2017 дж. февралны 21 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
РАЧЫКЪАУ БЛА АЙСАНА
Рачыкъауну къара кючю алайды,
Къаяладан ол хунала къалайды,
Пилни эки бармагъы бла кёлтюред,
Эмегенни джумдуру бла ёлтюред.
Рачыкъаугъа таула тарлыкъ этелле.
Бир-бирине ушаш кюнле ётелле.
«Тюзде мелхум джерлеге да къарайым,
Атам сюйген Адил суугъа барайым», -
Деб, Рачыкъау джолгъа чыгъыб кетгенди,
Адил сууну джагъасына джетгенди.
Созукга да тынчлыкъ хапар билдирди,
Мыдах кёрюб, чамла этиб кюлдюрдю.
Алай, Созук мыдахлыкъгъа къайтады,
Къарнашындан туугъаннга ол айтады:
«Сени атанг гитче болса да менден,
Джашаууну магъанасы болуб сен,
Кёлю токъду, ол насыблы джашайды!
Мени джашау джолум неге ушайды?!
Джашлыгъымда сан кючюме келишген
Къатын табмай, кёб заманны турдум мен,
Кючюм кете, «юйдеги» бла джалгъашдым,
Энди уа не, болмайд къызым, не джашым.
Бу дунияда, къойла кютген – мен билген,
Келинигиз да къартайды, мен а, мен
Къаргъа къабар этим болмай къарт болдум,
Балам болмай, бек къолайсыз нарт болдум.
Бу джашауну магъанасы балангды,
Андан къалгъан, ийнан, бары джалгъанды!
Юйдегили бол, джетгенсе, кёб турма,
Тыбыр ташха къараб менлей олтурма».
«Кёкем, тюзсе...» - деб, Рачыкъау кетгенди,
Ёрге барыб, Адил суудан ётгенди.
Нарт атасы Къыр-Бийчеден кючлеген,
Ол къалагъа джыйылгъанды сау-эсен.
Кече аллай тюш кёргенди Рачыкъау,
Джаппа-джашил джашнагъанча Сары Тау,
Сары Тауну этегинде бир къала,
Туурасында суу джагъада бир тала,
Ол таладан нарт къарай эд къалагъа,
Къаладан а, джазгъы гоккача чагъа,
Рачыкъаугъа бир ариу къыз къарай эд,
Къутас чачын салкъын аяз тарай эд.
Бир кёргенлей аны сюйдю Рачыкъау,
Джазыууна берди уллу сый, махтау...
Ариу тюшден онгсунмайын уянды,
Тура келиб, ол ызына таянды.
Нарт кёзлерин къысыб кёрдю джангыдан,
Белги бере башлагъанлай къутлу танг,
Чабакъ тутхан кереклерин алгъанды,
Сары Таугъа таба джолун салгъанды.
Суу джагъада, кёк талада – Рачыкъау,
Ол бир джагъада уа джашнайд Сары Тау.
Сары Тауну этегинде таладан,
Рачыкъаугъа къарайд тамам ариу джан.
Рачыкъау а, этмегенча аны сан,
Чабакъ тута, анга къарайд туурадан.
Сан этмеген кибик этсе къызны джаш,
Къыз джюрекге болум тиед болуб таш.
Ачыуланыб къыз ичинден кюйгенди,
«Хапар бил», - деб, къарауашын ийгенди.
Къарауашы бу джагъадан къычырад:
- Кимсе? Сени кёлюнгде уа, не мурат
Барды? Айт да, сен кесинги ачыкъ эт!
Айтмай эсенг, кёзюбюзден къуруб кет!
- Дау джокъ джерде, нек саласа меннге дау?
Чабакъчыма! Мени атым – Рачыкъау.
Сен а, кимсе? Бийченг кимди, айт аны?! –
Деди, джерден айырыла табаны,
Секиргенди, джюзюб суудан ётгенди,
Къарауашны къатына терк джетгенди.
- Сен къой мени, билмесенг да къайгъырмаз...
Мени бийчем Айсанады! Келсе джаз,
Чыпчыкъла да атын айтыб джырлайла,
Ма ол джырдан акъ булутла тохтайла!
Ол ышарса, сыртла джашил киелле,
Кюн таякъла къыш да джылыу иелле!
Айсананы танымагъан, сен кимсе?!
Аны бармакъ ортасына эзимсе!
- Айсанангча айсанала кёбдюле,
Тереклени къатларында чёбдюле!
- Тохта, сени айтханынгы айтайым!
Аны айтхан сёзюн алыб къайтайым... -
Деб, къарауаш чабыб барыб, айтханды,
Айсанадан джууаб алыб, къайтханды.
- Бизни суудан нек тутаса чабакъла?!
Чакъырылмай келген сенлей къонакъла,
Тутханларын бередиле джасакъгъа,
Бермегенни башы къалад азабха!
Айсананы барды тогъуз къарнашы,
Хар бирини токъсан тогъуз джолдашы,
Хар джолдашны токъсан тогъуз нёгери,
Хар бирини барды бирер эгери!
Беллерине сырпынларын такъсала,
Аскер болуб ала джолгъа чыкъсала,
Киши къаджау туралмайды алагъа,
Эм залимни санаучулла балагъа!
Тогъуз къарнаш ол аскерге болуб баш,
Бермейдиле башхалагъа кёз, не къаш,
Айсананы хар айтханын этелле,
Аны ючюн отдан, суудан ётелле,
Анга чыртда тыйыншлы джаш кёрмейле,
Аны ючюн, кишиге да бермейле!
- Ха-ха-ха-ха! Да къаллыкъды тыбырда!
«Бир аманнга бармаз ючюн, къабырда
Джатарыкъма!» - дейди бизни бийчебиз,
Хар ол айтхан сёзге «джорукъ» дейбиз биз!
Сен а, тутхан чабагъынгы бер анга,
Бермесенг а, башынг къалыр аманнга!»
- Мен кишиге бойсунмагъан инсанма,
Тогъуз къарнашындан онглу бир джанма,
Тогъузун да тогъуз артмакъ этерме,
Гинджилени кибик алыб кетерме!
- Ой, къан салдынг, бийчеге не айтайым?!
- Айтханымы айт... «Да сора къайтайым», –
Деб, къарауаш мукъут болуб кетгенди,
Хапар алыб, бийчесине джетгенди,
Рачыкъауну айтханларын айтханды,
Бийчесинден джел-джел эте къайтханды.
«Меннге киши айтмагъанны айтханса!
Не бек тели, не бек хыйла инсанса!
Мен чёб эсем, къарнашларым – гинджиле...
Айтханынгы айтдынг болур сен биле?!
Къарнашларым сени дуккул этерле!
Алай, ала джортууулгъа кетерле,
Сен а, тамбла кюнортада къайтырса.
Болумунг бла кимлигинги айтырса.
Не атышыб, не тутушуб кёрюрбюз,
Сёзюбюзге хар ким джууаб берирбиз.
Сен хорласанг, сен айтханны этерме,
Мен хорласам, сени башсыз этерме!
Бусагъатда уа кет, киши кёргюнчю,
Къарнашларым юрениуден келгинчи!» -
Деб айтханды бийчем, ол айтханча эт,
Ёхтемлене турма да, сен, дженгил кет!
Рачыкъау да болгъан затха сюйюне,
Мычымайын къайтхан эди юйюне.
Тынгысызды, джер табалмайд кесине,
Айсана тюшед да турад эсине.
Акъ тёшекге сора къучакъ кергенди,
Къалкъый келиб, ол тюшюнде кёргенди...
Джашнай эди гюлден толуб Сары Тау,
Тау башында – Айсана бла Рачыкъау,
Дунияда къалгъан кибик кеслери,
Аскерчиле кибик бегиб юслери,
Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды
Бир-бирине кенгден садакъ атдыла,
Садакълары тиймей, джерге батдыла.
Бир-бирине мыллыкларын атдыла,
Бир-бирине тие, чортлай, джатдыла.
Сынаулары джангы кюч бла ашланды,
Къобдула да, къылыч уруш башланды.
Къылычлары чыдамайын сындыла,
Аякъ, къол, баш тюйюшледен къандыла,
Джагъалаша, кючлерин да атдыла,
Тамам арыб, сыртларындан джатдыла.
Къылыч уруш, джагъалашыу, атышыу
Кёл къандырмай, башланнганды айтышыу...
- Айтчы, нек келгененг бизни тийреге?!
Тюзюн айт сен, табула, - дей, - Тейриге!
Къарнашларымы артмакъгъа салаллыкъ,
Чёбню кибик мени юзюб алаллыкъ
Сен эсенг а, нек джатаса уялмай,
Уруш этиб бир къызны хорлаялмай?!
- Къыйын тюлдю тиширыуну хорлагъан,
Къанау эрни ишид къызны зорлагъан!
Мен урсам да сени, эслеб урама,
Тюзюн айтсам, ойнай-безий турама.
Джанынга да бек тиймесин мен айтхан,
Ангылаб къой, мен киштикме, сен – чычхан!
- Ай итден ит джаратылгъан махтанчакъ,
Энди уа бол сен кесинге бютюн сакъ! –
Деб, Айсана эрлай ёрге тургъанды,
Джетиб нартны токъмагъы бла ургъанды.
Нарт, ышарыб, анга башын бургъанды,
«Разымыса?» - деб, нарт ёрге тургъанды,
Сабийнича джерден ёрге алгъанды,
Кёкге-кёкге атыб джерге салгъанды,
Кёзлери бла къучакъ-ийнакъ этгенди,
«Сени сюйюб ёлеме!» - деб, кетгенди.
Экинчи кюн тюшде кибик болду иш...
Рачыкъау да айырылыб, баш эниш
Кетиб бара, къыз: «Кетме!» - деб айтханед,
Рачыкъау да терк ызына къайтханед.
- Минги Таулу нартласыз сиз, биз – башха,
Къарнашларым берлик тюлле тыш джашха
Ансы, мен да бир кёргенлей сюйгенме,
Сюймекликни шынгкъартында кюйгенме...
- Да, кел сора, къачайыкъ да кетейик!
- Эки халкъны биз къалай джау этейик?
Къарнашларым кемсиз ёхтемледиле...
Кеслерине бек базгъан бирледиле,
«Бизбиз нартны бийи - Албермезлары,
Тёбендиле бизден джерде нарт бары!
Дуниягъа урлукъ бизбиз!» - дейдиле,
Сиз бизге бойсунсагъыз излейдиле.
- Тюзюн айтсакъ, сиз да бизден чыкъгъансыз,
Башха джерде, кесек башха болгъансыз.
Сан тергеу бла биз болсакъ да сизден аз,
Минги Таулу нарт кишиге бойсунмаз!
Джокъду джерде бизге кючю джетерик,
Башчы Тейрид бизге оноу этерик!
Алайды да, джау этмейин бир-бирге,
Сен да огъай демей эсенг тюберге,
Джортууулдан къарнашларынг къайтхынчы,
Кёз байламдан танг да тюгел атхынчы,
Адил сууну джагъасында солурбуз,
Джазыуубуз айтхан кибик болурбуз.
Разы эсенг, мен дагъыда айтайым,
Сизге туура джерде чабакъ тутайым,
Тутханымы «джасакъды» деб, берликме,
Хакъгъа – хар кюн сайын сени кёрлюкме!
Энди, джаным, оноудача этейик.
- Хайда, наным, джолубузгъа кетейик,
Кёз байланса, Адил суугъа энербиз,
Уллу ташны тюз къатында тюбербиз.
Къарайдыла кёкден ай бла минг джулдуз...
Джети кече тюбешгенли джаш бла къыз,
Бир-бирине къучакъларын керелле,
Сезимлеге эркинликни берелле,
Бир-бирине кире сюйген джанлары,
Бир-бирине тие таза санлары,
Адил сууда джуууналла экеулен,
Тейри, сакъла алагъа кёз тийгенден!
Джортууулдан къайтхандыла къарнашла...
«Таулу Джуртха чабхандыла «Бешбашла», -
Деб келди да къуугъун, кетди Рачыкъау...
Айсананы эки кёзюн басыб ау,
Хар кюн сайын суу джагъагъа къарайды,
Къутас чачын хашкен аяз тарайды.
Аяз айтад: «Сакъла, нанынг сауду-сау!»
Озадыла айла, къайтмайд Рачыкъау,
- Ол а, уруш этед, - дейле, - махтаулу...
Айсана уа болгъанды да сылтаулу,
Такъырлыкъ бла къоркъуу келе кёлюне,
Тартхыч беллик къысханды ол белине.
Аны халын къарнашлары кёрмейле,
Мыдахлыгъына магъана бермейле.
Заманны уа джангыз учхан тыяды,
Кёк къатны да къабыргъасын ояды,
Керек болса, къайтарады заманны,
Гитче къызчыкъ этеди къарт амманы...
Айсана уа къалай тыйсын заманны,
Туура этмез зат джокъ таша болгъанны...
Ана сезим сабыр-сабыр келеди,
Ичиндегин кеси сюйюб ёледи,
Къутулургъа излемейди ол андан,
Андан эсе къутуллукъду джанындан.
Къарнашлары бир кюн оноу этдиле,
Тохсан кюнлюк джортууулгъа кетдиле.
Джетди къайтыр заманлары аланы.
Айсананы джетгенд джатар заманы.
Къарауашха белгилиди тюз халы –
Джашла къайтыр кюн болгъаны болджалы.
Эртденликде джашчыкъ табды Айсана.
Болалмады джорукъдача ол ана...
Чыртда эсин джыялмайды ойсураб...
Ол сюйюмчю аллыкъ джетди хахайлаб:
«Ойра-ойра, тогъуз атлы келеди!
Джукъ тюшерик къолум кичиб ёледи!»
Кыскыныкга кирди джарлы къарауаш,
«Бу болумну кёрселе уа тогъуз джаш,
«Джашырдынг!» - деб, мени кечиб къоймазла,
Ала мени къанымдан да тоймазла!» -
Деб, баланы терк къолуна алгъанды,
Чырмаб, элтиб кюбюрчюкге салгъанды,
Къолтугъуна алыб, чабыб кетгенди,
Балачыкъ бла суу джагъагъа джетгенди.
Бетчигине эринлери тийгенди,
Кюбюрчюк бла аны суугъа ийгенди.
Кюбюрчюкню толкъунчукъла тебрете,
Шош ауазы сууну белляу-джыр эте,
Кюбюрчюк да талай суу-джол къоратды,
Джел урду да, аны джагъагъа атды.
Илгенди да, джашчыкъ, къаты джылады,
Аяз аны джаякъларын сылады.
Ол кёзюуде, суу ичире къойлагъа,
Созук келиб къалгъанды да джагъагъа,
Суу джагъада кюбюрчюкню кёргенди,
Иги къараб, ол къучагъын кергенди:
«О, Баш Тейри, тюшюммюдю, тюнюммюд?!
Джашауумда эм насыблы кюнюммюд?!
Бир насыбсыз къулунг эдим мен сени,
Тилеклерими эшитиб, сен мени
Къартлыгъымда меннге насыб бергенсе,
Къууанчымы чегин бютюн кергенсе!
Бу насыбны бир къызгъанма къулунгдан,
Сен айырма кесинг берген улунгдан!» -
Деб, нарт Созук кюбюрчюкню джабханды,
Джерден алыб, къошу таба чабханды.
Мычымайын ол къошуна къайтханды,
Бийчесине къууанч хапар айтханды.
Ийнанырча халкъ джалгъан хапарына,
Кёбчек салыб бийчесини къарнына,
Сора анга къалын чепкен кийдириб,
Халкъ кёб джерге элтиб, хапар билдириб
Кюрешеди нарт: «Муратым толду!» – деб,
«Къартлыгъында бу сылтаулу болду...», - деб,
Кёб да турмай, аллай хапар чыкъгъанды,
«Нарт Созукну бийчеси джаш табханды!»
Созук халкъны джыйыб этгенд уллу той,
Ол кюн кесгенд дейле, къойчу бешджюз къой.
Той бошала, къуугъунчула келдиле:
«Нарт Рачыкъау Джуртда ёлгенд», - дедиле.
РАЧЫКЪАУНУ ЁЛГЕНИ
Нарт Рачыкъау кёб джигитлик этгенди,
Уруш тюзню онгун, солун ётгенди,
Кюн урушу джыллыкъ сыйны бергенди,
Халкъ ауузу аны сыйын кёргенди.
Ол онгсузгъа, джарлыгъа да болад джакъ,
Махтанчакъгъа болад аяусузуракъ,
Бетсизлени бетлерине джетдиред,
Къара кюч бла айтханын да этдиред.
Телилени къулагъына алмайды,
Сатхычлагъа чыртда кечим салмайды,
Ачы сёзню чырт кётюрюб болмайды,
Джарыкълыкъдан чыртда кёлю толмайды.
«Бешбашланы» этгенбиз деб артларын,
Джыйыб бютеу Минги Тауну нартларын,
Аликлары уллу къууанч этелле!» -
Деб, чабчыла хар арбазгъа джетелле.
Рачыкъаугъа келди энчи чакъырыу,
Ол хорламгъа салгъанды да кёб къарыу.
- Бир аман тюш кёргенме да, Рачыкъау,
Анда киши салмаз кибик санга дау,
Шо, дженгиллик этме, джашым, сабыр бол...
Джигитлеге къыйын болад джашау джол,
Сюйгенингден сюймегенинг болур кёб...
Хаман терек ауанада къалад чёб,
Чёб а, къайдан кёрюб болсун терекни...
Ким ангылар сенде халал джюрекни?
Бара эсенг, джашым, бар сен, бек сакъ бол.
Тейри санга ачсын джарыкъ, сыйдам джол!
- Къайгъы этме, урушхамы барама?!
Хаман манга сабийгеча къарама!
- Мен сау болуб, сен сабийсе, бил аны,
Къайдан билгин сен сезимин ананы?
Ачы сёзню джанынга бек джетдирме,
Сабыр бол да, мен сарнарча этдирме.
- Къой-къой, анам, такъыр кёллю болма сен,
Ма кёрюрсе, къайтырыкъма сау-эсен, -
Деб, Рачыкъау ючаякъгъа джер салыб,
Сауут-саба кереклисин да алыб,
Аликлада джыйылыугъа кетгенди,
Ючаякъгъа: «Уч!» - дегенлей, джетгенди.
Ючаякъны бир аягъы аллында,
Аны эки аягъы уа артында,
Кёзлеринден чыгъа джарыкъ таякъла,
Джерге тийдиле дёнгерек аякъла,
Джелле хауа къабыргъаны ойдула,
Хырзалары бурулууну къойдула.
Нарт Рачыкъау тюшдю сора атындан,
Сейир болад миллет хар бир затындан,
Тыш кийими кюн таякъла ашыра,
Къарагъан да, къамаб, кёзюн джашыра.
Джыйылгъан халкъ айры бола, джол берди,
Ол да барыб Ёрюзмекге къол берди.
Нарт Ёрюзмек анга берди да къаш-кёз,
Махтаб, юлгю эте, айтды акъыл сёз:
«Бек къыйынды джигит атны алалгъан,
Андан эсе, къыйынд аны сакълагъан.
Урдургъучха сыйдам джууаб этген да,
Зарны зар сёзюне тёзюб кетген да
Бек къыйынды, алай а не, джокъ амал...
Керти джигит болмаучанды мал бла мал,
Сый тюшюрлюк затдан башхагъа сен тёз!»
Къарт-къуртла да, «тиймесин, - дей, - аман кёз»,
Рачыкъауну джигитлигин чертдиле,
Бир аууздан аны «Джигит» этдиле.
Ма барады Аликлада уллу той,
Кесилгенди минг тууар бла беш минг къой,
Ат чабдыргъан, къол таш атхан, тутушхан,
Джыр джырлагъан, тепсеген эм айтышхан...
Теке, чам-къум этиб, халкъны кюлдюред,
Хар уста да халкъгъа кесин билдиред.
Ачы тилли Гилястан да кёрюнед,
Онгсузла бла сёлеширге эринед,
Тюз нартланы чимдеб-чимдеб сёлешед,
Онглула бла кюле, ойнай ёчешед.
Не да этиб, эс бёлдюред кесине,
Ким биледи, не зат келди эсине?..
Бир тюз нартны учуз этиб сёлешди,
Ол тюз нарт да къарыууча ёчешди...
- Къуру да кет кёзюмден терк, сен джаман,
Гагайынга ургъунчу! – дейд, Гилястан.
Киши хариб башлады да туракълай,
Рачыкъау да, къараб туруб, тёзалмай:
«Нек тиесе, сен кесингден онгсузгъа?!
Тегенеге ие болгъан тонгузгъа
Ушама да, нартча джюрют кесинги!
Бузукъ болсанг, табдырырма эсинги!» -
Деб, Рачыкъау Гилястаннга къарады.
Гилястан да, не этер деб, марады.
Рачыкъауну бютюн сабыр кёрдю да,
Ачы, къутсуз тамагъын ол керди да:
«И-й, сеннге уа не джетеди, Рачыкъау,
Ким айырад, бир айт, сени бла уа дау?!» -
Деб, бюсюреу этмегенча кюлгенди.
Рачыкъау да тюз къатына келгенди:
«Бир инсаннга бир тий, къараб турлукъма,
Тохтамасанг, тюз башынга урлукъма!» -
Деб, Рачыкъау да ызына бурулду.
Гилястанны уу тамагъы къурулду:
«Къутулмагъанд киши къыйнаб джанымы,
Халкъ шагъатды, буздунг таза къанымы!
Кимлигинге сен ёлесе ишекден,
Туугъанса да сен а, ат бла эшекден...
Къарауашдан туугъан сыйсыз бир джанса,
Джигит эсенг да, сыйсызлай къалгъанса!» -
Дейд, Гилястан тамам аман къатынлай...
Рачыкъау да анга мыллык атханлай,
Джоргъасына джетиб минди Гилястан,
Тютюн эте, айырылды иги танг...
Ючаякъгъа джетиб, миниб Рачыкъау
Къууду, «Энди къоймазма, - деб, - сени сау!»
Кёз туурадан ташайдыла, кетдиле,
Гилястанны тийресине джетдиле.
Ма, Рачыкъау джетед деген заманда,
(Аман амал болад хаман аманда)
Рачыкъаугъа таба ат кир чачылды.
Къурч къаланы къабакълары ачылды,
Ары джетиб киргенлей а, Гилястан,
Къаласыны къабакълары джангыдан
Джабылдыла, къала болду къадама,
Аны тешмез, кесмез садакъ не къама.
«Тфу-тфу»! эте, бетин сюртед Рачыкъау,
Ол кюн тууду сёл болмазлыкъ къанлы дау...
«Къаласындан чыкъмай турмаз Гилястан,
Мен нарт тюлме, атлам этсем былайдан,
Гилястанны джанын алмай кетмезме,
Нарт атымы мен кюлкюлюк этмезме!» -
Деб, сакълайды нарт Рачыкъау, кюеди,
Къурч къаланы къабыргъасын тюеди,
Учхара джер табалсам деб къарайды,
Табалмайын, къабакъланы марайды.
Алай эте озду токъсан тогъуз кюн.
Къатышханды Рачыкъауда тюш бла тюн,
Тёзалмайын сора эсин атханды,
Ол, сал бола, тюз сыртындан джатханды.
