фукга эс бургъандыла.

Билгич Фуг а, аны сезип, нарт журтлагъа келгенди,
Не айтса да, нартла аны этерлерин билгенди:

– Айра, тенгиз ортасында барды тамаша къалам,
Бурма булут башларында – аламат шеша къалам.

Энди тенгиз жагъасында Инжи-Къала сюеме,
Кёкге къайтмаз бир жулдуз да, уллу шахар сюемей.

Юч жыл бла юч ай манга ишлериксиз! – дегенди,
Сора къарап кёзлерине, ол ышармиш этгенди.

Нартла, башха тайпала да къурманлыкъ мал ашалла,
Къызыл Фукга къала ишлеп, шахар ишлеп башлалла.

Къыйын ишде сюрюшелле, дейд, эзилип санлары,
Кече-кюн да кюрешелле, болмайын амаллары.

Усхуртук былай дегенди сора, жыйып нартланы:
– Аямайды ол артал да бизни угъай – къартланы. –

Къызыл Фукга бардыла да, ол аман ачыуланды:
– Эй, къара халкъ, бар, ишле! – деп салам от кибик жанды. –

Кимлигими, кючюмю да заман эди билирге!
Менден залим туумагъанды дуньяда кёкге, жерге!

– Биз къул тюйюл, биз – Дебетни айтхылыкъ туудукълары!
Келейд, – дейди, – адамланы тюйюлюп турлукълары!

Къынасакъал, санга къоркъуп ишлемейбиз, бил аны,
Урунабыз, къайтарырса деп кёкге жулдузланы! –

Айра, сора Фук къоркъады, жукъ айтыргъа алагъа.
– Заман келсе кирирсе, – дейд нарт Усхуртук,– къалагъа! –

Къазауатсыз ишледиле, сюедиле шахарны,
Уллу, жети къатлы этип хар къаласын да аны.

Ахыр ташы салыннганлай, бир уллу жулдуз жанды,
Аны сейир жарыгъына къарт да, жаш да къууанды.

Ол а эртте-эрттеледе Аламан тутуп тургъан
Ай болгъанды, дейди, халкъла бирча унутуп тургъан.

Сора Туумаз, кёкден жыйып, дейд, уругъа букъдургъан
Жулдузла да къутулдула, – кёкге термилип тургъан.

Айра, кёкде кёгейлени[ii] эслеп, Туумаз жетгенди,
Тар уруда эки жулдуз къалып, ачыу этгенди.

Очукъланы алама деп, къолун узатханды, дейд,
Эки жарыкъ жулдузчукъгъа кесин тырнатханды, дейд.

Туумаз уллу хахай этип, бек абзырап къалгъанды.
Эки жулдуз кеси къыстап ийген киштик болгъанды.

Уллу къууанч, той-сый эте, нартла къарап тургъанлай,
Туумаз бир къарт киши болуп къалгъанд алайдан жанлай.

Ол ингирде жулдузла да той, байрам этгендиле,
Сора, кенгеш къуруп, ала бу халгъа жетгендиле:

«Игиликле этгенлеге кюч берирбиз, сюербиз,
Аманланы башларына ташла болуп тийербиз!»



[i]Кезирей – жулдузну жарыкъ жана да мутхузлана тургъаны.
[ii] Кёгей – жулдуз къауум, созвездие.
Изменено: elbars - 21.10.2018 13:43:33
elbars 22.10.2018 15:17:49
Сообщений: 2275
НАРТ ЁРЮЗМЕКНИ ТУУГЪАНЫ


Бир жол Дебет темир ташла излей узакъ кетгенди,
Чаба-жорта бийик, къарлы тик таулагъа жетгенди.

Кечикгенди, бир тынчлыкълы дорбунда къалгъанды, дейд,
Кече кёкден жарыкъ уруп, сейирге къалгъанды, дейд.

Дебет чыкъгъанд дорбунундан, неди деп бу тамаша.
Жулдуз учуп келе эди, кёкге ариу жараша.

От къуйрукълу жерге тийип, къысыр, чынгыл къаяла
Зынгырдалла, зангырдалла,[i] ууалгъанча мияла.

Танга дери чыдамай нарт, атланып, жолгъа чыкъды,
Ол жулдузну тюшген жерин табаргъа деп ашыкъды.

Юч кюн жюрюп жетди Дебет кюл-кёмюр болгъан жерге.
Бир къоюнда бир жашчыкъны кёрюп, къалды сейирге.

Сора бир къуш хапар айтды Дебетге, былай деди:
– Ма бу къоюн суудан толу кёл эди, алай эди.

Кёлге кёкден жулдуз тюшюп, кёл къазанча къайнады,
Кёл тюбюнден жарыкъ уруп, жети тюрлю ойнады.

Къайнай кетип, кёл къуруду, кёп къорамай замандан.
Ол жулдуз таш эки болуп, бир жашчыкъ тууду андан.

Бала жиляй, ана бёрю аны ашаргъа энди,
Эй, тамаша: жашчыкъ тутуп, аны эмчегин эмди. –

Алтын Дебет тулпарчыкъны алайым деп баргъанды,
Ол кезиуге ол аягъы юсчюгюне тургъанды.

Жашчыкъ бла нарт Усхуртук къошларына кетгенди,
Жолда бара, тулпарчыкъгъа жети жылы жетгенди.

«Темир жулдуз улучукъну аты да Темрокъ болсун,
Тейри муну бош иймегенд, этген мураты толсун!» –

Дей эди да, къойчуланы кёзлери жютю элле:
– Сен бу бёрю эмчекчикни бизге къой, – деп тилелле. –

Нарт уланынг къаратонду: къатыны бала тапмаз,
Къойчу болса бёрю сюммек[ii], сюрюуге бёрю чапмаз. –

Да жокъ эди тилегенин Нартда бермеген адет,
Ол жашчыкъны къойчулагъа къойду да кетди Дебет.

Ол тамаша тулпарчыкъны Усхуртук ариу кёрдю,
Асеней да, къууаннгандан, аны юсюне ёлдю.

Дебет кёкден жанып тюшген кёк темирни эритгенд,
Нарт батыргъа – Ёрюзмекге атап къурч сырпын этгенд.

«Уллу болса берирсиз», – деп, кётюрдю жашны сырын[iii].
Ма ол эди битеу нартха айтылгъан залим сырпын.

Башха уруш кереклеге ол темирден салгъанды,
Дебет этген сауут-саба андан жютю болгъанды.

Жулдуз жашха Бёрю сюммек дей эдиле къойчула.
Бёрю жыйын чапмай, дайым изледи башха чола.

Аты, жылы жетгенинде, Ёрюзмекге бурулду,
Аны болат сыпрынындан кёп эмеген къырылды.

Кёп да бармай Ёрюзмекни аты нартха айтылды.
Жаш эсе да батыр улан кёп огъурлу иш къылды.


[i] Зангырдау – бора, таулада тауушну къатланыуу.
[ii] Сюммек – къыш чорбатладан салыныучу «буз урчукъла», сосулька; былайда - эмчек.
[iii] Сыр – сый, намыс деген магъанада.
Изменено: elbars - 22.10.2018 15:19:55
elbars 23.10.2018 16:30:11
Сообщений: 2275
АРИУ САТАНАЙ-БИЙЧЕ


Субай санлы Сатанайны кюндю алтын атасы,
Ариу халлы Сатанайны айды татлы анасы.

Дюн-дуньягъа аны кибик бир ариулукъ туумады,
Жауун суудан ёзге сууда акъ санларын жуумады.

Тыкъ ёшюнлю, акъ боюнлу, бир тутум а – белчиги.
Гюл эринли, жаухар тишли, кёз къаматхан бетчиги.

Сууда жюзген къангкъаз кибик – Сатанайны атлашы,
Акъ къагъытха къалам тартхан кибик да эки къашы.

Ауругъаннга къарыу берген дарман-дары сёзлери,
Кезлеу кибик таза, жарыкъ, иллезин[i] да кёзлери.

Табанына жете эки эшмели алтын чачы,
Суу бойнунда эркин ёсген тал кибиг а – агъачы.

Дюн-дуньяны ариулугъу жулдузда, кюнде, айда.
Алай жукъ да жеталмагъан ариулукъ – Сатанайда!

Тотур айда, сыйлы айда ол кёкде туугъан эди,
Ол кюн жерге жети тюрлю нюр жаууп тургъан эди.

Жулдузчукъгъа не Ай, не Кюн тохтаусуз къарай эди,
Алай аны Суу Жулмаууз урларгъа марай эди.

Тап тюшюрюп, сермеди да айрыкамда жашырды,
Сатанайны букъдургъанлай бир талай жыл ашырды.

Желмауузну жарыкъ затха ачыуу керти эди.
Къызчыкъларын урлагъаны алагъа дерти эди.

Ай, тутулуп, кёзю, бети къурум кибик къаралгъанд,
Ачыуундан, жюрексинип, ол бёксюнюп[ii], таралгъанд.

Тутулгъанды кюн да; ол да жилягъанды къызына,
Энди аны излеп, табып ким къайтарсын ызына?

Ай да, Кюн да тутулалла энди ма аны ючюн.
Кече къызын Ай излейди, кюндюз а излейди Кюн.

Жерден ариу жарыкъларын ала терк-терк тыялла,
Жиляп, кёкде жулдузланы болушургъа жыялла.

Кече, кюн да, кезиулешип къарасала да эслеп,
Сатанайны къайдагъысын табалмайдыла, излеп.

Ай жиляса, кёзлеринден жауунла жауадыла,
Кюн чамланса, жалын этип, агъачла жанадыла.

Сатанайны Суу Желмаууз тышына жибермейди,
Айрыкамда аны киши эслемейди, кёрмейди.

Айрыкамны Суу Желмаууз туман бла жапханды,
Кеси кирип, тенгиз тюбю къаласында жатханды.

Желмауузну эгечи уа Сатанайгъа къарагъанд,
Алтын чачын къолу бла кеси ариу тарагъанд.

Айрыкамда аны кюню аман бла батханды,
Кечеси да ачы оза, тангы мутхуз атханды.

Ол къалада, жиляй-жиляй, аман бла тургъанды,
Сора эсин, амалын да къачар жары бургъанды.

Жарыкъ бетин, балчыкъ жагъып, эсленмезча этгенди,
Бир къанганы айсыз кече суугъа кирип кетгенди.

Эки къолун къалакъ этип, тенгиз сууун тартханды,
Элте барып толкъун аны сай жагъагъа атханды.

Алмостула табып, анга тамыр ашла бердиле,
Сатанайны деу орманда ариу, сыйлы кёрдюле.

Бир кюн тюклю алмостула узакълагъа кетелле,
Сатанайгъа сагъайгъанлай, бир тёбеге жетелле.

Ол тёбеден киши тёзмез ийис уруп башлайды,
Къарт алмосту, чыдаялмай, эсин-бусун ташлайды.

Къалгъанлары къачадыла, хахайлап, ызларына,
Эй, болушлукъ бералмалла къарагъан къызларына.

Ол тёбе уа, тёбе угъай, – бир деу, сылхыр эмеген!
Ол орманда жети жюз жыл, жангыз жашагъан экен.

Сатанайны тутайым деп къарт эмеген тургъанды,
Сатанай а эмегеннге жарыкъ бетин бургъанды.

Эмегенни жангыз кёзю нюр жарыкъдан къамагъанд.
Къамагъанд да, ол асыуат кечедеча къармалгъанд.

Ол ёкюрюп, жан-жанына гыйы ташла атханды,
Ачыуундан, сермеп алып, таш-топуракъ жутханды.

Келе келип, тик къаядан ол энишге кетгенди,
Къама кибик бир къадау таш чархын тешип ётгенди…

Ашы болмай, къарыусуздан, тентирей да абына,
Амалсыздан Жер Тейриге баш ура да табына,

Къыз Сатанай кеси къалды деу орманда жангызлай,
Туума жалан кёп айланды ышыкъсызлай[iii], жансызлай.

Ариулугъу ташны, тауну кюнча, айча жарытханд,
Кийиклени ол кесине сюйсюндюрюп къаратханд.

Кёрюп ариу Сатанайны, тохтай элле суула да,
Кюндюз кибик жарый элле кече тюзле, таула да.

Къыз Сатанай кёп жюрюгенд тауда, тюзде ажашып.
Ол кёргенни башха кёрсе кетмезми эди шашып?

Келе келип, бир нарт элге ол ингир ала киргенд,
Кёз къаматхан Сатанайны къуртха Тохана кёргенд.

Къуртха къатын жалан къызны келтиргенди юйюне,
Кюн къошханды къыз къуртханы жангыз, сууукъ кюйюне.

Къыз Сатанай кишиге да кёрюнмейин ёсгенди,
Къарт къуртханы къайгъыларын селейтгенди, кесгенди.

Желмаууз а – Суу Желмаууз, бара-бара Фук болгъанд,
Деу сарыуек къабын ташлап, ол адам сыфат алгъанд.



[i] Иллезин – кёк кёзлю
[ii] Бёксюнюу – жюрексинип, таралып жиляу.
[iii] Ышыкъ – желден таша жер.
Изменено: elbars - 23.10.2018 16:33:17
elbars 24.10.2018 17:38:15
Сообщений: 2275
БОЙРАНКЪЫЗНЫ НАРТДАН КЪЫСТАЛГЪАНЫ


Нарт улула маралланы, доммайланы аулайла,
Сылыкъ харра, эмегенле сюрюулерин жаулайла.

Бойранкъызны жаны-тини сууду, Эдилде ёсюп.
Ариу балкъыз ойнаучуду чокъуракъ сууда жюзюп.

Ол эмеген къандан туууп, таза нартха баргъанды,
Экисинден жети жылгъа жети улан туугъанды.

Таматасы Элбуздукъду – нартны тунгуч уланы,
Таубий бла Ёрюзбий а, – эки кичиси аны.

Эм кичиси пелиуанды, аты да гёдю[i] Тауас,
Къалгъанланы атларын а деу заман этгенди тас.

Сары чачлы элле, субай, адам кёзю къарарча,
Алай аман затла элле, тюйюлюрге жарарча.

Ала элде нёгерлерин бирем-бирем хорлалла,
Къарыулугъа тюбеселе, бирден чабып зорлалла.

Хар кюн сайын бир сабийчик юйге тюйюлюп келди.
«Алауганны жашларыча» деген сёз чыкъды элде.

Тарыкъгъанны эшитмеди аналары Бойранкъыз,
Арбазындан къыстап ийди эмеген къанлы сырсыз.

Бёрю юйде жетиси да, бёрю болуп ёсгенди,
Бара-бара тюзелирле деп, нарт эли тёзгенди.

Алауганны къарт анасы тешмей эди къарасын:
– Ай, быланы тапхан ана аман бла къорасын! –

Нарт Алауган къазауатдан, жортууладан бошамай,
Жашларындан хапары аз эди, юйде жашамай.

Къайтып келсе, эркелетди жашларын, тансыкъ болуп,
Саны-чархы къылыч, сюнгю, окъ жараладан толуп.

Суу суратча Бойранкъызны сюйдюре бети, саны,
Жюреги уа ташдан эди, къап-къара эди къаны.

Ол башлагъан эди Нартда хыйны бла кюрешип,
Тюшлеринде ёлгенлери бла хаман сёлешип.

Аны бла тохтаса уа: ол къатынланы тыйып,
Терилтгенди аман ишге, тёгерегине жыйып.

Алай бла ол аланы обур этип къойгъанды,
Хыйны-халмаш гюнахланы Нарт элине жайгъанды.

Кече сайын ол къатынла тюрлене билгендиле:
Ала бешик сабийлени къанларын эмгендиле.

Тюшлерине киштик, уку сыфатлы киргендиле,
Бастырыкъландыргъандыла, ауруула бергендиле.

Андан сора къагъанакъла ауруп, ёлюп башлалла,
Нарт анала ол палахдан тынчлыкъларын ташлалла.

Керти халкъгъа шеклик, даулукъ, жаулукъ-зат да кирдиле,
Ол палахны нартны халкъы Бойранкъыздан кёрдюле.

Аны билип Алтын Дебет келинине чамланнганд,
Жукъ билмеген Алауганнга, ачыуу келип, жаннганд,

Къалып тунгуч жашы бла юйюнде бетден бетге.
Бир хапарсыз Алауган а жукъ айталмад Дебетге.

– Ишинг былай бошаллыгъын биле эдим, жашым, мен,
Аны ючюн тилеп турдум кечим бер деп Тейримден.

Кёзюбюзден къурут аны, – деди Дебет жашына, –
Басмаз кибик кир аягъы бу Нарт Элни ташына!

– Сени обур ишлерингден, уой, жокъ эди мен билген.
Бойнунгу тартып къойсам да, къамарыкъ тюйюлсе сен! –

Деп юсюне айланнганды Бойранкъызны Алауган. –
Бар къыйынлыкъ, къая болуп, юсюне ауур аугъан.

– Охо, – деди, – мен кетейим, жашларымы да алып,
Алай а тыкъсып жашарса, харип сен, менсиз къалып.

Къарындашым бла бирге мен алгъынча турурма,
Эдил бойну кенг тюзледе насып жашау къурурма!

Жашларынга тансыкъ болсанг, сюймей, чабып келирсе,
Чынты къонакъ алыуну сен ол заманда билирсе!

Мен кетеме, Нарт Элге уа бир уллу палах келсин,
Элигизни, журтугъузну дау-дауур жети бёлсюн! –

Нарт Алауган суннган кибик тынч тюйюл эди насып…
Эр жюреги ызларындан къалды кючкюлей къангсып.

Элден узакъ жаннган отха обурланы ташлалла,
Нарт улула, алгъын кибик, татлы жашап башлалла.





[i] Гёдю – саякъ киши, распутный, развратный.
Изменено: elbars - 24.10.2018 17:38:52
elbars 25.10.2018 16:44:57
Сообщений: 2275
АКЪ-БИЙЧЕ БЛА КЪЫНА-САКЪАЛ КЪЫЗЫЛ ФУК


Къызыл Фуг а Бойранкъызгъа туугъан къарындаш эди,
Эдил бойну кёп эллеге ол бий эди, баш эди.

Кёз къаматхан бийче Хазар тенгиз жагъагъа къайтды,
Къызыл Фукга Алаугандан айырылгъанын айтды:

– Уланларынг, – деди Хымич, – мында жашап кёрсюнле,
Манга къарап, юлгю алып, кючлю, батыр ёссюнле! –

Жетиси да жашадыла, истемлери[i] табылып,
Къына-Сакъал Къызыл Фукга, Тейригеча табынып.

Ёхтемжюрек аналары бу халгъа къарай турду,
Ол жашларын чакъырды да бир кюн былай буюрду:

– Сизге киши къаршчы болмаз, къарыууна баз болуп.
Нек турабыз мугурайып[ii], кёлюбюз да аз болуп?

Нек турабыз сора дейме биз кимге да бойсунуп?
Бош озады Хымич, кесин бизден огъары сунуп!

Ол сагъышым бек къыйнайды, жокъду, жашларым, жукъум.
Эшда да, заман жетгенди болургъа биз хан дукъум!

– Тюз айтаса, анабыз! – деп жашла бек къууандыла,
Жер иеси, мюлк иеси болургъа къуралдыла.

Сора бийче Къызыл Фукну атындан оноу этип
Башлагъанды, умутуна, баш мурадына жетип.

Ол хыйсапдан халкъда аны аты Акъ-бийче эди.
Къырс-бийче да дей эдиле, – къанларын иче эди.

Къызыл Фуг а, къарай кетип, ишни-халны эследи,
Бойранкъызгъа сур бет алып, къутуруп, былай деди:

– Къарайма да, жарашмайсыз мен ишлетген шахаргъа,
Иги болур тебресегиз менден узакъ жашаргъа.

Ишлетирме анда сизге бир деменгили къала:
Хайда, барыгъыз! – дегенди, сюймей къымылдай ала.

Айтханыча, деменгили къала ишлетген эди,
Бойранкъызны къауум элге оноучу этген эди…

Нарт Алауган хар кюн сайын бир тёбеде жатханды,
Жашларына тансыкъ болуп, сагъышлагъа батханды.

Кече сайын олтургъанды къайгъы келип башына,
Кёз жашлары сакъалындан тама тыпыр ташына.

Армау болуп, кеси жангыз болмазлыгъын билгенди…
Нарт бир кече Эдил элде Къырс къалагъа келгенди.

Юйдегиси, уланлары тюбелле нартха, туруп,
Кёрдю сюйген уланларын, къылыкъсыздан къутуруп.

Ёсюп, жетип, Къырс къалада жашаулары жыр-жомакъ.
Халкъгъа уллу жасакъ салып, юслери да бир омакъ.

Нарт Алауган уланларын тюзетирге кюрешди,
Тейри-Ханны тюз жолуна салайым деп сёлешди.

Аны ючюн тюрленмеди бирини да акъылы...
Кырты болду Алауганны хар жашыныны ахыры.



[i] Истем – кюсеу, излеу.
[ii] Мугур – мудах, жарсыулу.
Изменено: elbars - 25.10.2018 16:45:53
elbars 26.10.2018 16:29:26
Сообщений: 2275
Ж Е Т И Н Ч И К Е С Е Г И

ДЕБЕТ УЛУ НАРТ СОЗУК

СОЗУКЪ БЛА ОБУРЛА


Нарт Дебетни уланлары, жети къарындаш болуп,
Жашай элле бир ауукъда бар къайгъыладан солуп.

Нарт Чюмедий – тилсиз улан, аланы кичилери,
Бирер ишни сынап-сайлап алгъан эди хар бири.

Нарт Усхуртук жылкъылагъа бек тынгыла къарады,
Нарт Гожуна, къой да кюте, арба ишге жарады.

Ауур, бёкем Сыйнухха уа тууар малчылыкъ жетди,
Женгилаякъ нарт Магул а барчы-келчилик этди.

Зоммахайгъа жетген эди оюн бла тойчулукъ,
Жаш Созукга жетген эди кеси сюйюп къойчулукъ.

Сабийликде къой кирлени къойла этип ойнады,
Ташчыкъланы-бёрюлени ол сюрюуге къоймады.

Алай жашай тургъанды ол, болмай жукъдан керекли,
Берекетли, чомарт къоллу, огъурлу да жюрекли.

Жашай бара, бир заманда халкъгъа ёлет[i] киргенди,
Адамланы къырып, къара жерге бёлеп – киргенди.

Алтын аякъ узакъ къалып, келтиргинчи, дейд, аны
Ёлет дырын этип салгъанд Хазар бойну нартланы.

Нарт Сазукну юйдегисин, сабийлерин да алды,
Кючден тирилди кеси да, кючден, дейди, сау къалды.

Алай Созук юйюрюне кюе, тайышып кетди.
Биягъынлай кёмюрлени, къой сюрюу этип кютдю.

Харраланы эллеринде кёп жылкъы кёреме деп,
Кече сайын жылкъыланы Нарт Элге сюреме деп,

Жол жанында жата эди, кесин бир батыр сунуп.
Болгъан эди былай жазыкъ нарт Созук, кёлю сынып.

Жууукълары, анга жарсып, къыйналалла, кюелле,
Билгичлеге айтып, аны къайтышырын сюелле.

Алтын Аякъ чырау болмай бу жол къыргъын ёлетге,
Уллу ачыу салып кетди ауруу батыр миллетге.

Нарт Дебетни къауум жашы ашырды юйдегисин,
Созук артха жыялмады тайышып кетген эсин.

Бир кюн Магул марал уугъа, танг атдырмай, тебреди:
«Созукну да, бир булжусун, ала барайым» – дейди.

Айландыла жукъ да тапмай илишаннга салыргъа,
Ала терек салкъынына олтурдула солургъа.

Созукну уа, уой, бар эди бир жараулу гоппаны,
Ол мансына илиндирип жюрюте эди аны.

Сора Созукъ бушто этип бир татыулу ашайды.
Ала таба бир эмеген айланнганнга ушайды.

Ол эмеген, жете келип, нарт Магулгъа къадалды,
Хыны сермеп, нарт улуну жан сюекге алалды.

Бир бирлерин жыгъа, ата, кёп тутушдула была,
Къычыргъанды сора Магул, ахыр амалын къыла:

– Нек тураса, Созук, болуш! Тажал менден бошайды! –
Сан да этмей сер Созуг а, сютбаш бушто ашайды.

Кючюн салып Магул жауун анга жууукъ тюртгенди,
Эмегенни бир аягъы буштосуна жетгенди.

Ачыуланып Созук аны, къаланы кибик ояд:
– Энди тийчи бир буштома! – деп тышха жагъып къояд.

Сейир болад Магул аны быллай уллу кючюне.
Къарындашла бютюн да бек жарсыдыла кюйюне.

Узакъладан обурланы, билгичлени жыйдыла,
Юслерине алтын-кюмюш жаудурдула-къуйдула:

– Уой, бир амал этигиз! – деп жал барып, тиледиле, –
Жюрегигиз не сюйсе да тапдырырбыз! – дедиле.

Ала, жашха къарадыла, кёзюн, башын тинтдиле:
– Аны амалы былайды, – деп мадар юйретдиле, -

Сиз жети жол айырылгъан жерде бир къош салыгъыз,
Тилсиз къарындашыгъызны биргегизге алыгъыз.

Жети къой да къоюгъуз сиз кете туруп кесине,
Чюмедий да – ол тилсизчик – жашасын биргесине.

Къарындашы бла жети жыл турсун къошда кеси,
Жыйышдыра башлар сора къарындашыгъыз эсин. –

Алай айтып, рысхы къоллу болдула да кетдиле.
Къарындашла усталаны айтханларын этдиле.

Нарт биягъы оюнларын къош аллында ойнайды,
Бир бай киши аны жалчы этерем деп ойлайды.





[i] Ёлет – жукъгъан, къыргъын ауруу, чума.
elbars 27.10.2018 13:58:31
Сообщений: 2275
СОЗУК БЛА АЙМУШ


Созук кютюп башлагъанды бай кишини сюрюуюн.
Жаратырыкъ эди ким да къой ызындан жюрюуюн.

Созук кече къошда къалкъып тургъанлай ауаз келгенд,
Ол дамырлыкъ[i] ауаз анга ма былай-былай дегенд:

«Къочхар къошхан кюннге жетип, къойчу Созук, сау-эсен,
Къош чардакъдан[ii] сыбызгъынгы терс тутуп согъарса сен.

Санга кёкден салымчыла экеу болуп келирле,
«Сыбызгъынгы терс ойнайса, тюз буруп ойна!» – дерле.

Сен унама; жаягъынга къаты-къаты урурла,
Сыбызгъынгы, дейд, тюз буруп, тас болурла, къурурла.

Ол заманда сыбызгъынгы, Созук, адетдеча сокъ,
Бу аурууунг санларынгдан тас боллукъду, дейди, жокъ.

Сынагъанлай турлукъса сен ол ишни игилигин:
Билликсе сен жаныуарла, къанатлыла да тилин!»...

Къойгъа къочхар къошар заман кёп сакълатмай жетгенди,
Созук анга сейир ауаз айтхан кибик этгенди.

Бир аламат сейир болгъанд сора Созукну иши:
Тюзелгенди хар неси да, ийнанмаз кибик киши.

Аны эси-акъылы да туура жерине келгенд,
Чюмедий да, уой, тилленип, къууанч тыпырлы кюлгенд.

Созук батыр Чюмедийни таныды, эркелетди,
Кёзю кюлюп, кёлю жарып сабийлей къууанч этди.

Кичилери Чюмедийед Созукга къарап тургъан,
Аш этген да, жер этген да, юсюн да таза тутхан.

Созук кюте къой сюрюуюн, тура эди ангылап
Къозу къойгъа не дегенин, не айтханын мангырап.[iii]

Ит бёрюге неле айтып агъач таба юргенин,
Ач бёрю да неле айтып итге жауап бергенин.

Бу гау-гауну эшитгени нарт къойчуну кюлдюрдю.
Толу жашап башлагъаны анга насып келтирди.

Тёрт мюйюзлю къозу тапхан эди бир къой; жюрюуюн
Жаратмайын, сюре эди Созук бир кюн сюрюуюн.

Артха къарай балалы къой къозучукъгъа макъырад,
Къой тилинде артха къалма деп, тынгысыз чакъырад:

– Кел, кел, бала, къошха жетсенг жатарса да солурса.
Кел, кел, бала, артха къалсанг бёрю ашы болырса. –

– Бу сюрюуню берекети басыпды да белимден,
Анам, – дейди, – аны ючюн кючден къымылдайма мен. –

Ол къозучукъ айтхан затха Созук сейир этеди,
Къуру анга сагъайгъанлай, къой сюрюуюн кютеди.

Жыл озгъанды; энди сюрюу ол токълуну ызындан
Жюрюй эди, туманда да ажашмай ауазындан.

Болжал жетип, ол бай малны эки тенгнге юлешед,
Тёрт мюйюзлю къолан токълу башха бёлекге тюшед.

– Ол токълуну, – дейди Созук, – къызгъанма да бер манга,
Юч иригим сени болсун, эт намыс-хатер манга.

Мал иеси ол айтханын, бир зат сезип, унамайд:
– Он берейим! – дегенде да ол тюз ишге санамайд.

– Ант ызынгдан болсун, сора бир къозу да къоймай ал, –
Дегенинде, бай ышаргъанд, бермей къутулдум деп жал.

Эки ити, бир токълусу, къолунда къазанчыгъы,
Жанын къыйнай бара эди ол байны къызгъанчлыгъы:

«Жауун демей, туман демей, мен къой кютюп къыйналдым,
Беш жыл ишлеп, жалына уа жангыз токълучукъ алдым». –

Дей, мудах атлай, жетгенди бир таза шауданчыкъгъа,
Созук токълусун ийгенди алайда къауданчыкъгъа.

Чюмедий да биргесине мугурайып олтурду,
Кичи эди: жукъ да айтмай, тынгылап къарап турду.

Токълучукъ отлап келгенди иесини къатына,
Аны жаны ауругъанды Созукну сыфатына.

Сора анга: – Ол сюрюуде жангыз мен эдим малынг, –
Деп макъыргъанд, – аны ючюн бош тюрленмесин халынг! -

Сора была, бара-бара, узакъгъа кетгендиле,
Мажар кёлню тийресине къайгъысыз жетгендиле.

Сора токълу былай айтды: – Мында болсун турууунг,
Беш жюз къойгъа жетер кибик болсун этер бурууунг. –

Нарт улугъа, пелиуаннга аллай иш жумуш тюйюл.
Ол ингирге дуркъу[iv] этер, – боран тюйюл, къыш тюйюл!

Алай сюрюу къайдан чыгъар ол буруу этенликге?!
Дуркъу къойдан толуп къалды ол кече эрттенликге!

Мен айтайым энди ишни къалай алай болгъанын,
Бир кечеге уллу нарат дуркъу къойдан толгъанын:

Кече Тюпсюз Мажар Кёлню теренинден, тюбюнден
Жарыкъ урду, ёзге болмай булутдан чыкъгъан кюнден.

Тюпсюз кёлден бир акъ къочхар чыгъып токълугъа барды,
Сора алтынмюйюз аны сау кече айландырады.

Аны къулакъ чунгурлары, уой, къарасауутча, дейд,
Узун жюню жым-жылтырай, тюз алтын тауукъча, дейд.

Кёлде къочхар, къундуз кибик жюзе-жууна эди,
Жер жюзюнде кеси кибик жукъ да жокъ суна эди.

Бир секирсе, Беш таулагъа къочхар жанаша[v] эди.
Къанатлыча кёлге эне, къочхар тамаша эди.

Созук тебип, къочхар аны кёргенлей, кёлге къачды,
Къолан токълу иесине биягъы тилин ачды:

– Аймуш-тейри кеси эди сен кёрген алтын къочхар,
Тамбла да, бирси кюн да ол кёлден къошха чыгъар.

Аны бла сюрюуюнгю гелеуде кютеме, – дейд. –
Къара да тур, Созук, алай къочхаргъа «Хей!» деме, – дейд.

Алтын къочхар кече сайын кёк кёлден чыгъып турад,
Ол къойланы бирин къалмай кезиулеп айландырад.

Эрттен сайын ол сюрюуню келип алып кетеди,
Аны гелеу жайлыкълагъа, кютюулеге элтеди.

Андан сюрюу сансыз ёсюп, терк кёбейип башлайды,
Бар къайгъысы кетип Созук, къууанады, жашнайды.

Малын жайса сыртны, къолну сыйынгысыз толтуруп,
Къойчу Созук кюте эди, тёбе ташха олтуруп.

Терс кетгенин ол сыбызгъы таууш бла тыйгъанды,
Ол сюрюуню стауатына бир къоранчсыз жыйгъанды.

Чюмедий да биягъыча, турады къошха къарап,
Тыпыр ташны сууутмайын, къош жумушлагъа жарап.



[i] Дамырлыкъ – сейирлик, тауушлукъ, тамаша.
[ii] Чардакъ – юй баш.
[iii] Мангырыу – макъырыу.
[iv] Дуркъу – буруу.
[v] Жанаша – жанында, къатында.
Изменено: elbars - 27.10.2018 13:59:15
elbars 28.10.2018 17:21:22
Сообщений: 2275
СОЗУК БЛА АРИУЛУГЪУ КЁЗ КЪАМАТХАН ДАММЕТТИР


Созук эди нарт Дебетни батыр, жигер да жашы.
Жети жылдан аны кёре келди юч къарындашы.

Нарт Созукну къошун ала кёл къатында тапдыла,
Алларына Тутар бла Жетер, юрюп, чапдыла.

Чюмедий да, чабып жетип, алагъа салам берди,
Къууандырды къардашларын, бек да сейирсиндирди.

Нарт Созук да тура эди, аурууундан сау болуп,
Дукъулары ариу, семиз, чыммакъ къойладан толуп.

Къууандыла къарындашла, кёкге жете кёллери,
Унутулду жарсып тургъан, кюйюп тургъан кюнлери.

Мал кёп эди; болушургъа нарт Магул къошда къалды,
Къошну ишин гиреж Магул эрлайын къолгъа алды.

– Малынг кёпдю, – деди Магул бир кюн къарындашына, –
Энди жайлыкъ жетишмейди кёп сюрюуню ашына.

Уллу Эдил суу бойнуна кёчейик да барайыкъ,
Эркиндиле кенг жайлыкъла, малгъа анда къарайыкъ.

Созук алгъа унамады, къой деп аякъ тиреди,
Магул къаты болуп, Созук сюймесе да тебреди.

Бара барып, Эдил бойну жайлыкълагъа жетдиле,
Эркин къошла, кенг дуркъула ишледиле, этдиле.

Акъ къойладан кенг ёзени къар жапханча кёрюнюп,
Кюте элле, бир жумушдан къалмай элле эринип.

Бир кюн эки къарындаш да къой сюрюуню сюрдюле,
Бара барып, суу жагъада аякъ ызла кёрдюле.

Магул айтды: – Бу тийреде адам-зат айланмайды,
Была адам ызлалла деп жюрегим ийнанмайды.

Суу Анасы Дамметтирни ариу къахме къызлары,
Болурламы, къарындашым, – жалан аякъ ызлары?

Ала суудан чыгъалла да, жашны аллына бара,
Шаудан сууучукъ тёгюлгенча, сёлешелле ышара.

Кёз къаматхан сыфатлары къоядыла сюйдюрюп,
Жаш жюрегин кёмюр мыдых этедиле, кюйдюрюп.

Къолларына тюшген жашны, дуньядан ёнгелетип[i],
Къоядыла булжумагъа жарагъынчы нёх[ii] этип. –

Бир ауукъдан алайлагъа экинчи да къайтдыла,
Дамметтир да, къызлары да аланы сагъайтдыла.

Суу анасы экисинден нарт Созукну сайлады,
Ышаргъанлай, нарт жигитни ол кесине байлады.

Андан кёзюн алалмайын, Созук аралып къалды,
Ёмюрюнде болмагъанча бир кюсемек къадалды.

Дамметтирни жулдузладан жарыкъ элди кёзлери,
Айландырып къойду башын ариу ёню, сёзлери.

Жарлы Магул аны кёрюп, эс тапдыра сёлешди:
– Кел кетейик былайдан! – деп, тартып-созуп кюрешди.

Дамметтир а кёзю бла Магулну кесди-сойду,
Кёз жарыгъын ёчюрдю да, сокъур этди да къойду.

Нарт Созукну биргесине алып, ол суугъа кирди.
Бир къой къалмай, чабакъ болуп, ызларындан секирди.

Дебет улу Магул а суу бойнунда къалды алай,
Жарлы жанын кетмез бушуу, дейд, ырхы кибик талай.

Кеч болду да, къайгъы этип, Чюмедий чыкъды, къарай.
Магул – сокъур, Созук а – тас болуп къалдыла къалай?

Ол хапарны эшитгенлей, жетдиле къарындашла,
Алай мадар эталмалла, къушдан тюк юзген жашла.

Нарт Магул а, энди жукъгъа жараялмай, къыйналды,
Къыл къобузун сылап-сыйпап, нарт жаш къолуна алды.

Ол жыр эте, элден элге бир тохтамай айланды,
Кёп да бармай, Магул-жырчы эм игиге сайланды.

Нартла этген жигитликден эди аны айтыуу,
Жюреклени къозгъай эди къыл къобузну тартыуу.