Гилястанны къаласыны башында,
Не болгъанын кёргючю бар тышында,
Кюзгюсюнде кёрген эди аугъанны,
Гилястаннга айтды къууанч хапарны.
- Чыкъчы ары! Ёлгенмиди, саумуд ол?
Уллу кёллю болмай къара, бек сакъ бол,
Ёлген эсе, сюйюмчюнгю берирме,
Башха болмай, балам кибик кёрюрме!
Ол къараучу сауут-саба такъгъанды,
Гилястанны къаласындан чыкъгъанды,
Къоркъа-къоркъа барды нартны къатына,
Бек эс бёлюб аны хар бир затына,
Рачыкъауну «ёлгенине» ийнаныб,
Бек къууаныб, ол ызына айланыб,
Ёрге-ёрге чынгаб, ушай балагъа,
Къууанч хахай этиб кирди къалагъа.
Гилястан да къараучусун къучакълай,
Бир кёрейим деб, аллына сакъ къарай,
Келди сора Рачыкъауну къатына,
«Табаным бла бир урайым чатына», -
Деб, керилди, урургъа да базалмай,
Бу болумну андан ары созалмай,
Бек къоркъса да, чыртда чыдам табалмай,
Болалмады ол къолу бла узалмай.
Рачыкъауну джаны чыгъыб санындан,
Санларына къарай эди башындан,
Джан бла тёнгек бир-бирине айланыб,
Нюр халы бла бир-бирине байланыб
Тургъан кёзюу базман эди дуниягъа...
Гилястанны джаягъындан тер агъа,
Рачыкъауну бойну таба тийгенлей...
Джан илгениб, терк санына киргенлей,
Сан тирилиб, ёрге турду Рачыкъау,
Тюз алында сюеле эд къанлы джау.
Къаласына мыллык атды Гилястан,
Рачыкъау да сюрдю аны ызындан,
Къаласына энди кирдим дегенлей,
Рачыкъау да къылычы бла терк сермей,
Гилястанны бойнун сылды учхара...
«Элия урду! Элия!..» - деб, къычыра,
Кючден кирди къаласына Гилястан,
Тутхунчугъа джетиб аны сыртындан,
Къабакъ эшик терк огъуна джабылды,
Нарт Рачыкъау энтда тышында къалды.
Ачыуланыб, табалмайын чырт кечим,
«Элияны кючю тенгли бир кючюм,
Джокъ эсе уа, ма былайда ёлейим!
Кимлигими бюгюн мен бир билейим!» -
Деб, тартады эшиклени ачалмай,
Уруб къала къабыргъаны чачалмай,
Ишин джарты джолда къоюб кеталмай,
Къайнай тургъан ачыуун сёл эталмай,
Ол кенгеред, узунуна ёседи,
Къылычы бла булутланы кеседи,
Къара, боз, акъ булутланы булгъайды,
Гулмак этиб, къылычы бла чулгъайды...
Менлик ачыу джаш къанына бек кирди,
Марда билмей, Тейрини да тебдирди,
Сора кёкде чартлады да Элия,
Джаппа-джарыкъ болду джашил дуния,
Буу мюйюзлю Элияны от кёзю,
Марлады да, сора чартлай мюйюзю,
Барыб тийди Рачыкъауну башына,
Дерт джетдирди Бёденени джашына.
Джигит уллу кёллю болгъаны ючюн,
Элия да кёргюзгенди деу кючюн.
Джаны чыкъды нартны кюйген санындан,
Улан къалды Рачыкъауну къанындан.
ГУЖДАР
Инсаннга къой, Элиягъа айта дау,
Элиядан ачыгъанды Рачыкъау.
Айсана да саудан ёлюк болгъанды,
Баш иесиз, баласыз да къалгъанды.
«Терс атлагъан, айланады терсине,
Мен джорукъсуз тыш адамны эрсине,
Тейригеми къаджау турдум, не этдим?!
Ай, телибаш, бу кюнлеге нек джетдим?!
Тюбемесе меннге джигит Рачыкъау,
Ким биледи, боллукъ болур эди сау?
Ким биледи, мени ууумму джетди,
Меннге ашыгъыб, терс атламмы этди?
Не этейим, ёлтюрюрмем кесими?
Кюбюрчюкде кетгенчигим эсими
Алындырад тамам да бек, ёлеме...
Сауду-сауду балачыгъым, билеме!
Мен билмейме излеб къайры чабаргъа,
О, Баш Тейри, болуш аны табаргъа!
Джангылгъаннга къаты болма быллай бир...
Саумуд балам? Шо, Сен, хапар бир билдир.
Тилегими къулагъынга алмайса,
Тынгылайса, меннге кечим салмайса,
Салмай эсенг, артха салмам айтыргъа,
Бир мадарым болса артха къайтыргъа,
Тюбеширем Рачыкъау бла джангыдан,
Мен джорукъсуз табар эдим джаш андан!
Аны джаны къарайд узакъ тауладан,
Ёлгенликге ол сауд манга сауладан!
Джюрегимде ол сау эсе, мен саума,
Къутсуз, ачы къадарыма мен джаума!
Аны хорлаб табарыкъма джашымы,
Аны табсам, бир кишиге башымы
Тенг этмезем, о, Баш Тейри, болуш сен!
Бир джазыкъсын, онгсузунгма сени мен.
Тилсиз къарауашынг болуб турурма,
Тобукъланыб, табыныб баш урурма!» -
Деб, джылайды кече сайын Айсана,
Ма алай бла кюнле санай, ай санай,
Хар кюн сайын табынады Тейриге.
Къарауашы джылауладан эриге,
Бир кюн айтды: «Терслик мендед, Айсана,
Зыккылланы кийиб чыкъсам айлана,
Мен джашчыкъны табыб къояр эсем а,
Тейри айтыб, хапар билиб келсем а,
Не этерсе ол заманда, бийчем, сен?!»
- Къарауашынг болуб турур эдим мен!
Умут кючлей, бийче анга салад таш,
Ма алай бла джолгъа чыкъды къарауаш,
Тюбегенден къабар затчыкъ тилейди,
Сёз къозгъайды, чарт-гурт хапар излейди,
Талай элге кире, чыгъа кетгенди,
Ол Созукну стауатына джетгенди.
«Бек арыдым, солуууму алайым,
Хо деселе, кече мында къалайым», -
Дегенди да, салыб къошха келгенди,
«Табу болсун Баш Тейриге!» - дегенди.
- Табулу бол, таб Тейрили устукну! –
Деди, анга юй бийчеси Созукну.
- Сау бол, бийче, арыгъанма, талгъанма,
Ма сизлеге кёре, мен бир джалгъанма,
Ачма, мадар болуб, бир джукъ берсегиз,
Бир кечеге къонакъ кибик кёрсегиз,
Джюрегимден сизге алгъыш этерем,
Танг атханлай, мен джолума кетерем.
- Ким огъай дейд, тыш бёлмеде къалырса,
Эртденликде кереклинги алырса,
Джашыбызгъа иги алгъыш этерсе,
Сора, инсан, сен джолунга кетерсе.
Баш ием да джетед сюрюб малланы...
Джашчыкъ джылайд, ойнатайым мен аны! –
Деб, ол бийче къошха мыллык атханды,
Ол ызына джашчыгъы бла къайтханды.
Таныгъанды балачыкъны къарауаш,
Сабыр бола, тюрлендирмей кёз, не къаш:
«О, Баш Тейри, бу джашчыкъгъа къучакъ кер,
Къызгъанмайын, ёлчелемей насыб бер,
Джолгъа чыкъса, чырмау чыкъмай джолуна,
Къайтар табхан анасыны къолуна!» -
Деди, сора ышарылды къарауаш.
- Тюрлю айтдынг, кет тиймесин сеннге таш,
«Табхан ана» деб, алайын нек чертдинг,
Джюрегими къайгъырырча нек этдинг?!
- Баш иенг да джетсин сора былайгъа,
Сиз насыблы болуб тургъан юч айгъа,
Хайт деб джашчыкъ тюрленнгенди, алай мен
Джангылмайма, алджамайма, ийнан сен...
- Айтма джукъ да, берлик тюлбюз баланы!
Ол танымайд менден башха ананы! –
Деб, къычырды бийче. Джашчыкъ джылады,
Бийче аны кёзюн, бетин сылады.
Созук келди: «Неди дауур? Кимсе сен?!»
- Шо, кечигиз, тюз хапарны айтсам мен,
Къаргъамагъыз, кёлтюрюрча кёлюм джокъ,
Келечиме, келечиге ёлюм джокъ... -
Деб, къараууаш толу хапар айтханды.
Бийчесине хапар алыб къайтханды.
Джылайд, сарнайд Созукну юй бийчеси,
Бийчесинден къолай тюлд Созук кеси...
Кери болду насыблары аланы,
«Гуждарчыкъ!» - деб, къучакълайла баланы,
Ахырында бир оноугъа келдиле,
Балачыкъны къайтарыргъа дедиле.
Бийче айтды: «Болалмадым мен ана,
Джокъду меннге бу джашаудан магъана!
Баланг болмай джашаб кимге керексе?
Дангыл тюзде къуу болгъан бир терексе.
Нек келгенем мен бу ачы дуниягъа?!» -
Деб, джылайды, кюе-бише, тер агъа...
Созук анга ариу айтыб кюрешед,
Ичи кюед, кеси сабыр сёлешед:
«Сау тургъанлай Гуждарчыкъны анасы,
Биз айырсакъ, артда билсе баласы,
Кечим салмаз, аман атха къалмайыкъ,
Джаныбызгъа ауур борчну салмайыкъ!
Айсананы къарнашлары билмезча,
«Бет джойгъан», - деб, ана, бала ёлмезча,
Гуждарчыкъны алыб кече кетейим,
Албермезланы арбазгъа элтейим,
Киши джокъда салайым да кетейим...
Андан башха мен а, не зат этейим?» -
Деген Созук, айтханыча кетгенди,
Айсананы арбазына джетгенди.
Айырыла тебреди да баладан,
Юлюш этерге деб элияларындан,
Ич дуниясын, санын тамам къатдырды,
Ол кесинден талай кючюн атдырды.
Кюч да кире балачыкъны санына,
Элия кюч ёзек болду джанына.
Ол этимден кёк чартлады, джашнады,
Бир бурулгъуч, сейирлик джел башланды.
Бурулгъуч джел алай къаты бурулад,
Бурулууда аллай къуууш къурулад,
Ол къууушда заман бютюн тюрленед,
Бир кесекге эки дуния бирленед.
Гуждарчыкъ да, уллу болуб, терк тура...
Заман аны балачыкъгъа терк бура...
Ол кёзюуде Созук «сау къал» этгенди,
Бурулууну къууушунда кетгенди,
Мычымайын ол къошуна джетгенди,
Юй бийчесин алыб, кёкге кетгенди.
Джашчыкъ тура-тургъанды да бир аздан,
Джылагъаны ачыкъ чыкъгъанд арбаздан.
Албермезле чыгъыб аны кёрдюле,
Сейир болуб, алыб, юйге кирдиле.
Ойлашдыла, бир оюмгъа келдиле:
«Муну бизге Тейри ийгенд», - дедиле.
Къарауаш къыз таныб, барыб къатына,
- Шо, «Гуждар» деб, бир атагъыз атына,
Заман оза, бир кюн джетген джаш болур,
Кёкден тюшген бала, джерде баш болур!
Ой, къуруюм, шо, кечигиз сиз мени,
Бийлерине оноу этген телини! –
Дегенинде, тогъуз къарнаш кюлдюле,
«Да къайгъырмаз, ариу атды», - дедиле.
Айсана да разы болуб кюледи,
Ичинден а, къууаннгандан ёледи.
Адам джокъда джаны кетед джашына...
«Бийчемсе!» – дейд, бийче къарауашына.
Гуждарчыкъ да ёсюб келед, джаш болуб,
Кесича бир къауумлагъа баш болуб.
2017 дж. февралны 25 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
ШЫРДАН БЛА НЁГЕР
ШЫРДАН БЛА
НЁГЕРНИ ДЖЫРЫ
Иги джырны джырласала – кёлюнг токъ,
Аман джырсыз иги джыргъа багъа джокъ.
Тохтамайды Нарт Джуртунда джыр эшиу,
Аман джыргъа этиледи тыр эжиу.
Тышы омакъ, ичи пайпакъ – оу Шырдан,
Баш токъмагъынг нек къарады нарт джырдан?
Тышы шимир, ичи уа кир – шау Нёгер,
Сеннге таза джюрек джылыу ким тёгер?
Башыгъызгъа джетгенд джюрек сырыгъыз!
Аш артында айтылса да джырыгъыз,
Аманны да биз айтайыкъ эсеблеб,
Джаш нартчыкъла сизлей болмасынла деб.
НЁГЕРНИ ШАРТЫ
Зыккыл Нёгер – багушлада джатыучу,
Хар бир джигин сылай кюню батыучу,
Джел аурууум къоймайды деб, тарыкъгъан,
Инсанлача сый бермейди джарыкъгъа.
Кече болса, аманлыкъгъа кетеди,
Джел аты бла Маштакъ-Джуртха джетеди,
Бешкъарышла урлаб андан къайтады,
Хапарларын Гилястаннга айтады,
Къортукъларын джер тюбюне атады,
Аллыкълагъа чыгъарад да сатады.
Хайыр тюшсе, ол Гошагъа береди,
Эгечини къууанчын бек кереди.
Ол ишлерин бошай танг да атады,
Барады да багушлада джатады.
Ёрге турса, къолгъа алад таягъын,
Джюрюсе уа, асхатады аягъын,
Кюн бузуллукъ болса, аны биледи,
Ах-ох эте, багушуна келеди.
«Ой, белим!» - дей, бюгюлед да, джатады,
Ма алай бла хар бир кюню батады.
ШЫРДАННЫ ШАРТЫ
Юсю-башы дуу джанады омакъдан,
Ёз юйюнде башхасы джокъ къонакъдан,
Бир букъучукъ къондурмайды юсюне,
Джетген къызча алай къарайд кесине.
Ол белине алтын къама тагъады,
Чубур атха минеди да чыгъады,
Ангысызгъа къуджур затла сёлешед,
Айдынла бла халкъ кёб джерде ёчешед,
Дуния билген затны айтад къычырыб,
Керексизге шагъатланы чакъырыб,
Улху бериб, керек затын айтдырад,
Не да этиб, халкъгъа атын айтдырад.
Махтанса уа, анга киши джетмейди,
Эм байланы кесине тенг этмейди,
Багъырларын алтын «этиб» къояды.
Джырчы келсе, анга гаммеш сояды,
Ол джырчыгъа бир тишликни къабдырад,
Къалгъан этни таша элтиб, сатдырад.
Хар затын да алай джояд эсеблеб,
«Айтыулу да, бай да къалай болад?» -деб,
Бир къауумла бютюн сейир этелле,
Бюсюремей къойгъанла да джетелле.
Мюлкюн къайры джашыргъанын билмейле,
Кюнюн къалай ашыргъанын билмейле.
Нёгерни уа кёрген болса багушда,
Келе келиб, сёзюн этед ныгъышда:
«Ол къыйынлы адаммыды, малмыды,
Джукъ сезмеген, джаны саудан салмыды?!
Ангысы бар, алай къалай джашайды ?!
Башха болмай, багуш къуртха ушайды!»
Эшитсе да Нёгер аны сёзлерин,
Къозгъамайды ачыуланыб безлерин...
Шырдан анга джомакълыракъ кёрюне,
«Хар нени да заман салыр джерине», -
Деб, бардырад кеси джашау турмушун,
Кече кете, кюндюз джокълай багушун.
ШЫРДАН
КЪАТЫН ИЗЛЕЙДИ
Юй бийчеси ауушханед Шырданны,
Джашлай ёксюз къалгъан эди уланы,
Тюшюрмейди джерге Шырдан айтханны,
Атасы да сюед дейле баланы.
Баласы бла мюлкюн салса базманнга,
Ким биледи, къайсы онгду Шырданнга?
Анга заман кеси джууаб берликди,
Ма ол кюнню Нарт эл бирден кёрлюкдю.
Бюгюнлюкде иши башхад Шырданны,
Кетгенди да къара кийген заманы,
Къутулгъанча джесирликден, тузакъдан...
Юсю-башы бютюн джашнайд омакъдан.
Чубур аты, чубуркъуйрукъ ити бла...
Ышарылад сынамы кёб бети бла,
Къатын излеб ол эл элге айланад...
Уста къарам Айгунагъа байланад.
Ёрюзмекни къызлыгъыды Айгуна -
Эр къарамдан шош кёзлери бугъуна,
Уялчакъды, намыслыды ол алай...
Кебге къуюб чыгъаргъанд да Сатанай.
Шырдан энди бютюн омакъ киеди,
Хар кюн сайын келечиле иеди...
«Шырдан бийди, Шырдан байды!» - дейдиле,
«Ашагъаны балды, майды!» - дейдиле.
«Тамам кёбдю накъуту бла алтыны,
Учхарасы – бар эд аны къатыны,
Ол не этсин келген затха Тейриден,
Джан дарман бла тыялмады ёлюмден,
Кетди хариб, энди Шырдан джаланды.
Анга къалгъан бир фахмулу уланды,
Усталадан ол усталыкъ алгъанды,
Сахтияннга ёз суратын салгъанды,
Тулукъ этиб, тыкълаб аны тикгенди,
Шашмай ушаш ёз сыфатын этгенди.
Чырмау болмаз аллай бала алагъа...
Къызыгъыз а, ие болуб къалагъа,
Бал батманда кибик джашар Айгуна,
Бий юзюкге-джукъгъа болуб ол ана!» -
Деб, келечи уста айтад айтырын,
Къолай джууаб табмагъанлай къайтырын
Айгунадан билмей эди келечи,
Бу хапарны билгенди да хар элчи,
«Ахыры уа не болур?» – деб туралла,
Артыкъсыз да Шырданнга эс буралла.
Шырданны уа чот бурнуна ётгенди,
Ёхтемлигин олтан бла тенг этгенди,
«Болумсузса!» – деб уруша кесине,
Хыйла акъыл келди сора эсине.
ШЫРДАННЫ
ХЫЙЛА АКЪЫЛЫ
Бир кюн нартла джыйылдыла майданнга,
Аллай джерден къалыб болмайд Шырданнга.
Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды
Къартла-нартла халкъгъа оноу этдиле,
Оноу эте, джаш тёлюге джетдиле.
«Джаш тёлюбюз зыкъы болуб барады,
Бир къаууму джюрегими джарады,
Ол бёлекни юсю омакъ, къарны токъ...
Ичлеринде уста садакъ атхан джокъ!
Юрениуле хаман болуб турсунла,
Атала да сёзюме эс бурсунла.
Рахат кюнде терин тёкген нарт улан,
Уруш кюнде керексизге тёкмез къан!» -
Деб, къарт Дебет ауаз берди нартлагъа,
Айтхан сёзю балхам болду къартлагъа.
Бий Шырдан да алгъа чыкъды сёз ала:
«Хазыр болуб турур ючюн хар бала,
Мени сартын, мен джугъуму къызгъанмам,
Керек болса, баламы да аямам!»
- О, къой, Шырдан, уллу, семиз сёлешме,
Этмезинги халкъгъа айтыб кюрешме! –
Деб биреу да, къаджаусунду Шырданнга.
- Да, къарнашым, ийнанмайса сен манга...
Алай эсе, шагъат болсун элибиз,
Ант этейик, ёчешейик экибиз.
Сени бла къой, ёчешейим сау эл бла,
Ант этейим кёк бла, суу бла, эм джер бла,
Мен бойнума ауур джюкню алайым,
Ёчге джангыз уланымы салайым.
Нарт тёлюню уста садакъ атаргъа
Юретир ючюн, ташджюрек атагъа
Саналсам да, аямазма уланны,
Илишаннга саллыкъма да мен аны,
Джашым аз-маз кёз кёргенде сюелир,
Буйрукъ мени ауазым бла берилир...
Беш «Бешкъарыш» берликме хар атханнга,
Мен къан алмам, дерт джетдирмем ургъаннга,
Уралгъанны тамам сыйлы кёрлюкме,
Аны къой, бий мухуруму берликме.
-Аллай ёчге сен бошнакъгъа кирмезсе,
Хайыр чыкъмаз джерге бир тюк бермезсе,
Не излейсе, Шырдан, айт! – дейд биреулен.
– Ара ишден башха, не излейме мен?!
Тазалыкъгъа ийнанмайсыз сора сиз,
Хыйлачыла болгъансыз да кесигиз!
- Хыйлачымы болуб къалды саулай халкъ?!.
Уралмасакъ, сен а бизден къаллай хакъ,
Излериксе, соза турма айт аны?! –
Деген ауазлары чыкъды нартланы.
- Да, къоярыкъ тюлсюз мени айтдырмай,
Сёзюбюзню ал чагъына къайтдырмай...
Хар бир атыб уралмагъан, ашыгъыш
Берсин меннге беш тюл, бирер «бешкъарыш».
Хакъ хапарны чыгъардыгъыз кесигиз,
Болмай эсе, Ёрюзмекге барыб сиз,
Айгунаны меннге тилесегиз бек,
Кёблюк айтса, огъай демез Ёрюзмек.
Разымысыз?! Ахырында буд дерим,
Бек къыйынды меннге... Сизден тилерим -
Атыб ургъан болса джангыз баламы,
Кёрюнмезча термилгени, джыламы,
Чырт бармагъыз биригиз да къатына,
Керек тюлдю шагъат онгсуз шартына,
Ёлсе, ёлсюн нарт балача, джигитлей,
«Бу иш халкъгъа керек болгъан болур», – дей.
Мени анга айтырым да алайды,
Сёзюбюз сёз, бизни тамбла сакълайды.
Танг атханлай мен джашым бла келирме,
Илишаннга аны кесим элтирме, –
Деб, ёчешиб Шырдан кетди юйюне,
Оноууна, акъылына сюйюне.
Уланына бар хапарны айтханды,
Джашын алыб кенг талагъа къайтханды.
Къыйырында аны уру къазгъанды.
Уланыны ангысына базгъанды.
Джашы кеси тюрюн салгъан суратны,
Къаранчханы, алай къутлу сыфатны,
Инсанныча къолларына алдыла,
Эркелете ол уругъа салдыла.
Тамбла кюннге энтда оноу этдиле,
Этерлерин билиб юйге кетдиле.
Танг атханлай, Шырдан джашын да алыб,
Нарт джыйыннга келген эди ол салыб,
Келгендиле бары уллу талагъа,
«Сиз былайда къалыгъыз», – деб алагъа,
Джашын алыб кетди ол бир джанына,
Къайгъырады Шырдан кеси къанына,
Экиси да гитче бола гитчеден,
Уру къаты, кёз аз кёрюр ол джерден.
Къарадыла, ата джашха кёл этди,
Сабыр атлай нартла таба ол кетди.
Джашчыкъ эрлай секирди да уругъа,
Къаранчханы сюегенди туурагъа.
Шырдан джетиб сабыр атлай нартлагъа,
«Бирем-бирем атыгъыз!» – дейд алагъа.
Нарт уланла джаяларын тартдыла,
Кёзюу-кёзюу, бирем-бирем атдыла.
Тийген садакъ къаранчханы джыгъады,
«Саума!» – деб къычыра, джаш да чыгъады,
Кеси бугъа, къаранчханы алады,
Биягъынлай аны сюеб салады.
Нарт уланла илишанны марайла,
Ёлтюралмай сейир болуб къарайла.
- Бу не джанды, дууанамыд, джашмыды,
Инсан эсе, муну джаны ташмыды? –
Деб къызыныб хар бири да атады...
Энди кёб да турмай кюн да батады...
Садакълары ахыр кере джюздюле,
Ёлтюрюрден нартла умут юздюле.
Джыйын: «Къойдукъ!» – деб, кетер къан алгъанды,
Ол кёзюуде Нёгер келиб къалгъанды.
НЁГЕРНИ
КЪАНЛЫ ИШИ
Багушунда Нёгер джатыб тургъанед,
Ол джыйылгъан халкъгъа эсин бургъанед,
Шырданны уа хыйла ишин сезгенед,
Кюн узуну кирпик къакъмай тёзгенед.
Тамам кёрюб, тамам билиб хыйланы,
Бошаб къоялла деб «бешкъарышланы»,
Нёгер туруб, асхай-асхай кетгенед,
Нартла садакъ атхан джерге джетгенед.
- Мен да садакъ къылны бирчик тартайым
Эркин эсе, илишаннга атайым.
- Сен а, Нёгер, ненча сюйсенг анча ат,
Ёчге сенден излемезме мен бир зат,
Хайда чыкъ сен, садакъ атхан чынг тёрге! -
Деб, Шырдан да ышарады Нёгерге.
Хар бир нарт да кюлюмсюреб къарайды.
Нёгер сабыр къаранчханы марайды...
Садакъ тийиб «джашны» джыгъыб ийгенед,
Джаш урудан чыгъыб: «Саума!» – дегенед.
Нёгер бек терк джерлеб садакъ тартханед.
Тюз да башын мараб джашны атханед,
Артха чортлай джаш уругъа аугъанед.
Шырданнга уа къара къанла джаугъанед.
«Тебмегиз!» – деб Шырдан буйрукъ бергенед,
Чабыб, джетиб ёлген джашын кёргенед.
Ол къойнуна алыб джашын къайтханед,
«Мен хорлатдым, сёзюм сёзд...» - деб айтханед.
Бий мухурун берген эди Нёгерге.
Джангыз джашын салгъан эди ол кёрге.
ШЫРДАННЫ
ДЕРТЛИ УМУТУ
Бир аманлыкъ экинчини туудурад,
Къыяу менлик къанны къан бла джуудурад.
Шырдан кёбню излеб, кёбюн тас этди,
Джашын къабды, сыйын, мюлкюн аз этди.
Къанлы дерти къайнайд аны ичинде,
Кечиб, тёзюб чыртда келмей кючюнден,
Ашландыра ачыу джюрек джараны,
Мурдар сезим джюрегин бек тарады.
Бир кюн кенгден багуш таба къарады,
Нёгер а джокъ, кёб заманны марады.
Бир кече уа, тие кёкден толгъан ай,
Шырдан бугъуб джолгъа къараб тургъанлай,
Тёгерекге аякъ таууш чыгъармай,
Джолгъа джесир бешкъарышла сыйынмай,
«Дыф» да демей келеелле, тёге тер.
Ызларындан келе келди да Нёгер,
Аны миннген аты ташха абынды,
Нёгер сёз да айтмагъанлай къабынды...
Тюшюб, къол бла уруб атны ёлтюрдю,
Къозунуча, имбашына кёлтюрдю.
Джесирлерин бек къоркъурча этгенди,
Сюрюб барыб бир джер юйге джетгенди.
Кириб бара бир бешкъарыш чартлады,
Нёгер аны джетиб тута, чамланды:
«Алмасты бла кир харрадан туугъанла,
Къанджиликле, къантулукъла, уу къанла!» -
Деб, дунияны ол алагъа къуйгъанды,
Чартлагъанны уруб, артха джыйгъанды.
Шырдан къараб бек тамаша болгъанды,
Джюреги да къайгъыладан толгъанды...
«Бу мен умут этгенча тюл кёреме,
Болумуна амалсыз сый береме,
Ачыкъ уруш этиб къарыу эталмам,
Хыйла этмей, муратыма джеталмам», -
Деген, Шырдан бар ангысын сыкъгъанды,
Сагъыш эте, джарсый тангнга чыкъгъанды.
Джер юйюнден Нёгер чыгъыб кетгенди,
Асхай-асхай багушуна джетгенди.
ШЫРДАННЫ
АХЫР АМАЛЫ
Шырдан чыгъыб, багуш таба джол тутду,
Джетиб, атдан тюшюб, келиб, къол тутду,
- Бий мухуру болгъан Нёгер сен эсенг,
Джуртда тамам сыйлыла бла тенг эсенг,
Неди сени бу джашауунг, турмушунг,
Къалаладан онгмуд сени багушунг?!
- Къойчу, Шырдан, ауругъан бла кюрешме,
Мен онгсузну къозуб, семиз сёлешме!
- Керек болса, болаласа бек тири...
Зор кёрме да, багушунгдан чыкъ бери,
Сен багушда харамлыкъгъа джатаса!
Тюзюн айтсакъ, сен ёренге хатаса,
Кече сайын бешкъарышла тутаса,
Джер юйюнге джыяса да, сатаса,
Аны дуния бары бирден билелле...
Турмушунга аманла да кюлелле,
Артыкъсыз да сен бий мухур алгъанлы,
Бий мухурлу джюзюк къолгъа салгъанлы.
Бий тамгъаны сеннге берген мен эсем,
Бий тамгъалы болгъан бюгюн сен эсенг,
Тыш адамча кенгден къараб къалалмай,
Айтырымы сеннге артха салалмай,
Аны ючюн келдим бюгюн багушха,
Къаты айтсам, этме, Нёгер, гурушха.
- Да айт, Шырдан, не айтыргъа излейсе,
Сен джашырма, мени не бла терслейсе?
-Таб кийиниб, сайлама хант къабмайса,
Тюбюнге да айгъыр аджир табмайса,
Бу дуниядан юлюшюнгю толу ал,
Хар не тюрлю ашхылыкъны сезиб къал.
Тюненеде бютюн ачдан ёлгенле,
Табанынга джетмеген бир хашгенле,
Бюгюн кюнде адам болуб баралла,
Ала бютюн джюрегими джаралла.
Омакъ кийин, татлы аша, кирсиз джат,
Эм бек кереклиси санга – айгъыр ат!
-Тюзсе, Шырдан, айтханынга хоума мен,
Айгъыр къайдан табайым да, юрет сен.
- Джокъду джерде сен эталмаз чырт бир зат,
Джетилада барды аллай айгъыр ат.
Чабса, джерни къара къанын ичеди,
Ат сыфатдан къуш сыфатха кёчеди,
Акъ кюмюшню унун ашайд учса ол,
Джулдузладан джулдузлагъа салад джол,
Кюн таякъны садакъларын озады,
Заманны да къысад, сюйсе созады,
Джерде баргъан аны сюрюб джетелмез,
Кёкде учхан аны озуб ётелмез.
Къурч къаладад ол айгъырны турууу,
Къаланы бард тогъуз къатлы бурууу,
Хар къатында барды тогъуз кирити,
Хар киритни къатында уа бир ити,
Тыш бурууда тогъуз къораз къоналла,
Хар инсанны къанлы джаугъа суналла,
Бек узакъдан кёредиле келгенни,
Къычырсала, уятырла ёлгенни.
Къала башда тургъан - тогъуз сакълаучу,
Хар бири да уста садакъ тартыучу...
- Мен алагъа къаллай мадар этейим?
- Тохта, Нёгер, анга мен юретейим...
Джелде тары бюртюклени суууруб,
Маджалларын табалада къуууруб,
Юслерине оркъыт суудан джетдириб,
Артыкъ мылы болмазча бир кебдириб,
Сора джыйыб барын элек хызеннге,
Ийислери джайылырча бек кенгнге,
Аяз ургъан джаны бла сен тебресенг,
Ол ийисден тогъуз къораз, ийнан сен,
Бек джутланыб терен-терен солурла,
Къатларына джетсенг, кютю болурла.
Сора элек хызенинги ачарса,
Къоразлагъа бюртюклени чачарса,
Джерге тюше, бюртюклеге джетерле,
Сакълыкъларын ала бек тас этерле.
Сен алагъа ариу айта, джарырса...
Тутуб, боюнларын буууб барырса,
Хар бирини башын юзюб алырса,
Сора элек хызенинге салырса.
Андан сора сен итлеге джетерсе,
Хар бирине «баш юлюшле» этерсе.
Къуйрукъларын булгъаб алгъа чабарла,
Ууакъ тыкъсый, юлюшлерин къабарла.
Сен башларын сылаб, джылыу берирсе,
Джылыу берсенг, илеш кёзле кёрюрсе.
- Къоразладан, итледен да ётейим...
Киритлеге уа не амал этейим?
-Киритлеге этеринг а, алайды...
Аранг Гоша эгечинг бла къалайды?
- Бир хатхудан чыкъгъан шойбуз экибиз,
Бек татлыбыз, джан бла тёнгек кибик биз.
- Бек аламат, сора тыйгъыч джокъ санга,
Энди, Нёгер, бек тынгыла сен манга...
Джетилагъа баргъан эдим къонакъгъа,
Аралары ушай эди джомакъгъа,
Хар бир къарнаш кесича бир къууатлы,
Хар бири да бирер ишге джууаблы.
Баш оноуну аталары этеди,
Алкъын кючю хар неге да джетеди.
Келинлерин оноугъа да къошады,
Ачхычланы асыраучу Гошады!
Андан ары мен юретир джокъ санга,
Ким айтханын чыртда айтма сен анга,
Ичибизде къалсын ма бу сёзюбюз,
Замансызлай кёр кёрмезча кёзюбюз...
НЁГЕР БЛА ЭГЕЧИ
ГОШАНЫ УШАКЪЛАРЫ
Ит Шырдандан Нёгер хапар билгенди,
Асхай-асхай эгечине келгенди,
Сатыуундан тюшюргенин бергенди,
Бети бютюн мыдах тюрге киргенди.
- О, мен джазыкъ, Нёгер, нексе сен мыдах,
Ауруб-затмы къалдынг энтда, бир айт, ах...
Мен къуруюм, юйге кир дей билмеген...
- Да къайгъырмаз, джашай барад ёлмеген,
Не зат къалды биз экибиз кёрмеген,
Ким къалгъанед экибизге юрмеген?..
Ёксюзлюк бла джокълукъ бизни зорлады,
Тюз халибиз экисин да хорлады.
Келин болуб Джетилагъа, джашайса,
Хатанг джокъду, баллы хантла ашайса.
Къууанама, Гошачыгъым, мен сеннге,
Ким биледи, сен а, не дейсе меннге?..
- Ой, мен хариб, нек сораса сен алай,
Сенден сора кимим барды? Мен къалай
Джашарыкъма сен болмасанг дунияда,
Джангыз ёсген нызычыкъча къаяда.
- Да билеме, эгешчигим, сёзюм джокъ,
Джангыз сени кёрсем кёлюм болад токъ,
Ансы, ма багушдад мени джашауум,
Къатхан-матхан затладыла ашауум.
Саулугъум да къолай тюлдю, кёресе,
Юсюме да сен бир джукъла бересе...
Бешкъарышла туталмайма алгъынча,
Тутханымы саталмайма алгъынча.
Минер атым джокъ тюбюмде чабарча,
Излеб теркде бешкъарышла табарча.
Къолай атым болса эди тюбюмде,
Ийнан, болгъан кибик джашлыкъ кюнюмде,
Джюзлеб-джюзлеб бешкъарышла тутарем,
Узакъ элтиб, къысха-къысха сатарем.
Хайыр этсем, барын санга берирем,
Хар кюн сайын къууанчынгы кёрюрем,
Джюрегим да боллукъ эди бютюн токъ,
Сен къууансанг, андан насыб меннге джокъ!
- Не этейик, Нёгер, сеннге не мадар?
- Барды анга мадар, Гоша, барды бар...
- Тынгылайым, айтчы, Нёгер, сен аны.
- Ичиндеди ол ат сизни къаланы,
Ачхычлары сендедиле, билеме...
Мен ол атсыз джашамайма, ёлеме!..
- Ах, мен джарлы, бу сёз кимни уууду?
Ким айтханды? Кимни тили суууду?!
Бу иннет бла, джаным, къалай келесе?
Джетиланы болумларын билесе,
Ат урланса, ала кечиб къоймазла,
Мен джарлыны къанымдан да тоймазла...
Тюзюн айтсакъ, урларгъа да джокъ мадар,
Тогъуз къораз, тогъуз эгер анда бар,
Тогъуз уста садакъчы да къарарла,
Сен джазыкъны марарла да атарла...
- Мен аланы барысын да билгенме,
Сагъыш этиб, амал табыб келгенме.
Гоша, джаным, ачхычланы бер манга,
Кёбге созмай къайтарлыкъма мен санга.
Мени ма бу сыфатым бла, бир инсан
Ишек этмез манга, Гоша, сен ийнан.
Ма кёрюрсе, хар зат иги боллукъду,
Сени этген хар муратынг толлукъду...
Ол айгъыр бла кёб джерлеге джетерме,
Бешкъарышла сатыб, хайыр этерме,
Хайырымы бютеу санга берирме,
Сени мен бай бийче болуб кёрюрме!
Джюрегиме сенсе ара багъана,
Сенсе мени джашауумда магъана!
- Не этейим, джаным-кёзюм, къарнашым?..
Бир палахха къаллыкъ болур сер башым.
Сени ючюн къара джерге кирейим,
Амалсыздан ачхычланы берейим...
Меннге боллукъ затны сала эсинге,
Бек тилейме, бек сакъ бол сен кесинге!
Бу ушакъны Нёгер тамам бюсюреб:
«Ма кёрюрсе, хар зат иги болур...» - деб,
Эгечинден ачхычланы да алыб,
Къаты къысыб, хурджунуна терк салыб,
Учунса да, къайгъы эте кетгенди,
Асхай-асхай багушуна джетгенди.
Озгъан аны багушунда кёреди,
Ол алагъа «ингир ашхы» береди.
2017 дж. мартны 4 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
КЪУБУ БЛА ГУБУ
КЪУБУ
Нарт Къубу да нарт Дебетни джашыды,
Нарт элледе атчыланы башыды,
Джылкъылары бютюн кёбдю, ол байды,
Тыхтен тауну тийресинде джашайды.
Юй бийчеси аны – субай Сарасан,
Тыхтен тауну тийресинде къарасанг,
Ариуд джетген къызладан да дериксе,
Баш орунну Сарасаннга берликсе.
Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды
Кёзге тюшген тюлдю Къубу кеси уа,
Бек уллуду фахмусу уа, эси уа...
Таныб къояд маджал атны кёргенлей,
Сатыб алад, баш багъаны бергенлей.
Маджалланы бир-бирине къошады,
Сарасан да анга бек болушады.
Ишибиз деб, тохамайын чабалла,
Байталлары тулпар тайла табалла,
Таза къанлы джылкъыланы къурайла,
Нарт аскерге бек мардасыз джарайла.
Махтау, сый бла айтдыралла атларын,
Сатадыла ёз тамгъалы атларын.
«Джюреклери болгъанланы бютюн бай,
Рысхылары кёрюнмейди чыртда сай!» -
Деб, къууанад нарт Дебет да джашына –
Нарт элледе атчыланы башына.
Сабийлери джокъ эди да аланы,
Башчы Тейри буюрду бир баланы...
Сарасан бла Къубу келе тургъанлай,
Чыпчыкъла да, Къобан суу да джыр джырлай...
Сарасанны джетиб табар заманы,
Къубу джайыб суу джагъагъа джамчыны,
Анга джатыб, джашчыкъ табды Сарасан.
Ол джашчыкъ а, джерде болмагъанча джан!
Джылагъаны макъам болуб чыгъады,
Ол джыласа, гокка ариу чагъады.
Къобан сууну макъамчы шоркъалары,
Чыпчыкъланы ариу джырлагъанлары,
Келиб-келиб тие сабий санына,
Макъамланы сингдирелле къанына.
Эниклейди джайны джырчы аязын,
Къаяла да къайтаралла ауазын.
«Бу не сейир сабий болуб тууду?» - деб,
Хар санына тие, сынаб, эсеблеб...
Къууандыла сора хар бир затына,
Атадыла Бора аны атына.
Ата, ана баш муратха джетдиле,
Сабыр-сабыр юйлерине кетдиле.
Къубулары къууаннгандан ёлелле,
Алгъышларгъа джууукъ, тенг да келелле.
Алгъышларгъа келди тенги Къубуну.
Ачыкълайыкъ ким болгъанын Губуну.
ГУБУ
Омакъ Губу - Аликланы джашлары.
Аликлары - кёзбауланы башлары,
Рысхылары, маллары да джетелле,
Къызгъанмайын айда бир той этелле.
Этгенлери аны ючюнд, дейдиле,
Ала халкъдан махтау, сый излейдиле,
Ала хазна кишиге да тиймейле,
Джашларын да урушлагъа иймейле,
Бирер сылтау табыб юйде тыялла.
Урушладан къайтханланы джыялла,
Юйлеринде уллу къууанч этелле,
Къара халкъны кёлюне бек джетелле.
Джаулары да, шохлары да хазна джокъ,
Аллай джашау джюреклерин этед токъ.
Губу чыртда ушамайды алагъа,
Бирде ушайд ол бир назик балагъа,
Ачыуланса ушаб къалад джалдатха...
От къамчини тёшеученди ол атха,
Ары-бери чабыб, учуб къайтады.
Ичиндегин ол Къубугъа айтады:
«Къубу, не бек ишлетсем да эсими,
Табалмайма бу дунияда кесими.
Юйюрюме ушамайма чыртда мен,
Бу дунияда ала билген – бетсиннген!
Мен а, керти сый алыргъа излейме,
Хар атлагъан атламымы тюзлейме,
Алай, киши сый бермейди ишиме.
Сый, махтау да къонуш бола тюшюме,
Мен билмейме энди къалай этерге,
Муратыма къайда, къалай джетерге...
Чырайым бар, къарыуум бар, рысхым бар,
Тёрт джаным а, болгъанчады мени джар...
Сюйген къызым сюйгеними билмеди,
Тиледим да турсунмады, келмеди...
Барды сора бир сыфатсыз инсаннга,
Къарыуу бла базман тюлдю ол манга.
Мен атланы кимден да бек сюеме,
Алай а, мен ичимден бек кюеме,
Мен къурагъан атла тулпар болмайла,
Ма алай бла муратларым толмайла.
Сени, Къубу, барды ариу къатынынг,
Менден аслам болду рысхынг, алтынынг,
Тулпарлалла ёз тамгъалы атларынг,
Къолайдыла менден этген затларынг.
Сен гебенле этелесе чёбледен,
Джуртда махтау-сый табаса кёбледен,
Сени джангыз фахмунг менден уллуду,
Къалгъан затым мени сенден онглуду!
Кёб затым бла онглу эсем сенден мен,
Сора сени нек махтайла, бир айт сен?!» -
Деб, сорса ол, Къубу анга кёл бере:
«Сен онглуса барыбыздан кёб кере!» -
Деб, айтса да Къубу таза джюрекден,
Ол айтханча, миниб, мийик терекден,
Губу кесин кёрюученди алаша...
Кетиученди ол кеси бла талаша.
Ма бюгюн а, алгъышларгъа келгенди,
Джырлай тургъан балачыкъны кёргенди,
Ма бу болум джюрегин бек джарады...
- Хар игилик сеннге болуб барады,
Алгъышлайма, шохум, сени джышынг бла,
Къартлыгъынгда таянырыкъ ташынг бла! -
Деб, ол юйден дженгил чыгъыб кетгенди,
Бир сыбызгъы алыб ол терк джетгенди,
Сабийчикге аны саугъа этгенди,
«Ашыгъышма!» - деб, юйюне кетгенди.
Джолда бара ол этеди сагъышла,
Джазыууна бирде айтад къаргъышла,
Джашау джолу кёз аллына келеди,
Сабийликге разы болуб кюледи...
Сагъышында ол онджыллыкъ балады,
Къубу тенгин тюз сыртындан салады,
Къол таш атса, барысын да озады,
Чайыр джибни тартса, аслам созады,
Чабышсала, халкъдан дженгил чабады,
Ашыкъ ойнаб, барысын да къабады.
Алчылыкъны бир сабийге бермейди,
Ол кесине джетген тенгни кёрмейди.
«Джогъед-джогъед менден иги ойлагъан!
Джогъед атда менден иги ойнагъан!
Сарасанны ким сюеед менден бек?
Тиледим да, ол келмеди меннге... Нек?
Менден эсе болумсузгъа нек барды?
Ма быллай бек джюрегими нек джарды?
Билдирмедим мен ол затны Къубугъа...
Тазалыгъым себеб болмайд джарсыугъа.
Бюгюн Къубу атчылагъа болгъанд баш,
Мен бек сюйген инсан анга табханд джаш.
Сокъур халкъ а, беред анга сый-махтау...
Зарланмайма! Мен Къубугъа тюлме джау
Алай а, ол тёзюмюмю сыкъмасын,
Энди джолума кёнделен чыкъмасын!
Иги сайлаб атла сатыб алырма,
Энчи «Губу» тамгъаланы салырма,
Тайларымы мен айгъырла этерме,
Къубудан да баш махтаугъа джетерме!
Бир кюн мени тёрде кёрюр, къараса,
Сокъураныр джазыууна Сарасан!»
АТЧЫЛАНЫ
ЭРИШИУЛЕРИ
Кюн да ёте, ай да оза, джыл кете,
Бир джан тууа, бирни къартлыкъ сал эте,
Заман джерчи джоругъу бла чабады,
Биреу тёрде сыйлы орун табады,
Бир башхагъа эшик арты джетмейди,
Хар кимни да Тейри бирча этмейди.
Аны ючюн тууад зарлыкъ, аманлыкъ...
Къайдад нартлыкъ, къайда болур адамлыкъ?
Экисини аралары – Кёк бла Джер.
Башчы Тейри, адамлагъа нартлыкъ бер!
Губугъа да биз нартлыкъны тилейик...
Тыхтен элде халкъ нек кёбдю, билейик...
Губу атла тартыб барад майданнга.
Бютеу бирден къарагъанча халкъ анга,
Бирде джунчуйд, бирде кесин къатдырад,
Кёзлерине тюшюб барад хар бир ат.
Атла, атла бек кёбдюле майданда,
Адилчиле, Хазарчыла да мында,
Минги Таучу атчыла уа – бютюн кёб,
Сынмайд туякъ тюблеринде бюгюн чёб.
Хар бир атха багъа берлик устала,
Тёрге чыгъыб башлагъандыла ала.
Аулайдыла сакъ кёзлери Губуну,
Къараб, излеб кёрелмейди Къубуну,
«Келмей къалгъа эди, худжу! - дейди ол, -
Ол келмесе, алчылыкъгъа хазыр бол!» -
Деб, кеси бла къайгъы ушакъ этеди...
Къубу талай атны тартыб джетеди.
«Худжу Къубу, къайдан келдинг?!» - дейд Губу,
Ышарылыб, анга беред къол Къубу.