Нарт Созук а жашай эди Дамметтир бла зауукъ,
Аны жаухар къаласында, жюрегин къыйнамай жукъ.

Бир бирледе Суу Анасы хауагъа да жиберди.
Бир жол Созук къошун эки къардашын да эсгерди.

Чабып келсе къой къошуна, сабийчикча къууанып,
Тура эди башы чирип, чалманлары ууалып.

Къойчу Созук мудах болуп олтурду сууукъ ташха.
Алтын Аймуш – къойчуланы Тейриси – келди жашха.

Келген эди ол къанатлы болуп аны аллына:
– Тынгылачы, – деген эди, – сен Магулну халына. –

Ол хапарны эшитгенлей, жанды-кюйдю жюреги:
– Юйретсенг а бир амал! – деп алай болду тилеги.

– Этермисе? – деди Аймуш. – Айт, анга жетер кючюм.
Артха турмам бир затдан да мен къарындашым ючюн!

– Дамметтирни къаласында жумуртха инжи болур.
Аны урлап къутулалсанг, этген муратынг толур. –

Жигит Созук мычымайын Эдил суугъа секиргенд,
Дамметтирни къаласында хазна отоугъа киргенд.

Ол ташны да алып Созук терк чыкъгъанды тышына,
Жети мингсан къой-къозусу жыйылгъанды къошуна.

Нарт Магул а жырлай эди халкъ аллында олтуруп,
Къарындашы келген эди Дамметтирден къутулуп.

Нарт жырчыны кёзлерине инжи ташны тийирди,
Ол ёчюлген кёзлерине кюн жарыгъын кийирди.

Суу Анасы болгъан ишни асыры кеч билгенди:
– Созук, манга бош къатылдынг! – деп ачыулу кюлгенди. –

Тоханамда патчах кибик зауукъ этип жашадынг,
Ташымы да урлап кетип, гудучугъа ушадынг!

Сабийинги кёрюр ючюн ашыкъмагъын юйюнге,
Къоюнг, кесинг кёлге батып, таралсынла кюйюнге! –

Элиягъа тилегенди сора: – Жан къарындашым,
Кюйдюреди жюрегими кёзюмден акъгъан жашым.

Нарт Магулну шибля къолунг уруп, кюл-кёмюр этсин,
Созукга уа – дегенди ол, – этген къаргъышым жетсин! –

Балкъыз айтып бошагъынчы окъуна Магул кюйдю:
Кёк кюкюреп, ачы жашнап, нартха сурх шибля тийди.

Къойчу Созук, итлеринден сора болмай нёгери,
Кёчюп кетди, кёз жашлары тёгюле, узакъ, кери.


[i] Ёнгелеу – тюнгюлюу.
[ii] Нёх – тос къатын, любовница.
Изменено: elbars - 28.10.2018 17:22:34
elbars 29.10.2018 16:21:42
Сообщений: 2275
С Е Г И З И Н Ч И К Е С Е Г И

КЪОБАН БЛА ТЕРКНИ АРАСЫНДА

ГУУ БЛА СЕХ


Нартла-гуртла Къара тенгиз бойнунда жашагъанда,
Жери болуп, кючю жетип, эл болуп бошагъанда,

Уллу Юйге жыйып сыйлы къартланы, уланланы,
Алтын Дебет былай айтып сагъайтханды аланы:

– Минги тауну тийрелерин Тейри бизге сайлады,
«Нартны жашар жери болсун ёмюрге!» – деп, ойлады.

Ары бизден къауум тукъум, тайпа кёчюп барсынла,
Ызларындан барлыкълагъа элле-журтла салсынла. –

Бора-батыр адамларын алып ары кетгенди,
Бора тукъум Терк Башында тынгылы журт этгенди.

Ауар, Астар, бара кетип, Бештамакъда[i] къондула,
Ол тюзледе, ол таулада айныдыла, онгдула.

Гуу-пелиуан, Гемиргеу да, Сех да ары кетдиле,
Тау Аллында уллу тюзде жашау-турмуш этдиле.

Болду уллу сууну аты Къара-Къобан – Къарачай,
Иги эди анда хауа, сууукъ болмай къыш не жай.

Нартла жангы жашау къурай, олтурмалла эринип,
Ишледиле сабан сюрюп, багъыр, темир эритип.

Тауда, тюзде отлайдыла къантор хора атлары,
Адам ашаучула бла бир да жанмай отлары.

Тау Артындан аууп, ала кече келе турдула,
Болмагъанда, нартла аскер, сауут-саба къурдула.

Эмегенле кёрюнгенлей, ызларына бурдула,
Жетип-жетип, башларына сырпын, токъмакъ урдула.

Андан сора талай заман жашадыла къаугъасыз.
Тейри анга табыннганны къоймай эди саугъасыз.

Гемиргеуню, гюрбежиде болуп тёше-мёшеси,
Багъыр, темир тюе ёте эди кюню-кечеси.

Гуу кютгенди жайлыкълада нартны къара къойларын,
Сабыр киши жаугъа жетсе терк къысхартханд бойларын!

Уста уучу эди Сех а. Доммай бугъа ёлтюрюп,
Келе эди бир солумай, имбашына кётюрюп.

Кийик этден тойдуруучу эди элли нартланы,
Ол юлюшсюз къоймай эди келинлени, къартланы.

Уой, бир жол а, ашай туруп, Сех былайла сёлешди,
Таматасын чам сёз бла къозутургъа кюрешди:

– Мени кёзюм жетмегеннге, кишини кёзю жетмез,
Мени огъум ётмегеннге, кишини огъу ётмез.

Алты таудан аугъан бууну жетинчи тауда жетип,
Огъум аны аудургъанды, богъурдагъындан ётюп.

Жети таудан алып келдим, тик сыртладан тюшюрюп,
Энди уа ашай тураса, салгъанма да биширип!

Къарындашым, мени кибик марал уугъа баралсанг,
Мени кибик нарт элинге доммай бугъа мадарсанг,

Саналыренг сен да элде манга тенг бир жигитге,
Сен а эл къоюн кютесе, ушаймыды ол бетге?

Сакъ бол кече гудучула, эслетмейин, жетерле,
Къочхарладан семизлерин сайлап, сюйреп кетерле!

Къарындашым, сен къыйырда жатсанг, ышанлап къара! –
Гуу айтады мыйыкъларын сылай, кюле, ышара:

– Женгилаякъ бёрючюгюм, аурууунгу алайым,
Сен жютюкёз лячинчикге тенгши къайдан болайым?

Кюн узуну айланама жауунда юсюм жибип,
Кече сайын къыйырдама, жатмай тёшекге кирип.

Алай къой угъай, къозу да этмегенме тас, зая,
Гудучу уа келе берсин – къолумда сюек жая. –

Сех ышаргъанд. Бир кече уа ол баргъанд къой урларгъа, –
Чам этерге сюе эди – оюн этип хорларгъа.

Чырпыланы къымылдатмай, жилян кибик сюркелип,
Сех стауатха бара эди, Гуугъа кюллюгю келип.

Гуу кёз къысмай жата эди къулакъ тигип тийреге,
Эмеген да базынмасын сюрюуюне тиерге!

Гебенегин, чабырларын къайын отда кепдире,
Сагъайгъанды бир келгеннге, шыхырт-шухурт этдире.

Пелиуан Гуу къычыргъанды, къара кёкча кюкюреп,
Таудан жыйы[ii] юзюлгенди, ол учханды гюрюлдеп.

Садакъ огъу агъач таба элияча ычхынып,
Бара эди желча улуп, жилянча да сызгъырып.

Олсагъатдан чыпрыладан ачы къычырыкъ келгенд,
Уручуну жазасына жолукъдургъанын билгенд.

Сора Гуу ары чапханды, къоркъуу кирип жанына.
Садакъ тийген, уой, Сех эди, боялгъан да къанына.

Гууну кюйюп деу жюреги, урходук болду тамам.
Кюй этерча табалмады Гуу бир жарсыулу макъам.

Кёк Тейриси, уллу кючю хар нелеге къарыгъан,
Гууну къангкъаз[iii] эти къойду, булутладан къарагъан.

Ол а энди айланады таралгъанлай кёкледе,
Къайгъы, бушуу, жарсымакълыкъ туудура жюрекледе.

Таралады жазда, кюзде булутла арасындан,
Гуу табалмай къалгъан сарын тёгюле чурасындан[iv].


[i] Бештамакъ – Балыкъ, Басхан, Чегем, Черек Терк суугъакъошулгъан тюз.
[ii] Жыйы – къар юзюлген
[iii] Къангкъаз – лебедь.
[iv] Чура – къанатлыны кемирчек аузу-бурну, клюв.
Изменено: elbars - 29.10.2018 16:22:52
elbars 30.10.2018 19:13:49
Сообщений: 2275
МАЙМУР БЛА СУУ АНАСЫ


Сары-Къая деген жерде, заманланы биринде
Тау ёзени бир агъачда, Ча Къаяны тюбюнде,

Нарт элледен бири тура эди, бегип, орналып,
Сабан сюре, чалгъы чала эди, ишге къадалып.

Арпа, зынтхы себип, кёре эди ишни хайырын,
Марал сютден эте эди кючлю, къалын айранын.

Ариу эди къылыкълары, намыслы да – адамы,
Халал эди хар келгеннге ол нарт элни туз-дамы.

Ташла ташып, жасай[i] элле, дейд, таза шауданланы,
Жууукъ къоймай тура элле алайлагъа малланы.

Жауун жауса, сюрюулени чыгъармайын ёрлеге,
Сакъ эдиле, заран, хата тюшюрмезге жерлеге.

Жогъед элде артыкъ доммай, не жугъутур ёлтюрген,
Бек айыбед анда суугъа, не да отха тюкюрген.

Жайлыкълары бузулмазча, мал ишни алай къурап,
Хар сабанны ташын, хансын чыгъанасын ариулап,

Рахат жашай элле чомарт нартла Сары Къаяда,
Къуш балала тургъан кибик чынгыл башы уяда.

Кёк гелеулю Сырт башында Илкер[ii] Ташны къатына,
Келе элле эр кишиле, жашла, къартла, къатынла.

Чёкле[iii] этип, сыйлы кёрюп алайдагъы ташланы,
Сала элле алларына тюрлю-тюрлю ашланы.

Маймур деген биреу баред ол нарт элде жашагъан,
Эй, къылыгъы нартха угъай, бир башхагъа ушагъан.

Юйдегили болуп, анга юч да улан туудула,
Бир къызчыкъ да туууп, ала ашай-жашай турдула.

Къой кютерге бара Маймур, былай деди анасы:
– Мен айтханны унутмазса, ой, атангы баласы!

Сыртха чыкъсанг, къымылдатма, жашым, Илкер ташларын,
Бош къыйнама нарт сыйлагъан Илкер Ташны жашларын.

– Бош туралла – дейди ол а, – жерге акъырын бата,
Не боллукъду аны ючюн, андан кимге не хата?

– Тийме, балам, Илкер Ташы бир кюн санга чамланыр,
Хар хата да, хар палах да, тынмаз кибик, къадалыр.

Санларынгы къурушдурур не да къурур билегинг,
Толмай къалыр кёп муратынг не да ахшы тилегинг.

Тапсыз жерде абыныр да, ачырса, минген атынг,
Бузулур да, къыйналырса, бюгюн ариу сыфатынг,

Бир жукъдан да къууанмазса, кетер да жюрек нюрюнг,
Башхалагъа сукъланырса, ачый, апчый юйюрюнг. –

Эшитмеди Маймур аны, сыртда рахат олтурду,
Тюш болгъунчу ол таянып, жукъ да этмейин турду.

Ышныр эте тохтадыла тюшде къара къойлары,
Кичидиле сора аны ол къарыулу къоллары.

Кючюн салып къобара да, тёнгерете башлады
Маймур гелеу сыртдан терен къолгъа сыйлы ташланы.

Олсагъатдан Ча Къаяны эки жаны чачылды,
Эй, андан а юч да шорха сууну аллы ачылды.

Эл кюреше тура эди жыйылып сабанында,
Ахырзаман элхууурну кёрдюле заманында.

Къачып таугъа чыкъгъанды халкъ билмейин не этерин,
Къутургъан суу алып кетди берекетли эллерин.

Башха жерде журт салыргъа тюшдю къыйналып нартха.
Алай Маймур аманлыгъын салып къоймады артха.

Этген кюйсюз харам ишин Маймур элден жашырды,
Тасха бермей жамуатха юч-тёрт жылны ашырды.

Тобагъа уа къайтмады ол, турушуча тургъанлай,
Къамамады сюрюулерин кезлеулеге ургъанлай.

Батмакъ этип къоя эди таза къара сууланы,
Суу уртларгъа баралмазча къатларына аланы.

Маймур бир жол элде тойгъа барып, тёрде олтурду,
Къолу жетген жерде жукъ да къоймай, ичин толтурду.

Тойдан чыгъып кетди сора, ашагъандан эригип,
Суу бойнунда этип къойду Маймур кеси керегин.

Ол тийрени Суу Анасы алайчыкъда жуууна,
Ол адамны сылыкъ иши къатылгъанд ачыууна.

Суу Анасы, кёлю къалып, узакъ кетди Ча таудан.
Олсагъатдан таркъайдыла баргъан суу, кезлеу-шаудан.

Жер жарылды, сабанлада тирлик бары къуруду.
Агъачлада кийик къалмай, бёрю жыйын улуду.

Мал отларгъа чёп да тапмай къалыр чекге жетдиле.
Ахырында элли къартла оноу-кенгеш этдиле.

Тёре жыйып Маймур этген хаталаны тиздиле:
– Бир мардагъа сыйынмагъан къылыкъсыз! – деп сюздюле. –

Сенсе, – делле, – жерни, сууну, отну сыйлы кёрмеген,
Туугъанлы да жек башынга тамчы акъыл кирмеген!

Сенсе, – делле, – кезлеулеге къой сюрюулени ургъан,
Къолунг хата излегенлей, Тейрини чамландыргъан!

Сенсе, – делле, – Суу Анасын бу элге дерт этдирген,
Башыбызгъа айтып-айтмаз къыйынлыкъла жетдирген!

Къалай жашау этериксе быллай къыйынлыкъ салып?
Къуру! – делле, – элибизден, юйюрюнгю да алып.

Сора былай айтды элмен[iv] жеринден сабыр туруп:
– Бу тийреде муну кёрген ёлтюрюп къойсун, уруп! –

Чюйре Маймур, кеч къалмады элде кече белинден.
Бырнак[v] болуп узакъ кетди, айырылып элинден.

Макъаланы жасандырып ата бурху суучукъгъа,
Жауун умут этгенликге жарамады ол жукъгъа.

Гырайтны да жууундуруп, суу ызында къойдула,
Суу Анасын разы эте, къара къозу сойдула.

Хурметлери къуру къалды, болушмады тобалыкъ,
Кёл таркъайып, къырылыргъа жетдиле къундуз, балыкъ.

Бир къарт юч жюз ташчыкъ жыйып, суу бойнунда олтурду,
Ол шыбырдап хар бирине бирер дууа окъуду.

Окъуду да, ташчыкъланы чахагъа[vi] бирер атды.
Хайыр болмай, ол къартчыкъ да элине мудах къайтды.

Талай кере табындыла: – Аз болгъанды кёлюбюз,
О Тейрибиз, бизге болуш, бош къалгъынчы элибиз!

Суудан толу булутларынг бутакъ-бутакъ жансынла,
Тау башланы жютюлери гыбытларын жарсынла!

Сабанлагъа, жайлыкълагъа суулары тёгюлсюнле,
Такъыр жерден чёп башчыкъла кёгерип кёрюнсюнле! –

Болушмады ол да, жерге тамчы жауун таммады,
Кюйюп баргъан сабан жылы жауун суудан къанмады.

Ол кезиуде келе болгъанд тюзлени алып бир хан, –
Талай халкъгъа кёп къыйынлыкъ, кёп ауур жасакъ салгъан.

Сары Къая нарт элни да ол биле эди жерин,
Алагъа да ийген эди жасакъ жыйгъан аскерин.

Маймур тура эди журтха, сайлап ёзен аягъын,
Къой кютеед биягъынлай, тутуп хыжы[vii] таягъын.

Жау аскери тау аллына, букъу кётюрюп жетди.
Маймур чабып жангыз къызын нарт элге къуугъун этди.

Къызы кетди нарт элине къуугъун хапар берирге,
Турду Маймур бир тар жерде, юч жашы бла бирге.

Къаты бегип сермешелле, садакъ ата жаулагъа,
Эй, киралмай къалды душман, не кюрешип, таулагъа.

Кёп мычыды жол ачалмай, тар аллында жыйылып,
Тёрт жигитни хорлаялмай, ол тар жерде тыйылып.

Къуугъун хапар келип, нартла бирден хыны къопдула,
Кюбелери кюнде жана, бирер атха къондула.

Маймурну да, юч жашын да анда ёлюп кёрдюле,
Жау аскерни тыйгъанлары ючюн намыс бердиле.

Жете келип, душманланы уруп-уруп, чачдыла,
Сау къалгъаны мукъут-думан болуп артха къачдыла.

Маймурну, уланларын да жерге анда кёмдюле,
– Ол терслигин къаны бла, эрча, жууду! – дедиле.

Жети сырым[viii] озгъанлай а, кёк бир сейир тюрленди,
Жылы жауун жауа келип, Тейри къылыч нюрленди.

Ол жанкъылыч Минги тауну жарытды чыран[ix] бузун.
Жети уллу черек туууп, тапды къол ичи ызын.

Жан киргенди сора жерге таза суудан тоюп, дейд,
Нарт халкъы да Тейри-Ханнга къурманлыкъла союп, дейд.


[i] Жасау – омакълау, ариу этиу.
[ii] Илкерле – жулдуз жыйын, созвездие Плеяды.
[iii] Чёк – оноу, кенгеш, совет
[iv] Элмен – эл башчы.
[v] Бырнак – тергелиусюз адам, отчуждённый.
[vi] Чаха – ташлы суу ыз.
[vii] Хыжы – къыйырында къой аягъына илинирча ыргъагъы болгъан таякъ, ярлыга.
[viii] Сырым – кюн бла кече, сутки.
[ix] Чыран – бийик тауланы юслеринде ёмюрлюк буз, ледник.
Изменено: elbars - 30.10.2018 19:14:51
elbars 31.10.2018 16:05:55
Сообщений: 2275
ЖЕНГИЛАЯКЪ ГОНАЧХИР


Эртте Балыкъ башларында нартла-гуртла,[i] эл болуп,
Жашау къурай баргъандыла, къайгъылары сел болуп.

Женгилаякъ Гоначхир деп бир уучу жаш бар эди.
Бёрюсингир эди улан, ёсюмлю тулпар эди.

Андан къачып бир кийик да къутулалмагъанды: ол
Жугъутурча жюрюгенди таулада, айырмай жол.