Эришиуле башландыла, устала
Хар бир атны ёлчелерин да ала,
«Сан тюзлюк бла, къан тазалыкъ», - дейдиле,
Юлгюлюк бла тамамлыкъ излейдиле,
Джортдуруб да, чабдырыб да кёрелле,
Хар бир атха керти багъа берелле.
Атла бары ашхы атла эдиле...
«Биринчиле – «Къубу атла»!» - дедиле.
Экинчиге чыкъгъан эди Губу да,
Къол узатды алгъышларгъа Къубу да,
Губу аны къолун тутмай кетгенди,
Ачыуланыб ол юйюне джетгенди.
«Хар джерде да Къубу чыгъад аллыма,
Энди, аны санадым мен къанлыма!
Не да этиб хорларыкъма мен аны,
Ол эсе да тутуругъу дунияны!» -
Деген Губу сынсыб алай джатханды,
Аны тангы аман бла атханды.
ГУБУНУ
МУРДАР ИШИ
Хайт деб, энтда юч джыл озду арадан,
Джукъ сёлешмейд Губу акъдан-къарадан.
Къубу кесек сезгенд аны иннетин,
Ышанады къайтарыр деб, ол бетин.
Губу багъыб кюрешгенди тайларын,
Джайлыкълада ашыргъанды джайларын,
Къыш кюнлерин, джаз кюнлерин, кюзлерин
Бош ашырмай, кёб сюртгенди ол терин.
Ол хар ишни аууру бла этеди,
Амал билмей, джанына бек джетеди.
Къубуну уа иш къорайды къолундан,
Бек эсеблеб, таймайд баргъан джолундан.
Къайсы байтал турса къайсы аджирге,
Къаллай ашны, къаллай сууну ичерге,
Къайсы тайны санын къалай ийлерге,
Къысхасыча, нени къалай этерге
Кереклисин, Къубу уста биледи,
Тай ёсдюрген иш къанында келеди!
Къубу сыйдан эсе тайны сюеди,
Губу тайдан эсе сыйны сюеди,
Экиси да билмейдиле алайын.
«Тюзге берир Тейри ишни къолайын!» -
Деб, Къубу уа джарыкъ тюбейд Губугъа,
Артыкъ эсин бёлмейд Губу Къубугъа.
Губу кече джукъламайды тынчлыкълы.
«Къубу болуб, мен болмам бет джарыкълы,
Джети кюнден ат эришиу башланыр,
Хорлатсам а, джюрек джарам ашланыр,
Эринмейин бойнун бура бир ишни,
Сау юч джылны сакълагъанма эришни,
Ма бу джол да башым къалса бедишге,
Джашаялмам! Кимге баргъын кенгешге?..
Табдым, табдым! Гилястаннга барайым,
Ол билмеген джокъду, оноу сорайым», -
Деб, учунуб Губу ары кетгенди,
Танг да ата, Гилястаннга джетгенди.
Гилястаннга ол къучагъын кергенди,
«Нохта баугъа» эки атны бергенди,
Джарашдырыб анга хапар айтханды...
Гилястандан ол «дерс» алыб, къайтханды.
Ингирде уа Къубулагъа келгенди,
Ол Къубуну тазалыгъын билгенди...
Итлерине къалачла да атханды,
Башларын да сылаб, ариу айтханды.
Къубугъа уа ол къучагъын кергенди,
«Саугъам болсун!» - деб, бир атны бергенди,
Кечмеклик да тилеб, ариу айтханды,
«Юйге кире турмайым», - деб, къайтханды.
Экинчи кюн, хапар джайды орамда:
«Мен Къубуча тенг кёрмедим дуниямда!
Атны эки къулагъыча – экибиз,
Къушну эки къанатыча – экибиз,
Минги Тауну эки башы – экибиз,
Этеллик да тюлбюз джашау бир-бирсиз!» -
Деб, махтайды, сый береди Къубугъа.
Халкъ бюсюреу этед бирден Губугъа.
Гилястанны берген дерси джарады,
Ючюнчю кюн кеч болурун марады.
Кёк да къаблайд джерге къара джамчысын,
Губу сакълайд келлик кече арасын,
Заман джетди, Губу кетди Къубугъа...
Чабмайдыла итле таныш Губугъа.
Губу тюшюб таш хунаны башы бла,
Итлени да къууандыра ашы бла,
Ол шыкъыртсыз ат оруннга киргенди,
Чыракъ тарта, тамашаны кёргенди!
Деу аджирле, тайлы хора байталла,
Экиджашар, ючлю, тёртге чыкъгъанла...
Хар бири да ёз бёлмесин тюз билиб,
Джыллары бла, къанлары бла тизилиб,
Бёлмелери бир сызлыкъгъа саф болуб,
Габдешлери мелхумлукъдан бек толуб,
«Къубу атла» джылтырайла, джашнайла,
Къарамларын Губу таба бошлайла.
Губу барыб бир айгъырны къатына:
«Къубу, Къубу!» - дейди аны атына.
Онг къолу бла атны башын сылады,
Сол аязын ачды, ат да джалады...
Татлы ууну джалаб айгъыр джыгъылды,
Аны джаны тамагъына тыгъылды,
Ахыр кючюн салыб, кишнеб берди джан.
«Уятдымы? Алай эсе салды къан!» -
Деб, Губу да бола бютюн сескекли,
«Ай, хомух а, болма къоян джюрекли!» -
Деб, кесине ол кёл эте, атлады,
Ёлтюрюрге бютюн маджал атланы.
Ол кёзюуде Къубу баугъа киргенди,
Ёлген атны, Губуну да кёргенди.
- Хей, ит Губу, мында ненги тас этдинг?!
Бу итликни, бир айт, къалай къаст этдинг?!
Нек ёлтюрдюнг бу хатасыз малны, сен?!
Не излейсе, мурдар, бир айт, сен менден?!
- Да ачылды энди керти бетибиз,
Тюзюн айтсам, ачымаса этибиз
Сюе эдим, бошунакъгъа келдинг сен...
Аяу джокъду, этерими этдим мен.
Мындан ары этмезге уа, джокъ мадар.
Тау джитиде болуучанды джер да тар,
Бек мийикде биреуленнге орун бар,
Тёгерек а – чынгыл, тюбю чауул, джар...
Кетмей болмайд экибизден бирибиз!
Кетерик а, сенсе, бол сен ишексиз!
Бу дунияда этеринги этгенсе,
Усталыкъны тамамына джетгенсе...
Джокъду сени атларынга джетген ат,
Алларына озуб чыкъмайды бир зат,
Кёз кёргеннге «тюу» дегинчи джетелле,
Сагъышны да узакъ озуб кетелле,
Отда кюймей, сууда батмай баралла...
Атчыланы джюреклерин джаралла.
Заманынгы асыры бек озгъанса,
Джашауунгу асыры бек созгъанса,
Сен сау болуб, атчылагъа джашау джокъ,
Сен болмасанг, мени кёлюм болур токъ! –
Деген Губу сууургъанды къамасын.
Сауутсузду Къубу, болуб турад сын.
- Магъана джокъ чыртда айыргъандан дау,
Не десем да, сен къоярыкъ тюлсе сау,
Ала эсенг, теркирек ал джанымы!
Къарнашларым аллыкъдыла къанымы! –
Деди Къубу, мыллык атды Губугъа,
Джити къама кирди джакъсыз Къубугъа.
Къайгъы этиб, баугъа кирди Сарасан,
Ишни кёрюб, хахай этди джарлы джан.
Губу аны джетиб тутуб джыкъгъанды,
Сыйсыз этиб, къаманы да тыкъгъанды.
Анасыны къычырыгъын эшитген,
Борачыкъ да кирди сора эшикден...
Ма бу ачы ишни кёрюб кёзлери,
Бек къоркъгъандан чыкъмайдыла сёзлери,
Кетгенди да аны тили артына,
Кёзлерини тамырлары тартына,
Ол мурдарны кёзлерине къарады,
Эки бала кёзчюк бирден къармалды.
Бек къоркъду да: «Ким къармалтды чыракъны?
Джукъ кёрмейме, мен кёрмейме джарыкъны!
Аття! Ання! Болушугъуз меннге сиз...
Ёлген болуб ойнаймысыз энтда, сиз?!
Сен да, киши, кимсе? Меннге бир болуш,
«Ёлмегиз!» – деб, сен былагъа бир уруш.
Губу: «Сеннге болушайым! – дегенди,
Борачыкъны тюз аллына келгенди:
«Айтчы, джашчыкъ, мен къаллайма, кимме мен?
Чыракъны да джандырырма, айтсанг сен...»
- Мен кёрмейме, киши, сен бир кишисе,
Меннге болуш, болушмасанг, эршисе! –
Деб, Борачыкъ акъырынчыкъ джылайды.
Кёремид деб, Губу аны сынайды.
Кёрмегенин тамам билиб, айтды ол:
«Мен узакъдан тутуб келдим сизге джол,
Адил сууну джагъасында джашайма,
Къылыкъ этген сабийлени ашайма!
Къылыкъ этген уллуланы джыгъама,
Къобалмазча, мен къаманы тыгъама!
Атанг, ананг этиб бар къылыкъланы,
Аны ючюн ёлтюргенме аланы!
Мен айтханнга, джашчыкъ, иги тынгыла!
Мени атым «Атайтмазды» ангыла!
Мени излеб, тамбла къуугъун салырла,
Излегенле, Адил суугъа барырла!
Эшитдингми?!» – деб къычырды ол ачы.
Джаш къулакъла бегидиле бек чанчыб.
«Мен кетдим!» – деб, Губу чыгъыб кетгенди,
Кёзге тюшмей, терк юйюне джетгенди.
Эртденликде уятдыла Губуну.
«Ким эсе да, Сарасан бла Къубуну,
Союб кетгенд, эшитдингми хапарны?
Тур да, бар да къошул, изле мурдарны!» -
Деди, джылаб ит Губуну анасы.
Билмейд мурдар болгъанын а, баласы...
Нарт эпосну къарачай газетден бери салыб баргъан Чомаланы Суат (Тинибек)
2017 дж. мартны 7 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
БОРА. ЧЮЕРДИ. АЧЕЙ УЛУ АЧЕМЕЗ
БОРА
Бора деген нарт Къубуну джашыды,
Нарт элледе джарыкълыкъны башыды,
Гитчеликден ёксюз болуб ёсгенди,
Кёб джарсыугъа къыйналса да тёзгенди.
Бирде анга ата джаны къарай эд,
Бирде анга ана джаны къарай эд,
Ач, джаланнгач этмеселе да аны,
Эки кёзю кёрмей эди дунияны.
Иннети уа аны бютюн таза эд,
Иннетича таза джырла джаза эд
Сыбызгъысын къолгъа алыб чёге эд,
Ич дуниясын макъам этиб тёге эд.
Макъамлада – анасыны ёлгени,
Мурдар къолдан атасыны ёлгени,
Ол мурдарны ачы айтхан сёзлери.
Эсде къалгъан - аны къутсуз кёзлери,
Ол кёзлени кёрюб сокъур болгъаны,
Сабий кёлню бушууладан толгъаны.
Эрикгенед Бора ата джанында,
Эрикгенед Бора ана джанында,
Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды
«Туралмайма мен бир джерде къатыб сир», -
Деб, кишиге айтмагъанлай бир кюн бир,
Алыб джангыз сыбызгъысын къолуна,
Атланнганед белгисизлик джолуна.
Бора бара, баргъанлагъа къошула...
«Къайры барад, джазыкъ сокъур, шош улан?» -
Дейле бирде джолоучула Борагъа,
Ол къадарын бура иги джорагъа,
Тохтасала, сыбызгъысын согъад ол,
Макъамладан дженгил кёрюнеди джол.
Азыкъладан анга юлюш этелле,
Джолоучула бирер джары кетелле,
Джангыла бла танышады джолунда.
Сыбызгъысы болса аны къолунда,
Ач болмайды, къалыр джер да табады,
Юреннгенди, керек болса, чабады,
Кёзю сауча джолну алай сезеди,
Сууукъгъа да, ачлыкъгъа да тёзеди.
Джолда бара, Бора кесек тозгъанды,
Ол кетгенли джылдан артыкъ озгъанды,
Кёлюн тёгер бир инсаннга термилди,
Чюерди деб биреуленнге тюбеди.
Джол джанында бир талагъа къайтдыла,
Шынгкъарт этиб, ала хапар айтдыла.
БОРАНЫ ХАПАРЫ
Мени атам нарт Дебетни джашыед,
Нарт элледе атчыланы башыед.
Анам хариб айча, кюнча, Сарасан,
«Андан ариу джогъед, - дейле, - къарасанг».
Ат эришде хаман атам къытаед,
Таза къанлы айгъырларын сатаед.
Ол сыйлы да, иги бай да болгъанед,
Мен да туууб, баш насыбдан толгъанед.
Чыкъгъанелле сюймегенле атамы,
Ала бизге салгъанелле хатаны.
Бир мурдар а, тахсабызны билгенед,
Кечегиде бизге салыб келгенед,
Итлеге да къабар затла бергенед,
Кирит болмай, ат оруннга киргенед,
Бир айгъырны ёлтюргенед, уу бериб,
Ол кёзюуде атам, анам да кириб,
Ат орунда ёлтюртдюле кеслерин.
Мен да кёрюб ол болумну, кёзлерим
Къарау сокъур болдула да къалдыла.
Асыраргъа ата джаным алдыла,
Ана джаным къарайыкъ деб, чабдыла,
Орталыкъда тюз оноуну табдыла,
Кёзюу-кёзюу турдум эки джанымда,
«Эркинлик» деб бир зат болуб къанымда,
Кишиде да туралмайын кетгенме,
Сау джыл джюрюб, ма былайгъа джетгенме.
- Бора! Мурдар ишни уа ким этгенед,
Билинмейин, къутулубму кетгенед?!
- Менем джангыз кёрген бетин, кёзлерин,
Эшитген да менем ачы сёзлерин,
Болгъанымда сокъур, нени кёрлюгем,
Ол, бу деб а, не шагъатлыкъ берлигем?
Бошаялмам кёлюмдегин тарыгъыб,
Унутсам да дунияны джарыгъын,
Ма бюгюн да эсимделле ол кёзле,
Меннге терс ыз юретген ол уу сёзле.
Билгичлеге таш салдырыб кёргенле,
«Билген адам ёлтюргенди», - дегенле.
Губу деген бирге ишек этгенле,
Аны алыб тёреге да элтгенле.
Осмакъларгъа мадар джокъду – дегенле,
Билинмезча хыйны болгъанд – дегенле,
Гилястан деб бирге ишек этгенле,
Губуну да башына бош этгенле.
«Болмагъанлай хатам ишек этгенсиз,
Мени таза джаныма бек джетгенсиз,
Джаным саудан тюшмей эсем мен кёрге,
Къаным, джаным келишмейди бу джерге!» -
Деб, ол Губу кёл къалдылыкъ этгенди,
Минги Таудан Адил суугъа кетгенди.
Тюзмед, терсмед джокъду билир мадарым...
Ма мени уа бек къаргъады къадарым.
Андан сора, заман оза арадан,
Къулакъларым эшитдиле джангыдан.
Сокъурлугъум азаб болуб джаныма,
Таралама мен атам бла анама.
Къайтыргъа да излемейме элиме,
Сыбызгъымды джангыз себеб кёлюме...
Мен бошадым хапарымы, айт сен да,
Тынгылайым къадарынга уа мен да.
Андан эсе сокъур болгъан аламат!
Бармыд ананг сатхандан а, къыйын зат?!
Айтыргъа да аны бетим джетмейди,
Айтмасам а, джюрек джарам кетмейди,
Мен айтханны иги бир сал эсинге,
Сен эшитсенг, кёл этерсе кесинге.
Лаба сууну къатындаед элибиз,
Нарт эллени къыйырында эдик биз.
Таза къанлы нарт болгъанды атам а,
Гъажгъужчу къыз болгъанд мени анам а.
Ала бал бла джауча джашау этгенле,
Мен дуниягъа тууар айгъа джетгенле.
Ол кёзюуде элге джаула чабханла,
Эркишиле джау аллына чыкъгъанла,
Бизникиле къырылыргъа джетгенле,
«Къачыгъыз!» - деб, элге къуугъун этгенле.
Уруш тюзде болуб бютеу элчи нарт,
Элде къалыб сабий, къатын, сакъат, къарт,
Бир-бирине болушлукъ да этелмей,
Мени анам «ауур» болуб, кетелмей...
Джау къолуна анам тюшюб къалмазча,
Ашарыкъ, не суу керекли болмазча,
Букъдургъанла терен, мелхум уругъа,
Мадар этиб аны джаудан къорургъа,
Къайгъы, сагъыш сюре, аза эслери,
Бирер джары къачхандыла кеслери.
Мен уруда туууб, юч кюн ётгенлей,
Джаула элни тонаб бошаб кетгенлей,
Анам чыкъгъанд, ма алай бла экибиз,
Болмай башха барыргъа да джерибиз,
Ол тюб болгъан элде турдукъ, ёсдюм мен,
Кёб джарсыугъа, джокълукъгъа да тёздюм мен.
Атам ёлюб, эртде ёксюз болдум мен,
Къара ишни ишлеб, кючден толдум мен.
Къыйналсам да, мен анама айтмаем,
Уугъа барсам, чыртда къуру къайтмаем.
Бир кюн уугъа бара кетдим узакъгъа,
Тюшдюм анда бир ариулукъ тузакъгъа...
Таула, чегет ортасында - бир тала,
Ол таланы ортасында - бир къала,
Ол къалагъа салыб бардым сора мен,
Ол къаладан чартлаб чыгъыб эмеген:
«Итден туугъан, нек келгенсе сен бери?!
Энди болайым десенг да сен кери,
Бошламазма!» – деб, чабыуул этгенед.
Таягъы бла тюз къатыма джетгенед.
Къарыуума базгъан мен да эркиши,
Ауузуна джетдирдим да, бар тиши
Сыныб, чыгъыб, бирер джары чачылды,
Къан ырхылы кириулери ачылды.
Сора алдым къолундагъы таягъын,
Таягъына байлаб къолун, аягъын,
Сюйреб барыб, урусуна атханем,
Башын джабыб, къаласында джатханем.
Къаласында хар зат ашхы, аламат...
Ат орунда баред керти тулпар ат.
Танг атханлай анга миниб кетгенем,
Бек къууаныб мен анама джетгенем.
Анга джарты-къурту хапар айтханем,
Къоймай алыб ол къалагъа къайтханем.
Ма алай бла анда джашаб башладыкъ,
Хар зат – ашхы, джылтырадыкъ, джашнадыкъ.
Хар кюн сайын мен да уугъа кетеем,
Бир джукъ алыб мен къалагъа джетеем.
Эмегеннге да юлюшле этеем,
Анама чырт билдирмейин элтеем.
Урудагъын анам билсе, къоркъар деб,
Оу-шау этиб, кетеме, деб, тохтар, деб,
Эмегенни ёлтюрюб да къоялмай,
Керексизге къолла къаннга боялмай
Къалсала деб, этген эдим кёлсюзлюк.
Керек тюлед меннге сабий кёллюлюк!
Тура-туруб, анам джарыб башлады,
Ётген-кетген сёзден арыб башлады,
Уруш тюзде ёлген джигит атам да,
Ол тюб болгъан элде, алгъын адам да
Джашамагъан кибик, эсде бири джокъ...
Анамы уа кёлю, саны болад токъ.
Къууанама мен сабийча болама,
Джер башында бар насыбдан толама,
Джарашханды деб, хауасы таланы,
Джаратханды деб, анням а, къаланы.
Кюнледеча бир кюн уудан къайтханем,
Кёргеними мен анама айтханем,
Ариу айтыб, джылатыргъа джетгенед,
Эркелетиб, къучакъ-ийнакъ этгенед,
Сабийнича тарта, тюбге джыкъгъанед.
Ол кёзюуде эмеген да чыкъгъанед.
Анамы да арлакъ ата къойнумдан,
Джетиб буугъан эди мени бойнумдан.
Ёлдюм-кетдим эте тамам бек арыб,
Кючден-бутдан кезлигими чыгъарыб,
Тыкъгъан эдим аны къабыргъасына,
Ол къолларын бошлай, атлай ызына,
Хахай этиб къалтыратды къаланы.
Терк турдум да, джетиб буудум мен аны,
Джерге джыгъыб, тыгъайым деб къаманы
Башлагъанлай... Ачылыргъа заманы
Джетген анам: «Ёлтюрме!» – деб, джылады,
«Атасыд»... - дей, джюрек тюбюн сылады.
Къараялмай мен башымы терк бурдум,
Эмегенни башын джерге урдурдум.
- Сен, урудан къалай чыгъыб кетгененг,
Анама уа, сен зорлукъму этгененг?!
Тюзюн айтсанг, ким биледи, къоярма,
Терс айтсанг а, къойну кибик соярма!
Джер джюзюню болмаз сенден аманы! -
Деб, бойнуна салдым джити къаманы.
- Ант этейим не бла сюйсенг аны бла,
Ант этейим ма кесими джаным бла,
Арлакъчыкъ ал сен бойнумдан къамангы,
Зорламагъан эдим чыртда анангы...
Ол уруну башын билмей ачханед,
Мени кёрюб, къоркъуб артха къачханед,
Ариу айтыб чакъыргъанем ызына.
Андан кеси чыгъалмаз деб базына,
Мычыб туруб, бир кесекден къайтханед:
«Не излейсе? Кимсе сен?» - деб, айтханед.
- Чыгъар мени мындан, атанг болурма... -
Дегенимде, «Атама къор бол!» - деди.
- Чыгъар мени мындан, джашынг болурма, –
Дегенимде. «Джашыма къор бол!» - деди.
- Чыгъар мындан, мен болайым баш иенг,
Бек тилейме, бек тилейме, атма кенг,
Керек кюнде мен болурма сеннге тенг,
Ма мени бла ашхы болурча хар ненг,
Бек сюерме, разы этиб турурма,
Сен «ёл» десенг, ёлюб джерден къурурма! –
Дегенимде, ананг болду аккыллы,
Тюз оноула этди сора акъылы...
Джыджым атыб чыгъаргъанед мени ол,
Биз бир-бирни джаратдыкъ да, тутдукъ къол.
Андан бери сенден таша джашайбыз,
Бек насыблы инсанлагъа ушайбыз.
Кёб турмайын болур бизни балабыз,
Ачыгъыча, ма алайды арабыз.
Энди бизни сюйсенг тишле, сюйсенг сой,
Бир мадарынг бар эсе уа, кеч да къой», -
Дегенинде, эмегенни соялмай,
Мен башына бош этиб да къоялмай,
Акъырынчыкъ анам таба къарадым,
Къалай этер, не айтыр? – деб, марадым.
- Берген сютюм бла тилейме, кеч да къой... -
Деб айтды да, сора салдым анга бой.
Ачыуланыб юйден чыгъыб кетгенем,
Ким биледи къалайлагъа джетгенем...
Бир талайны тауда, тюзде айланыб,
Къайтыб келдим кёб затлагъа ойланыб.
Эмеген бла, анам бла да тюбешдим,
Чыртда бир джукъ болмагъанча сёлешдим.
Джюрегим а, кюед, бишед, джанады!
Не этейим, ана деген анады...
Кёб да турмай анам джашчыкъ табханед,
Эмеген да ары-бери чабханед,
Туумагъаннга туугъан кибик этгенед,
Къууаннгандан бек аманнга кетгенед.
«Тейрикъул» деб, атадыла атына.
Мен барыргъа излемеем къатына,
Бир джаякълаб аш юйчюкде джашаем,
Ушхууур-баш кесим этиб ашаем.
Ма алай бла бёлек джыл да ётгенед,
Къутсуз джашау мени мууал этгенед.
Тейрикъул да хайт деб джашчыкъ болгъанед,
Халиси да камсыклыкъдан толгъанед,
Эмегенден эсе бизге ушаед,
Атасындан кесек къоркъуб джашаед.
Болгъаны уа болса аны хатасы,
Тюе эди, джазыкъсынмай, атасы.
Бир кере уа сабий хата этгенлей,
Атасы да аны сюрюб джетгенлей,
Анам джетиб кирген эди орчагъа.
Эмегенни ауузу да от чагъа,
Анамы да уруб джерге джыкъгъанед,
Тейрикъулну буштукъ этиб тыкъгъанед.
Тёзелмейин мен да чабыб джетгенем,
Эмегенни бетин хантус этгенем.
Анам къоркъуб арабызгъа киргенед,
Меннге къараб: «Сен къошулма!» - дегенед.
Ачыуланыб мен аш юйге кетгенем,
Сау кечени тесукъа да этгенем.
Тейрикъулчукъ меннге бютюн илешиб,
Хаман келиб, бир затчыкъла сёлешиб,
Тарыгъаед атасындан хаман ол:
«Чюерди, шо, ма сен меннге бир сакъ бол,
Ол джут атам ашаб ашдан тоймаса,
Ачыуланыб мени ашаб къоймасын».
- Ашатмам! – деб, кёл этеем мен анга,
Сабыр келиб къысылаед ол манга,
Асыры бек сюймесем да ичимден,
Мени кёз-къаш бермезге да кючюмден
Келмей эди, бир джагъы джокъ балагъа,
Ол къууаныб кете эди къалагъа.
Бир кюн уудан келиб тура эдим мен,
Къаласында хахайлаед эмеген:
«Не эмеген, не уа адам болмагъан,
Сен не къуджур инсан болдунг, къаллай джан?!
Джууаблашма, сен атанг бла, къуругъан!
Чюердиди сени меннге удугъан!»
Къычыртаед, къол джетдире балагъа,
Мен да, тёзмей, барыб кирдим къалагъа.
Эмегенни джетиб арлакъ тебердим,
Тейрикъулну алыб, чыгъыб тебредим.
- Сен къатышма дегенме да мен санга!
Кетгинчиге арагъыз бир аманнга... -
Деб, биягъы анам кирди орчагъа.
Эмегенни ауузу да от чагъа,
Отоууна кириб кетди терк атлай.
Кюнлерибиз озаелле ма алай...
Бир кюн меннге Тейрикъулчукъ келгенед:
«Ання сени чакъырады», - дегенед.
- Да бусагъат барырма! – деб, балагъа,
Итими да алыб кирдим къалагъа.
Анам меннге: «Былай олтур къатыма,
Багъа берчи мени этген затыма,
Эки кюнню ёрге къобмай чёкгенме,
Санга ма бу чурукъланы тикгенме.
Кий да кёрчю аягъынга быланы,
Сора, къабчы, сен ма бу хычынланы», -
Деди анам, меннге къуджур ышара,
Бир белгисиз сезимлени ышыра.
Мен да тартыб чурукъланы кийгенем.
«Бютюн тарла этдинг, анам», - дегенем.
- Да ёсгенсе, бютюн уллу болгъанса,
Атанг кибик этден, кючден толгъанса.
Тенг болурла бир кесекчик теблесенг,
Ач болурса, хычынладан къабчы сен! –
Деген анам бир хычынны узатды.
Кючюгюмю бютюн кёзюн къаратды...
Мен хычынны кючюгюме атханлай,
Кючюгюм да джетиб аны къабханлай,
Олсагъатлай огъунагъа берди джан.
- Анам, юйюнг ай джарыкъда къуругъан!
От ашатыб кюрешемисе меннге,
Мен не къыйынлыкъ салгъанма, айт сеннге?! –
Деб, хахайлаб, чынгаб ёрге турдум мен,
Отоуундан чартлаб чыкъды эмеген.
Анам багъыб тургъанед да, кючю бар.
Чурукъларым мени тайгъакъ, бютюн тар...
Эмеген бла мен буууша тургъанлай,
Анам тары бюртюклени къуйгъанлай
Аякъ тюбге, мен тайдым да джыгъылдым,
Эмегенни къучагъына тыгъылдым.
- Къатын, бери чабдыр къара къаманы,
Бу итни да джетди ёлюр заманы! –
Деб, эмеген хахай-тууай этгенлей,
Мени анам да къамагъа джетгенлей,
Тейрикъулчукъ джетиб алды къолундан.
Анасын да тюртюб ата джолундан,
Таша келиб атасыны артындан,
Къама тыкъды тюз да аны сыртындан.
Мен да мыллык атдым анам-къанлыма,
Тейрикъулчукъ сюелди да аллыма:
«Сен, къарнашым, мени ёлтюр биринчи,
Анабызны ёлтюрюрсе экинчи!» -
Деб, кёзюме ол мыдахчыкъ къарады,
Джюрегим да такъырлыкъдан тарады.
Уялгъан да этдим эсли баладан.
Сёз айтмайын чыгъыб кетдим къаладан.
Мен ол кече бир иги тюш кёргенем,
Къучагъымы ариу къызгъа кергенем,
Ол къыз мени чакъырады кесине,
Хаман келиб турад мени эсиме.
Энди аны табалсам деб барама.
Къадарыма джазыкъсыныб къарама,
Меннге кёре насыблыса бютюн сен.
Мени анам болгъанлыкъгъа сау-эсен,
Сени ёлген ананг татлыд эсинге,
Кёл эт, кёл эт, джол нёгерим, кесинге
Мени анам къаллай ана эсе да,
Мени саудан ёлтюргенин билсе да,
Ийнан меннге, термилеме мен анга,
Джылаб алай чыгъыучанма мен тангнга.
Джарсыууму сен макъамгъа салалсанг,
Бир тюбешсек, сыбызгъынг бла согъалсанг,
Бютюн разы боллукъ эдим мен санга.
Энди къууанч бла чыгъайыкъ биз тангнга!
Тамбла танг бла бирер джары кетербиз,
Тейри айтса, муратлагъа джетербиз...
БОРА АЧЕЙ УЛУ
АЧЕМЕЗГЕ ТЮБЕЙДИ
Ушакъладан джюреклери бола бай,
Чюерди бла Бора тангнга чыкъгъанлай,
Къарнашлача къаты къысыб къолларын,
Бирер джары тутханелле джолларын.
Адил суугъа таба баргъан Борады,
Сезими бла джол тюзете барады.
Нек барады? Тюзюн билмейд кеси да,
Белгисизге джесир болгъанд эси да,
Эсини уа теренинде бир сезим,
«Дерт джетдир!» - деб, эсгертеди ол кесин,
Ол кёзюуде къыйналады кесине,
Ата, ана тюшедиле эсине...
Дертин къалай алсын кёзю кёрмесе?
Дертин кимден аллыгъын да билмесе?
Ышанмакълыкъ а, Борадан кетмейди,
Алай а - не, ол насыб кюн джетмейди.
Бир кюн тюзде кеси джангыз олтуруб,
Джюрегин да мыдах сезим толтуруб,
Чюердини анасындан джарсыгъан
Сезимлери, кетмей сагъышларындан,
Ахырында бурулдула макъамгъа...
Бораны да джаягъындан тер агъа,
Ол макъамны сыбызгъы бла согъады,
Макъам алай ариу, таза чыгъады...
Тохтаб анга тынгылайды хар бир джан,
Хар джан джылыу излейд ата-анадан...
Шош аязчыкъ сюре барыб макъамны,
Кёзкёргенде джылкъы сюрген атлыны,
Къулагъына кире, анда къатланды.
Джылкъысын да джая, атлы атланды,
Ол макъамдан джюрек-балхам табаргъа.
Башлады да тулпар аты чабаргъа,
«Сабыр бар!» - деб, буйрукъ бере атына,
Бек шыкъыртсыз келиб аны къатына,
Тынгылайды бу сейирлик макъамгъа...
Булут ичин джырыб къарай ай, тамгъа
Салгъан кибик къара кёкню юсюне,
Макъам алай кёрюнеди кёзюне.
Кёлюн джесир эте мыдах джарыкълыкъ,
Бир кёзюуде джесир эте такъырлыкъ,
Терк тыхсыула тамагъындан буудула,
Джаякъларын кёз джашлары джуудула.
Болумуна тартынды да кесинден,
Такъырлыкъны къыстай сора эсинден:
«Табу болсун макъамынгы энине!
Сыбызгъынг да тюшгенд джюрек эбинге...
Макъамынгы кёз бла кёре эсем мен,
Акъылманса, тамашаса, ийнан сен!
Мени атым – Ачей улу Ачемез.
Сен а, кимсе, ашхы улан, мен билмез?..»
- Сый бергенинг меннге иги джорады...
Сау бол! Атым Къубу улу Борады.
Минги Таулу, Тыхтен элчи нартма мен!
Къайсы джуртлу, къайсы элчи улса сен?
- Да мени да Минги Таудад тамырым,
Ташлы Сыртды юзюк элим, тыбырым...
- Джердешлебиз, шохум, сора айт хапар.
- Не айтайым? Бар эсе уа бир мадар,
Сен айт, шохум, тынгылайым мен санга,
Сыбызгъынг бла согъуб бу сен айтханнга,
Сау инсан къой, таб ёлген да тынгылар...
- Мени сокъур этгенликге бу къадар,
Къадарыма бой бермейме, ёреме!
Джашау джолну тин кёзюм бла кёреме,
Кёргеними мен макъамгъа салама,
Макъамладан мен кюч-къарыу алама.
Мен тутулуб тургъан кюннге ушайма,
Ышанмакълыкъ бла, ушакъ бла джашайма.
Кёб болмайын Чюерди деб бир джашха
Тюбегенем, ушагъыбыз а, бошха
Кетмегенед, себеб болду джаныма,
Джюрек кючю къарыу къошду саныма.
Ол эсимден такъырлыкъны къуугъанед,
Хапарындан ма бу макъам туугъанед.
Джол чакъырмай эсе сени, «кел, - деб, - тез!»
Айт бир хапар, тынгылайым, Ачемез.
Изменено: Tinibek - 08.03.2017 15:00:00
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
АЧЕМЕЗНИ ХАПАРЫ
(Ачемезни хапарыны биринчи кесеги)
Да узунду, Бора, мени хапарым,
Арты тюзелгенледенди къадарым...
Ата джаным тогъуз къарнаш эдиле,
Ташлы Сыртда элге эл баш эдиле.
Кече тогъуз тоханагъа киргелле,
Кюндюз тогъуз тайхорагъа миннгелле.
Джулдузладан сыйлы ташла юзгелле.
Джер тюбюню тенгизинде джюзгелле.
Бир кёзюуде «шам дорбуннга» кетгелле,
«Ёлмезле» бла анда ушакъ этгелле.
Игиликни баш къылына джетгелле,
Билимлерин ала халкъгъа элтгелле,
- Болсунла, - деб, - бизлей келлик тёлюле.
Алай, ала болуб сабий кёллюле,
Аманлыкъгъа хазна къаджау туралмай,
Уруллукъну таукеллениб уралмай,
Ашхылыкъгъа байлаб хаман эслерин,
Ит Хубуннга къырдыргъалла кеслерин...
Къалай эмда нек къырдыргъан эдиле?..
Анга халкъда бирер тюрлю дедиле,
Билмей эди тюзюн бир деб бир инсан,
Заман оза, ол итликни киши сан
Этмей эди, энди осмакъладым мен,
Бир тынгыла хапарыма, Бора, сен...
Шох болгъанды Хубун бизни юзюк бла,
Ал кёзюуде ол джашагъанд тюзлюк бла,
Ол атам бла бара дюллю-дуниягъа,
Джулдузлада кире хазна уягъа,
Ма аладан сыйлы ташла кёлтюрюб,
Учхучлагъа салыб, джерге келтириб,
Бек байлагъа сатхандыла аланы,
Унутмайын онгсуз къартны, баланы...
Ол хайырдан халкъгъа тигим этгелле,
Ма алай бла айла, джылла ётгелле.
Бир кере уа бир белгисиз джулдузгъа
Джетгендиле, ол ушагъанд кёк бузгъа,
Ол а, буз тюл, саулай накъут болгъанды,
Атам хариб учунуудан толгъанды,
Сора айтханд: «Хубун! Табу Тейриге!
Джер инсанла тюб болгъунчу дериге,
Ма бу байлыкъ джетерикди аяусуз!
Бай боллукъду джерде онглу эм онгсуз.
Бирер кесек алыб джерге къайтайыкъ,
Джерчилеге къууанч хапар айтайыкъ!»
- Огъай, шохум, болмагъанны айтма сен!
Баш Тейриди хар джанны тенг этмеген,
Накъут джулдуз бизникиди, юлешсиз,
Сабыр-сабыр келе ташый экибиз,
Джер юсюнде биз боллукъбуз эм байла!
Ёз акъылдан тенг акъылны сен сайла,
Бу хапарны джер инсанла билселе,
Бири бири ызларындан келселе,
Юлешалмай бир-бирлерин соярла,
Барыб джерни отха бёлеб къоярла.
- Рысхы ючюн джерни юсю болмаз кюл,
Кёблюк деген сен айтханча аман тюл,
Джер юсюнде хар инсан да болса бай,
Джау да, шох да бири бирин ангылай,
Насыб кючлей, рахатлыкъда джашарла,
Хаман баллы, джаулу хантла ашарла!
- Адам инсан хазыр тюлдю ол затха...
Ол айтыуунг адамгъа къой, таб, нартха
Келишмейди. Ол тамамлыкъ джерде джокъ,
Бирле ачлыкъ сынаб, бирле болуб токъ,
Эки къауум болуб баргъан кюрешде,
«Не этейик?» деген эки кенгешде,
Чыгъадыла алгъа элтген оюмла,
Джашау джылла - сёл болмазлыкъ оюнла...
Керек тюлдю, керек тюлдю бирчалыкъ!
Биреу сабыр болсун, биреу – бек чалыкъ.
Дунияда бирча болса хар бир зат,
Тюбден ёрге тапха болмаз, болмаз къат.
Излем, мурат, умут къатыб къалырла,
Къыяматла джерни юсюн алырла!
Бирчасызлыкъ олду джашау, къымылдау!
Ким салалыр таша рысхыбызгъа дау?
Чамландырмаз кибик заркёз къадарны,
Бир кишиге айтма ма бу хапарны!
- Байлыкъ ючюн мен бетими джоялмам,
Къарнашларыма уа айтмай къоялмам!
- Къарнашларынг бу хапарны билселе,
Сегизи да накъут джыя келселе,
Джутланырла, къарнашлыкъны оярла,
Башханы къой, бир-бирлерин соярла!
- Айтма алай! Аллай юзюк тюлбюз биз!
Кирсизд бизни иннетибиз, бетибиз!
- Дуния малны кёблюгюнде болмаз бет,
Иги тенгим кибик, иги сагъыш эт...
Сора, джерде накъут болса бютюн кёб,
Накъутунгдан эсе сыйлы болур чёб.
Ол заманда болмаз чыртда магъана...
Эте билсек, джер джашаугъа багъана
Биз боллукъбуз, тенгим, иги бил аны,
Бек тилейме, къатышдырма дунияны!
«Хапар айтмам», - де да бир айт, болма сант,
Баш Тейрини джюкге бер да, эт сен ант!
Алайсыз а, тенглик кетер арадан.
Джукъ сёлешме меннге акъдан-къарадан!
- Джюрегими сен джарсыудан толтурдунг,
Чыртда манга сайлау къоймай олтурдунг.
Къарнашларымдан мен джукъну джашырыб,
Сатлыкъ итча кюнлерими ашырыб,
Ма ол халда джашаялмам, ийнан сен,
Этеме да башха тюрлю сагъыш мен,
Къарнаш къарнаш орнунады, тенг да – тенг...
«Огъай» десенг, эки ара болур кенг!..
- Сюйгенингча эт, мен энди айтмазма,
Айтханымдан чыртда артха къайтмазма.
Ачейлери, сиз кесигиз тоюгъуз!
Рысхы ючюн джер джашауну оюгъуз!
Мен кетейим, кесинг келе келирсе,
Тюзлюгюмю заман озса билирсе... -
Деген Хубун кетген кибик этгенди,
Атам хариб да ызындан джетгенди.
- Керек тюлдю бизге, хайда кесинг той!
Байлыкъ ючюн халкъ аллында сен бет джой! –
Деген атам сабыр-сабыр кетгенди.
Хубун аны терк ызындан джетгенди,
Тюз сыртындан уруб джанын алгъанды,
Учхан атха сал этгенд да салгъанды.
Сора атны аллын Джерге бургъанды,
От къамчи бла от чакъдыра ургъанды.
Ат ёлюкню алыб Джерге кетгенди,
Хубун учхан атны сюрюб джетгенди.
Джолда бара кезликчигин алгъанды,
Ол кесине сай джарала салгъанды,
Джараладан аман къаны акъгъанды,
Акъгъан къанны санларына джакъгъанды.
Ма алай бла джерге къайтыб келгенди,
Халкъ кёб джерде «къыйналгъанды, ёлгенди»...
- Джетегейде джийиргеншле чабдыла,
Сермешиуде джан тенгими къабдыла,
Ма меннге да талай джара салдыла,
Ёлтюрюрге да кесекчик къалдыла.
Ол кёзюуде джаргъакъбетле джетдиле,
Кёз кёргенни къара тубан этдиле,
Джаргъакъбетле джау кёреем алагъа,
От къусдура хар откъусар къамагъа,
Джийиргеншле таба мыллык атдыла,
Кёб джийиргенш чырт къобмаздан джатдыла.
Сау къалгъанла къачар мадар этдиле,
Джаргъакъбетле джауну сюрюб кетдиле,
Мени таба бурулуб да къарамай...
Мен тенгиме аман кюнде джарамай
Къалдым эсе, джау къолундан ёлгеем,
Аллыгъызгъа мен сал болуб келгеем! –
Деб, къатынча джылау, сарын салгъанды,
Къарнашладан, халкъдан ол кёл алгъанды.
Ма алай бла кесек заман озгъанды,
Анам хариб къыйналагъанды, тозгъанды,
Атам ёлген кюнден сора озуб ай,
Анам хариб мени былай табханлай,
Ойсурагъанд, ойсурауда тюш кёргенд...
Атам хариб анга келиб къол бергенд,
Болумуча айтханд болгъан хапарны,
Ачыкълагъанд ким болгъанын мурдарны.
Анамы уа эси артха къайтханды,
Къайынына ол «кёргенин» айтханды.
Айтылгъаннга ол ийнаныб къалалмай,
Сандыракъгъа санаб айыб салалмай,
Аккыл-теккил болуб, бола сер башы,
Атам кемсиз сюйген гитче къарнашы,
- Бир тюз хапар билейим - деб, Хубундан,
Ашыкъ-бушукъ этмей, туруб орнундан,
Атланнганды, артха къайтмай къалгъанды.
Хей, ашхылыкъ деген бирде джалгъанды!
Ма ол кюнню кечесинде ит Хубун,
Табалмайын къоркъуууна чырт орун,
Къара сезим кючлеб аны кир башын,
Ол атамы къалгъан алты къарнашын,
Джукълаб тургъан джерлеринде сойгъанды,
Къарнашланы къанларындан тойгъанды.
Джетинчини ёлтюрюрге киргенлей,
Ол уяныб къалыб, аны кёргенлей,
- Нек келдинг? – деб, ишек этиб, тургъанды...
Хубун аны къамасы бла ургъанды.
Учхараракъ уруб этгенд джаралы,
Ары-бери джанлай келиб ол джарлы,
Джетиб алгъанд къолгъа ол да къамасын,
Къысар мадар табмай терен джарасын,
Сермеш эте, къаны саркъа тургъанды,
Ахыр кючюн салыб ол да ургъанды.
Ит Хубуннга орта джара салгъанды,
Алай, кеси къаны кете талгъанды,
Къамасын да кёлтюралмай къалгъанды.
Къаманы уа Хубун джерден алгъанды,
Къыйынлыны джюрегине тыкъгъанды,
Ёмюрлюкге къобмаз кибик джыкъгъанды.
Ол ёлтюрлюк болгъанд анам бла мени,
Бек къарыусуз болуб халы кесини,
Дарман-дары мадар излеб кетгенди,
Таша барыб ол юйюне джетгенди.
Этгенине терен сагъыш этгенди,
Ёмюрлюкге джуртдан джанлаб кетгенди.
«Ачейлеге ким къан салды, ким джойду,
Сегиз джашны джангыз кюннге ким сойду?!»
Сау эл ишек этгенликге Хубуннга,
Ким излесин, киминг айтсын дау анга?
Къан дертлени джетдирирге джокъ инсан,
Юзюгю тюб болгъанны ким этсин сан?
Ол заманда мен бир джангы туугъан джан,
Не биллигем, къалай аллыкъ эдим къан?..
Ма алай бла ёксюз болуб ёсгенем,
Джокъсузлукъгъа, кёб джарсыугъа тёзгенем.
- Анам, атам къайдады? - деб, сорсам мен...
- Ангыларыкъ тюлсе аны алкъын сен,
Атанг узакъ джортууулгъа кетгенди,
Андан бери талай заман ётгенди,
Атанг сеннге тайчыкъ алыб келликди,
Сени кёрсе, къууаннгандан ёллюкдю.
Джукъла да къал, балачыгъым, - дей эд ол.
Бошалмай эд атам келлик узун джол.
Джашар ючюн къара ишге атдым баш,
Къара иш а, замансызлай этди джаш,
Мен сабийлей къара кючден толгъанем,
Джаш-къушлагъа элде башчы болгъанем.
«Атам къайдад?» - деб, эс бёлюб тураем,
Мен анамдан хаман хапар сораем.
Айтмай эди кёлге асыу хапар ол,
Бошалмай эд атам къайтыр узун джол.
Гыбышымамы деб, келсе эсиме,
Ачыуланаем анам бла кесиме.
Излемейин аман сагъыш ойларгъа,
Себеб излеб бир кюн, ашыкъ ойнаргъа,
Бузгъа бардым кесим тенгли бир бла мен.
Ачыкъ болуу башланнганед ол кюнден...
Къытдым аны ашыкъларын мен саулай.
- Терс къытханса! – деб, башлады ол даулай...
Тюз эдим да, мен кесими тюзледим,
Дауур этмей чачылыргъа изледим.
Ол къоркъгъанча кёрюб, тутду дженгимден,
Тарт-соз бола келиб бууду белимден.
Шашдырлыгъед дженгилни къой, сабырны!
Мен тобукъгъа алыб атдым гыбырны,
Барыб бузгъа тийиб, ачыб джылады,
Хахай этди, кёз тюблерин сылады.