Уучулукъ кечиндиргенди Балыкъда адамланы:
Кийимлери, ашлары да кийик эди аланы.

Кийик байтал эди жашны тапхан туугъан анасы,
Чууакъ кёкден энип келген булут эди атасы.

Аны туя чалтырында[ii] табып бир элли къатын
Ёсдюргенди; Гоначхир деп, эркелеп айтханд атын.

Гурт юйюрде улан аны билмей алай ёсгенди.
Акъылбалыкъ болгъунчу ол ишсиз-кючсюз безгенди.

Гиртчи эди, къарыулу да, Дауче кеси бакъгъанча.
Алай уугъа иймей элле сауут-саба такъгъынчы.

Акъылбалыкъ болгъанындан башлап аны жашауу
Агъачда, ууда ётгенди, шишленнген эт – ашауу.

Таяннганды бир жол жигит туяны аумасында.
Сора былай эшитгенди ол жукъу арасында:

«Агъачда ат къалмасын,
Элде сабий болмасын,
Байтал жаш тапды эсе,
Айтмай, жашырды эсе!».

Муну ала къуш айтханды туяны бутагъындан.
Уучу секирип тургъанды, къама чыкъгъанча къындан.

Къуш учуп кетгенди, жукъ да соралмай къалгъанды жаш…
Жылла оза, уучу гуртха мажарып тургъанды аш.

Садакъ бла урмагъанды уучу кийикни-жукъну,
Аягъындан сермегенди жетип маралны, журну.

Эрлай ол бойнун тартханды, бузмай уучу тёресин,
Къолун бойнуна сукъгъанды, сыдыргъанды терисин.

Гоначхир доммайланы да къоймагъанды тынчлыкъда,
Бугъасын да терк жыкъгъанды, санлагъанды кырдыкда.

Не кёп айланнган эсе да, тапмады кёрген къушун,
Ахырында сагъыннганды анасына болушун:

– Ой, сют анам, сют анам,
Мени сакълагъан адам,
Жети жыл алгъа къачда[iii]
Бир къуш кёрдюм агъачда.

Жети тауну къыдырдым,
Жети таугъа къычырдым,
Ол къуш къайтып келмеди,
Манга таууш бермеди.

– Айтханы уа не эди?
– Былай тебине эди:

«Агъачда ат къалмасын,
Элде сабий болмасын,
Байтал жаш тапды эсе,
Айтмай, жашырды эсе!».

Мен хайранма[iv] ангыламай, аны анча заманнга. –
Былай айтып сёлешгенди сора анасы анга:

– Танг атдырмай, сен агъачны теренине барырса,
Бешли доммай эслегинчи, аягъындан алырса.

Аны башын Апсатыгъа тобалыкъгъа салырса,
Биргенге уа, уучу балам, эки юлюш алырса.

Кюн таудан аууп кетгинчи, сен туягъа барырса,
Балам, аны чалтырында кечеликге къалырса.

Жохар, ёре мюйюзлери ай учуна къатыла,
Юч аякълы теке келир сора сени къатынга.

Эрлай сермеп мюйюзюнден, ычхынмазча тутарса,
Ол алауган терекни да чалтырындан чыгъарса.

Юч аякълы деу текени иймей бираз турурса,
Турурса да, бир кесекден былай айтып сорурса:

– Атам салгъан юйню манга эшиклерин ачмасанг,
Жюрегими къыйнап тургъан жарсыууму чачмасанг,

Тобалыгъым санга тоба болмасын да, болмасын,
Сен анамы танытмасанг, бир кийик да къалмасын. –

Гоначхир эмчек анасы айтхан кибик этгенди.
Юч аякълы теке болуп, дейд, Апсаты жетгенди:

– Сен атангы сора эсенг – акъ булут – туугъан атанг,
Анангы сора эсенг а – акъ кийик байтал – ананг.

Ол акъ булут чууакъ кёкде, уча-уча, сонганды,
Ол акъ булут эне келип жар эрнине къонганды,

Кюмюш жаллы кийик байтал андан бууаз болгъанды. –
Гоначхирге аны айтып, ол тас болуп къалгъанды.

Алп Гоначхир, деу учаны къойгъан жеринден алып,
Кётюрюп келе болгъанды, жаш жюреги къыйналып.

Эл къыйырда отлай тургъан акъ байталны кёргенди.
Уучу жюгюн жерге атып, ары чаба киргенди.

Жетсе уа ол байтал тюйюл – эмчек анасы эди:
– Анам, акъ байтал а къайры тас болуп кетди? – деди.

Анасы уа жукъ да айтмай, акъ байтал болуп къалды,
Гоначхир да акъ байтаны кюмюш жалындан алды:

– Туугъан анам эсенг, мени азат болуп кетме къой,
Сют анам эсенг а, – элни хакъын, ишин этме къой! –

Деп сюелгенд. Ол заманда: – Ючюнчю жашымса сен, –
Дегенд байтал адам болуп, – къуш элтгенди экисин.

Къуш десем да – обур къатын. Жиляй, таш, агъач жардым,
Аны алдар умут этип, мен Тейриге жал бардым:

«О Хан-Тейри, мени кийик жаныуар да эт, алай,
Сабийими ёсдюрме къой», дедим тарала-жиляй.

Андан арысын а энди кесинг да билесе сен,
Мен а кетерге керекме, хайда, балам сау-эсен

Къал! – деп ол учуп кетгенди, кёкден бир таууш келип,
Гоначхир да тынчайгъанды, ишни болушун билип.

Ол заманны адамлары атха минмей эдиле,
Кийик атны жууушдура, дейди, билмей эдиле.

Гоначхир да ууда жаяу жюрюгенди къуру да.
Жюк эдиле имбашна бууу, жугъутуру да.

Бир кюн кетгенд узакъ жары, не болуред оюнда?
Бир кийик жылкъы кёргенди Къобан сууну бойнунда.

Кёк талада къангкъазбоюн жалкъаларын жел тарай,
Чаба эди кийик жылкъы, жигит сукъланып къарай.

Сора жылкъыгъа киргенди, ол сууну жюзюп ётюп,
Къачмагъанды кийик жылкъы не малтамагъанд, жетип.

Ариу атла ойнай элле кёк кырдыкда чаришип.
Гоначхирге хорлатханды бир къолан ат, эришип.

Тал терекни къабугъундан нохта салгъанды атха.
Къоркъмагъанды ат жигитден, туракъламагъанд артха.

Туурадан къарап болгъанды Апсаты уа сейирге,
Къачмагъанды ат, уучуну сыртындан атып жерге.

Уучу аны къайры бурса, ары барып тургъанды.
Атны кючюн сынайым деп, черек суугъа бургъанды.

Кёкню учуп баргъан кибик, ат суудан алай ётгенд,
Къарыууна, тёзюмюне Гоначхир сейир этгенд.

Сууну ёрге жюздюргенди биягъы айландырып.
Тар тамагъына жетгенди ат, сууну эки жырып.

Силкинип суудан чыгъады, арыгъан да этмей ат.
«Ойнадым, барсын!», дегенди жаш, атны этип азат.

Ат а жеринде къалгъанды, кетмегенди ат къачып.
Сора былай сёлешгенди ол адам тилин ачып:

– Сен жигитлик эришиуде хорлагъанса да мени,
Батыр, энди хар къайда да нёгерингме, – дейд, – сени.

Ол къолан ат – Сыйкъун кеси, Гоначхир – аны жашы.
Кюнча жарыкъ жана эди жылкъы Тейрини башы.

Гоначхирге ол жылкъыдан тулпар сайлап беренди,
Сора учуп кетип, кёкде акъ булутха киргенди.

Уучу атны алтын жалын сылай миннгенд сыртына.
Атлы болуп келгенди ол Балыкъ башы журтуна.

Ол болгъанды эм биринчи ат юйретген дуньяда.
Гурту эркин жашагъанды тау къушуча уяда.

Бара-бара, хорлатханды Гоначхир да къартлыкъгъа.
Жугъутурну жетип тутхан къол-бут жарамай жукъгъа.

Сауут-сабасын такъгъанды бир кюн ол, атын жерлеп,
Кёк кёлге кирип кетгенди, халкъына жашау тилеп.



[i] Гурт – халкъны бир бёлеги, тайпа.
[ii] Чалтыр – терекни бутакълары бармакъ айырылгъан къойну.
[iii] Къач – кюз.
[iv] Хайран – башы къатышхан, этерин ойлаялмагъан.
Изменено: elbars - 31.10.2018 16:06:56
elbars 01.11.2018 16:23:56
Сообщений: 2275
Т О Г Ъ У З У Н Ч У К Е С Е Г И


БОРА-БАТЫР


БОРА-БАТЫР БЛА ЖИГЕР


Бора, Боракъа деген Нартда бир батыр эди,
Бир къазаннга къарагъан жаш-къушу алты эди.

Барысын да санасанг – сабийи тамам сегиз,
Кичилери – эки къызы, айтылгъан эки эгиз.

Кесинеча, кимге да ол бир чурумсуз эди,
Баш тутаргъа Боракъа бир да къарыусуз эди.

Бир-бирде жортууулгъа, кёнчекликге баргъанды.
Жатып ол бир тёбеден кёкге къарап тургъанды.

Бораланы элни ол таматасы, элмени
Болса да, суу бойнунда бош тургъанды тирмени.

Эркин эди сабаны да, къыйыры-зат кёрюнмей,
Уллу тирлик берлик эди, урлукъ атса эринмей.

Ким сюйсе да ары барып, кесине жер сюргенди,
Кюз артында хайырын да сюрген кеси кёргенди.

Нарт Бораны мытырлыгъын элчиле биле элле,
Нарт Борагъа – ол жанжатха элчиле кюле элле:

«Бораланы тели Бора, – дей эдиле, – Боракъа!
Сабанларын эл орады, эл чыгъады оракъгъа!»

Излегени, бек сюйгени, гыржын бла айранды,
Муну ишге тюзеталмай, ахлу-жууукъ хайранды.

Салынып жюрюй эди, жыр кибикле мурулдай.
Нарт Бораны жашауу бара эди ма алай.

Боракъаны бар эди бир аламат ийнеги,
Сютлю эди да, анга къарай эди ол иги.

Келмей къалды отлаудан бир жол сютлю къоланы.
Ауур чонгкурун алып, излей чыкъды ол аны.

Юсюне бёрю жыйын басынып кёргенди ол,
Къолундагъы чонкурун ойната киргенди ол.

Бёрю жыйын чачылды, алай кетмеди дагъы.
Арбазына жетгенлей, къадалдыла биягъы.

Ийнекни сермеп тутуп, нарт атханды буруугъа,
Сора сейир этгенди Тейри берген къарыугъа:

– Менден кючлю дуньяда жан болмаз! – дегенди ол,
Ач бёрюлени къырып, тонлукъла этгенди ол.

– Менден кючлю керти да, жан болмаз! – деп къуаннганд, –
Бар эсе уа?! – деп Бора, узакъ жолгъа къуралгъанд.

Тирмен ташдан кем болмагъан гыржыны да хуржунда,
Жол къыдыра, бир кишини эслегенди дорбунда.

Жарыкъ болду къош иеси, сёлешдиле, олтуруп.
Сора жолгъа айран берди гаммеш гыбыт толтуруп.

Арба чархдан гитче болмай, бишлакъла да келтирди,
Нарт Боракъа ол жюклени бек къыйналып кётюрдю.

Кючден-бутдан бара эди танымагъан жолунда,
Абын-сюрюн эте эди, таягъы да – къолунда.

Чабырлары тешилдиле, жюрюй-жюрюй, седиреп,
Ол салкъыннга олтургъанды, солуу алыр эдим деп.

Бир заманда береу жетди жерни-ташны тепдирип,
Тулпар аты терен къолну уллу боран этдирип.

– Эй, жол болсун! – деди сора ол жаш жетип къатына,
– Ой, сау болгъун! – деди Бора. – Жигер дейле атыма.

Суусапдан ичим жанады, ый, маржа, бир зат уртлат! –
Деди атлы, Боракъа уа: – Майна гыбыт, хайда тат! -

Чабырларын тизип, бир зат къабайым десе алып,
Бир бурху да жокъ гыржындан, айраны да бошалып.

– Огъесе сен таш ашагъын, – деп, Бора ачыуланды, –
Не жут эдинг, эмегенча! – Батыр от кибик жанды.

– Къой-къой, алан, аш болуб а, бош, къапмиш кибик эди,
Шор тарауум кючден кетди! – Жаш Жигер былай деди.

Экиси да бири бирине чапдыла тюйюшюрге.
Башладыла бири бирин къылыкъсыз ура жерге.

Алайлай бир ахырзаман атлы жел этип жетди,
Экисин да шымларына[i] сугъуп, алды да кетди.

Аны кёрген айтыр эди атлы тюйюл окъду деп…
Къатынына махтаннганды ол, менича жокъду деп.

Ол шымларын тешгенлейин, нарт Бора бла Жигер
Доп, деп жерге тюшгендиле: – Эр десенг, ма менме эр!

Мен къайда, къалай болсам да, кишиге ал бермейме!
Бучукъланы уа милдеуча, бурхуча да кёрмейме!

– Махтаннган иги тюйюлдю, бар сенден да уллула, –
Деп айтхнды къатыны уа, – онглула, къарыулула. –

Ол къатыннга ийнанмайын, жигер къарады деуге.
Тюбемегенд Боракъа да муну кибик биреуге.

– Алай эсе, – дейди къатын, – атлы болуп чабарсыз,
Кюн батышда Чолакъ деген бир тулпарны табарсыз.

Ючюсю да жоргъалагъа минип узакъ кетдиле,
Арып-талып, ач да болуп, жол тохтамиш этдиле.

Бора чыкъды, нёгерлери бир кесекчик жукъларгъа,
Тёгерекде не бар, не жокъ деп, кийик мал жокъларгъа.

Сууну ёрге бара Бора, чабакъчыгъа тюбегенд,
Ол къая кибик уллуду, ол жангызкёз эмегенд!

– Уой, кёп болсун чабакъ! – деп, ол салам бергенди анга.
– Кел, жууукъ бол! – дегенди деу киши нарт пелиуаннга.

Къолунда уа къармакъ тюйюл, – бир уллу да томуроу,
Ауазы да ауаз тюйюл, – тамам багъыр къонгуроу.

– Уо, кимсе да, не жюрюйсе бу жерде, ахшы киши? –
Айтды Бора, къалтырады: да кырты эди иши.

Жангыз кёзюн жылтыратып, гырмык[ii] мыйыгъын сылай,
Ышарды да деу эмеген Борагъа айтды былай:

– Деу кёрюрге сюе эсенг, бар сен бу жолну тутуп,
Алай, кёрсенг, къачмазмыса, атынгы да унутуп?

«Тейри, къоркъмам!» дей кесине, Бора чыкъды талагъа,
Сейир этип къарады ол бир томуроу къалагъа.

Аллында уа бир деу къатын тура эди жюн ишлей,
Къууурулгъан доммай бутну къатына салып тишлей.

– Не жюрюйсе? – деп соргъанды, нартны саламын алып.
Билгенинде: – Къач! – дегенди, ол гузабагъа къалып. –

Юч огъурсуз жашым барды, бусагъатдан жетерле,
Къабып къояр аллында уа, хиликкялыкъ этерле.

Сора жаны къуругъанды ол махтаннган Бораны.
Жер тебренип башлагъанд да, къатын букъдургъанд аны.

Юч жашы да келгендиле, мыйыкъларын да буруп,
Ючюсю да четенлерин чабакъладан толтуруп.

Тамата жаш анасына: – Бир махтанчакъ гостаны[iii]
Бери ийген эдим, – дейди, – кёрмегенмисе аны?

Ол къатын а, кюледи да, чыгъарады Бораны:
– Адамны татлы болады, эмейик, – деди, – къаны.

Алай алгъа мен бир оюн айтайым да – ойнайыкъ,
Эриксег а, бу затчыкъны кезиу-кезиу чайнайыкъ.

Тёртюбюз да тёрт мюйюшге олтурайыкъ, жюрюгюз,
Муну ёрге атайым да, кезиулеп юфгюрюгюз.

Боракъаны къатын ёрге атханды да, кичиси
Юфгюргенди, анга къарап кюлгендиле ючюсю.

Бир хиличи сабийлеча ойнай, боран кётюрюп,
Боракъаны учуралла, бирден бирге ётдюрюп.

Эй, ол жарлы Боракъа уа, – ол жанындан тюнгюлген,
Къалкъад,[iv] дейди, бир да башха болмай чыпчыкъ тюгюнден.

Сора къатын жашларына: – Бирге бир юфгюрейик, –
Деп хыйлагъа ышаргъанды, – не боллугъун кёрейик!

Бары бирден юфгюргенлей, нарт Боракъа ожакъдан
Он кере къызыу учханды, кеси атхан садакъдан.

Бир узакъда, жерге тийип, алай къачханды Бора,
Къууса ызындан жетмезча чаришде баргъан хора.

Тапханды да нёгерлерин уятханды, къычыра,
Сора яра къачхандыла, хораларын учура.


[i] Шым – башы тобукъгъа жетген эр киши аякъ кийим, ноговицы.
[ii] Гырмык – гебен аумаз, жел да чачмаз ючюн, биченден бурулуп этилген аркъан маталлы зат.
[iii] Госта – гитче адамчыкъ, карлик, лилипут.
[iv] Къалкъыу – къушну къанат къакъмай бийикде учханы.
Изменено: elbars - 01.11.2018 16:24:48
elbars 02.11.2018 17:56:52
Сообщений: 2275
ЧОЛАКЪ САБАНЧЫ


Узакъ кетип, тал тюбюнде шаудан суудан ичелле,
Атларын да энди къуумай, патрапагъа[i] кёчелле.

Бара-бара, тап ишленнген бир кенг къошха жетелле,
Анда уа бир къауум шапа къадалып аш этелле.

Тирмен ташдан аз гитчеди гыржынлары аланы.
– Чолакъ-тулпаргъа этебиз, – дейдиле, – бу ашланы.

– Аха, – дейле атлыла да, – къайдады Чолакъ-тулпар?
– Ол тёбени тутуп баргъан, аны сабанда табар, –

Ол шапала алай айтып, жашла ары чабалла,
Ариу, омакъ юйдегиси аны сыйлай табалла.

– Уой, аш татлы болсун! – дейле къонакъла; тулпар жарыкъ:
– Сау келигиз, уой, жанлагъыз, – дейд, – хазырды ашарыкъ!

Кёредиле юч къачхынчы, уллу сейирге къалып:
Сабанчыны къалажюгю[ii] алтын бла жасалып.

Жылтырай, ариу жаналла сабында асылташла[iii].
Сейир-тамаша болалла бу ишге келген жашла.