Анасы да бизге чабыб джетгенед,
Мен джазыкъны къаргъыш тулукъ этгенед:
- Ой, къурурукъ, аллай джигит сен эсенг,
Мени джангыз уланымы урмай сен,
Юзюгюнгю тюб этгенни излесенг,
Аны табыб, къан дерт алыб келелсенг,
Сен разылыкъ табар эдинг атангдан...
Алай а не, сени кибик къанаудан,
Ёлгеннге къой, саулагъа да джокъ хайыр.
Бери къараб, болуб турма да къайыр,
Бар да сой, сен ол атангы сойгъанны,
Юзюгюнгю бирден юзюб къойгъанны!- –
Деб, ол къатын джашын алыб кетгенед.
Ачы сёзю джаныма бек джетгенед.
Эшитгеним тамам къыйнаб джанымы,
Сёл этелмей ургъан джюрек къанымы,
Ич макъамым ушаб ачы бир кюуге,
Сабыр атлай, кючден джетдим мен юйге.
- Не болгъанды, джашчыкъ, неге къыйналдынг,
Нек тюрленнгенд, айтчы сени бет къанынг? –
Деди, анам, джити къарай кёзюме,
Ашыкъгъанед анга айтыр сёзюме.
Тюзюн айтсам, ол тюз джууаб бермез деб,
Джюрегимде не болгъанын кёрмез деб,
Онгсуз болуб кючден-бутдан келеме,
Не эсе да къарным ауруб ёлеме,
«Исси къурмач этиб меннге къабдырсанг,
Ашхыныма бир себеблик табдырсанг», -
Деб алдадым, алдауумдан уялдым,
Сора барыб, тапчанчыкъгъа таяндым,
«Бусагъат», – деб, бюртюклени сууурду,
Бек ашыгъыб, анам къурмач къууурду,
Табакъчыкъгъа къуюб берди аланы.
- Эртделеде ашатханча баланы,
Эркелетиб къолларынг бла ашатсанг...
Арт кёзюуде сен этмейсе мени сан... -
Деб, кёлкъалды болгъан кибик этдим мен.
- Кёз джарыгъым, алай а нек айтдынг сен,
Кёлюнгде ненг бард? Мен къайдан билейим,
Джангыз балам, сенден алгъа ёлейим!
Не эсе да, кёлюнг толуд джомакъдан, –
Деб, къолуна къурмач ала табакъдан,
Ол да мени таба былай созгъанлай,
Мен да сермеб къолун тутуб, къысханлай.
- Ой, ары ий, кюйдюресе къолуму,
Джокъ анангы анга тёзер болуму... -
Деди анам. Этмегенча мен да сан!
- Юзюгюмю ким юзгенин айтмасанг,
Джибермезме! – дедим кюе джюрекден.
- Сизлей болсун аны сеннге юретген!
Ары джибер, хыппил этдинг, тели джаш
Айтмай сенден алалмайма чыртда баш, –
Деб, джылады, бушуу кючлей ауазын,
Бошлаб, уппа этдим мен къол аязын.
Билгенча хапар айтды ол манга,
Джюрексиниб, джылаб чыкъдым мен тангнга.
Эртденде уа кёлюм джол къан алгъанды.
- Атамдан а меннге не зат къалгъанды? –
Деб, анама сордум, анам джылады,
«Барма, джашым...» - деб, башымы сылады.
Айтханымда: «Бармай болмам!» - деб, къаты,
- Да атангы сауутлары бла аты,
Баудадыла, бау аллында барды таш,
Аны джерден тебдирирге сен а джаш...
Тебдирмесенг, ачыллыкъ тюлд бау эшик,
Бау къурчданды, анга этмез зат тешик.
Сен ол ташны кёлтюрюрча тюл эсенг,
Хубуннга да этелмезсе къарыу сен, –
Деди, анам. Мен кючюмю сынадым,
Бау аллында ташны тебдиралмадым.
Сора бардым мен темирчи Дебетге,
Ол эд мени кючлюлюкге юретген...
- Алчы, – деди, – къолгъа орта салтаны!..
Ынгычхадым, кёлтюралмадым аны...
Меннге гитче салтачыгъын тутдурду,
Уллусу бла кеси тёшге бек урду,
Гитчеси бла ол этгенча мен этдим,
Заман оза, къарт темирчини джетдим.
Бир кюн меннге берди уллу салтаны,
- Не кючюнг бла урчу тёшге сен аны, -
Дегенинде, урдум мен да аямай,
Ургъанымдан тёш, джеринде тёзалмай,
Кёрюнмезча джерге кириб кетгенед,
Дебет меннге бек бюсюреу этгенед.
«Къара ишди къарыу берген», - деди ол,
Мен: «Сау бол!» - деб, юйюм таба тутдум джол.
Мен къууана: «Дерт алырма къанлымдан!» -
Деб, келдим да, бизни бауну аллында,
Сюеле эд атам салгъан уллу таш,
Аны тюртюб кёреелле тогъуз джаш,
Ичлеринде джокъ эд аны тюртелген,
- Не ишлейсиз, пелиуанла? – дедим мен.
- Да ма, атанг салгъан ташны тюртебиз,
Кючюбюзню алай сынаб кёребиз, –
Дедиле да, «кёрчю сен да», - дедиле,
Ышарылыб, алны меннге бердиле.
Мен ол ташны джерден ёрге терк алдым.
- Разымысыз? – деб орнуна да салдым.
- Да халексе! – деб, тамаша этдиле,
Кёб мычымай юйлерине кетдиле.
Терезеден къараб анам кёргенед,
Чыгъыб келе ол къучагъын кергенед,
Мен да джетиб, уккаш этдим анамы,
Къууаннгандан джылады да, атамы
Эсге салды, «Сени кёрмей кетди...» - деб,
«Ол ит мурдар сени ёксюз этди», - деб.
Анама кёб ариу айтыб, кёл этдим,
Мен къойнума алыб юйге да элтдим.
«Ушаб къалдынг атанга...» – деб, джылаед,
«Джангыз балам...», – деб, бетими сылаед.
- Энди, джашым, хайт деб кючден толгъанса,
Уллу ташны кёлтюрюрча болгъанса,
Алай къуру къара кюч бла иш тынмаз,
Сен ургъан бла Хубун алай терк сынмаз,
Амаллагъа, хыйлылагъа устад ол.
Сен да, джашым, амалчы бол, хыйла бол,
Атанг кибик сабий кёллю болма сен!
Бирча турад Сатанай да сау-эсен,
Экибиз да салыб анга барайыкъ,
Ишни неден башларынгы сорайыкъ.
Тюзлюк ючюн этерикди тюз оноу,
Ол не десе, анга дерсе сен да «хоу».
Экинчи кюн танг алада тургъанем,
Кесим джангыз Сатанайгъа баргъанем.
Хапар сора, алыб инджи ташланы,
Ол таш сала хапар айтыб башлады:
«Ишек да джокъ, Хубунд сизни тюб этген,
Алай анга эталмазса къарыу сен,
Садакъ, къама кюбелерин тешмейди.
Кеси атса, огъу джерге тюшмейди.
Къушда кибик джитидиле кёзлери,
Кюбе джабмай ачыкъ къалгъан джерлери,
Бек аздыла, тамам джити къарарса,
Хаман да сен алайларын марарса.
Мараб, уруб огъунг ары ётсе да,
Садакъ ууунг сюегине джетсе да,
Таб джакъсанг да садакъ учха ёлюр уу,
Анда барды ууну ууун алгъан суу,
Ичсе, Хубун джангы къарыу алады,
Джакъса, джара терк сау болуб къалады.
Ол сууну уа къайдан алад десегиз,
Джер тюбюнде барды аллай бир тенгиз.
Чирик кёлдед ары тюшер тешиги,
Къанга къаяд аны джабхан эшиги,
Хубундады аны элия ачхычы,
Бек мийикди аны тайгъакъ бачхычы.
Бир Хубундан сора ары джан тюшмез.
Сен а, къайдан тюшгюн ары, Ачемез.
Аны къойдукъ, ташда чыкъгъан алайды,
Джашчыкъ, сени бек къыйын джол сакълайды,
Ондан беши - сени, беши – Хубунну,
Ойнар къанынг бар эсе бу «оюнну»,
Сизни бауда барды тамам тулпар ат,
Эски кюбе барды, аны джылтырад,
Кюзгюча эт хар затынгы юслерин,
Къаматырча ол мурдарны кёзлерин.
Урсанг, джауну аямайын алай ур,
Джолунгда уа бир тиширыу болушур,
Экинчи да себеб болур... Алай, тез
Джолгъа чыкъма, сен ала бла Ачемез!
Бармай къаллыкъ тюл эсенг а, джол узун,
Ашхы джолгъа! Тейри сеннге болушсун!
Бар да чыгъар баудан атын атангы,
Джол кёргюзюр хайырынгы, хатангы, –
Деб, Сатанай мени джолгъа ашырды.
Тюз хапарны мен анамдан джашырдым.
- Бир затха да сагъыш этме, анам, сен,
Сатанайны айтханына кёре мен,
Ит Хубунну хорларыкъма, сен ийнан! –
Деб, анамы ийнандырдым, мен андан,
Бау аллында тургъан ташны алдым да,
Хунабызны къыйырына салдым да,
Эшиклерин ачыб баугъа кирдим мен,
Бау ичинде тамашаны кёрдюм мен.
Чычхан сыртлы, джитибурун, къонгур ат,
Джогъед анда узун аякъ, къуйрукъ, чат,
Туякълары дёнгерекге ушагъан,
Темирлеге бурнун сугъуб ашагъан,
Ашхынында темир джауча эриген,
Нохтасы бла элия кюч джюрюген,
Кёзлеринден джашил джарыкъ чачылгъан,
Къабыргъасы эшик кибик ачылгъан,
Ары кирсенг, ичи болмайд чыртда тар,
Олтуругъа, джатаргъа да орун бар.
Бу ат бла уа джолгъа къоркъмай чыгъарса,
Кёклени да къат-къатына чыгъарса,
Деб, учунуб тёгерекге къарадым.
Сайлаб, сауут-сабаны да къурадым,
Кюзгюнюча джылтыратдым аланы.
Ат бла аулаб чыкъдым дунияланы.
Тюшюб, бардым къабырына атамы,
Анга айтдым хар бир кёрген затымы.
Къан алыргъа мен разылыкъ тиледим,
Сын ташында къылычымы биледим.
Сауут-саба алыб сора къолума,
Атланнганем мен белгисиз джолума.
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
АЧЕМЕЗНИ ХАПАРЫ(Экинчи кесеги)
Джол тюзете, хайт деб юйден кетгенем,
Адил сууну джагъасына джетгенем.
Ол джагъада бир джылкъыны кёргенем,
Тахсачыча къамишлеге киргенем.
«Хубуннукъу болур джылкъы», - дегенем,
Джууукъкелтиргич бла къараб, кёргенем...
Бир деу аджир байталларын джакълай эд,
Башхаладан тайларын да сакълай эд.
Джылкъы къатда баред тогъуз къарауул,
Темир санлы, элия джанлы тогъуз ул.
«Ишни неден башлайым?» - деб, ойладым,
Тюз кюрешден хыйлалыкъны сайладым...
Тёздюм, ишни башлар таблыкъ бишгинчи,
Къымылдамай турдум, тубан тюшгюнчю.
Къалын тубан тюшдю сора кесекден.
Ийис этмез таза кюкюрт ёзекден
От джакъдым да, къазан асдым, къызартдым,
Чынг джелимге юзмез къошуб къайнатдым.
Аны сюртдюм къат-къат этиб атыма,
Бек эс бёле хар керекли затыма,
Атха миниб, суугъа кирдим шыкъыртсыз,
Ол джагъагъа ётдюк, суугъа салмай ыз.
Къарауулла менден иги абадан,
Тунчукъгъанча болуб мылы хауадан,
Юслерине къаблаб джелим кеблерин,
Тылпыуларын тыйыб, джабыб бетлерин,
Сир-сир къатыб, онгсуз болуб тургъанлай,
Атдан тюше, откъусар бла ургъанлай,
Чыр-чыр эте чыгъа элия джанлары,
Сын-сын болуб къалаелле санлары.
Сора излеб башлагъанем аджирни,
Кишнеб чыкъды, къалтырата ол джерни,
Ёлюм къара атды бизге мыллыгын,
Аджирим да ол джетгинчи болду сын.
Ол джетерге, бир джанына терк турду,
Къуйругъу бла отла чача, бек урду.
Ачы кишней ол, чабханын тыялмай,
Сюрюндю да, аякъ юсде туралмай,
Джыгъылды да, салды терен сыз джерге,
Пырх-чырх эте, дженгил турду да ёрге,
Джюрегинде от ачыуу ашланды,
Мыллык атды. Джагъалашыу башланды...
Бир-бирине бермейдиле бой ала,
Туякъладан чортлайдыла кулдала,
Элияла чартлай токъуш болгъандан,
Хауа толду чарсдан, отдан, тубандан...
Талашханча бек ачыулу эгерле,
Бир-бирлерин къабадыла аджирле.
Болушурча болмай мени мадарым...
Къабса, джара салад мени тулпарым.
Ол бир аджир ачыуланыб чабады,
Джетелгени кибик ол да къабады,
Къабса ол да, эт юзгенча болады,
Алай, ауузу башха затдан толады...
Джелимюзмез тишлерине джабышыб,
Къымылдаудан оза, ауузу къабышыб,
Башын алыб къачды, чарсда болду тас,
Туякълары ургъан кибик дауурбаз...
Бир кесекден чарс, тубан да чачылды,
Кюнню алтын бети джерге ачылды.
Мен джылкъыны мукъут ийис этдирдим,
Сюрюб сууну ол джанына ётдюрдюм.
Сууну джыра, мен ызыма ётгенем,
Сауут-саба чотну хазыр этгенем.
Кюбелерим, кюзгюлеча, джылтырай,
Хар биринден тёгерекге кюн къарай,
Джашнатады суу джагъаны тюзлерин,
Къаматады къарагъанны кёзлерин.
Сейирсине, тюнюм ушай тюшюме,
Эски кийим къаблаб «кюзгю» юсюме,
Сакълай эдим мен Хубунну келирин.
Бир замандан, тёртгюллетиб аджирин,
Келе эди Хубун, ауузу от чагъа,
Аджиринден къан тамчыла, тер агъа.
Хахайлады тюз къатыма джетгенлей:
- Итден туугъан хашген, сен а, кимсе? - дей.
- Ким эсем да, мен Тейрини бир къулу...
Ачемезди атым, мен – Ачей улу!
Къан алыргъа деб келгенме мен санга, –
Деб, сакъ бола къарагъанем мен анга.
- Къара, къара артда къалгъан джаманнга,
Ачейлери къауум былай аманнга
Кетмеелле, нексе сен а, бир хашген,
Бу юсюнг да неди, нексе былай сен?
Ач болурса, тойдурайым къарнынгы,
Джангыртайым кийген зыккылларынгы... -
Деб, ышарды, сора кюлдю халыма.
Ачыуланыб атлай башлаб аллыма,
Мен кесими кючден тыя, сынадым...
Садакъ къабда тогъуз садакъ санадым.
Айтдым сора: «Тойдурмазса сен мени,
Ол санларынг чириб къаллыкъ джерлени
Къуртларын сен тойдурурса кёб турмай.
Мен айтайым айтырымы чырт бурмай.
Сен мурдарса! Сени джолунг кёргеди.
Мен тюзме да, мени джолум ёргеди!»
- Сен чыкъгъанса бек терсакъыл юзюкден,
Ачейлери халкъгъа чачхан «тюзлюкден»,
Хар заманда халкъгъа джарсыу келгенди,
Ит юзюгюнг аны ючюн ёлгенди.
Итден туугъан, сени джыйсам мен кёрге,
Юзюгюнгден къутулурма ёмюрге, –
Деб, ит Хубун мурдар къаннга киргенед,
Терк тюрлениб, меннге сайлау бергенед:
«Ачей улу, сюйсенг садакъ тартайыкъ,
Сюйсенг нартла кибик белден тутайыкъ,
Къылычла бла сермешейик «хо» десенг...
Къалай ёлсенг разы эдинг, айтчы сен?
Джагъалашсакъ, тёрт санынгы юзерме,
Къылыч тутсакъ, гагайынгы кесерме.
Садакъ тартсакъ, сен хорлаб да къоярса,
Тюз аталсанг, мени къаннга боярса...
Къалай дейсе, къанау Ачей улучукъ?
Къалтырама да, айт манга сен бир джукъ», -
Деген Хубун мыйыкъ тюбден ышарды.
Миз къарамын кёзлериме ашырды.
«Аман къатын кибик сёзню чайнама,
Къуру къазан къайнагъанча, къайнама,
Къаллай сауут сюйсенг аны сайла сен.
Не этсенг да, къутулмазса сен менден.
«Садакъ» дейсе, ал джаянгы къолунга,
Атлан, мурдар Хубун, ахыр джолунга!
Кёзкёргеннге бар да сюел, ат алгъа,
Ышан, табын хар хыйлагъа, амалгъа», -
Дегенимде, ол къаралыб кетгенед,
Сабыр атлай, кёзкёргеннге джетгенед.
Эскилени мен да атдым юсюмден,
Джылтырадым кюнде кюзгю кибик мен.
Хайда сора, садакъланы джерледик,
Аямайын биз атышыб тебредик.
Тиймеелле меннге келген садакъла,
Кёз къамата юсюмдеги «омакъла»,
Джюрек джаргъыч болаелле Хубуннга.
Садагъы бла джукъ этмезин ол манга
Ангылагъан эди, сора къычырды,
Къычырыгъы шош хауаны терк джырды:
«Ачей улу, сен хыйлалыкъ этгенсе,
Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды
Кёз къаматыр кийимлени кийгенсе.
Тогъуз кере атдым, тийдирелмедим,
Тогъуз кере атдынг, тийдирелмединг...
Не киейим сени кибик кийим мен,
Не уа, теш сен кийимлени юсюнгден,
Мени кёзюм къамаб ышан туталмай,
Сынамынг джокъ, сен тюзелиб аталмай,
Бу атышыу ахырсызды, ангыла,
Сен гитчесе, мен айтханнга тынгыла,
Къояйыкъ да атышыуну бюгюн биз,
Тамбла кюнде, биз джарашыб келирбиз.
Разымыса, джигит Ачей улучукъ?
Тамбла кюннге дери сеннге болмаз джукъ...»
- Да бар! – дедим. Хубун кетди ашыгъыш.
Кесим къалыб, мен да этдим кёб сагъыш...
«Тюшмеученед джерге атхан садагъым,
Къалай тиймей къалды тогъуз атханым?» -
Деб, соруула сора кесим кесиме...
Керти хал а, къайдан келсин эсиме.
Джукълаялмай мен тангымы атдырдым.
Амал излей, кесими бек къатдырдым.
Танг атханлай, Хубун дженгил джетгенед,
Садакъ ата, сау кюнюбюз кетгенед,
Мен да аны, ол да мени уралмай,
Экибиз да бу болумда туралмай,
Кенгеш къурдукъ. Хубун айтды: «Ачемез!
Бу атышыу бизге хорлам чырт бермез,
Мени кюбем, сени кюзгю кийиминг,
Атышсакъ да биз джюз кере, не уа – минг,
Садакълагъа къаджау болуб турурла,
Экибизни джаныбызны къорурла.
Тамбла кюнде тюбешейик джангыдан,
Мен джетерме бери атар-атмаз танг.
Мен кюбеми, сен «кюзгюнгю» ташлайыкъ,
Атышыуну биз хыйласыз башлайыкъ,
Разымыса? Разы эсенг, эсен тур,
Тамбла Тейри сюйгенине болушур!
Мен кетейим», - деб кетгенед ит Хубун.
Билелмейин аны керти болумун,
Соруу сагъыш кючлей мени ангымы,
Атдыргъанем дагъыда бир тангымы.
Кюн къаядан чыгъа Хубун джетгенед,
Ол тюнене айтханыча этгенед,
Ол кюбесин тешген эди юсюнден.
Юсден «кюзгю» кийимими тешдим мен,
Джюрегимде къанлы дертим ашланды,
Ма алай бла садакъ атыу башланды.
Мен билгенден биз атышдыкъ хыйласыз,
Санларыбыз болуб бютюн бек джакъсыз,
«Аны урдум», - деб, мен болдум ишексиз,
Джыгъылмады. «Сау нек къалды кюбесиз?» -
Деб, мен болдум бютюн сейир-тамаша.
Белгисизлик ачыуума кюч къоша,
Сора иги мараб ата башладым...
Садакъ тийиб, мен кесим эс ташладым.
Кючден-бутдан джыйгъанымда эсими,
Къолгъа алыр мадар табмай кесими,
Мен сюйрелиб бара эдим букъуда...
Тюш кёргенча бола ауур джукъуда,
Аякъларым джибге къаты байланыб,
Сыртым джерге, бетим кёкге айланыб,
Бара эдим ат къуйрукъгъа тагъылыб,
Саркъгъан къаным къаты джолгъа джагъылыб...
Мен эсими тас этгенем джангыдан.
Айырыла тебреб инсан джанындан,
Эсин джыйгъан ахыр халгъа тюшдюм мен,
Къутулгъанча болдум къутсуз тюшюмден.
«Мен ким эдим? Къайдама?» - деб, ойланыб,
Джата эдим тюз сыртымдан сойланыб.
Къычыра эд Хубун: «Бийче, чыкъ бери!
Болдум энди къанлы джаудан мен кери!
Бюгюн этдим Ачейлени артларын,
Тюб этгенме джерден юзюк шартларын.
Мырт-мырт эте нек тураса, хайуан?!
Сен да къууан, алгъаныма джаудан къан.
Чыкъ да къара, болумуму бир кёр сен,
Чыкъ, джашарынг келе эсе сау-эсен.
Къарауашынг да бир кёрсюн болумну,
Билсин ол да ким болгъанын Хубунну.
Терк чыгъыгъыз!» - деб, тамагъын бошлады.
Менде уа джан сандан кете башлады...
Минг бояулу чыбыкъладан эшилген,
Бир сейирлик быргъы ичге тюшдюм мен.
Саным кёрдю чыгъыб баргъан джанымы,
Джаным кёрдю сагалланнган санымы.
Джан бла тёнгек бир-бирине термилиб,
Хауа бетли халы да седирелиб,
Байлай эди бир-бирине аланы,
Кёрлюк тюл эд къараб башха кёз аны.
Кёре эди джаным ачыкъ хар нени,
Къарауашны, Хубунну эм Бийчени.
Хубун кюле: «Ачы сермеш этдим мен!
Бу мыллык бла сиз безигиз. Кетдим мен.
Къанлы ишде болдум мен бет джарыкълы!
Барайым да бир джукълайым тынчлыкълы», -
Деди, сабыр атлай кирди къалагъа.
- Бери къара, бу сейирлик балагъа!
Быллай ариу джашны джерде ким кёргенд?!
Кёзю къыйыб, Хубун къалай ёлтюргенд?! –
Деб, шыбырдайд Бийче къарауашына.
Къолун сала тёнгегими башына:
«О, мен джазыкъ, сауду дейме, тий да кёр!