Уллу эди сау эменден ишленнген ол къалажюк,
Не азындан жети кючлю тарпаннга болурча жюк.

Сабанчыны юсю алай омакъ, сукъланырча хан.
Ёгюзлери ёгюз тюйюл, – токъсан да тогъуз къабан.

Къалажюкге сынжыр бла къаты тагъылып ала,
Сабан сюрсе, баразасы[iv] – тизилишген къаяла.

Айтхан эди сора Бора сабанчы пелиуаннга:
– Болушлукъ тилей келгенбиз, тулпар, ышанып санга.

Юч къарындаш – юч эмеген бусагъатдан жетерле,
Ала бизни нёр[v] орнуна тутар утум этерле. –

Алайлайын боран этип, юч къарындашдан бири
Жетгенди да: – Ай, сен аман, жесирими бер бери!

Бермесенг да, эй, ит чолакъ, этерими билирме,
Къозунуча байлап сени, кёл кенгдире кюлюрме! –

Чолакъ-тулпар арсар бола турмай, келгенни атдан
Хыны сермеп алгъанды да, тюплегенд олсагъатдан.

Сакъалындан ол тюк юзюп, къозуну кибик кесин
Байлагъанды да атханды: – Бедишлик болуп ёлсюн!

Башха эки къарындаш да, ачыуланып жетдиле,
Чолакъ-тулпарны ала да жаныр гынтты[vi] этдиле.

Аланы да къойланыча байлады да, багушха
Сюйредиле, аш болурча бёрюге, итге, къушха.

Сора ол къонакъ этгенди юч жашны да юйюне,
Кёргенинде, сукъланнганды Бора жашау кюйюне.

Юйю – къала; ишленипди жонулгъан омакъ ташдан,
Берекетли аш къангасы толу ичгиден, ашдан.

Ашап-ичип, тулпар киши хапарларын билгенди,
Ол, тынгылай, Боракъагъа ышаргъанды, кюлгенди.

Сора, мудах болуп, тулпар башлагъанды бир хапар:
– Тогъуз эдик къарындашла, ёт, къарыу, эрлик да бар.

Ким болур деп бизден кючлю, жерге, кёкге сыйынмай
Айланнганбыз, кюч сынашып, юйюбюзге жыйылмай.

Бир жол жолгъа чыгъабыз да, атлагъа жол беребиз,
Жауун жетип, бир дорбуннга, чабып-жортуп киребиз.

Артда билдим: дорбун тюйюл, – деменгили баш сюек,
Кёз чунгурунда къалабыз, Тейриге этип тилек.

Озуп баргъан жаш сюрюучю аны кёз къуршоууна
Деу таягъын илиндирип, къалгъан эдик оууна.

Сегиз залим къарындашым бош ёлдюле, махтаусуз,
Кесим сакъат болуп къалдым, алай тюйюлме жаусуз.

Жауум барды: Тейри-Ханнга минг ыспас да, минг махтау!
Халкъны халкъ этген – душманды, эрни эр этген а – жау.

Менден къарыулу уа жокъду деп, алданмагъыз анга,
Къарыуун аз, кёп эсе да, эр бурады душманнга.



[i] Патрапа – атны бир тюрлю жюрюшю, сымарлап аякъ алдырыу
[ii] Къалажюк – соха, сабан агъач.
[iii] Асылташ – багъалы таш; благородный камень.
[iv] Бараза – сюргю ыз; борозда.
[v] Нёр – кёл кётюрген оюн; забава, потеха.
[vi] Гынтты – кесин кётюрюу, махтаныу.
Изменено: elbars - 02.11.2018 18:00:38
elbars 03.11.2018 17:14:40
Сообщений: 2275
САРЫУЕК КЪАЛАУУРЛА


Сабанчыны жашаууна, мюлк да тутуу кюйюне
Боракъаны кёзю къарап, къайтхан эди юйюне.

Бораланы нарт элине оноу этип башлайды,
Хомухлугъун, мытырлыгъын баргъан суугъа ташлайды.

Заман бара, нарт Боракъа болду чирик бай, бакы[i].
Мюлк къурады – энди жаны тюйюл эди тунакы[ii].

Сюрюулери Терк башындан Лабагъа дери отлай,
Атларыны кишнеулерин Басхан къаяла къатлай,

Сюрюулерин сакълар кибик адамлары жетмеед,
Нарт Бораны-Боракъаны, ол къайгъысы кетмеед.

Андан-мындан эмегенле жыйылып чаба элле,
Сюрюулерин, жылкъыларын къууалап, къаба элле…

Бора-батыр бир жол бара къошларындан бирине,
Ажашханды, туман басып, танымагъан жерине.

Къалай ары баргъанындан болмай аны хапары,
Бир дорбуннга тюртюлгенд да, Боракъа киргенд ары.

Алай анда ышыкъ угъай, уллу палах табады:
Лузгъасындан[iii] шыты чача, бир саруек чабады,

Къачалмазын билип, кючюн чонкуруна салады,
Ура кетип саруекни, Бора онгун алады.

Сора ахыр кючюн жыйып, тюз башына урады,
Аны уллу башын чачып, бир жанына турады.

Саруекни къаны бара, нарт дорбуннга къарайды:
«Мындан сора болурму?» – деп, сагъаяды, марайды.

Бир тауушла келелле да, кёз атады нарт ары.
Жанласа уа – сариуекни ючкюнлюк балалары.

Къырайым деп тебрегенлей, аны бир зат тыяды,
Жол артмагъын ол бош этип, балаланы жыяды.

Ол заманга кюн ачылып, Бора жолун табады,
Тарпан аты, жоргъа салып къошу таба чабады.

Къошда тургъан жалчылары артмакъларын ачханлай,
Къачадыла жан-жанына, гылдыу уя чачханлай.

Бора кюле: – Эй, къоркъмагъыз, энди жокъ аналары!
«Ёсдюргеннге, итле кибик болалла балалары»,

Деп мен алай эшитгенме, сют чапдырыгъыз бери! –
Дегенди нарт, – ачдыла да, от чагъалла кёзлери! -

Нарт Боракъа балаланы жылы сютден тойдурду,
Сора энчи орун этип, аланы ары урду.

Заман бара, къойчу жашла, болса да ауур, къыйын,
Ёсдюрдюле балаланы, этдиле уллу жыйын.

Боракъаны сансыз малын ала къаты сакълайла,
Сюрюучюле, жылкъычыла энди рахат жукълайла.

Тынчлыкъ табып, Бора-батыр кеси кесине махтау
Жыр айта эди, сюралмай жылкъысын, алгъынча, жау:

– Уой, нарт Бора, бир къайгъынг да жокъду энди, жат да тур.
Сарыуекни парий этген сенден сора ким болур?!



[i] Бакы – бек бай.
[ii] Тунакы – къарангы.
[iii] Лузгъа – жыртхыч жаныуарны аузу, пасть.
Изменено: elbars - 03.11.2018 17:15:24
elbars 04.11.2018 17:17:56
Сообщений: 2275
О Н У Н Ч У К Е С Е Г И

КЪОБАН ТЮЗГЕ КЁЧЮУ

МИНГИ ТАУНУ КЪЫЗГЪАНЫ


Къара тенгиз жагъасына жети да тарпан атлы
Келе элле, ашыгъышып, жети да жигит нартлы.

Ала жер-суу кёре келген атлыла тюйюл – къуугъун[i],
Хапар алып келе элле бек ачысын, сууугъун.

Эл ныгъышха бара турмай, нарт Дебетге къайтдыла,
Узакъ созмай, жарсыуларын жарашдырып айтдыла:

– Нарт Элине оноу этген бизни сыйлы атабыз,
Бирикдирип, эс тапдырып тургъан алтын агъабыз,

Санга Къобан тюзлеринден бир хатасыз жеталдыкъ,
Кечиу[ii] излей турмай, уруп, жети суудан ёталдыкъ.

Сенсе, – дейле, – Алтын Дебет, нарт бийибиз, ханыбыз,
Къобан тюзде иги тюйюл шёндю бизни халыбыз.

Эмегенле, жайылышып, орманланы алалла,
Нарт эллеге кёп хатала, къыйынлыкъла салалла.

Нартла анда боладыла тёрт да бош гитче бёлек,
Алтын Дебет, сенден бизге болушлукъ, себеп керек. –

Алтын Дебет къайгъы этип, жыйды эллени саулай,
Уллу оноу-кенгеш этип, айтды-сёлешди былай:

– Эй, аланла, кечикмейик, биз кетейик Капказгъа,
Тейри берген шам тауланы биз боллукъбуз тапмазгъа.

Тебрерикле бири къалмай къуюлсунла эшикге,
Жангы туугъан сабийлени бёлесинле бешикге.

Кёчер къауум къылычларын иги жютю билесин,
Мында къаллыкъ Тейри-Хандан игиликле тилесин.

Тура туруп, бир заманда сиз да келирсиз ары,
Жууукъ-ахлу тургъан жерге, нартны алайд къадары. –

Алтын Дебет айтхан тёре эди жигит нартлагъа.
Тебредиле, атландыла Къобан тюзге, Лабагъа.

Кетген элле батыр нартла, журтларындан юзюлюп,
Сыйлы Алтын аякъны да алгъа салып, тизилип.

Тейри-Ханны жер саугъасын, келе-келип, кёрдюле,
– Жерде жаннет бар эсе, ол былайыды! – дедиле.

Къарасала, нарт эллери тура элле оюлуп,
Нарт анала ачы жиляй, нарт жашлары жоюлуп.

Аны кёрген батыр нартла ачыудан къутурдула,
Не эмеген неда харра къоймай халек къырдыла.

Къурутдула ол эмеген, ол харра сюрюулени,
Бошадыла тюзде, тауда душманланы – деулени.

Эллерине таша кирип, этмез ючюн талауур,
Чеклеринде салгъан элле дыфчы[iii] къауум, къалауур.

Заман бара, кёрген элле Минги тауну къызгъанын,
Санлап бирде, жер тепдире, тынчлыкъларын бузгъанын.

Алтын Дебет кёкге учуп чыкъгъан эди, къараргъа,
Ол палахны тыяр ючюн амал-мадар табаргъа.

Нарт жашланы тарпанары чаба, къанат кердиле,
Минги тауну от ёзегин къайнай-бёрке кёрдюле.

Къаяланы, гыйыланы элтип, ары атдыла,
От тешикни, кёп кюрешип, ачылмазча жапдыла:

– О Тейрибиз, сен кёргюзтме, – делле, – тауну жаннганын,
Нарт эллеге кёкден жаннган таш жауунла жаугъанын!

Нартла, барып, жюрюп, Лаба тюзню ариу кёрдюле,
– Тёр къалабыз-шахарыбыз мында болсун! – дедиле.

Къадалдыла ала ишге, – кючлерине баздыла.
Ишледиле гюрбежиле, иштенекле[iv] къаздыла.

Сюедиле деу къалала, аламат тоханала,
Кёпюрле да ишледиле, жолла салдыла ала.

Алай болду нарт ёзекни бу жерлеге келгени,
Хар тайпа да бюсюреген жерин чеклеп, бёлгени.



[i] Къугъун – ачы хапар, плохая весть, тревога.
[ii] Кечиу – сууну, адам ёталырча сай жери, переправа.
[iii] Дыф от – жау келгенин билдирген от, сигнельный огонь.
[iv] Иштенек – жер тюбюнде, къаяда адам къазгъан магъдан дорбун, копь, шахта.








Изменено: elbars - 04.11.2018 17:18:52
elbars 05.11.2018 17:29:20
Сообщений: 2275
БАШ ЧУУАНА – ШАМ-БАЛЫКЪ


Алтын Дебет бар болумгъа оноу этди, ойланды,
Жер-жерлеге, кеси жангыз жюрюп, къарап айланды.

Сагъыш этип Дебет алай айтды кеси кесине:
«Бёлюннгенде, бирле кетип къалмасынла терсине.

Жерибизни тёрт мюйюшюн турайыкъ къаты тутуп,
Заман ёте, нарт бирлигин биз къалмайыкъ унутуп!» –

Сора жыйып адамларын нарт Дебет былай айтды:
– Жер-жерледе кёп айланып, кёпню да кёрюп къайтдым.

Кенг жайылды, кенг чачылды мени огъум-урлугъум,
Манга алай болду Тейри-Ханны сыйлы буйругъу.

Нарт Элим а, тийре сайлап, баш чууана къурасын,
Жашды демей, къартды демей, хар бири да жарасын.

Хар жыл сайын Тотур айда чууанагъа табылсын.
Кёкню, жерни жаратханнга – Тейри-Ханнга табынсын,

Нарт Элими хар неси да иги, ариу къуралсын,
Къол таш атып, жырлап, тепсеп, чариш этип къууансын.

Ол байрамда бир нарт сауут-саба-зат жюрютмесин,
Ол тийреде ол кезиуде киши мал-зат кютмесин.

Ол байрамда бир кишиге сёз къозгъап жарамасын,
Кесин башхаладан бийик этип да къарамасын!

Тёре болсун Ханыбызны нартлагъа айтхан сёзю,
Ол къаланы – чууананы сюелип кёрсюн кёзюм!

Барды аны ишлер сейир ариу, аламат да жер.
Тюзде беш тау сюеледи, кёрген тамаша этер.

Аны кёгет тереклери жазда ариу чакъгъанлай,
Турадыла Къыркъ-Суулары, жерден къайнап чыкъгъанлай.

Ма алайда болсун битеу Нартха керек чууана,
Тёгереги ташдан болсун, жау бузмазча, къууана.

Ол къалада турсун нартны Сыйлы Жалын Аягъы,
Ол къалада турсун нартны Сыйлы Къызыл Таягъы. –

Ол заманда, биреу чыгъып, нарт аллына атлады,
Бузукъланы, оспарланы сорууларын къатлады:

– Сен айтдынг да, кёчюп келдик, узакъ жолда къыйналып,
Къырдыкъ хара, эмеген да, кёп палахлагъа къалып.

Энтда бизни тынчайтмайын, къыйнар сылтау излединг, –
Исси Сууда деу чууана ишлерге керек дединг.

Аламанны ити улуп эшитебиз – ёлебиз,
Булутладан Чоппа ийген шибляланы кёребиз.

Тейри-Ханны керти атын билмейди бир кишибиз,
Алай эсе, Тейри бла жокъду бизге ишибиз.

Буйрукъларын айтып-айтып турдунг, Дебет, нартлагъа,
Эсибизни бургъанлайын бир болмачы затлагъа.

Алай кючлю эсе Тейри, кёргюзтсенг а бир затын,
Жюреклени юркютюрча[i], аны бир аламатын! –

Алтын Дебет жукъ да айтмай, анга тынгылап турду,
Жууабындан нарт халкъына сейир сериуюн урду:

– Ол асыры сыйлыды да, жашырын анданд аты,
Къайнар кюнден минг кере да жарыкъ болуп сыфаты.

Кечегиде арбазынга чыгъып къарасанг кёкге,
Жетерсе бюрче тенгли да тюйюлме деген чекге.

Алай бюрче кёзюнден да гитчечиксе, бил, кесинг.
Анга кёре болур сени былай сордургъан эсинг.

Оспардыла сени мында айтхан тели сёзлеринг,
Тейри келсе огънакъ[ii], аны къалай кёрюр кёзлеринг?

Олду жерни, кёкню, кюнню, жулдузланы жаратхан,
Ахшы киши, кесинги да бу дуньягъа къаратхан.

Да болушсун Уллу Тейри, жарар керти тилегинг,
Бек къыйын ауруп тураса, сокъур болуп жюрегинг. –

Тынгылагъан нарт халкъына ушакъ дерс-ууаз болду,
Хар бирини жюреги да сыйлы иймандан толду.

– Энди къалачы керекди, – деди нарт Дебет, – бизге,
Табайыкъ да аллай адам, тохтайыкъ ишибизге.

– Барды аллай уста, – дейди бир жаш жеринден туруп, –
Мен башха жерден келгенме, узакъ жолла къыдырып. –

Дебет бла ол жаш толу ушакъ-хапар этдиле:
– Исси Суугъа кёз атарек, – дедиле да, кетдиле.

Барып, ала чууанагъа аламат жер сайлалла,
Чууананы нечик тюрлю боллугъун да ойлалла.

Жыйын-жыйын ишлей Нарт Эл, уллу къала сюеди.
Алтын Дебет: – Муну аты Шам-Балыкъ болсун! –

Уллу эди, деменгили – къаланы къабыргъасы,
Ол Шам-Балыкъ болуп къалды Нарт журтланы арасы.

Тотур айда нартла бары жыйыла элле ары.
Къууанч бла ёте эди жыл сайын байрамлары.




[i] Юркюу – малны бир затдан элгенип къачыуу.


[ii] Огънакъ – окъуна.
elbars 06.11.2018 17:00:30
Сообщений: 2275
НАРТ ДЕБЕТГЕ МАХТАУ ЖЫР


Эртте-эртте, дорбунлада тургъанда,
Таш тегене, агъач челек болгъанда,

Эмегенле, сарыуекле, харрала –
Мор-сарыла, тот-къызылла, къарала –

Орманлада сюрюу болуп жашалла,
Мал, адам деп къарамайын ашалла.

«Ариу дунья жаратдым мени этимден,
Аламан а – эмегенле – ётюнден.

Ала жерде жаусуз, душмансыз къалып,
Барадыла дуньягъа къыргъын салып.

Ёз этимден жаратханма жанланы, –
Деди Тейри, – къырдырмам мен аланы?!» –

Жюрегинден жаратды да Дебетни,
Къурутургъа айтды харра ёлетни.

Нарт Дебетни отдан болгъанд жюреги,
Къурчдан болгъанд санларыны кереги.

Хар сингири, жия кибик, созулгъанд,
Артыкълыкъгъа къаны аман бузулгъанд.

Хар жиги да, безги кибик, ачылгъанд,
Магъдан излей, ургъан ташы чачылгъанд.

Алтын Дебет бир кюн таугъа баргъанды,
Ташла бла сёлеше, кёп тургъанды.

Ол ташланы къолу бла эзгенди,
Ичлеринде не болгъанын сезгенди.

Ташла жыйып, гюрбежиге терк жетгенд,
Ол аланы, чыран бузлай, эритгенд.

Нарт тобугъун тёш этерге сюйгенди,
Жумдуругъун салта этип, тюйгенди

Тюрлю-тюрлю темирлени керекге,
Этген иши асыу болуп жюрекге.

От Тейриси юйретгенди Дебетге
Таш эритип, темир алгъан адетге.

Ол ташланы, бишлакъныча, туурагъанд,
Бек биринчи гюрбежи да къурагъанд.

Отну, сууну, жерни тилин билгенди,
Жер жюзюне, Тейри айтып, келгенди.

Ол чыгъаргъанд жер юсюне темирни,
Ол башлагъанд жандырып ташкёмюрню.

Темир анга тылы кибик болгъанды,
Къалай сюйсе, аны алай бургъанды.

Бек биринчи тери кёрюк ишлегенд,
Ол ташланы кёмюр отда шишлегенд.

Терлегени, ылызгъыр[i] кибик, акъгъанд,
Нарт кёрюкню солуу бла бакъгъанд.

Дебет мында темирлени созгъанды,
Усталыгъы хар кимни да озгъанды.

Жулдузланы, жор-жор этип, такъгъанды,
Гюрбежиде оту кёкге чыкъгъанды.

Тартып-тартып, темир болат созгъанды,
Къарыу бла Кюн Тейриге базгъанды.

Гюрбежиси – Тырмы тауну жолунда,
Къыйын иш да тынч болады къолунда.

Сыйлы нартны чемерлигин[ii] кёрдюле,
Жюз-жюз нартла сапаришле бердиле.

Усталыкъны ол эбине тюшюндю,
Тырмы таудан ол магъданла тюшюрдю.

Темир жаза[iii], тюрлю хансла кюйдюрдю,
Нарт жашлагъа кюбе этип кийдиргенди.

Кюн ишлесе, жюз да сюнгю битгенди,
Нарт аскерге бек къылычла этгенди,

Къая жухну урса, башы тюшгенди,
Сюнгюсю уа гыйы ташны тешгенди.

Кюбелерин бир къылыч да алмагъанд,
Аладан бир садакъ окъ ёталмагъанд.

Къылычларын ташкёмюр отдан алып,
Дебет таула башы бла узалып,

Къара Тенгиз сууларында къатдыргъанд,
Нартха башха сауутла да тапдыргъанд.

Гемудагъа темир кюбе кийдиргенд,
Садакъ огъун ол жууукъдан тийдиргенд,

Къылыч бла, уруп-уруп, сынагъанд,
Окъ ётмегенд, къылычы уа къамагъанд.

Садагъы да ташны, тауну тешгенди,
Къара тенгиз толкъунуна тюшгенди.

Атха налла алгъа Дебет салгъанды,
Андан халкъгъа тёре болуп къалгъанды.

Ол наллагъанд нарт аскерни атларын,
Тапдыргъанды хар бир керек затларын.

Нарт аскерни сауут кючю ёсгенди,
Къылычлары къаяланы кесгенди.

Тогъай-тогъай быргъылада кёмюр от,
Къара темир болмаз, къолу жетип, тот.

Нартла халкъы кёп жигитлик этгенди,
Ол сый анга Дебет ючюн жетгенди.

Алтын Дебет – темирчиле атасы,
Бу таулада турад аны къаласы.

Тобукълары созулмагъан темирди,
Къол аязы жора батман тенглиди.

Дебет болду темирлени чыгъаралгъан,
Темир ишге юйренирге буюргъан.

Тёр хастанда алма сыйын[iv] кёрелле,
Нарт батырла анга махтау берелле:

– Эй, жашагъын, айны иш да жарыта,
Салта ургъан нарт жашланы арыта,

Нарт журтуна сырпынланы къатдыра,
Ёреженнге[v] сауут-саба такъдыра!


[i] Ылызгъыр – ыз.
[ii] Чемерлик – усталыкъ.
[iii] Темир жазыу – темирни уста ишлеу.
[iv] Алма сый – энчи, уллу сый.
[v] Ёрежен – тери къын.
Изменено: elbars - 06.11.2018 17:01:25
elbars 07.11.2018 15:44:51
Сообщений: 2275
АСТАР БЛА РАДИМ


Дебет улу батыр Астар – эм уста илипинчи,
Ол тартханды суу ызланы тауда, тюзде биринчи.

Агъачладан къырыкъ этип, дыркъылагъа[i] суу элтгенд,
Къуу[ii] жерледе элпек тирлик алырча да ол этгенд.

Доммай уугъа бара болгъанд бир эрттен Астар батыр,
Кёк талада эслегенди бир ариу алтын чатыр[iii].

Сейир этип тохтагъанды, жер иеси халында
Кёз къамата жылтырагъан нюр чатырны аллында.

Ол кёрюне, тас бола да тура эди, элеслей.[iv]
Сейир-тамаша этгенди: «Бу не аламатды?» – дей.

«Хойт!» – деп нарт таууш этгенди, «ойт!» – деп чыкъмагъанд адам,
Астар: «Къарайым – дегенди, – дос[v] эсе, тйимез хатам».

Атдан тюшюп, нар чатыргъа къарагъанды, – жан жокълап,
Тура эди къуш тёшекде бир ариу гоша[vi] жукълап.

Марал кибик санчыкълары бир адыргы[vii] жабылып,
Къолчугъунда къызыл-ала алма гитче къабылып.

Жохар-жохар алтын чачы тёгюлюп ёшюнюне,
Нарт терен сагъышланнганды, шекли болуп тюнюне.

Ол къызчыкъны нюрю – мууал, солууу да айланмай,
Батыр не бек кюрешсе да, бир сагъышы ойланмай,

Хайран болуп тургъанлайын, кёзлерин ачханд гоша,
Кюнню элпек жарыгъына ингил жарыгъын къоша.

Къыз тургъанды тёшегинден, ай чыкъгъанча тумандан:
– Аллах, сакъла сен насыбы болмай, ариу туугъандан, –

Дегенди да, кёзю толуп, бетин жерге къаратханд, –
Мени Аллах дюн-дуньягъа къыйынлыкъгъа жаратханд. –

Къызны андан элгенмеген халчыгъына бюсюреп,
Нарт соргъанды: – Айып этме, санга не болгъанды? – деп.

– Атым Радим, кесим гоша – араб халифни къызы.
Бир сылыкъ Жин… – дегенди да къалтырагъанд ауазы. –

Онюч жылым болгъанлайын, келип, мени тилегенд,
«Бермез гинтты этсегиз а, таныйсыз мени! – дегенд.

Атам амалсыз болгъанды, жилягъанды шахарым,
Жокъ эди мени азчыкъ да, бойсунмазча мадарым.

– Дайым да тёре алайды, хан къызы артыкъ багъа:
Юч жумуш этсенг керекди, – деу Жин, – дейме хыйлягъа.

– Сора айтчы, – дейди Жин а, мен айгъа да жетейим,
Эки тауну бирин ары, бирин бери этейим!

Кимлигими билесе сен, мен этмезлик жокъду жукъ,
Жаратылмагъанд алыкъа кючюме къаршчы турлукъ.

– Узакъда бир сыйкъырчыны барды сибил[viii] чатыры,
Къаласы тургъан тала уа – деу терекни чалтыры.

Ол къаланы тогъуз доммакъ аслан къаты сакълайды.
Сен чатырны келтир манга, биринчи ёч алайды.

Кюн да турмай Жин жетгенди, аякъларын чапдырып,
Деу къолунда, журунчукъча, сыйкъырчыны чатыры.

– Экинчи ёчюнг а неди? – дейди ышартып бетин.
– Энди уа келтир, хорла да, сур Аламанны итин.

– Сен къайтмазгъа ашыраса, – дейди, – айт андан тынчын!
– Ай къоркъагъ а, – дейме, – сора – Элияны къылычын! –

Жел, боран этип кетеди, къыяма жетгенча, Жин.
Юч кюнден алып келеди ол Аламанны итин.

Алайлай, ожакъ къурумча, къап къара тейри жетип,
Жин бла демлеш этгенди, тауланы да тюзетип.

Ол тюе тенгли ити да, огъурсуз талай-къаба,
Къутулгъанды Жин, къачханды каукалай,[ix] Магърип таба.

Бир айдан а ол жетгенди, таш ашай, агъач ашай,
Огъурсуз кюкюкрегенди, от къусхан таугъа ушай:

– Сен ёлтюрюрге сюесе, – дейди, – менден бошаргъа!
– Сен а эр болама дейсе, зор бла хангошагъа!

– Ючюнчю ёчюнг а неди, – дейди сора, бой салып.
– Жаханим Къызын таныйса, жет къыптычыгъын алып.

– Асыры озуп бараса, – деп, тёкгенд къара ичин,
Узакъда бир ит юргенд да, думп болуп кетеди жин.

Юч айдан а Жин келгенди, къыптыны урлап алып:
– Хайда, хазырлан! – дегенди, тотургъа юч кюн къалып.

– Бусагъат, – деп, мен чатыргъа кирип, учуп кетеме.
Андан бери, къача-кёче, кюнсюз жашау этеме.

Батыр, кеч, эртте болса да, табарыкъды ол тажал[x],
Алай Къыз Жинни тапса уа, ол аллыкъ – ачы ажал.

Ой, нарт батыр, бу жашаудан ахыры да талгъанма,
Бу алмадан бир къапханлай, къаты жукълап къалгъанма.

Энтда эки къабарыгъым къалып турад ёлюрге.
Алай бир бек термилеме юйде халны билирге.

Анам, атам, туугъан, ёсген халкъым къалай болурла?
– Не айталла ол Жаханим къыздан, Жинден обурла?

– Хыйнылары ётмейдиле аллай къыяма кючге.
– Кел биргеме, – дегенди нарт, – тюбетейим билгичге. –

Эй, алайлай къалтырагъанд жер, титирегенди кёк.
Кёк бла ол Къыз жетгенди, жер бла уа Жин – ол жек.

Жин къылышча жашнагъанды, ачылып ачыу тоту.
Ташланы да эритгенди жаханим Къызны оту.

Къутукъбаш Жин хыйныгъа да мардасыз уста эди:
Деу чаяннга бурулгъанды, алай Къыз аста[xi] эди.

Нарт Астар да сермешгенди хаман, къыз жаллы болуп,
Ол демлеш ыйыкъ баргъанды, биришер сагъат солуп.

Жин отда кюйюп кетгенди, кюл тёбе – андан къалгъан.
Хан къыз къыптысын бергенди, Жин андан урлап алгъан.

Жаханим Къызы, айда да айтылыр ариу эди.
Астаргъа: – Чынты да эрсе, нарт батыр, сау бол! – деди.

Сора къыз, эрттен туманча, акъырын эрип кетди.
Ол тургъан жерде, жулдузча, бир затчыкъ жарыкъ этди.

Ол жюзюк эди. Радим а, чатрыгъа кирип чыгъад.
– Жюзюгюнг! Алай тохта! – деп нарт хауагъа къычырад.

Бир озгъур эди, сууукъ да, кюлген жууабы аны.
Жек къызгъа шекли болады жюреги хангошаны:

– Жаханим Къызы билиб а къойгъан болмазмы? – деди, –
Артда башынга, кетмезча, палах салмазмы? – деди.

Сора ол мудах болгъанды, сюймеклиги билине.
Нарт кюлюп: – Хата этеме десе, жюзюк анга не?!

– Жол ачыкъды энди, гоша, насыбынг тутду сени.
Не узун, сууукъ болса да, кюн хорлайды кечени. –

Деп батыр атын тутханды, тебрегенди кетерге.
– Кел мени бла, – дегенди къыз, сюйгеними терге.

Тынгысыз болуп турама дайым ата-анама.
Бир жылдан къайтып келирбиз, келчи, тиймей жаныма.

Нарт Астар Дебет улуду, къарыуу, эси да бар.
– Барайыкъ да, кёрейик да къайтайыкъ, – дегенд Астар.

Атын атлагъа къошханды, жылкъычысына айтып,
Сора чатыргъа киргенди, ызына – къызгъа къайтып.

Быллай ариула жаланда бардыла умутлада.
Ол чатыр, кёзге кёрюнмей, терк учханд булутлада.

Хур къызладан толду чатыр, аш къанга – татлы ашдан,
Хурла ариу тепседиле, кёз айырмайын жашдан.

Кёк талада мараллача, ойнадыла къууанып.
Чатыр майданнга къонду да, халкъ чапды, къызны танып.

Гоша шахарын танымай, къарады, кёзю толуп,
Хансарайгъа[xii] чапды сора, бютюн тынгысыз болуп.

Атасы да, анасы да бек къыйналып эдиле,
Жин зорлугъундан, жилярча тозуп, талып эдиле.

Экисин да къучагъана жыйып кёп тургъанды къыз,
– Тюбегенди жазасына Жин сылыкъ! – дегенди къыз. –

Атам, анам, бу уа киеу болур, этсегиз табу. –
Деп танытханд нарт Астарны, – тийиншли батырды бу. –

Къууаннгандыла бютюн да киеулюкге – Астаргъа.
Халиф: – Бюгюн той этебиз! – деп жайгъанды шахаргъа…

Жыл озгъанды. Ол бай къырал, тюзелгенди, къуралгъанд.
Биягъыча, уллу шахар аламат ариу болгъанд.

Майданлары – гюлден толу, суу чача чачылтмала.
Радим бла Астар батыр – насыплы элле ала.

Бир кюн а зынгырдагъанды кюбюрчекчикде бир зат.
Радим къоркъаракъ болса да, сыр айсынлыгъы[xiii] озад.

Кюбюрчекчикни ачад да, Жаханим Къызы берген,
Жюзюкден шууа урады, ийнанмаз кибик кёрген.

Алгъа ачы жарыкъ уруп, Радимни эси тая,
Бурулгъанды жашил нюрге, кюмюш таууш шошая.

От жарыкъдан нарт Астарны жанына къоркъуу киргенд,
Алай артда жашил жанып, жюзюк сабырлыкъ бергенд.

– Сезген эдим, – деп жилягъанд, – Жаханим Къызы санга
Кёз салгъанын, я Аллахым, не этейик биз анга?!

– Жаным, Радим, къайгъырырча жукъ да жокъ, жиляма сен.
Бир жумуш бла излейди деп, шекли болама мен. –

Алай айтып, ол жюзюкню бармагъна салгъанды,
Олсагъатдан нарт батыры думп-тас болуп къалгъанды…

Жаханим Къызы мудахды, далгюзюр къаласында,
Кесинден сора бир жан да жокъду тоханасында.

Алайлайын жашнагъанды, жарыгъанды къаласы,
Хауадан чыгъып къалгъанды нарт Дебетни баласы.

– Сау кел къонакъ, – дегенди Къыз, мудах салам бергенди.
Нарт бир аман иш болгъанын кёзлеринде кёргенди.

– Батыр Астар, Жин биз суннган кибик болмай, обурду.
Ол, тирилип, къарыу ала, бу кюнледе сабырды.

Алай кюннге аслан кючюн, къаплан кючюн алады,
Нарт Элинге, ючюбюзге, уллу къоркъуу салады.

Эс этмедим аны кюлюн жаханимге жаяргъа.
Болжал этмей, энтда Жинни биз керекбиз жояргъа.

Нарт Элинде сынарыкъды Жин жангы, уллу кючюн.
Хайда, тюбейик! – дегенди, – палахны тыяр ючюн.

Бир тохтасын, – деп къошханды, сора къыз, ачы кюлюп. –
Мен Жаханим къайнарына элемей къоймам кюлюн. –

Ол кезиуде Жин ачыуун нарт эллерине буруп,
Кёп хата, палах этгенди, уу къапханча, къутуруп.

Пил тенгли аслан бола да, нартланы жетип талай,
Батырла да жукъ эталмай, къырыла элле алай.

Къуш къанатлы жез арбагъа боран атланы жегип,
Башлайдыла къаты демлеш, таш, темир Жинни жетип.

Нарт шибля чыкъен атады, Жаханим Къызы къайнар
Хомпарла[xiv] бла урады, – энди къыз ачы ойнар.

Жин а деу жилян болады, бир а – тауча сарыуек,
Не къылыч болуп тебеди, энди бек кючлюдю жек.

Кюн, кече да бир тохтамай кёк чакъгъанча, жарытып,
Ким кимни деп согъушалла нарт эллени къаратып.

Жаханим Къызны бютюн да бек къайнайды сарыуу.
Жетинчи кюн Жин тозгъанды, тюгеннгенди къарыуу.

Астарны огъу тийгенди кёзюне, шибля болуп,
Жин, тёзалмайын, къачханды, юсю окъладан толуп.

Жаханим Къызы жетгенди, жел ажирине минип,
Жин ахыр кючюн салгъанды, къутулалмазын билип.

Къыз атханды жыртып-жыртып деу жинни харралагъа,
Ол къырылып кетер кибик аш болгъанды алагъа.

Кюл-кёмюр этгенди сора, кёнгдиргенди къыз кёлюн,
Жел жаханимге жайгъанды деу харраланы кюлюн.

Жаханим Къызы эннгенди нарт Астарны къатына,
Къайнай тургъан темир къаны тама боран атына.

Батыр Астар, балхам жагъып, байлагъанд жараларын.
Айырыргъа керек элле экиси араларын.

– Сен мени бла келесе! Бош кетсе айтхан сёзюм,
Нарт батыр, ачы ёлесе, – деп къадайд жютю кёзюн.

– Жаханим Къызы, мен нартма, бир сёзюм эки болмаз.
Ёлтюрсенг – ёлтюр, – дегенди, – сен этген мурат толмаз!

Радимни къалай къоярма, жюрегимди сора ол!
Баламы да анасыды, ёлтюре эсенг а – бол!

Алай мен, кютю токълуча, тынч а байлатып къоймам,
Насып къаламы, сакълама, ёз къолум бла оймам.

– Акъылы болгъан угъай деп айтмайд, нарт батыр, манга.
Тёрт кесек болуп барырса сора, тели, ананга! –

Къыз къолун ёрге тутханды, хауада къылыч тууа.
Къылычны эки этенди жюзюкден ургъан шууа.

Элия бутакъ сыннганча эди тауушу аны.
– Насыбынг, – дегенди, – батыр, жюзюк сенде болгъаны! –

Чыгъып нартны бармагъындан къолуна келгенд жюзюк.
Сора тас болуп къалгъанды къыз, – ол жаханим юзюк.

Бир кесекден жюзюк сыныкъ зынгырдап тюшгенд артха,
Ышаргъанды сора батыр: жол эркин эди нартха!

Кёк талада къызыл-ала чатыр кёрюне келе,
Андан хур Радим чыкъгъанды, кюнча ышара-кюле.


[i] Дыркъы – тапкыр, тик жерни кёнделенине тюз жер, терраса.
[ii] Къуу – къургъакъ, къум жерле.
[iii] Чатыр – тери неда чепген (къумач) бла жабылгъан мекям, шатёр.
[iv] Элес – серан, кёзге кёрюнюу, мираж
[v] Дос – шуёх.
[vi] Гоша – бийче.
[vii] Адыргы – кесек затчыкъ.
[viii] Сибил – тамаша, волшебный.
[ix] Каукалау – итни сынсыу тауушу.
[x] Тажал – ишден арый билмеген къаты адам.
[xi] Аста – эсли, тергеулю.
[xii] Хансарай – хан къала.
[xiii] Айсынлыкъ – любопытство.
[xiv] Хомпар – тёгерек къол таш, ядро.
Изменено: elbars - 07.11.2018 15:46:28
elbars 08.11.2018 16:20:05
Сообщений: 2275
О Н Б И Р И Н Ч И К Е С Е Г И

НАРТ ЁРЮЗМЕКНИ ЖАШЛЫГЪЫ

ЁРЮЗМЕКНИ САБИЙЛИГИ


Ёрюзмекчик ёсе эди жигитликде эрише:
Тутуша да, чабыша да, черекде да жюзюше.