Сууумагъанд! Ийнан, муну джутмаз кёр...» -
Деб, кесекни Бийче мычыб тургъанед,
Къала эшик таба аллын бургъанед.
Суулукъну да алыб андан къайтханед,
Къарауашха былай хапар айтханед:
«Бир ишексиз, Хубун тамам талгъанды,
Джукъу аны джесир этиб алгъанды,
Тангнга дери орундукъгъа салгъанды.
Суулугъунда «ёлмезсуу» да къалгъанды...
Джашны элтиб, бугъоулагъа тагъайыкъ,
Джарасына «ёлмезсуудан» джагъайыкъ,
Ауузуна да бир къуюб кёрейик,
Кеч тюл эсе, джанны саннга берейик.
Ким биледи, джаны къайтса санына,
Бир къарарбыз халисине, къанына...
Сыфатыча ариу эсе халиси,
Мен айтханнга разы болса ол кеси,
(Татлы сагъыш келед мени эсиме...)
Не джашырыу, тенг этерме кесиме...»
- Бийче, джаным, къалай айтдынг алай, ха?..
Хубун билсе, джанынг къалыр палахха.
- Хубунд мени джашаууму къурутхан...
Мени атам Джер тюбючю Тюклесхан,
Накъутлагъа сатханд мени Хубуннга.
Ахырында, не этгенин бу анга,
Мени кёлюм ачыкъ сезиб турады,
Сагъыш этсем, ичим къаты бурады.
Мени атам джер тюбючю инсанед,
Тахсаланы уста билген бир джанед.
Ол бир кере чыкъгъанды да джер башха,
Джер башында анга хауа джарашханд.
Ол анамы кёрюб тамам сюйгенди,
Джюрегине татлы ауруу тийгенди...
Анам болуб джер тюбюне бармаздан,
Атам кетмей къалгъанд къайын арбаздан.
Болуму бла табханд халкъдан сый-багъа...
Ма алай бла мен туугъанма дуниягъа.
Алай эте, заман кете арадан,
Ол бир кере бек эсириб чагъырдан,
Орайдасын тарта тойдан къайтханед,
Хубуннга бла меннге хапар айтханед:
«...Кёзкёрмезде Чирик кёлге баргъанем,
Арасындан уруб кёлню джаргъанем,
Толкъунланы онгнга, солгъа чачханем,
Кёл тюбюнде къанга ташны ачханем.
Таш эшикни ачыб элия ачхыч бла,
Андан ары барыб быргъы-бачхыч бла,
Алай тюшдюм джер тюбюнде тенгизге...
Анда барды ёмюр байлыкъ ма бизге!
- Неди, неди? – дедик ойнаб бола зар.
- Ол тенгизге саркъгъан шоркъа суучукъ бар,
Ол суучукъну сууу дарманд хар неден,
Башханы къой, къутхарады ёлюмден!
Джер юсюнде аны билген – джангыз мен,
Мен джер тюбючю болгъаным себебден...»
- Бир айт, къайдад ол элия ачхычынг,
Къалайдады тахса быргъы-бачхычынг? -
Деб, кюрешдик, ол айтмады тюз хапар.
Ма ол кюнден сора Хубун болду зар.
Сейирсиндирмей эд башха зат аны.
Тилей кетиб, «хо» этдириб атамы,
Джер тюбюне атландыла экиси...
Ким биледи, къалай болду кертиси?
Къысхасыча, атам ол кюн ёлгенед,
Хубун джылаб, аны алыб келгенед.
- Джер тюбюне тюшген эдик чырмаусуз,
Андан чыгъа, атанг болду къарыусуз,
Терк огъуна кетиб къалды аманнга,
Чыртда мадар эталмадым мен анга,
Ма къолумда чыгъыб къалды джаны... - деб,
Хапар айтды хар бир сёзюн эсеблеб.
Ол заманда ийнаннганем Хубуннга,
Бусагъатда ийнанмайма мен анга.
Чыкъса, адам ёлтюрмейин къайтмайды...
Нек ёлтюред? Меннге хапар айтмайды.
Джан алгъанны санамайды ол чёбге,
Бу болумда баралмазма мен кёбге.
Башыбызны сакълар мадар этейик...
Ма бу джашны къоребизге элтейик,
Хайда тут!» - деб, тёнгегими кёлтюрюб,
Экиси да къурч къореге келтириб,
Санларыма бугъоуланы такъдыла,
Хар джарама «ёлмезсууну» джакъдыла,
Ауузуму ачыб, сууну къуйдула.
Джик-джигиме дери суудан тойдула...
Сора мени джаным къайтды саныма,
Джюрюш къоша тохтаб тургъан къаныма,
Къысхасыча, мени сап-сау этдиле,
Мурат этиб, анга толу джетдиле...
Ышарылды Бийче къараб кёзюме,
Айтды: «Сен тюз джууаб бер хар сёзюме.
Тюз сёлешсенг, бош этерме башынга,
Терс айтсанг а, мен салырма къашынга.
Къайтарырма кетиб баргъан «джолунга».
Айт, сен, тюзюн, урдурма да солунга...
Кимсе? Къайсы джерден бери келдинг, сен?»
Тюп-тюзюча анга хапар айтдым мен...
- Кертиси да сора, Хубун мурдарды.
Андан кери болур джангыз джол барды, –
Деди. Джылыу таба ол бет къанымдан,
Бугъоуланы тешиб атды санымдан.
- Болуш меннге къутулургъа Хубундан –
Къадарымы ачы зорлукъ къолундан.
Сен болушсанг, муратыма джетерме,
«Кел», - десенг а, биргенге да кетерме,
Эркинликде мен бир эркин солурма,
Сюйсенг эгеч, сюйсенг бийченг болурма.
«Огъай», - десенг, къарауашынг этерсе,
Чырт болмаса, къоярса да кетерсе.
Мен тюйюле бек тойгъанма джанымдан,
Къалай да эт, къутхар мени Хубундан, –
Деген Бийче, бычакъ ала дженгинден,
Меннге бере, чыгъаргъа деб къореден,
Эшик юсю таба былай джетгенлей...
- Хайуанса! Адам тюлсе, сатлыкъ, – дей,
Хубун кирди, къолунда уа сырпыны.
Керилди да урургъа деб ол аны,
Эслеб мени болгъанымы сауутсуз,
Джити къараб, бет тюрсюнюн эте буз:
«Ачей улу – сабий кёллю, болумсуз.
Сеничала бу дунияда орунсуз
Боладыла, анга шагъат – юзюгюнг...
Кимге керек сени джалгъан тюзлюгюнг?!
Сени атанг тюзлюк излеб кёргенед,
Тели тюзлюк ючюн джанын бергенед.
Бек бай болсанг, хар заманда тюзсе сен!
Юзюгюнгю тюб этсем да, тюзме мен!
Джокъду, джокъду джер юсюнде менден бай!
Накъут Джулдуз болуб, къолум болмаз сай!
Минги Тауну къотур мор къаясында,
Инсан табмаз эски къуш уясында,
Бютюн кёбдю асыралгъан накъутум!
Джашырмайма, алайд мени умутум, -
Ма бюгюнден башлаб аскер къураргъа,
Залимлени барын таргъа джыяргъа!
Минги Таучу, Адил суучу нартланы
Бирлешдириб, ахырында аланы,
Мен боллукъма, мен боллукъма бийлери!
Къаршчыланы айтыллыкъды кюулери!
Сени атанг болалмады тенг манга,
Бир кёб тилеб кюрешгенем мен анга,
«Накъут джулдуз экибизге джетер!» - деб,
«Экибизни Джерге бийле этер!» - деб,
Унамады, унамады джарлы джан...
Сабий кёллю инсан болмаз халкъгъа хан.
Мен боллукъма кесим джангыз бий Джерге!
Сиз а, аны кёрлюк тюлсюз, сиз кёрге
Тыйыншлыла болгъансыз да, кетигиз!..
Кетигиз да, мени бир хош этигиз!
Сатлыкъ къахме! Сен биринчи кир кёрге, –
Деб, сырпынын кёлтюргенлей ол ёрге...
Мен да атдым Бийче берген бычакъны.
Бычакъ учуб барыб, теше богъакъны,
Кирди сора ит Хубунну бойнуна...
Хыр-хыр эте, ачыгъаннга бойсуна,
Къутсуз джаны тамагъына тыгъылды,
Ёре турукъ кибик джерге джыгъылды.
Ма алай бла, андан алыб дертими,
Ахырында, таза этдим бетими.
Ма алайда тургъан эдим мен юч кюн,
Акъылымда къатышханед тюш бла тюн...
Къарауашны эгеч этдим кесиме,
Бийче татлы сезим салды эсиме,
Джюрегими саугъа этдим мен анга,
Эм насыблы бола чыкъдым юч тангнга.
Къоркъунчлуед джол, Бийче бла къарауаш,
Джолда меннге болалмазла деб джолдаш,
Джылкъы сюрюб, юйге кетиб барама,
Бир кесекден къайтыргъа деб турама.
БОРАНЫ ДЕРТ АЛГЪАНЫ
Учундура Ачемезни хапары,
«Алгъа! Алгъа!» – деб, чакъыра къадары.
Сыбызгъысын къаты къыса къолуна,
Бора кетди бошалмаучу джолуна.
Дуппурладан, сууладан да ётеди,
Шахарлагъа, эллеге да джетеди,
Кёб туралмай аладан да кетеди.
Джол бошалмай, тесукъа да этеди
Узакъ къалмай бир къалагъа джетерге,
Сан солутуб, кесек къалкъыу этерге
Суу джагъада салкъынына бир талны
Олтургъанлай, кишнегени байталны
Къалтыратды назик тинин Бораны,
Къондурду да анга аман джораны.
Байтал ачы кишнейд, зорлукъ джетгенча,
Ким эсе да саудан тулукъ этгенча,
Бир кёзюуде пырх-чырх этед, сынсыйды,
Бир кёзюуде хариб, итча, къансыйды.
Къамчи тийген таууш терк-терк чыгъады,
Ол байталны абындырад, джыгъады.
- Сен, бёрюге азыкъ болгъун, тур ёрге,
Ёнгелеген эсенг тайдан, тум кёрге
Терк заманда ашырайым мен сени.
Кёб ичдинг да къанымы уа сен мени... –
Деб, къычыргъан ауаз, таныш ауазгъа
Ушады да... Бора ургъан аязгъа
Бетин бура, ауаз таба атланды.
Ангысында минг сагъышы къатланды...
Джюрегини ауазына тынгылаб,
Ким болгъанын алджамайын ангылаб,
Мурдар Губу тюшдю аны эсине!
Сабырлыкъны тилей Кёкден кесине,
Джууукъ келе ол Губуну къатына:
«Хей, сау къаллыкъ, быллай зорлукъ атына
Ким джетдиред?! Нек тюесе сен аны?
Термилтме да, сен тыкъ да къой къаманы!»
- Сен хашген а, кимге оноу этесе,
Кирли зыккыл, меннге не юретесе?
Бар джолунга, тебдирме да сен мени,
Кереклинги табдыргъынчы мен сени.
- Хей, сау къаллыкъ, сабырынга таш байла,
Тенг болсагъыз хашгенлеге сиз, байла,
Ол заманда къалмаз чыртда сыйыгъыз.
Меничала айтхан сёзден болмай быз,
«Хо-хо» деген кибик этиб къойсагъыз,
Ашхылыкъ бла айтыллыкъды атыгъыз.
- Неле дейсе?.. Не айтыргъа излейсе?
Тайын атхан байталнымы тюзлейсе?
- Тюзлемейме, алай, билсем чурумун,
Сюрген кибик от оджакъны къурумун,
Сюрюр эдим къара джюрек сезимни...
Бирер джарсыу джюрегинде хар кимни...
Айтсанг эди, неди сени джарсытхан,
Ма менича бир хашгенни эт да сан.
- Бу байталны къозлар кюню джетгенед...
Бёрю тайны ашар умут этгенед...
Тюнене уа, байтал тайны табханлай,
Къазакъ бёрю тайгъа таба чабханлай,
Байтал юркюб, секиргенед аз арлакъ.
Ол кёзюуде кёрюб атдым мен садакъ,
Садакъ барыб кирди ол ач бёрюге,
Чачылгъанед къаны да тай териге,
Къарышханед джийиргенчшли тюрсюнде,
Джан бергенед бёрю тайны юсюнде.
Бёрю ийис тамам сингиб бу тайгъа,
Джаныуарча кёрюнюб тай байталгъа,
Ёнгелеген эди, къоймайд къатына.
Не дериксе, сен бу халны атына?!
Мурдар тюлмюд тайын ачдан ёлтюрген?
Не этейим быллай джанны тюймей мен?
- Тохта, сора мен бир амал этейим,
Ол тайчыкъны къатына бир джетейим... -
Деди Бора, барыб тайны джанына,
Сылаб, джылыу бере хар бир санына...
Бек чыгъара сыбызгъыны татыуун,
Сокъду сора «Чюердини тартыуун».
Чабыб баргъан терк атлыла тохтайла,
Кёкде учхан къанатлыла тохтайла,
Къурт-къумурса къымсыз болуб, тынгылаб,
Ханс, терек да ариулукъну ангылаб,
Тамам буруб сезимлерин, эслерин,
Сыбызгъыгъа джесир эте кеслерин,
Тынгылайла, тартыу татыб тамам бек,
Джылайдыла адамла къой, ханс, терек...
Байтал хариб уяннганча джукъудан,
Тазалагъан кибик юсюн букъудан,
Къалтырады, титиреди, кишнеди,
Дунияны джюреги бла тишледи,
Терк бурулуб, къарады да артына,
Келди сора тайчыгъыны къатына.
Джалай келиб, джаягъы бла сылайды,
Бай ангысы болгъан джанча джылайды.
Ол Бораны тюз башындан къарады,
Тылпыуу бла аны чачын тарады,
Бора, сезиб, ёрге терк къарагъанлай,
Ол байталны джыламугъу тамгъанлай,
Джыламукъла кёзлерине киргенлей,
Сокъур Бора кюн джарыкъны кёргенлей...
- О, Баш Тейри, къудуретинг бютюн кёб!
Мен да кёрдюм, кёрдюм кюнню бетин, – деб,
Ол байталны башын къысыб кесине,
Такъырлыкъ да къона азгъан эсине,
Къууаннгандан тёзелмейин джылады,
Терк ийилиб, ол тайчыкъны сылады,
Белчигинден тутуб ёрге къобарад.
Тайчыкъ толгъан джелин таба тюз барад,
Чопулдатыб эмед ана сютню ол.
«О, Баш Тейри, бюгюнюге разы бол!
Дерт сезимни сыйыр мени кёлюмден,
Ёлген болса, ёлсюн иги ёлюмден!» -
Деген Бора, сыбызгъысын согъады,
Согъа, тепсей аны тери агъады.
Джарыкъ тартыу тепсетеди хар джанны.
Эки кёзю Губудады Бораны,
Ышарылыб къараб турад ол анга.
Ачыуланыб Губу кете аманнга,
Къычырады: «Тохта дейме энди, сен!
Кимлигинги таныгъанма энингден!
Джюрегими тешиб барад къарамынг,
Ашландырдынг эски джюрек джарамы.
Чыртда кёрюб болмай эдим сизни мен.
Къайдан чыкъдынг, къайдан келдинг бери сен?!
Сизни ючюн элден, Джуртдан кетгенме,
Эрек бола, ахырыма джетгенме.
Джангызлыкъгъа джесир этиб къадарым,
Джокъду ёлсем мени джылар адамым.
Сени кёрмей ёлсем, рахат ёлюрем,
Сизни юзюк тюб болгъанын билирем...
Энди, сени мен сау къойсам, джарамаз,
Чыкъгъа кирген, суудан да ырысламаз...
Нек къарайса, сен къарама кёзюме.
Джанла да кет. Толу этме сёзюме.
- Къан алыргъа деб чыкъгъанем мен джолгъа,
Ма бюгюн а, тюшгенингде сен къолгъа,
Ёлтюрюрге джийиргеннген этдим мен.
Биртда тынчды меннге сени ёлтюрген...
Согъуб турсам, хаман тепсеб турлукъса,
Бир кесекден арыб, сен сал боллукъса.
Алай, тюлдю джан алыучу сыбызгъы,
Сеничагъа джан салыучуд сыбызгъы!
Аман этиб, ёлюб кетген тынчды бек...
Джаша, болуб элден, Джуртдан сен эрек,
Тала, кемир, аша кеси кесинги,
Ышаргъаным кючлеб турсун эсинги.
Рахат болдум, энди Джуртха къайтайым,
Джердешлеге сенден хапар айтайым,
Бир билсинле ала керти халынгы,
Адамынг джокъ кёлтюрюрге салынгы.
Мен а, элде къабырлагъа барырма,
Ол сен сойгъанланы эсге салырма,
Къучакъларма мен къабырын анамы,
Къучакъларма мен къабырын атамы... -
Деди Бора, сора кетиб тебреди.
Губу ачыб, хахайлады, тебренди,
Бора таба атды сора мыллыгын.
Бора артха бурулду да, болду сын.
Губу джетиб, бууа башлаб Бораны...
Байтал кишнеб, джетиб эки араны
Айырды да, артын бурду Губугъа...
(Керилди да Губу аны урургъа...)
Ачы кишнеб туягъы бла урду ол...
Къызыл къаннга боялгъанед ташлы джол.
Бора къайтыб, ол ёлюкню алгъанды,
Къабыр къазыб, аны ары салгъанды.
Топурагъын джер бла теп-тенг этгенди,
Сабыр атлай Нарт элине кетгенди.
Albert Katchileni: "Нарт таурухланы ичинде бек эртде къуралгъанла бла бирге, кеч къуралгъанла да ит аягъындандыла. Эмда, таурух кеси эртде къурала тургъанлай, таурухланы айтхан адамла кеслеринден ууакъ-тюекни къоша да келгендиле. Эски таурухда тары, неда арпа болгъан эсе, акъырын-акъырын нартюк аланы орунларын алыб къойгъанны не сейири барды? Да бюгюн джаза тургъанланы да кёре ушайбыз! Ёзден улу Альберт бюгюн джазмай, не этеди да? Ётюрюкню сюйген адам тюлме, айыб этмегиз!"
Билал Лайпанов: "Ёзден улу "Нартланы" джарашдырыб, орусчагъа да кёчюртгенди. РАНны бир академиги, белгили назмучула Евтушенко, Синельников уллу багъа бергендиле. Альберт кеси джанындан къошханы-къалгъаны деб къарамайма. "Къарачай-малкъар халкъны нарт эпосу бютеудуния сейирлиги бир затды. Къарачай-малкъар халкъ а Альбертге борчлуду ол иши ючюн" дейди Евтушенко. Ол джаны бла къарасакъ, Альбертни ишини хайыры уллу болурму бизни халкъгъа? Аны орус тилге кёчюргенни оюмуна, башхала окъуб, багъа бергенлерине да къарасанг - ала ишекли болмайдыла. Биз кесибиз да, Альберт джукъ къошханды демей, Альберт халкъдан джыйгъан алайды деб турсакъ игими болур, огъесе, "нартлагъа" къол джетдирген гюнахды, заранды" десекми тюз болур? Къайсы оюмну тутсакъ иги болур Халкъыбызгъа?"
Albert Katchileni: "Альберт этген иш, меня сартын, ётюрюкдю! Оруслула айтханлай, "Благими намерениями вымощена дорога в ад"! Миллетге игисин излегенине сёзюм джокъду, алай а игиликни ётюрюк бла этмей, тюзлюк бла этерге керекди, мени сартын. Тамбласына аны ётюрюгю кесибизни башыбызгъа къазыкъ болуб тиерикди. Тюзлюк а тюзде къалмаз! Ол себебден, мени сартын, Альберт ол псевдоисторический затларын къоюб, ачыкъ "Кесим джазгъанма!" деб айтса ашхы эди. Миллетни уа нарт эпосу джазылыбды. Анга къошар-къоратыр зат джокъду!"
Евтушенко окуъгъанды деб да турмайма ол джазманы. Синельников а аны кёчюргени ючюн ачха алгъанды. Чууутлула бир-бирине болушхан адет болуучанды))"
Абдуллах Бегиев: "Алберт, айтханынгда эс бурурча затла бардыла. "Миллетни уа нарт эпосу джазылыбды. Анга къошар-къоратыр зат джокъду!" дейсе. Ол эпос къайсыды, айтсанг бек ыразы этерик эдинг."
Albert Katchileni: "Нарты. Героический эпос балкарцев и карачаевцев. - М.: Наука. Издательская фирма "Восточная литература". 1994. - 656 с. Составители: Р. Ортабаева, Т. Хаджиева, А. Холаев.
Джыйылгъан нарт таурухла бла джырла бары да ма бу китабха киргендиле. Андан сора "джыйылгъан" затла - ётюрюркдюде!"
Абдуллах Бегиев: "Алберт къарнашым, мен санга бек сейир этеме - сен барын да билгенинге - ётюрюкню, кертини да. Сенича батыр ол сен атларын айтхан адамла да болалмаз кибик. Нарт таурухла бизге бир оюлгъан къаланы хуруларыча жетгендиле.Анга огъай демезсе да? Аны ёрге сюерге кереди да? Керекди. Бизден къалгъан халкъла ол жумушну этгендиле. Дюгерлиледен (тегейледен) башлап - Гомерге дери. Ёзден улу да, аны алай этерге керегин билип, ёрге сюеп андан кюрешеди. Болаламыды-болалмаймыды - аны юсюнден сёлеширге боллукъду. Ансы сен айтханча къалсала Нарт таурухларыбыз - бир башха тилге кёчюрюп ангылатхан бек къыйын боллукъду. Сен окъугъан болмазса, сёз ючюн, "Ачей улу Ачемезни" таурухан. Мен санга жиберейим. Электрон адресини ий да манга. Окъу да, сора сёлеширбиз. Нартла, айхай да, ёрге къаланыр кереклидиле. Алай, сен тюз айтаса, къошмай-къоратмай, ол бизге жетгенни ёрге сюерге керекди. Бек тюзсе - Нарт таурухлада болмагъан затны ары кийирип кюреширге керекмейди. Ёрге къаларгъа уа керекди!
Хаджиланы Танзилядан иги киши биле да болмаз бизни нарт таурухланы. Сен аны ишин шагъатха келтиресе. Сау бол! Ол тюздю. Алай Танзиля да Нартла "тизгиннге жыйылыргъа керек болгъанларын бек иги биледи. Алай болургъа керегин да айтады. Сени айтханынг анга да къаршчы чыгъады. Ала ол халкъдан табалгъанларын жыйып басмалагъандала. Бек уллу иш этгендиле. Не сёз! Ишни уллусу уа алдады."