Сабийликден алчылыкъны алгъан эди Ёрюзмек.
Ныгъыш къартла айта элле: – Бу жачыкъ гиртчиди бек!

Къарачыгъыз кёзлерине, сингирли да санына,
Заман келсе, бир батыр да ётмез аны аллына!

Тёредеча, онтёртюнде ол минер тулпар атха,
Сый тапдырыр согъушлада, жортуууллада Нартха! –

Бир жол къартла тура элле терен, ауур сагъышда,
Сабийле уа ойнай элле биягъыча ныгъышда.

Тизилишип бара элле алайтын бир адамла,
Сыртларында – тюрлю-тюрлю ашарыкъла, туз-дамла.

Кими бара атын тартып, кими – ийнегин элтип,
Кими – къыйма, кими – сохта, кими да – боза этип.

Къызыл Фуг а жасакъ сакълай эди, батып алтыннга…
Аякъларын кючден сюйрей баргъан жарлы къатыннга

Сабийчиги, жиляй: – Анам, бир лёкъумчукъ бер манга,
Ач болгъанма! – деп къолчугъун узата эди анга.

Ёрюзмекчик бир къарт нартха: – Неди бу этгенлери, –
Деп соргъанды, – кимгедиле быланы элтгенлери?

– Элтгенибиз – Къызыл Фукга, ач къалып сабийибиз.
Къызыл Фукду бу къыралны ханы, кючлю бийибиз.

– Аппа, сора нек тёзесиз аллай генезир ханнга?
– Къарыуубуз жетмейди да, тёзмей не амал анга?

Тейри-Хандан къалса, олду эм кючлю кёкде-жерде.
Айтханы къабыл бола да, бек къыйнайды ол бирде.

Тыйып жауун булутланы, жандырады таш-агъач,
Жайлыкъланы, сабанланы кюйдюрюп, этеди ач.

Къаргъыш этсе, элде сабий, жылкъыда тай туумайды,
Сабанлада бир тиширыу бир гысты да буумайды. –

Оюнларын къоюп жашчыкъ Усхуртукга баргъанды:
– Къызыл Фук къайда жашайды, ой атам? – деп соргъанды.

– Фуг а, жашым, сюйсе жерде, сюйсе кёкде жашайды,
Ол кеси да бир къап-къара деу гаммешге ушайды.

Кёпдю къына сакъаллыны алтынлары кюбюрде,
Тонагъаны, сыйыргъаны тауусулмаз ёмюрде.

Къаласы кёкде да барды, – мияладан ишленген,
Учхан аты сарыуекди, жар тюшюре кишнеген.

Кёкде турса, сынжыр бла энеди уллу къазан,
Сора ызына къайтады туз-дамдан толу къазан.

Уланны кёлю сыннганды: жасакълыкъ – нартны башы.
Ол кезиуде сабий эди нарт Усхуртукну жашы.

Андан сора жюрек жашчыкъ сабий оюндан чыкъды.
Белибау да къысды ёсмер[i], къара къама да такъды.

– Атам, бир иш бер манга, – деп келди ол Усхуртукга.
Къаны аман къайнай эди сабийни Къызыл Фукга.

«Ай бир уллу болайым да, кёрюрсе жасакъ алсанг, –
Дей эди ол, – сабийлени ач этип жиляталсанг!»

Усхуртукну жылкъылары, маллары – иги бёлек,
Къула[ii] тюзде бир къой сюрюу кютюп башлайд Ёрюзмек.

Сабий эди ол алыкъа, бишмеген бир жаш эди,
Фуг а кёп халкъгъа, бир нарт тайпагъа да баш эди.

Алгъышы да, къаргъышы да айтханлай, болуп къала,
Фукга андан тёзгендиле, жюрклери ууала.

Фук жыл сайын келе эди жауларына – нартлагъа,
Аны ючюн ауур жасакъ сала эди алагъа.

Фук келгенди жыллыкъ жыя Ёрюзмекни къошуна:
– Къонакъ сыйлар къайгъы этмей нек тураса бошуна?!

Хайда, бизге шишлик этер кибик, – дегенд, – къойла бер!
Жюйюсханны алма сыйын, нарт улучукъ, сен да кёр! –

Къызыл Фукга жашчыкъ, тутуп, арыкъ къойчукъ бергенди,
Фуг а аны хиликкягъа, сыйсызлыкъгъа кёргенди.

Ачыуланып къамчи бла жашчыкъны тартханды ол,
Жыйынына онюч семиз ишек сайлатханды ол.

Жаш Ёрюзмек ол зорлукъну жюрегине салгъанды,
Къой кютгенни къойгъанды да, ол сагъышлы болгъанды.

Усхуртукга жашы болгъан ишден жукъ да айтмады,
Тукъумуна уруш-тюйюш къыйынлыкъ сынатмады.

Андан сора жаш Ёрюзмек бар тынчлыгъын тас этди,
Дерт жетдирип, нартланы да азатларгъа къаст этди!





[i] Ёсмер – сабий жаш, подросток.


[ii] Къула – кенг, къыйырсыз.
elbars 09.11.2018 14:51:03
Сообщений: 2275

1 0

АЛАУГАН БЛА ЖАШ ЁРЮЗМЕК


Кёз къаматхан Акъ-бийчени бирси аты – Бойранкъыз,
Ариулугъу кибик алай кюйсюз эди, къылыкъсыз.

Заман бара, уланлары пелиуанла болдула,
Ала бирер къараторгъа, жюйрюк атха къондула.

Жортууулгъа барып, ала тоноу эте эдиле
Энди кимни тонайбыз деп, оноу эте эдиле.

Тотур айда нарт эллеге Дебет хапар жиберди,
Нарт адамы Шам-Къалагъа жыйылып келсин деди.

Нарт Алауган былай айтды, жети оспар жашына:
– Барырмедик атам салгъан нартны мурдор ташына? –

Акъ-бийче уа унамады, Алауганнга къутурду:
– Жети жылны нарт элингде мен келин болуп турдум.

Къыстадыла, бедиш этип, мен журтума къутулдум,
Башсыз къатын, бу къалада бийче болуп олтурдум.

Керекмейди бизге нартны анда этген къууанчы,
Нартдан осал болмаз мында ёз халкъымы жубанчы!

Байрам кюню жете эсе, биз да къууанч къурайыкъ,
Жигит жашла, ариу къызла чакъырайыкъ, къарайыкъ.

Биз да, оюн этейик да, табынайыкъ Голлугъа.
Хан-Тейринге кесинг баш ур, ма алайды боллугъу! –

Эдил сууну жагъасында эриширик батырла,
Сюедиле къонакълагъа ариу кийиз чатырла.

Къурадыла адетдеча, тюрлю-тюрлю оюнла,
Этилдиле хар кюн сайын жюзле бла союмла.

Тутушлада, чаришледе Алауганны жашлары
Ал болдула, жарыдыла кёк кёзлери, къашлары.

Ол кезиуде Алауганнга сёлешгенди бир улан:
– Изми бер да, бир сынайым кесими, нарт Алауган. –

Дебет улу ол жашчыкъны къастына сейирсине,
Жаратханды ётгюрлюгюн, базлыгъын да кесине:

– Жашчыкъ, кимсе, не адамса, – деп сорады-айтады, –
Кесинг жангыз не жюрюйсе, атанг-ананг къайдады?

– Мен ёксюзме, мен къуйрукълу жулдуздан чыкъдым-туудум,
Туугъанымлай, мен аузуму бёрю сют бла жуудум.

Дебет эди мени тауда табып, жашына берген,
Энди атам Усхуртукду, олду мени ёсдюрген.

Нартла бары жыйылышып, Шам-Балыкъгъа кетдиле,
Къошланы уа ала манга борч-аманат этдиле.

Узакъладан къарап, сизде бу байрамны кёргенме,
Къаруууму сынар ючюн, салып, бери келгенме.

– Дебетни жашыма мен а, – нарт тёлюню чинг[i] башы,
Аталыгъынг Усхуртукну тамата къарындашы.

Хош кел, жашым! – деп Алауган къучакълагъанд уланны,
Эркелетгенд, сыйын кёргенд жулдуз ташдан туугъанны. –

Жетидиле бу байрамда оюн-эриш сынаула,
Бешисин а эталмайын, къурайдыла сылтаула. –

Жау жагъылгъан сюек сыйдам къурукъ бийик эди бек.
Ары чыгъып, къоз бёркчюкню тюшюргенди Ёрюзмек.

Уллу жассы ташны да ол ишин женгил тындырды:
Гыржынныча, кюч да салмай, тобугъунда сындырды.

Жыйын болуп тепдиралмаз бир узун аугъан ташны,
Къазыкъныча чанчыргъа да къарыуу жетди жашны.

Гебен тенгли бир къолташны къатына сюедиле,
– Он атламдан ары киши аталмайды, – дедиле.

Жаш Ёрюзмек сермеп алып гебен ташны сызгъанды,
Таш обукъдан[ii] аууп кетип, ол барын да озгъанды.

Ингирде уа сырты бла тюшдю жерге жатаргъа,
Жарыкъ жаннган бир жулдузну кюзгючюгюн атаргъа.

Атды улан, кюзгючюкню тап илишаннга салып,
Кюзгючюг а кёкден жерге тюшдю ууакъ ууалып.

Алауганны оспарлары ол сабий пелиуанны
Кёрдюле да, ачыу тийди жигитлиги уланны.

– Заман келсе, бу жаш саулай нартда болур тауушлукъ, –
Деп къууанды нарт Алауган, – эте уллу болушлукъ. –

Жигитлигин, батырлыгъын, алп кючюн да кёрдюле:
– Ёчюнг буду, – дедиле да, бир жоргъа ат бердиле.

Жаш Ёрюзмек, тор саугъасын сюрюп кетди элине,
Жетген эди жаш Ёрюзмек Алауганны кёлюне.





[i] Чинг – аллы, башламы.


[ii] Обукъ – кёзкёрген, горизонт.
elbars 10.11.2018 17:06:27
Сообщений: 2275

1 0

АЛАУГАННЫ УЛАНЛАРЫ БЛА НАРТ УСХУРТУК


Нарт Алауган Аликлада тамата,
Сынагъанды жашауунда кёп хата.

Юйдегиси кёз къаматхан Акъ-бийче,
Шаудан сууну кюмюш аякъдан иче,

Ашай алтын табакъладан ашларын,
Аманлыкъгъа юйретгенди жашларын.

Акъ-бийчени жети жигит уланы,
Бийлеп эди бийик, уллу къаланы.

Къалалары суу бойнунда тургъанды,
Толкъун, келип, къабыргъасын ургъанды.

Атлары да ариу жюйрюк къоланла,
Къылыкълары бёрюледен аманла.

Къайсыны да сёзю тюрт, оспар эди,
Ол жетиге сау дунья да тар эди.

Сан этмейин жууукъ, хоншу дегенни,
Тонай элле арсарсыз тюбегенни.

Нарт Алауган къаматалмай жашларын
Былай айтды тюйюп къалын къашларын:

– Мен айтханнга сыйыныргъа сюймейсиз,
Бир жанны да къыйнамайын иймейсиз.

Не сюйсегиз аны эте беригиз,
Тейри сизге буюргъанны кёрюгюз.

Нарт Элине, тилейме, жол салмагъыз,
Жашларымсыз, бир палахха къалмагъыз.

Ол сиз кёрген тик тёбени арысы –
Усхуртукну бийлик жерид барысы.

Усхуртуг а сау тайпаны башыды,
Нарт Дебетни онючюнчю жашыды.

Уланларым, – дейд, – сизни уа – агъагъыз,
Дау этсегиз, учуз болур багъагъыз. –

Уланлары, медет, акъыл алмайла,
Аны сёзюн этер ючюн къалмайла:

– Уой-къой, хапар айта турад атабыз,
Нартла бла иги болмаз ортабыз.

Кюн узуну турад данг-дунг этгенлей,
Гюрбежиде темир, багъыр тюйгенлей.

Батырлыгъын алай бла унутханд,
Анабызны, ач бёрюлей, улутханд.

Обурса деп, нартла къыстап ийгендиле,
Ала бизни жокъ этерге сюйгендиле.

Керекмиди бизге аллай жууукълукъ,
Андан эсе кёп да иги – сууукълукъ! –

Тауас деген жашы, халы тюрленип,
Кюрешиучед темир ишге юйренип.

Ишлей кетип атасы бла бирге,
Тауас уста болгъан эди темирге.

Заман бара, ол арада жыл озду,
Биягъынлай, къырс Акъ-бийче тын[i] бузду.

Жашларына ол шишликле къууурду,
Сыйлай кетип, былай-былай буюрду:

– Уланларым, къаным бек къайнад Нартха,
Ол дертими салып турмагъыз артха.

Кёп маллыды Усхуртук, кёп жылкъылы,
Сабанлары уллу, къалын къылкъылы.

Атланыгъыз тууарларын сюрюрге,
Сатсакъ, аслам алтын тюшер кюбюрге! –

Ала бирден жортууулгъа чапдыла,
Чола тургъан бир сюрюуню тапдыла,

Сюрюп кетип, узакъ жерде сатдыла.
Сатдыла да, багъасына батдыла.

Алауганга билдирмедиле аны, –
Эслеринде эди нартны айтханы.

Нарт Усхуртук, ызлай-сызлай, келгенди,
Ол малларын сюргенлени билинди:

– Не аманды быланы уа къанлары, –
Деп алагъа кечип къойду малларын.

Къарындашлыкъ бузулурун сюймеди,
Аны ючюн сур жашлагъа тиймеди.

– Къыйналмайма жетмейин сууум-ашым,
Бу хатаны билмейди къарындашым.

Жарсытмайым таматамы бошуна, –
Алай айтып, кетип къалады къошуна.

Жети оспар сыра иче кетдиле,
Кимди жигит деген сёзге жетдиле.

– Айхай, бизбиз эм батырла, жигитле –
Дей эдиле, – субайсан, ариубетле!

Сыра татып, болгъан ишге къайтдыла,
Нартны малын сюргенлерин айтдыла.

Нарт Алауган ол хапарны эшитип,
Хыны кирди, чартлатды да эшикни.

Тасхалары чыкъгъанларын билдиле,
Жанларындан ол итле тюнгюлдюле.

Сур жашлары амалсызгъа къалдыла,
Бек абзырап, жан къайгъылы болдула.

– Толу юйюр болуп жашар умутум,
Бар эди да, турдум нартны унутуп.

Къарайма да, тюзеллик тюйюлсюз сиз,
Адам болуп къууандырмад биригиз!

Быллайлагъа къалай чыдайым! – деди, –
Бусагъатдан къырып чыгъайым! – деди, –

Учду-кетди жашланы сурлукълары:
– Алауганны чириген урлукълары!

Айхай, къырсам, атым чыгъар аманнга:
«Ёз жашларын къыргъан тели!» деп манга.

Шексиз билдим сизге не кюн келлигин,
Хар биригиз аман бла ёллюгюн! –

Алай айтып, чыгъып кетди Алауган,
Арбазында кёз жаш этди Алауган.

Булжумады нарт батыр ашай, иче,
Да ызынндан къарап къалды Акъ-бийче.





[i] Тын – тынчлыкъ.
elbars 11.11.2018 15:47:33
Сообщений: 2275

1 0

НАКЪУТ ДОРБУНДА АНТ ЖОРАЛАУ


Нарт Усхуртук – Тейри-Ханны тюз къулу,
Тукъуму да айтхылыкъ эди, уллу.

Жашай эди жагъасында тенгизни,
Малы жабып ёзенни, сыртны, тюзню.

Бет этди да Усхуртук къардашына,
Тиймей къойду аны алты жашына.

Бир ауукъдан жортууулгъа кетди ол,
Алай аны артха алып келмед жол.

Усхуртукну бек къаласы оюлду,
Баям, батыр жортуулда жоюлду.

Къолан аты къайтып келди элине,
Иесине жарсыгъаны билине.

Арбазында къуруду шаптал терек,
Жангыз къалды уланлыгъы Ёрюзмек.

Бек къыйналды Усхуртукну тайпасы:
Къанын ала, кимни башын къыйпасын?!

Нартла билмей къайры жары чабаргъа,
Усхуртукну жойгъанланы табаргъа,

Ауукъ заман озду-кетди узайып,
Тюш кетгенча кёз юсюнгден, дейд, тайып,

Жаш Ёрюзмек къарап келип къошуна:
– Барыр эдим, анам, – дейди, – тышына.

Тюбер эдим мен Лабада нартлагъа,
Сизден салам берир эдим къартлагъа.

Танышырем батырла бла кесим,
Кёбейирча этимим бла эсим.

Усхуртукну къолан аты къайдады,
Жолгъа чыкъсам, неден да ол пайдады.

Ат иерин, сауут-сабасын да бер,
Сыйлы ана батангы да эт нёгер!

– Усхуртукну аты, балам,– орунда,
Ат орун а – жер тюбюнде, дорбунда.

Ат кереги – ат орунну тюбюнде,
Аны сауут-сабасы уа – кюбюрде.

Ал да, жашым, ахшы жолгъа бар, – деди, –
Лабагъа уа жолну ат табар, – деди.

Сауутларын нарт къайракъгъа[i] биледи,
Садакъларын тери къапха бёледи,

Жарашдырып атын, кесин, сауутун,
Эркелетип жюрегинде умутун.

Генжетайы бара эди учханлай,
От тылпыуу туманланы чачханлай.

Бара-бара, уллу нарт элге кирди,
Эл къартына ныгъышда салам берди.

Ким болгъанын кеси айтып билдирди.
Эл батырны бютюн да ариу кёрдю.

Намысына сыйла, тойла этдиле,
Уллу ушакъ, терен ойла этдиле.

Нарт уланы Архызда этди зауукъ,
Алай эте турду батыр бир ауукъ.

Къайтырыгъы келмей эди ызына,
Бек бюсюреп Эл жашына, къызына.

«Нек турама жайылмай чегетлеге, –
Деди бир кюн, – бу кюнлю тау бетлеге?

Кесим барып, буу, жугъутур атайым,
Жер-суу кёрюп, элге алай къайтайым».

Аллай умут этген эди Ёрюзмек,
Кёп жерлеге жетген эди Ёрюзмек.

Жюрюй-бара, ол орманда ажашды,
Кеч болду да, бир дорбуннга жарашды.