Albert Katchileni: "Сейирсиннгенден ёлеме сизни джалгъан затлагъа джакъчы болгъаныгъызгъа, айыб этмегиз ары-бери эте турмай кёлюмю айтхыным ючюн... Миллетни чыгъармасыны орнуна сиз бир назмучу Ёзден улу Альбертни чыгъармасын салыргъамы излейсиз? Дунияда болмагъан бир назмучу огъуна болсун, алай а не аламат назмучу болса да, не аламат назмула джазсада, ЁТЮРЮК ётюрюклей къалады!!! Миллетни чыгъармасы - тарихди! Альбертни чыгъармасы уа - адабиятды. Экисин бир-бирине къатышдырыргъа джарамайды! Бизни миллетни эпосун назмугъа кёчюрген бла илму бла кюрешген адамланы кюлдюргенден сора, башха джукъгъа джарарыкъ зат тюлдю бу! Бизни миллет Орта Азияда кёчгюнчюлюкде болгъан кёзюуде Сталинир шахарда (бусагъатда аты - Цхинвали шахарды) тегейлиле кеслерини нарт эпосларын назмугъа кёчюрюб, аны типографиядан китаб этиб чыгъаргъанларында, илмучуланы бир къаууму кёрмегенча этиб къойду ол чыгъарманы, башхасы уа бек уллу телилик этгеннге санады тегейлилени керти эпосларын быллай тели учуз этгенлерин. Биз да бу Альберт этген затны байракъча тутуб тебресек, бир джаны бла илмучула чырт унарыкъ тюлдюле аны эпосха санаргъа, экинчиси уа - бизни миллетни эпосун къайсы назмучу да къатышдырыргъа, кесича сёзле къошуб, сюжетле къошуб, болгъанны-болмагъанны да къошуб, къатышдыргъан миллетни кесине керек зат тюлдю! Тарихи болмагъаннга керекди аллай хыйлалыкъ! Бизни тарихибиз барды, ол себебден бир деб бир хыйлалыкъ керек тюлдю бизге! Хыйлалыкъгъа джакъчы болгъан а хыйлачы кибикди! Ким къалай болса да, мен къайда да ол артда чыгъыб айланнган хыйла "эпосланы" ётюрюк, джалгъан зат болгъанын айтханлай турлукъма! Бизни миллетге аллай "эпос" керек тюлдю!"
Абдуллах Бегиев: " Алберт къарнашым, бу затха эс бургъанынг ючюн бек сау бол! Алай сенден энтта бир тилерим (биринчи тилегими этмединг, адамны тилегин толтурмагъандан бир да къууанма!) - дуния эпосланы кимле жарашдырып чыгъаргъанларына бир къара! Сора сёлеширбиз. Иги билмеген затыны юсюнде даулашхан адамдан жахил жокъду дунияда. Зат билмеген, не барын билген - тынгылап турады. Жарты билген а - даулашыргъа ёчдю. Айып этме, быллай оюм этдиреди жазгъанынг. Мен айтхан: Нартланы бир низамгъа жыяргъа, ол оюлуп тургъан халларын эски даражаларына жууугъуракъ этерча, ол биз билген Нартладан таймай, алагъа артыкъ аперимлик къошмай-къоратмай, эски тиллерин бюгюннгю тилге айландырмай, сёз ючюн, Ёзден улу этгенча,неда адабиятха айландырмай, сен айтханча, Анга ким огъай дейди? Тегейлени юслеринден айтханынг да бек тюздю - ала Ёзден улугъа аман юлгю кёргюзтген бла къалмай, жалгъан эпос туудургъандыла. Ёзден улуну юсюнден айтханда уа, жакъ басханымы къайда кёресе? Мен айтхан: "Ёзден улу да, аны алай этерге керегин билип, ёрге сюеп андан кюрешеди. Болаламыды-болалмаймыды - аны юсюнден сёлеширге боллукъду". Къалай сёлеширге боллугъуна жауап берейим: болалмайды! Нартла кёп тюрлю макъам бла къуралгъандыла, тиллери, сёлешгенлери да башха эди. Бирча жоргъалап турмагъандыла. Ол тыш адамла былай-алай айтдыла дегенлери да бошду. Ала айтхандан сен айтхан багъалыды, сёз ючюн, манга. Мен сени айтханынга уллуракъ магъана береме - нартланы тилинде окъуйса да, ичлеринден къарап кёресе да, ол айтханынга да хома. Алай ангыламагъан, билмеген затынг да бек кёпдю! Тюзюн айтама, тюзюн айтыргъа юйренсек да сюеме. Тюз сёз адамгъа къыйын да келе болур, алай тюз сёзге ёпкелемезге да керекди. Нартланы юсюнде ишлерге, бир ызгъа тизерге эрттеден керек болуп турады. Нек ишлерге керекди - сёз ючюн, Сатанай бирде бир бир нартны анасыды, башхасында уа эгечиди, ючюнчюсюнде уа - бийчесиди. Аллай табийгъат жокъду жер башында. Ол шарт окъуна айтып турады Нарт таурухланы юслеринден былайда сёлешгенле Нарт таурухларыбызны тынгылы окъугъан окъуна этмегенлерине. Сен да аланы ичинде. Анга бек кёп юлгю келтирирге боллукъ эдим. Лопатинский, жюз жарым жыл мындан алгъа бизни нартлагъа эс бургъан алим адам, ол окъуна айтханды: нартла кимни халкъда жаратылгъанларын билир ючюн, аланы ол ууакъ журунларын бирге жалгъап, жамап, низамгъа келтирип къараргъа керекди деп. Аны алай эталлыкъла алимле тюл, назмучуладыла деп. Битеу алимле, назмучула да ол оюмдадыла. Сен а, айып этме, алим, назмучу да болмай, нартланы да иги окъумай, ат башындан бек батыр -батыр сёлешесе. Фольклор бла кюрешген ле Хаджиланы Танзиля да, Журтубай улу да, башха бири да бу ишге мен къарагъанча къарайдыла. Андан да бек айтайым - ол бюгюннгю сен айтхан Нартла, ол назму бла этилгенлери, 60-чы жыллада, ол-бу назмучуну къолу бла тизилгендиле. Фахмуларына кёре тизгендиле. Тынгылы эталмагъандыла. Жаланда - ары-бери таймай этерге кюрешгендиле. Сау болсунла. Ким болгъанларын да бек иги билеме. Алайды да сен айт-айтма, Нартла Аллах айтса, ёрге сюелликдиле... Аланы сюер кюч да барды!"
Albert Katchileni: "Джылыгъыз менден уллу болгъаны себебли, къаты джууаб берирни орнуна, тынгылаб къояйым! Ётюрюкге джакъчы болгъаныгъыз ючюн а не этгенигиз да анга кёре кёрюнюрюкдю энди! Мундан ары сизге не айтырым джокъду, не сиз айтханны окъургъа излегеним да джокъду! Ассаламу алейкум уа рахматуллахи!!!"
Къалам тутханлада джыллары бла сенден тамадала да бардыла. Ёзге, фахмунг бла, Ана тилде сёзге джан сала билиуюнг бла уа — барыбыздан да башса. Аны себебли, сени сёзюнге эки къатха аслам эс бёлюнеди. Нарт эпосубузну юсюнден оюмларынгы (къалгъанла не дегенлерин билмейме) мен а тюзге санайма.
Алай а, Альбертни юсюнде — билмегенликден — джангыласа. Альберт бизни тилибизден, адабиятыбыздан, маданиятыбыздан, санатыбыздан, тарихибизден, адетлерибизден да терен билимли джашды. Бизни этногенезибизни ДНК джаны бла ачыкълаб кюрешеди. Кандидат, доктор атны джюрютген алимлерибизни кёбюсю аны дараджасында болсала эди — бек къууаныр эдик.
Аллах айтса, Кърымшамхал окъуулада экигиз да боллукъ болурсуз, бир рахат ушакъ этерсиз. Халкъыбызны бек сюйген эки адам бир-биригизни ангыларыгъыгъызгъа ишек джокъду.
Ёзден улуну юсюнден тюз айтаса. «Нарт эпос. Автор - А. Ёзден улу» деб кёргюзтсе — кертиси, кереклиси алай болур эди.
Бютеулей алыб айтханда уа, Нарт эпосну юсюнден Абдуллах тюз айта болур, тюз эте болур деб турама. Не ючюн? Юлгю. Эски къалагъа замАн да, замандан да бек адамла бек къатылгъандыла. Бир къабыргъасы оюлгъанды, башха къабыргъаларындан да ташлары тюшген джерлери барды. Оюлгъан къабыргъаны, бирсилеринден тюшген ташланы да кимле эселе да ташыгъандыла, къурутхандыла. Къала алай оюлуб тургъаны джукъгъа ушамайды. Энди аны бир уста, сёз ючюн Абдуллах, аны ызына къаларгъа къаст этиб кюрешеди. Ол оюлуб тургъан къала Нарт Эпосубузду. Энди аны оюлуб тургъаныча къоюб олтурургъамы керекди, огъесе, хар несин да келишдириб, бурун формасына келтириргеми керекди? Римде гладиаторла сермешиучю Колизейни ма алай ызына джарашдырыб кюрешгенлерин кёрдюм. Ма ол халда, Нарт эпос къалабызны оюлгъан джерлери ызына къалансала — анда не палах барды? Ол ётюрюк тюлдю да. Рахат сёлешине барса, бир оюмгъа да келиб къалырбыз. Аллах айтса.
Алай, кеси эм бай болуб турады.
Барды аны бир ючкесер къамасы,
Джокъду дейле ол къаманы багъасы,
Отла къусса ол накъутну тешеди,
Ауузу уа ташны, къурчну кеседи.
Бурунгукну бард къадама къаласы.
Къаратонду, джокъду аны баласы.
Гуждар деген «кёкден тюшген» баланы
Джаш этгенди, кемсиз сюед ол аны.
Бурунгукну эгечиди Айсана,
«Кёкден тюшген» балачыкъгъа ол ана
Болгъанын а билмейд Кёсе-Къаратон...
Джылла саркъа, эки кере озду он.
Гуждар керти тулпар болуб джетгенди.
Табхан анасы аналыкъ этгенди.
Айсанагъа «Акбе» дейди деу Гуждар,
Тюз хапарны билдирирге бир мадар
Табалмайды баласына Айсана,
Джашайд хариб къадарына бойсуна.
«Къарт Къыз» дейле Айсананы атына.
Къоймайд ол бир эр уруну къатына,
Кийгенди да Рачыкъауну къарасын...
Ким сау этер аны джюрек джарасын?..
Заманны уа ким къайтарсын ызына?
Къарауашы бек къатыды ауузуна.
«Рачыкъау» деб чыртда бир сёз айтмайды,
Ол хапаргъа эсинде да къайтмайды.
Ол бой салыб Тейри берген къадаргъа,
Айсана бла бирге къарайд Гуждаргъа.
Ма алай бла кюнле, айла кетелле,
Албермезле Джуртха бийлик этелле.
Джуртлары уа – Адил сууну тийреси.
Бурунгукду бу тийрени иеси.
Бурунгукну шоху – ол а, бир къуджур,
Аны кергич ауузлары – отджаудур,
Сегиз башы, къулакълары – оналты,
Барды аны эки учар къанаты.
Хар неге да кемсиз эсин бёледи,
Къайда не бар, къайда не джокъ биледи.
Къайры сюйсе ары учуб кетеди,
Кюн таякъны садакъларын джетеди,
Кёкню джети къатына да ётеди,
Бурунгукга хаман тенглик этеди.
Джулдузланы кючлер ючюн кюрешде,
Минг джулдузда баргъан ачы сермешде,
Бий Бурунгук Джелмауузну къутхаргъанд,
Джелмауузну эсинде уа ол къалгъанд.
Андан бери Бурунгук бла шохду ол.
«Ёлсек, къалсакъ да биргеди бизге джол!» -
Деб, ант этиб, ала алай кетелле,
Керек кюнде бир-бирине джетелле.
ХУБУННУ БИЙЧЕСИ (БИЙЧЕНИ ТАРЫГЪЫУ ДЖЫРЫ)
Ой, мен джарлы - къутсуз къадар къатылгъан.
Ой, мен хариб - дуния малгъа сатылгъан.
Таза сыйым мурдар къолгъа атылгъан,
Акъ санларым балчыкъ суугъа батылгъан.
Дерт джетди да, ёлдю мурдар баш ием,
Ол ёлдю деб, къара киймем, баш иймем.
Дерт джетдирген, мени джерден алгъанед,
Сора элтиб таза кёлге салгъанед.
Тазаланыб кёксюл кёлде джуууна,
Кёмюлеем сюймекликни суууна,
Къатышханед джаш ангымда тюш бла тюн,
Эм насыблы кюнюм эди ма ол кюн.
Наным меннге къайтырма деб кетгенед,
Ышаныуну меннге саугъа этгенед,
Ма энди уа, наным меннге къайтмайды,
Андан меннге киши хапар айтмайды.
Таймай къайгъы сагъышланы орама,
Хапар джолда озгъанладан сорама,
Дунияда бир кёрген да джокъ аны,
Зийдан болду меннге ичи къаланы.
Айгъа къараб мен излейме бир себеб,
Мен кёргенни наным кёре болур деб.
Эки тенгиз арасындан урса джел,
Эсге тюшед наным тургъан таулу эл.
Бек тогъуйма таулу джелни татыуун,
Алыб келед деб нанымы тылпыуун.
Кече аякъ таууш эшитсем а, мен
Наным келе турад дейме элинден...
Эрлай туруб терезеден къарайма,
Тангнга дери озгъанланы санайма.
Наным келмейд, наным келмейд узакъдан...
Къутулалмай тура болур тузакъдан?
Кюнюм къысха, кечем узун кёрюне,
Заман барад, таш макъача, эрине.
Джаш джюрегим ёресине джарады,
Ышанмакълыкъ тауусула барады.
БИЙЧЕ БУРУНГУКГА
ТЮБЕЙДИ
Джырын айта Бийче бирде джылайды,
Наны тийген бугъоуланы сылайды.
Тансыкълыгъы джаш джюрегин тарайды,
Тёзелмесе, чыгъыб джолгъа къарайды.
Хапар сорад озуб баргъан джанлагъа,
Джашауундан тарыгъады алагъа,
Кими анга ариу айтад, кёл этед,
Бир башха уа: «Къой къандырма», - деб, кетед.
Бир кюн джол бла кетиб баргъанд Бурунгук:
«Кюнюнг ашхы болсун!» - дегенд бурулуб.
«Ашхылыкъ кёр!» - деди, Бийче сёз башлай...
«Айыб этме, кёлюм болгъанд сай джашлай,
Сормазымы соруб ийсем, мени кеч,
Бир айт, болгъан кибик сеннге мен эгеч...
Дунияда сен айланнган джерледе,
Джер джюзюнде сен таныгъан эрледе,
«Ачемез» деб, болгъанмыды бир айт, сен?»
- Да таныйма юч-тёрт Ачемезни мен,
Ким биледи къайсысыды сен айтхан?
Бири къойчу, бири атчы, бири хан...
Не болгъанды? Джарашдырыб айт хапар,
Къолдан келсе, мен этерме бир мадар.
Бийче созмай терк башлады хапарын,
Къаргъышлады ол аяусуз къадарын,
Чынг биринчи атасындан тарыкъды:
«Ит Хубуннга мени накъутха сатды...»
Ёлтюргенин айтды Хубун атасын,
Айтды Ачейлеге этген хатасын,
Айтды хапар Ачемезни юсюнден,
Чыгъалмайын сабий кёллю тюрсюнден,
«Ёлтюрмез суу», «Накъут Дорбун» деб, тизди,
Бурунгукну мыйысына киргизди.
- Да кёрейим, айтханынга къарайым,
Мадар таба эсем, сеннге джарайым,
Танышлагъа, таныкълагъа айтырма,
Тейри айтса, хапар алыб къайтырма!
Эсен бол, – деб, Бурунгук терк кетгенди.
Кёб мычымай Джелмауузгъа джетгенди.
Хапар айтды билгич Джелмауузгъа ол,
Джелмаууз да айтды: «Бизни сакълайд джол!»
БУРУНГУК БЛА ДЖЕЛМАУУЗ
Бурунгукну шоху- билгич Джелмаууз
Сегиз башын ишлетди да тохтаусуз,
«Къуш уясын» сезди ёлген Хубунну,
Сагъышында кёрдю «Накъут Дорбунну».
Дорбунну уа аллын джабханд къанга таш,
Кёзюу-кёзюу ол дорбунну тогъуз джаш
Сакълайдыла. Узакъ болмай къала бар,
Ол къаланы тёгереги чынгыл, джар...
Къаладан а, токъсан тогъуз кёз къарай,
Чыпчыкъны къой, чибинни да тез марай,
Хазырдыла токъсан тогъуз откъусар,
Хазырдыла токъсан тогъуз къурчатар.
Бири атса, къалгъанлары атарла,
Джюз бла токъсан сегиз ёлюк джатарла,
Атыула уа, минг-минг кере болурла,
Тау этекле ёлюкледен толурла.
Уруш этиб, киши кирмез дорбуннга,
Джарамады эсе дорбун Хубуннга,
Анга ие Сибилчиле болдула,
Кёкден келген накъутладан толдула.
- Биз а, къалай сыйырайыкъ аладан,
Къарау алай къаты эсе къалада? –
Деб, Бурунгук Джелмауузгъа сорады.
Джелмаууз да джууаб табмай турады.
Ахырында: «Да хыйлалыкъ къурайыкъ,
Сибилчиге биз къонакъгъа барайыкъ,
Анда биз болмугъа кёре этербиз,
Тейри айтса, муратха да джетербиз!» -
Деб, оноуну бегитдиле экиси -
Джелмаууз бла бу тийрени иеси.
Бий Бурунгук къарнашларын джыйгъанды,
«Мен къонакъгъа барама», - деб, джайгъанды
«Чакъыралла Минги Тауда нарт бёлек,
Сибиллеге биз нартладан не керек?
Бир билейим, кёб турмайын къайтырма,
Къайтсам, сизге толу хапар айтырма», -
Деб, Бурунгук алай алдаб кетгенди.
Джелмаууз бла Минги Таугъа джетгенди.
Кенгдан къараб ол къаланы кёрдюле,
Токъсан тогъуз кёзге белги бердиле.
Белгиле бла: «Биз къонакъбыз», - дедиле,
Эркинлик алыб, къалагъа келдиле.
Сибилчиле къонакъ кибик кёрдюле,
Къызгъанмайын, эркин аш, суу бердиле.
Нарт Сибилчи Бурунгукга къарады,
Кёзбау кёзю аны кёзюн марады,
«Нек келгенсе? Энди хапар айт...» - деди,
Бет къанында хыйлалыкъны эследи.
Нарт Сибилчи къурчлу чачын тарады,
Бурунгукга тамам джити къарады,
Кёзбау этди: «Джукъла», - деди, джукълатды,
Соруу соруб, хапар алыб, уятды.
Джелмаууз да бу болумну кёргенди,
От джаудурур ючюн ауузун кергенди.
Нарт Сибилчи анга кёзбау этгенди,
Джелмауузгъа кёзбау джукъу джетгенди.
Сегиз башы бир затланы мурулдаб,
Къалгъандыла кёб мычымай хурулдаб.
Нарт Сибилчи Бурунгукга бурулуб,
Ачыуланыб, бир хахайлаб, бир улуб:
«Иннетинги айтдынг, энди билдим мен,
Сау къалыргъа керек тюлсе энди сен.
Сен къонакъса, ёлтюрелмем къаламда –
Сени сояр джер табарма аламда...
Чыкъ къаладан!» - деб, чыгъарды къаладан.
Бурунгук да башха болмай баладан,
Сибилчини хар айтханын этеди.
Бурунгукну Сары Тюзге элтеди.
Джашларын да чакъыргъанды къатына,
«Ёллюк» атаб Бурунгукну атына...
- Къалай дейсиз оноуума, джашларым?
Биз джауланы юздюрмесек башларын,
Ие болуб туралмазбыз накъутха,
Башчы болуб туралмазбыз бу Джуртха.
Джумушакъны бюгедиле, ашайла,
Дунияда бек кючлюле джашайла.
Биз кючлюбюз! Бирликдеди кючюбюз!
Кючю болгъан, хар заманда болур тюз!
Алай эсе, муну бойнун орайыкъ,
Джукъ айтыры бар эсе да сорайыкъ...
«Терсме, терсме, кечим джокъду, билеме,
Не этейим, ёле эсем, ёлеме...
Алай, сизден барды мени тилерим,
Чырт тоймаучу мени бу джут кёзлерим...
Ол «Накъут Дорбунну» кёзюм бир кёрсе,
Джюрегиме ол себеблик бир берсе,
Ёле башлаб, сизге алгъыш этерем,
Къыйналмайын бу дуниядан кетерем», -
Деб, Бурунгук баш ургъанча тиледи.
Нарт Сибилчи: «Кёргюзейик, кел», - деди.
Бурунгукну тилегине элтдиле,
Къарауулгъа: «Ач эшикни», - дедиле.
Дорбун эшик ачылды да, кирдиле,
Анда, тозгъан Ачемезни кёрдюле.
Бурунгук а, сейирсиниб ёледи,
Хар бир накъут ташха кёзюу келеди,
Къучакълайды кеси тенгли ташланы,
Кюлдюреди ол сибилчи джашланы.
Сора барыб уллу ташны къатына,
Киргенди да накъут ташны артына,
Терк чыгъаргъанд ол ючкесер къамасын.
«О, Баш Тейри, къамам бу джол джарасын!» -
Деб, къамасын накъут ташха тирегенд,
Ючкесер да отну къусуб тебрегенд.
От накъутну тешиб ары чыкъгъанды,
От таягъы Сибилчини джыкъгъанды.
Къачхандыла Сибилчини джашлары,
Баш палахха къалгъанды да башлары.
Азгъан-тозгъан Ачемезни этмей сан,
Бурунгук да чыгъа бара дорбундан,
Тийиб кёргенд Сибилчини этине,
Джаны бармыд деб, къарагъанд бетине.
Сибилчини джаны чыкъмай тургъанды,
Ол къарамын Бурунгукга бургъанды,
Ахыр кючюн салыб башын кёлтюргенд,
«Ёл», – дегенд да, Бурунгукну ёлтюргенд,
Сибилчи да джан тартды да, берди джан.
Ачемез да чыкъды сора дорбундан.
Сибилчини джашлары да джетдиле,
«Атабыз», – деб, джылау-сарын этдиле.
Дертли болуб Адил суучу нартлагъа,
Оноу сора баргъандыла къартлагъа.
Дебет айтды: «Мени баламд Сибилчи,
Рысхы ючюн, бизден кетиб ол энчи
Болама деб, ол сюргенин табханды,
Бурунгук тюл, аны накъут къабханды.
Не этейим, къыйналама балама,
Уллу бушуу келгенди да къалама...
Алай а, сиз, туудукъларым, къызмагъыз,
Дерт алабыз деб тынчлыкъны бузмагъыз,
Сибилчи да, Бурунгук да – бирчала,
Накъут ючюн ёлгендиле ма ала.
Бурунгукну ёлюсюн да алыгъыз,
Джелмауузну аркъасына салыгъыз.
Джелмауузну уятыгъыз, ол кетсин,
Бурунгукну адамларына элтсин.
Атагъыз а, болалмады керти нарт,
ПатАуала айта анга болдум къарт.
Ол нарт болмад, адамныча кёрюгюз,
Туу санларын къара джерге беригиз.
Ачемезден сиз кечмеклик тилегиз,
Терслик сиздед, анга джасакъ тёлегиз.
Андан сора къалагъызгъа ёрлегиз,
Откъусарны, къурчатарны джерлегиз,
Къурутурча ачыу чыкъгъан орунну,
Атылтыгъыз мурдар «Накъут Дорбунну»