Жата эди илистинде[ii] керилип,
Эси ариу сагъышлагъа берилип.

Сора аны чырпы таууш сагъайтды,
Нарт садагъын тауушха буруп атды.

Уллу таууш ачы-ачы къычырды,
Ёрюзмекге жукъу келмей кёп турду.

Танг атханлай кирди батыр орманнга,
Ол тюртюлдю ёлюп тургъан къапланнга.

Нарт сыдырып башлагъанлай терисин,
Башха таууш кесине бурду эсин.

Кёп да турмай буу биягъы ёкюрдю,
Жууукъ барып, нарт Ёрюзмек не кёрдю? –

Бир эмеген, терек артына бугъуп,
Жез быргъысын гая аузуна сугъуп,

Тура эди бууча къаты ёкюре,
Тохтаса уа – эрши-эрши кекире.

Нарт Ёрюзмек, тап марап, атды садакъ,
Эмегенни къарнына батды садакъ.

Жарасындан къан сие, барып турду,
Тик къаяда бир дорбуннга къутулду.

Нарт, кюрешип, чыгъалмады къаягъа,
Кете барып, жетди бир кенг талагъа.

Нарт талада бир маралны ёлтюрюп,
Шишлик ашап, къалгъанын а кётюрюп,

Тау башындан тёгерекге къарайды,
Къарагъаны жол табаргъа жарады.

«Къонакъ жашны тас этдик!» – деп къаугъагъа
Къалып, жашла жайылдыла таулагъа.


[i] Къайракъ – билеу, хирпин.
[ii] Илистин – кырдык, чырпы тёшеме.
Изменено: elbars - 11.11.2018 15:50:02
elbars 11.11.2018 15:48:47
Сообщений: 2275

1 0

Табалмайын, бир биринден уялып,
Тургъан жашла чабышдыла, къууанып,

Кёрдюле да сау-саламат болгъанын,
Кеси жангыз тауда ёлмей къалгъанын.

– Къонагъыбыз, уой, кёзбюз, жаныбыз,
Сени излей талды тёрт да саныбыз.

Бу тарафха[i] жашайды бир эмеген,
Тёгерекни, сарыуекча, сермеген.

Билялмайбыз ол къайдан жангылгъанын,
Не тёбели, не сыфатлы болгъанын.

Нарт къолундан болгъа эди ёлгени,
Эй, ол тутхан сундукъ, – дедиле, – сени. –

Нарт Ёрюзмек айтхан эди этгенин,
Эмегенни курксына кетгенин.

Тынгылалла, ийнаналмай уланнга,
Тебредиле сора къара орманнга.

Дорбун болгъан тик къаягъа келелле,
Ары киши чыгъалмазын билелле.

Терекледен бийик къала ишлейле,
Юсюне да узун басхыч сюейле.

Андан сора сен бар, мен бар болалла,
Алчылыкъны Ёрюзмекге къоялла.

Чыгъа туруп – бийик эди – терлегенд,
Не болса да, ол дорбуннга ёрлегенд.

Ёрюзмекге тюбегенди бир къатын,
Нарт адамгъа ушатханды сыфатын.

– Бу дорбуннга къанатлы да къонмайды, –
Дегенди ол, – сарыуек да онгмайды.

Журт иеси мени кибик жокъ деген,
Тёбе тенгли бир огъурсуз эмеген,

Сынсый-улуй, бери кючден чыкъгъанды,
Дорбунуну теренинде букъгъанды.

Узун садакъ киндигинден тийгенди,
Къара къаны уруп-бёркюп сийгенди.

Ёлген болур, ансы таууш этмейди,
Келе келип аугъанды да, тепмейди. –

Бешикде да бир кёзлю бала жатып,
Къатын аны дорбундан ийди атып.

Дорбун ичи толуп адам сюекден,
Болат темир сауут-саба керекден.

– Ёсе эдим мен бийчеча юйюмде,
Ашым татлы, къанауатла – юсюмде.

Мени урлап бу дорбуннга салгъанды,
Жетгенимде ол къатыннга алгъанды.

Энди мени къоюп кетме сен мында,
Ой, боллукъду кечиннгеним дорбунда. –

Эмегенни ёлгенине къууанып,
Ол тонагъан мюлкюн, хазнасын алып,

Ойнай-кюле къайтдыла чёрчек нартла.
Жамауатха былай айтдыла къартла:

– Ишибизни Тейри иги билгенди,
Бу батыр жаш бизге андан келгенди.

Эркин этдинг эмегенден бизни сен,
Уллу Тейри айландырсын сау-эсен!

Санга къарап, табалмайбыз биз сылтау,
Чынты нартха кереклиси – жоралау.

Накъут Дорбун узакъдады, элтигиз,
Адетдеча ант жоралау этигиз.

Тёредеча, гюрен къачха сюелсин
Ёрюзмек да ант этип алай келсин! –

Жашла бла нарт дорбунга барады,
Къарт Дебетни сёзюн сакълап турады.

Гюрен къачха Дебет нартны сюеди,
Къаст аякъны алып жаш былай деди:

– Ант этеме сауутуму атмазгъа,
Нарт Элими бир тасхасын сатмазгъа!

Ант этеме зарлыкъ-къырслыкъ этмезге,
Нёгерими жангыз къоюп кетмезге!

Ант этеме жаудан къоркъуп къачмазгъа,
Нарт Элиме аман аууз ачмазгъа!

Ант этеме Нарт журтланы сакъларгъа,
Бек биринчи болуп аны жакъларгъа!

Бу антыма Тейри кеси арамды,
Аны бузсам, жаным-къаным харамды! –

Дебет нартны антына бюсюреди,
Алп тулпаргъа ол былай айтды-деди:

– Нарт уланым, энди сыртынгы да ач,
Имбашынга салыргъа керекме къач.

Ол а – чора[ii] жигитни кетмез эни.
Алп жыйыннга сюйюп къошайым сени! –

Онг жанына къызгъан жорчукъ салды нарт,
Ёрюзмекни алп жыйыннга алды нарт.

Эти кюйдю, нарт кирпик да къакъмады,
Терлемеди, не кёз жашы акъмады.

Сора жашла ариу гюрен турдула,
Эр тепсеуге – «Кёбелейге» бардыла.

Нарт Ёрюзмек алгъыш аякъ кётюрдю,
Сора жолу аны артха келтирди.


[i] Тараф – тийре.
[ii] Чора – ючюнчю даражалы аскерчи.
Изменено: elbars - 11.11.2018 15:50:21
elbars 12.11.2018 17:48:08
Сообщений: 2275

1 0

ЁРЮЗМЕК БЛА ЖИЛЯНБУТ КЪЫЗ


Жаш Ёрюзмек Аликлагъа баргъанды,
Къонакъ болуп, ауукъ заман тургъанды.

Аликлары аны сыйын кёрдюле,
Кете туруп толу жылкъы бердиле.

Жаш Ёрюзмек юйге кетип барады,
Туман басып, кюн кечеча къарады.

Бара-бара жолундан шашханды ол,
Деу орманнга кирип ажашханды ол.

Жаш жюреги бир тынгысыз урады,
Деу орман а къалын бола барады.

Тюбей-тюбей терк суула, терен жарла,
Элгенирча бир къужур жаныуарла,

Бара кетип, агъачдан кючден чыкъды,
Бир эл кёрюп, улан ары ашыкъды.

Жол сурайды, ачдан булгъана эси,
Жол тапмазын биледи Нартха кеси.

Алай анга болушаллыкъ болмады,
Нарт Элине батыр жол табалмады.

Нарт жылкъысын кеси кютюп тебрейди,
Эл къыйрда гытычыкъ да сюейди.

Алай эте, булжуй, сау жыл толгъанды:
«Санга къатын алыр заман болгъанды!» -

Дедиле да, ол бир субай къыз алды,
Бир ауукъдан ол, ауруп, ёлюп къалды.

Ол элни уа адети къужур эди,
Къужурдан да озуп, къаты, сур эди.

Эр-къатындан бири ёлсе, бирин да
Ашырдыла. Къатынын да, эрин да

Аркъан бла ийип терен тешикге,
Чыгъалмазча эте элле эшикге.

Нарт жашха да ол адетни этдиле,
Бир тешикге атдыла да кетдиле.

Жол азыгъын ашамады, къапмады,
Изледи да, чыгъар амал тапмады.

Нарт уланы тюнгюлюрге сюймеди,
Умут жибин ол къолундан иймеди.

Бир заманда тиш тауушла келдиле,
Нарт къууанды: да бёрюле эдиле.

Чапмадыла ала бёрю сюммекге,
Жол кёргюзтюп кетдиле Ёрюзмекге.

Халы кибик жарыкъчыкъгъа багъады,
Аны бла жер башына чыгъады.

Чыгъады да, ол къоланын кёреди,
Солуу алмай, сау кюн бара береди.

Ол келеди бир аламат къалагъа,
Къарыусуздан, терлегенлери агъа.

Бёкем темир эшиклери этилип,
Тёгереги бир къаты бегитилип.

– Эй, ким барды?! – деп, Ёрюзмек къычырды,
Ол къаладан бир сейир бийче чыкъды.

Тобукъ башдан ёргеси, дейд, къыз эди,
Кёз къаматхан бир жарыкъ жулдуз эди.

Тёбени уа, бурулгъан эки жилян
Къуйрукъ эди, къыз кеси туума жалан.

«Кимди бу уа, бу бурмабут?» – деди ол.
Къыз келди да: – Ахшы улан, жууукъ бол! –

Деди нартха, аны бютюн сагъайтды,
Жилянбут къыз жигитге былай айтды:

– Кимсе, улан, бери къалай келалдынг,
Бу жерлеге сен жол къалай билалдынг?

– Мен хаталы жан тюйюлме, къоркъма сен,
Ким эсенг да, билирге сюеме мен, –

Деп, Ёрюзмек къызны жауабын сакълайд,
Къыз а аны кёзю бла ийнакълайд:

– Кел къалама, кир, тышында турма да,
Жол табарса, санга болушурма да.

Сен Темрокъса, темир жулдуздан туугъан,
Аузунгу да бёрю сют бла жуугъан.

Кёп билирсе мени бла жыл турсанг,
Айтханымы хар сёзюне эс бурсанг.

Аман къауум мени излеп жюрюйдю,
Мени союп ашаргъа деп жюрюйдю,

Тели, жалгъан хапарлагъа ийнанып.
Къузгъун тилин билликбиз деп, ышанып.

Жети кёкню, жерни да кёрлюкбюз деп,
Аны ючюн айланалла, – дейд, – излеп.

Сора ала къатын бла эр кибик,
Жашадыла насыплыла дер кибик.

Аралары керти татлы болады,
Нарт кюн сайын бир жангы зат алады.

Жыл озады. Жаш ол къызгъа айтады:
– Мени кетер болжалым бу айдады,

Бек разыма мен ашынга-сууунга,
Акъылынга, жюрек да жылыуунга.

Башха тюрлю этгенсе сен эсими,
Энди керти танытханса кесими. –

Ёрюзмекге юйретди да сюймей жол,
Былай деди, мудах узады да ол:

– Да, къонагъым, сен журтунга кетесе,
Мени ёмюр-ёмюрге тас этесе.

Нарт батыры, ийнан мени къачыма,
Нарт Элине сен боллукъса бачама.

– Сау къал, – деди Ёрюзмек минип атха,
Мен къайтыргъа керекме элге, Нартха.

Жыл ичине киши излеп келмеди,
Къайдагъынгы бир инсан да билмеди.

Сени бла ариу жашап солудум.
Кечериксе, – элиме тансыкъ болдум. –

Алай айтып кетди жилян къызына,
Сокъуранып, къайтып келди ызына.

Къайса къайтсын – къыз жокъ, къала оюлуп,
Къалгъан эди жарлы къойлай союлуп.

Анда-мында сюеклери атылып,
Къабыр къазды, нарт эсе да, сытылып.

Бурмабутну сюеклерин асырап,
Сын да сюеп, къабырын кетди сылап.

Нарт къаст этди ол жыйынны жетерге
Бирин къоймай, отха отун этерге.

Ызларындан къысха тюшдю аланы,
Учуп бара кёрдю бир таш къаланы,

Ызла аны ол къалагъа элтдиле,
Ала ашай-иче тура эдиле.

Ичлерине ол аслан кибик кирди,
От этдирип, барын ары секиртди,

Кюллерин да къоймай желге сууурду,
Сора батыр къужур элге къууулду.

Аны кёрюп эл къоркъду: ол дуньядан
Мынга дери къайтмагъан эди адам.

Эл къартына бек къутурду, къызды ол,
Тёрелерин тюбю бла бузду ол.

Адам кибик жашагъыз деп буюрду,
Сора элден жылкъысын да сыйырды.

Кетип бара бир жарлы элге жетди,
Хар ожакъгъа бирер ат къоюп кетди.

Ёрюзмекни иги эди неси да,
Этгенине разы болду кеси да.
elbars 13.11.2018 14:57:38
Сообщений: 2275

1 0

ЁРЮЗМЕК БЛА ЖИН ПАДЧАХНЫ КЪЫЗЫ


Нарт Ёрюзмек юйге келе айырмады жол, не къол.
Кеч болгъанды, къарангыда бир жарыкъ кёргенди ол.

«Тейри, ала оюн этген эмегенле болурла, –
Дегенди нарт, – кесим барсам, ала бек къууанырла.

Кесим жангыз барама да, мен кесим болама тас,
Бармайма да – дейди батыр, – кёлюмю этеме аз.

Алай жауурунумда, Дебет салгъан къачым бар,
Жаудан къоркъуп, букъмазгъа къач юсюнде антым бар!

Нарт батырны узун къонгур мыйыкълары – кёрпелей[i],
Юсюндеги омакъ, узун бёрю тону – желпегей[ii].

Нарт Ёрюзмек от жарыкъгъа барып, салам береди.
Эмегенле угъай, жинле болгъанларын кёреди.

– Къайдан чыкъдынг, нарт Ёрюзмек? – кел, жууукъ бол, – дедиле.
Жин халкъыны жашы, къызы тепсей тура эдиле.

Нарт Ёрюзмек жаш тёлюню тойларына киргенди,
Къуш учханча, жел бургъанча, тепсей, ойнай бергенди.

«Жин падчахха барайыкъ!» – деп жинле къадаладыла,
Кенг арбазгъа, жыйын болуп, жинле къуюладыла.

Нарт кёреди жин патчахны акъ, бёкем да къаласын:
– Айтыгъыз да, патчах бери, тышына бир къарасын! –

Дейди батыр; падчах, келип, терезеден къарайды:
– Бу заманда мени къайсы оспар киши сурайды?!

– Сыйлы патчах, Усхуртукну жашы Ёрюзмекме мен.
Бир акъыл сёз билир эсем деп, андан келгенме мен.

Эй, къулларынг эркин, жарыкъ жашайдыла, кёреме,
Хунеринге, акъылынга уллу намыс береме.

Сен унасанг, халкъынг бла, мен жашаргъа къалайым,
Оноуунгдан чыкъмазгъа да сёз берип, бой салайым! –

Мураты уа – къызын сермеп кетерге эди къачып,
Андан былай жууаш эди, ариу тилин да ачып.

Аны кёзбау сёзлерине патчах толу ийнанды,
Нарт Ёрюзмек, къонакъ болуп, бек аламат сыйланды.

– Жаш эсенг да атынг таурух, уой, жомакъ болуп барад, –
Дейди патчах, – сый бергенинг мени бек къууандырад.

– Арабызда шуёхлукъну той бла бегитейик,
«Хо» дей эсенг, арбазынгда бир той-оюн этейик! –

Жинле, жекле кенг арбазгъа чыгъадыла басынып,
Алларында – падчах къызы, ол барады жасанып.

Ол ариуну кёргенинлей, кёзю бютюн къарайды,
Хангошаны къачырыргъа ол тап заман марайды.

Тойгъа чыгъып, хангошаны чыгъаргъанды тепсерге,
Хазыр болуп тургъанды нарт танг саргъала сермерге.

Тойдан чыгъып Генжетайны айылларын тартханды.
Гнжетай а, огъурамай нартха былай айтханды:

– Эй, нарт улу, не этесе бу жин деген аурууну?
Нартда изле Асенейге келин болур ариуну. –

Нарт Ёрюзмек тынгыламай, тойгъа кирип къалады,
Хангошаны, къушлай сермеп, алайдан думп болады.

Ол жин жыйын жел атлары бла нартны жетеди,
Садакъ атып Генжетайны, дейд, жаралы этеди.

Бир дорбуннга кючден жетип, ары кирип къалады.
Къызны байлап, кючсадагъын ол къолуна алады.

Жинле, жетип, ол дорбунну сюелелле аллына:
– Санга тиймек, хан къызын а жибер! – делле, – халкъына!

– Угъай, – дейди нарт Ёрюзмек, – къызгъа сукъланама мен,
Тейри айтса, элге къайтып, къатынга алама мен. –

Жан аямай, сур атышда нарт жинледен бошайды,
Сора тузакъ хангошаны къолчукъларын бошлайды.

Нарт Ёрюзмек ол дорбунда къакъ шишликле этгенди,
Ол къыз бла, ойнай-кюле, муратына жетгенди.

Эрттенликде патчах къызы: – Мен баралмам элинге, –
Деп сёлешгенд, – башха къыз тап сен ананга келиннге.

Мен барсам да, батыр туугъан, нарт элде жашаялмам,
Андан эсе бар жолунга, – нарт къызгъа ушаялмам.

Келиринги, жулдуз улан, кёп тургъан эдим сакълап,
Мен сюймесем, чыгъар эдинг сууукъ ташны къучакълап. –

Алай айтып, жин хангоша алайдан тас болгъанды,
Нарт Ёрюзмек биягъынлай тюзде кеси къалгъанды.

Къолан атын жюгенинден тутуп элге келгенди,
Асенейге жин къыз бла былай болдум дегенди.

Асеней а къууаннганды жашха билдирмей аны:
«Шукур, Нартха къошулмады жин халкъны харам къаны.

Мында жашап къалса ол къыз, эл фитнадан толуред,
Жашым жарлы Алауганлай нартда бырнак болуред!


[i] Кёрпе – къозу тери.
[ii] Желпегей – тюймелери этилмеген, ачыкъ (кийим).
Изменено: elbars - 13.11.2018 14:59:22
robinzon 13.11.2018 15:00:41
elbars, салам алейкум! Можно с текстом в оригинале и перевод размещать? Если это, конечно, возможно
elbars 13.11.2018 16:17:01
Сообщений: 2275
robinzon, к сожалению, для перевода этого эпоса (эпопеи) потребуется почти 1 500 000 рублей, а для издания - 300 000 - 400 000 тыс.
robinzon 13.11.2018 20:48:37
elbars, а кто автор эпоса? Когда и где он был опубликован в оригинале?
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный