Къарачай-Малкъар Нарт Эпос. KarachayMalkar Nart Epos

Къарачай-Малкъар Нарт Эпос. KarachayMalkar Nart Epos

Sabr 26.12.2016 16:07:03
Сообщений: 7254
ГАЗЕТА «КАРАЧАЙ» НАЧАЛА ПУБЛИКОВАТЬ ИЗ НОМЕРА В НОМЕР ВЕЛИКОЕ ТВОРЕНИЕ КАРАЧАЙ-БАЛКАРского НАРОДА «НАРТЫ»

Ответы

Sabr 22.02.2017 05:21:25
Сообщений: 7254
2017 дж. февралны 11 " К Ъ А Р А Ч А Й "

Окъуучуланы тилеклери бла

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
КЪАРАШАУАЙ


Къарашауай – Алауганны деу джашы,
Чыран бузла болдула сууу, ашы,
Джылыу табды буз ананы къойнунда,
Хамайылы барды аны бойнунда.

Ол болгъанды нартны къаны, баласы,
Томураулай эмеген къыз – анасы.
Ючджыллыкъны ол юч кюннге ёсгенди,
Акъ маралны тутханды да кесгенди.
Анасындан джашырдыла ёсгюнчю,
Санларына пелиуан кюч келгинчи.
Къарашауай маркъа ёсюб келгенди,
Деу кючю бла ол анасын дженгнгенди.
Ёсе келиб акъыл джыйды башына...
Алауган да базад джангыз джашына.
Кёкюрегин, санын кёрдю кирпилдеб,
«Энди, джашым, сен керти нарт болдунг!» - деб,
«Къарашауай» атаб аны атына,
Алыб барды Гемуданы къатына.
«Сен нарт болсанг, бу да сеннге ат болур,
Бек ышансанг, ич дуниянгы ат окъур,
Сюйсенг учар, сюйсенг къатыб турур сир,
Къыйын кюнде оноу этер, юретир...
Танышыгъыз», - деб, джюгенин тутдурду.
Гемуда уа джашнаб, чартлаб, шын турду.
Къарашауай ычхындырмады аны...
Алай сынаб кёрдю ат ол тулпарны.
Танышдыла, бир-бирге сёз бердиле:
«Ёлсек, къалсакъ да биргебиз», - дедиле.
Суугъа кириб, таугъа ёрлеб кёрдюле,
Бир-бирине уллу багъа бердиле.
Гемуданы айыл тутмайд, керилсе,
Юзюлелле, толкъун кибик тебинсе.
Сюйсе, джангур булутланы ол чачад,
Кюн таякъны садагъындан терк учад,
Уста билед кёкню гырын джолларын,
Нарт уланны джюген тутар къолларын,
Уста этед хар бир тюрлю амалгъа,
Терс джюрютюб тюшмез кибик ол салгъа.
Къарашауай джюрюйд джамчы кийгенлей,
Гемуда да къулакъларын ийгенлей,
Асхаб джюрюйд халкъ кёб джерде, ынгычхай,
Хыйлалыгъын билген а – Къарашауай.
Болумларын хазна киши сезмейди,
Къараб кёрген а, кюлмейин тёзмейди.
«Ючхуртюкледе уа чариш боллукъду,
Анда озгъан малдан, мюлкден толлукъду!» -
Деген хапар чыкъды, билди хар бир нарт,
Тамашагъа джыйылдыла джаш эм къарт.
Къарашауай: «Къошугъуз, – деб, - чаришге», -
Тилеб кёрдю. «Сеничала бу ишге,
Къошулмайла, болумсузса!» - дедиле, -
«Арлакъ тур!» – дей, бир омакъла келдиле.
Къарашауай артхаракъгъа тургъанды,
Атны башын чабар джары бургъанды.
Чабар атла сюелгендиле сызгъа,
Тёре хыны этед хар бир дамсызгъа.
Къалтырайла атла терлей, тютюнлей,
Терк чартларла тёре белги бергенлей...
- Эс бёлюгюз! – деб, чыкъгъанды терк ауаз,
Кёк чартлагъанча, къагъылды дауурбаз.
Атла чартлаб алгъа мыллык атдыла,
Чабдыргъанла джюгенлеге къатдыла.
Къарашауай тебмей артда къалгъанды,
Гемуда уа сабыр джюрюш алгъанды.
Кюн батханнга кетгендиле атлыла,
Кюн чыкъгъандан къайтырыкъдыла ала.
Гемуда да джорта барыб, болду тас,
Миллет анга бютюн кюлюб, урду харс.
Кюн чыкъгъандан чыгъа туякъ тауушла,
Сагъаялла суула, тюзле, ауушла...
- Келелле! – дейд къараучу джаш къаяда,
Бёлек атлы кёрюндюле къыяда.
Чынг артында келе келиб чабыуда,
Садакъ кибик чартлагъанды Гемуда,
Атлыланы оза-оза, къызына...
Къарашауай да къарайды ызына.
Келедиле атла арыб, созулуб,
Гемуданы барыуундан озулуб...
Гемуда бла Къарашауай джетдиле,
Чынг биринчи белги сыздан ётдюле.
Ёч алыргъа базгъан биреу бар эди,
Ол биреуню джюреги уа тар эди...
- Джарты джолда къошулгъанды чаришге,
Тыйыншлыды аты, кеси бедишге! -
Деб, махтана, къамчи къагъа атына,
Келди сора Гемуданы къатына.
Къарашауай махтанчакъны тутханды,
Кёлтюргенди да, атындан атханды,
Бир къолу бла атын джерден кёлтюрдю,
Къысыб, джуммакъ эте, атын ёлтюрдю.
- Ма атынгы, ёчюнгю да ал энди! –
Деб, танытмай, ышан къоюб кетгенди.

КЪАРАШАУАЙ НАРТЛАГЪА
БОЛУМУН ТАНЫТАДЫ


Эки деуден туугъан деу Къарашауай,
Нарт халиси атасына бек ушай,
Къарыусузну кёрсе, ариу сёлеше,
Ёхтемлени кёрсе, оспар демлеше,
Джюрегине чыртда къоркъуу келмейди,
Ма бу ишни эталмам деб билмейди.
Гемуданы кереклисин табдырса,

Кёз туурадан кете барыб, чабдырса,
Кюн таякъны терк садагъын озады,
Ол заманны, чайырныча, созады,
Бек къызса уа, аламлагъа кетеди,
Кёргенине кёрюм бла тенг джетеди.
Дунияда ол эталмаз иш къайда,
Болумундан аны кимге не пайда?!
Киши билмейд аны къалай ёсгенин,
Шам дорбунда аны неле сезгенин,
Буз сюммекден къаллай кючню алгъанын,
Джилигине къаллай билим салгъанын...
Нарт элинде нартла кибик джашайды,
Хауа солуйд, къалгъанлача ашайды,
Тёгереги ушаш этед кесине,
Мен артыкъма деб, келтирмейд эсине.
Тюз болумун джаратыр джер табмагъан,
Магъаналы керти ишге чабмагъан,
Башлаучанды болумундан тюнгюлюб,
Ахырында башлайд анга халкъ кюлюб...
Сора болум аманлыкъгъа ишлейди,
Игиликни тутады да тишлейди.
Джик-джигинде сезимлеге тынгылай,
Ол затланы Къарашауай ангылай,
Амалсыздан джер инсанча джашайды,
Тыш къарамы болумсузгъа ушайды.
Къарашауай Ёрюзмекден тиледи:
«Джортууулгъа, шо, мени да элт», - деди,
- Да, хариб, сен бютюн джашса, тёзмезсе,
Ким биледи, эсен къайтыб келмезсе...
Джолда барсакъ, къушдан дженгил барабыз,
Къая тыйгъыч болса, уруб джарабыз,
Талай кюнню ашсыз, суусуз къалабыз,
Сен а, къайдан тёзгюн, бизни балабыз...
- Джаш болсам да, сизден къалмай джюрюрме,
Болумуму джолда сынаб кёрюрме,
Бек арысам, кертисича айтырма,
Къайт десегиз, терк огъуна къайтырма.
Сюймедила нартла аны барырын,
Онгсундула аны юйде къалырын.
- Да кел, хариб, биз болгъанлай болурса,
Болалмасанг, къошда къалыб солурса, –
Деб, Ёрюзмек биргесине алгъанды.
Нарт джыйыны джолну узакъ салгъанды,
Тебредиле, хауаны джел этдире,
Ат туякъла ташлы джолну тебдире.
Гемуда уа кёз туурада сынчыкълайд,
Ташада уа илячинча сылджырайд.
Чаба, джорта бир талагъа джетдиле,
Кесек арыб солур умут этдиле.
Солудула, эслерин да джыйдыла,
Башчы къауум бирер оноу къыйдыла.
Къабханлагъа барыр оноу этдиле,
«Къарашауай, былай къал!» - деб, кетдиле.
Къарашауай аслан кибик тебинди,
Тереклени джыртыб, ташыб тебреди,
Къош ишледи, отун джарды, от джакъды,
Уугъа барыб, бёлек маралны табды,
Атыб-атыб, ол аланы ёлтюрдю,
Джаркъаланы кёлтюргенча кёлтюрдю.
Маралланы сыдырды терилерин,
Ол ала бла джабды къошну хар джерин.
Нартла, джукъ да табмай, кече келдиле,
- Алан, бу къош кимникиди? – дедиле.
- Ма бу къошда бёлек инсан турдула,
Мен келгенлей, сизден хапар сордула,
Сизден хапар айтханымда алагъа,
Думп болдула, къачыб башха талагъа.
Нарт батырла керти да ийнандыла,
Махтауну да кеслерине алдыла,
Къарашауай эталыр деб билмелле,
Ол оюмгъа арт-аллы да келмелле.
Экинчи кюн башха джары кетдиле,
Агъач ичде бир талагъа джетдиле.
Къарашауайгъа: «Былай къал», – дедиле,
Ашыгъыб ала уугъа тебредиле,
Къарашауай тюненеча этгенди,
Кюн да батыб, къарангылыкъ джетгенди.
Нёгерлери къуп-къурулай келдиле,
Марал териледен къошну кёрдюле.
«Алджаб келдик», – деб, симсиреб турдула,
- Муну къайдан табдынг, сен? – деб, сордула.
- Сизни кючюгюзден табдым аны да! –
Деб, айтды да, ийнандыла дагъыда.
Алай эте бир бёлек кюн ётгенди.
Къарашауай быллай сынау этгенди,
Биягъынлай къошну ол джарашдырды,
Ингирликге хар затны къурашдырды,
Минги Таугъа къараб сууукъ тиледи,
Этген тилегине кёз бла тюбеди.
Сууукъ уруб, джетди аллай тул-тубан,
Кёз ачдырмай басды бузлу бир боран...
Нартла бёлек малчыкъ сюрюб келдиле,
Кючден-бутдан от джарыкъны кёрдюле.
Нартла бузлаб, кёбчеклеге джабышыб,
Тюшелмейле атдан, юшюб, къабышыб.
Къарашауай къатларына келгенди,
Бу болумгъа ол ичинден кюлгенди,
Атларыны айылларын бошлады,
Ат джерле бла къошха ташыб башлады.
Атланы да сюрюб тогъайгъа урду,
Нартланы да джылы аш бла тойдурду.
- Аха, - деди, - сизден азмы кючюм бард?!
Бу бурчакъдан джунчумайды джигит нарт.
Сейир болуб тынгылалла бары да,
Къарашдыла бир бери, бир ары да.
Ёрюзмек да туруб айтды кёлю бла,
Джанашайыкъ ёсюб келген тёлю бла.
Да керегед бизге сенича бир джаш,
Бара барсанг, нартха болурса сен баш!

***

Къарашауай, ёсе, болду джетген джаш,
Нарт элинде джаш-къушлагъа болду баш.
Суугъа кирсе, ол балыкъча джюзеди,
Учхан джулдузну къуйругъун юзеди,
Чабса, джерге тиймейд эки табаны...
«Энди джетди къатын алыр заманы», -
Деб, Алауган анга къайгъы этеди.
Къарашауай хаман юйден кетеди,
Иши хаман кёблюк иш бла байланад,
Джортууулда не урушда айланад.
Sabr 22.02.2017 05:24:18
Сообщений: 7254
2017 дж. февралны 16 " К Ъ А Р А Ч А Й "

Окъуучуланы тилеклери бла

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
ЮЧХУРТЮКЛЕ


Ючхуртюкле нарт элледе джашайла,
Нарт элледе сыйлылагъа ушайла,
Болуучалла Ючхуртюкле юч къарнаш,
Юч нарт элге боладыла ала баш.
Бир эллери – Къара тенгиз джагъада,
Бир эллери – Хазар тенгиз джагъада,
Баш эллери – Минги Тауну тюбюнде.
Аллай хапар чыкъды сора бир кюнде...
Хазар тенгиз джагъасында ол къарнаш,
Джашлыгъында болгъанд дейле тири джаш...
Бюгюнлюкде къызын эрге береди,
Кюёулюклени уа сынаб кёреди.
Джангыз къызын эм залимге берир ол...
Эм залимле тутхандыла ары джол.

КЪАРАШАУАЙ
ДЖОЛГЪА ЧЫГЪАДЫ


Алауган да джашына: «Бар, - дейд, - ары...»
Элге чыкъды аны барлыкъ хапары.
Къарашауай Гемуданы джерледи,
Хазар тенгиз таба кетиб тебреди.
Эл къыйырда къуртха чыкъды аллына,
Нартха айтды, айтхан кибик джалына:
«Джолунг болсун! Бек ашыгъыш тюл эсенг,
Арбазымдан уллу ташны чыгъар сен,
Къызым бла мен эталмайбыз чырт къарыу,
Сеничада болмайд талыу, не арыу...» -
Деб, ол нартны арбазына чакъырды,
«Къызым, суусаб чыгъарчы!» – деб къычырды.
Къарашауай ташны джерден алгъанды,
Таш хунаны къыйырына салгъанды.
Суусаб алыб чыкъды къыз да юйюнден.
- Джукъа суусаб нек чыгъардынг, къызым, сен?! –
Деб, ол къатын алыб къыздан гоппанны,
Къызын къоя джашы бла Алауганны,
Юйге кириб кетиб кесек марады,
Джашыртынчыкъ терезеден къарады.
Нарт бла къызы кесек ушакъ этгенди,
Сора къатын суусаб алыб джетгенди.
Къарашауай алыб ичди суусабны,
Хыйны суусаб башына урду аны,
Унутханды къалай ары барлыгъын,
Тас этгенди халисини чалыгъын.
Къуртха аны алыб юйге джыйгъанды,
Асхакъ, зукку къызын анга къойгъанды,
Ох-ох эте, кеси баугъа кетгенди,
Бусагъат... деб, иги джора этгенди.
Къарашауай келелмеди кесине,
Юзюк-юзюк затла келиб эсине,
Мутхуз эси Шам дорбунда тохтады,
Бир инсанны буз сюнгюлю сыфаты,
Кюрен тарта келиб сора джашнады,
Нарт тилде ол былай айтыб башлады:
«Къарашауай, балам, джыйчы эсинги,
Ёрге тур да къатдыр, джаным, кесинги,
Бойнунгдагъы хамайылны ачыб сен,
Ичиндеги чокъуракъдан бир ичсенг,
Кёб турмайын джыярыкъса эсинги,
Юйге къайтыб солу, хыйны бек сингиб,
Къатышдырыб къойгъанд сени башынгы,
Эслеб аша мындан ары ашынгы!» Деб, -
Буз ана кёз аллындан болду тас...
Къарашауай болуб тургъанлыкъгъа мас,
Хамайылын ачыб ичди суу андан,
Эсин джыя тебрегенди джангыдан...
Чыгъыб келе Гемудагъа минди ол,
Артха къайта юйю таба тутду джол.
Энди хайт деб мутхуз эси ачылды,
Ангысына Ючхуртюк къыз чанчылды...
«Кечикдик!» – деб, атны къамчи бла урду.
«Нек урдунг?!» – деб, Гемуда да тиш турду,
Ачыуланыб ат аллына секирди,
Учуб барыб, Къара тенгизге кирди.
Суугъа бата, Къарашауай эс джыйды,
Гемуданы ауузун тартыб, терк тыйды.
- Ёмюрюнгде этмеучюнгю этдинг, – деб,
Гемуда да иесине ёпкелеб,
Суу тюбюнде темирчилеб джюзеди,
Ат къылыкъгъа Къарашауай тёзеди,
Терс ишине тёзюмю бла тёлейди,
Ахырында: «Тенгим, кеч», - деб, тилейди.
Хапарлаша, не болгъанын билдиле,
«Бир къуртхагъа алдатдыкъ», - деб, кюлдюле.
«Къайдабыз?» – деб, бир-бирине сордула,
Тенгиз тюбде джол тюзете турдула...
Суу эмеген ат бла нартха тюбеди,
Къоркъутайым деб, хахайлаб тебреди.
«Хахайлама!» – деб, хыныракъ этдиле.
Хахайгъа суу эмегенле джетдиле.
- Нек келгенсиз суу тюбюне? Кимлесиз?
Тынчлыкъ буза, мында уа не излейсиз? –
Деб, сордула эмегенле алагъа.
- Биз къыз кёре барыб Ючхуртюклагъа,
Аджашханбыз, къысха джолну айтсагъыз,
Уруш этмей джолугъузгъа къайтсагъыз,
Эсен болур эди сизни башыгъыз!
Джангылмагъыз! Боллукъ тюлбюз ашыгъыз! –
Деб, чыгъарды Къарашауай къамасын,
Эмегенле, болдула да кесек сын...
– Бош келгенсиз къыз кёребиз деб бизге,
Барлыкъ эдигиз сиз Хазар тенгизге,
Ма былайдан узакъ болмай бард суу джол,
Джер тюбю бла тенгизлени джалгъайд ол.
Биз кишини ётдюрмейбиз алайдан,
Ётдюрсек да джасакъ алыб аладан,
Джангыз алай ётдюребиз, биремлеб,
Хар бир зат да этилмесе эсеблеб,
Суу тюбю да, джер башы да къатышыр!
- Башчы, энди бизни ары бир ашыр,
Джорукъ эсе, джасагъынгы тёлейик,
Айт багъасын, ол ненчады билейик? –
Деди анга Къарашауай джумушакъ.
«Нарт сёлеше турад къоркъгъансунуракъ», -
Деб, келди да эмегенни кёлюне,
Нарт бла атха ол тебреди илине...
- Тенгиз тюбден биз джагъагъа чыкъгъанлай,
Нартла бизни джазыкъсынмай, аямай,
«Суу тонгузла!» – деб, чабышыб, терк джетиб,
Къоядыла ма бизлени тюб этиб.
Биз да кёрюб болмаучанбыз аланы,
Табу этиб къабыучанбыз нартланы!
Хазар тенгизге ётерик эсегиз,
Джасакъ орнуна бир нартны берсегиз,
Хайда, сора - джолугъуз да мамукъдан! -
Деб, кюледи башчы тола зауукъдан.
- Да былайда менден сора джокъду нарт.
- Этинг татлы болур, алкъын тюлсе къарт!
- Тюз айталла «суу тонгузла»,- деб сизге,
Дертигизни аямагъыз чырт бизге! –
Деб, къылычын Къарашауай чыгъарды,
Гемуда уа: «Тохта!» – деб шыбырдады:
- Чабма, шохум, сен къылычха, къамагъа,
Къылыч, къама джукъ этелмейд алагъа,
Джокъ эсе да артха турмаз ётлери,

Юслеринде джокъду кесер этлери,
Хар бирини сюекденди хар заты,
Сюеклери - налмаз ташдан да къаты.
Болмай эсе, аллай мадар табайым,
Тенгиз тюбде ары-бери чабайым,
Мен тенгизни къаралтайым, бокълайым,
Сезимим бла кетер джолну джокълайым, -
Деб, Гемуда тиш турду да секирди.
Суу эмеген: «Сюрюгюз!» - деб, ёкюрдю.
Тенгиз саудан чайпалады, къаралад,
Сюргенлени кёрюмлери къармалад,
Нартны аты сюргенлени арытад,
Эки кёзю джашнаб джолну джарытад,
Сезими бла джолну излеб чабханды,
Ахырында чыгъар джерин табханды.
Мукъут болуб ол суу джол бла кетдиле,
Минги Тауну тюз тюбюне джетдиле,
Къайнай тургъан сууну джырыб ётдюле,
Дыгъы бола, андан ары кетдиле,
Хазна къалмай, чыгъар джерге джетдиле,
Барыуларын кесек сабыр этдиле.
Суу сууукъдан сууукъ болад. Не тюбер?
Буз буштукъ бла бегиб турад чыгъар джер.
Тохтадыла, айтды сора Гемуда:
- Къарашауай, иш тындырдым мен сууда,
Суудан чыкъгъан, сууну билген мен бир джан,
Сен а, бузда ёсген, билген бир инсан,
Энди, хайда, бузну чачар оноу эт!
- Да, Гемуда, сора бурул, артха кет,
Узунума джатыб ушай мен салгъа,
Бутларымы узатайым да алгъа,
Ат джериме иги бегиб, хы! - десем,
Чабалгъанынг кибик чабыб кел да сен,
Табанларым тийсе, буз терк чачылыр,
Экибизге джол алай бла ачылыр.
Гемуда да алгъа мыллык атханды,
Къарашауай ат юсюне къатханды,
Буз буштукъгъа кюч джетди да чачылды,
Ат бла нартны джоллары терк ачылды.
Чайкъалтдыла ала Хазар тенгизни...
- Тенгиз джутуб къояд,- деб, - элибизни,
Ючхуртюкле ачы къуугъун ачдыла,
Толкъунладан къоркъуб, таугъа къачдыла.
- Дунияда джокъду ашхы тенг бизден! –
Деб чыкъдыла деу ат, деу нарт тенгизден.
Андан ары джол болгъанды ёрюш-тик,
Элге джете: «Элигизге игилик!» -
Деб, атындан Къарашауай тюшгенди,
Кюбеболгъуч джамчысын да тешгенди,
Къаблаб аны Гемуданы сыртына,
Салыб келди тамаданы къатына.
- Кюнчыгъышда къарнаш нартла башы – сен,
Дебет улу Алауганны джашы – мен!
Атам сизге джибергенди къонакъгъа,
«Тынгыла», - деб джыргъа, сёзге, джомакъгъа.
«Ат чабдыргъан, къол таш атхан, тутушхан,
Къара атхан, къылыч тутхан, чабышхан...
Хар не тюрлю ишге юрен!» - дегенди.
Не десегиз да разыма мен энди.
- Таб заманда келиб къалдынг, нарт бала,
Къара, бизни джигитледен дерс ала,
Эриширге тебрегенелле ала...
Джунчутду да Хазар тенгиз, чайкъала...
Башласынла энди эришиулени,
Къонакъ, тёрге олтуртайыкъ биз сени.
Атчыгъынг да аякъ тюбде къалмасын,
Сыртындан да киши джугъун алмасын,
Юсюнден да тер тамчыла акъсынла,
Элтсинле да джашла баугъа такъсынла,
Бир джукъ ашаб, кесек эсин джыйсын ол,
Артха къайта, анга къыйын тиер джол... -
Деб Ючхуртюк улу нартха кёл этди,
«Таб айтдым», - дей, кеси кёлюн эл этди.
«Къайгъырмаз», – деб, Къарашауай терк турду,
«Сабыр бол!» – деб, кесин тыя, олтурду.
Дауурбазчы дауурбазны ургъанды,
Сёз бериучю ауазлыкъны къургъанды,
Кюнчыгъышны нарт башчысы тургъанды,
Джыйылгъан халкъ эсин анга бургъанды.
- Тейри къулла, хей, нарт улла, бюгюн сиз,
Эришигиз амал бла эм кюч бла сиз...
Хар нени да кесим ариу кёрлюкме,
Хорлагъаннга Агъундайны берликме.
Алдау-сылдау болмай, хорлаб болгъан баш,
Уланыма къарнаш болур, меннге – джаш,
Джангыз кюёуюмю алай кёрлюкме,
Эки бёлюб рысхымы да берликме!
Башландыла джигитлик нарт оюнла,
Къайнайдыла эт къазанла, чоюнла,
Сабийчикле джагъалаша, чабыша,
Къонакъ итле эл итле бла талаша,
Той барады, тепсейдиле устала,
Тепсеуледен чарс болады кенг тала...
Садакъчыла джаяларын алдыла,
Садакъ артны кезин къылгъа салдыла,
Аямайын къылны артха тартдыла,
Мараб, Къысыр къая таба атдыла.
Ташха тийиб, чартлай бир-бир садакъла,
Чанчылалла аз-маз бир-бир садакъла,
Ташны тешиб ётдюралгъан алкъын джокъ,
Олтурады Къарашауай – кёлю токъ.
Ышарады Къарашауай алагъа,
Бир кёзю бла къарайд мийик къалагъа,
Чыгъыш джерде сюеледи Агъундай,
Сыфаты уа башха болмай - толгъан ай!
Джашны къызгъа кёз атханын эсгериб,
Халкъ эшитирча тамагъын бек кериб:
- Къонакъ улан, къылынгы бир керирменг,
Къалгъанлача садакъ атыб кёрюрменг? -
Деб Ючхуртюк улу нартха къарады,
Нарт да эрлай садакъ алыб марады,
Бюкдю Дебет берген откъус джаяны...
От таякълы садакъ тешди къаяны.
Халкъ болгъанды нартха сейир-тамаша,
Гиляу болгъан ол тешикге къараша.
Къарашауайгъа сый, багъа бердиле,
«Да бу, алай бош нарт тюлдю», – дедиле.
- Энди ёчге кирликлени санайыкъ,
Къол таш атыб ким озалыр, сынайыкъ... -
Дедиле да, токъсан тогъуз нарт чыкъды,
Къарашауай шиндигине ашыкъды.
- Огъай, кетиб къалма, сен да ат да кёр,
Сен къонакъса, сенден джукъгъа къачмаз тёр!..
Иги садакъ бла уа ким да аталыр,
Къол таш атсанг а, кимлигинг танылыр! –
Деб, бир чамчы къонакъ джашха эс бурду,
Къарашауай къулакъламай олтурду.
Токъсан тогъуз джигит къол таш аталла,
Аякълары бирде джерге баталла,
Доммай кибик алай уллуд сослан таш,
Кёлтюралмай къоядыла бир-бир джаш.
Кючлюледен чыгъа келди эм кючлю,
Эм узакъгъа атханында, ол ёчлю
Боллугъуна ишек этмей айтады:
«Да, нарт джыйын, энди уа ким атады?
Мен атханма токъсан тогъуз атламгъа,
Ким къалса да менден тогъуз атламгъа,
Ант этеме ёчню анга берирме,

Башха болмай къарнашымча кёрюрме!»
Нарт Ючхуртюк улу, Къарашауайгъа:
«Бош келген болмазса сен да былайгъа?
Кёрчю, къонакъ, къарыуунгу сен бир кёр,
Махтанчакъ айтханлай, къачмаз сенден тёр!»
- Да хайыр, - деб Къарашауай тургъанды,
Мийик къала таба башын бургъанды,
Сора барыб ташны джерден алгъанды,
Сылаб, сол къол аязына салгъанды,
Бюсюремей белги таба сызгъанды,
Махтанчакъны бир атламгъа озгъанды.
Махтанчакъ да джетиб ташны алгъанды,
Ташны ата, не кючюн да салгъанды,
Къарашауай атхан джерге джетгенди,
«Мен оздум!» – деб, хахай-тууай этгенди.
Къарашауай барыб ташны алгъанды,
Эки бармакъ ортасына салгъанды,
Бармакъ ташны атхан кибик этгенди,
Таш сызгъырыб кёз туурадан кетгенди,
Джитиси бла тау дорданны тешгенди,
Барыб сора тау артына тюшгенди.
Зар кёллюле эринлерин къабдыла,
Махтанчакъла ауузларын джабдыла.
- Энди, сора ат чабдырыб кёрейик,
Бу джол озса, ёчню сёзсюз берейик
Алауганны джашы Къарашауайгъа.
Алай а, ол миниб джапысыз тайгъа,
Не ёч алыр, салпыкъулакъ чабармы,
Анга миннген баш муратын табармы? –
Деб, джашладан бири кюлюб сёлешед,
«Къайдам?» – деген бирле бла ол ёчешед.
Токъсан тогъуз ат тизилди талагъа,
Нарт Ючхуртюк улу айтад алагъа:
«Кюн батхан бла кюн чыкъгъанны арасын,
Токъсан тогъуз кере хар ат ауласын...
Мен санаудан сиз джетерге чыгъар ай,
Чынг биринчи джетгенникид Агъундай».
Гемудагъа минди нарт Къарашауай,
Гемуда да сабыр атлай, сынчыкълай,
Кюлдюреди сабийлени, къартланы,
Ызларындан сюелгенди атланы.
- Нартха сёз джокъ, аны атыд бедишлик,
Аны кессенг, чыкъмаз къабар бир тишлик! –
Деб, кюледи Гемудагъа чамчы къарт.
Кёб бедишге тёзгендиле ат бла нарт.
«Хайда алгъа!» - деди Ючхуртюк улу,
Ат ёшюнле джыргъан хауа терк улуб,
Джер тебрене, атла алгъа кетдиле,
Ким биледи, къалайлагъа джетдиле...
Гемуда да кёз туурадан джогъалды,
Суу хауаны тогъуб, чабар къан алды.
«Хазырмыса?» – деб ол нарт бла къарашды,
Сора джюрюш къоша, джолгъа джарашды.
Атла чабыб, кюн батханнга кетелле,
Къар тауладан секирелле, ётелле,
Чегетлеге, къум тюзлеге джетелле,
Керек болса, хауаны джол этелле.
Узакъ джолну тенгиз башда чабалла,
Бир къауумла арыб, кёкден агъалла,
Акъгъанларын ит балыкъла къабалла,
Къалгъанла уа кюнчыгъышдан чыгъалла.
Бирчаракъла бир-бирлерин табалла,
Биягъынлай кюн батханнга чабалла,
Къалгъанланы ызларындан джетелле,
Экинчи да кере озуб кетелле.
Гемуда уа халкъны озду бирер къат,
Ангылайла аны озмазлыгъын ат...
Бир къум тюзде къонакъ чабыб баргъанлай,
Джол джанында бир къычырыкъ, бир хахай:
«Болушугъуз! Джыгъылгъанма атымдан,
Сыйлы къонакъ, кетиб къалма къатымдан!» –
Деб, айтды да ол махтанчакъ джаш джылай,
Къарашауай, джарсыгъаннга тёзалмай,
Тохтаб, атдан тюшюб, анга ийилди,
Ол махтанчакъ джыйырылды, тюйюлдю,
- Ай, ёлеме, къонакъ, бир суу ичирсенг...
- Артмагъымдан алгъынчыма тёзсенг сен, -
Деб, къонакъ нарт анга сыртын бургъанды,
Ит махтанчакъ тюз сыртындан ургъанды...
Кенгертелмей кирли джюрек тарлыгъын,
Бычакъ атыб къандыргъанды зарлыгъын.
Къарашауай ауду, эсин тас этди,
Ол махтанчакъ аджирине терк джетди,
Миниб чабды, къумлу джол да чарс болду,
Мычымайын кёз туурадан тас болду.
Къарашауай джугъун билмей турады.
Минги Таудан салкъын аяз урады,
Аяз келиб нартны бетин сылайды...
- Къарашауай, тур, Буз ананг джылайды,
Хамайылынг бойнунгдады, аны ал,
Ичиндегин сен тилинге бирчик сал...
Гемуда да тишлери бла бир къабсын,
Сыртынгдагъы уу бычакъны чыгъарсын, -
Деген сёзден Къарашауай уяна,
Кёз аллына келе аны Буз ана,
Бойнундагъы хамайылгъа узала,
Тамчыланы джута андан кюч ала,
Сора сыртын Гемудагъа бургъанды,
Гемуда да бычакъ сабдан буугъанды,
Тишлери бла тартыб алыб атханды,
Ахсыннганды, бауурундан джатханды,
Джалагъанды иесини джарасын,
Тилин сугъуб, джарасыны арасын
Тазалагъанд, саркъгъан къанны тыйгъанды,
Бычакъ сылгъан къыйырланы джыйгъанды,
Силегейин джарасына тёкгенди,
Ол да джелим-дарман болуб чёкгенди.
Къарашауай бек титиреб къобханды,
- Кёбмю джукълаб къалдым мен? - деб соргъанды.
- Огъай къоркъма джетерикбиз! – деди ат.
Ачыуланыб, Гемудагъа минди нарт.
- Эсеби бла хайда алгъа барайыкъ,
Ол мурдар ит къайда болур, къарайыкъ! –
Деб, тенгизге джете, сюрюб джетдиле,
«Не этейик?» – деб оноула этдиле.
Ол махтанчакъ эсгергенди быланы,
Тилинде уа бар кёреем джыланы,
Джылан тилин созду сора алагъа –
Деу Къарашауай бла деу Гемудагъа.
Къарашауай къылычы бла ургъанды,
Джылан тилни юзюб, къанын къуйгъанды.
Къан саркъады кёк тенгизни къызарта,
Ит балыкъла къан татыуну джарата,
Джыйылдыла, суудан ёрге къарайла,
Ким тюшеди тенгизге деб, марайла.
Къарашауай экинчи да ургъанды,
Башын юзюб кёк тенгизге къыргъанды.
Гемуда да быгъынларын созгъанды,
Бирем-бирем нарт-гуртланы озгъанды,
Кенг талагъа чабыб алгъа джетгенди...
Нарт бла атха халкъ бюсюреу этгенди.
Агъундай да, атасындан тартына,
«Кел», - деди да, келди аны къатына.
- Нарт Ючхуртюк улу толуд антына,
Минчи, къызым, энди нартны атына,
Сен, келин бол мингитаучу нартлагъа,
Сый бер анда сабийлеге, къартлагъа!
Къарашауай болду сеннге баш ие...
Балаларым, бир-биринги бек сюе,
Джан бла тёнгек кибик алай джашагъыз,
Таурухлада сыйлылагъа ушагъыз! –
Деб, Ючхуртюк улу джолгъа ашырды,
Кёз джашларын миллетинден джашырды.
Sabr 22.02.2017 05:29:35
Сообщений: 7254
Нарт эпосну къарачай газетден алыб, джарашдырыб, бери салыб баргъан - Чомаланы Суат (Тинибек)

2017 дж. февралны 18 " К Ъ А Р А Ч А Й "

Окъуучуланы тилеклери бла

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
БЁДЕНЕ


Нарт Бёдене нарт Дебетни джашыды,
Нарт чабакъчы джыйынны ол башыды.
Тенгизлени теренине киреди,
Сууну тюбюн, кюзгюдеча, кёреди.
Чабакъланы сапыранларын тутады,
Ырхызларын челекле бла джутады,
Тенгиз тюбде, ит балыкъча, джюзеди,

Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды


Суу бла солуйд, солумай да тёзеди.
Бюсюремейд суудан башха бир джукъну.
Бек сюеди нарт къарнашы Созукну.
Джай болгъанлай ол Созукга кетеди,
Адил сууну джагъасына джетеди,
Къарнашыны джайлыгъында турады,
Адил суугъа къармакъларын къурады,
Тутхан сапыран чабакъларын къакълайды.
Ол къарнашын джангызлыкъдан сакълайды.
Бир кюн къошха келдиле да къонакъла,
Чам этелле, айтадыла джомакъла...
Къонакъланы ичлеринден бир билгич,
Болгъанны да, боллукъну да бир кёргюч,
Джомакъладан кертиликге къайтады,
Къонакъбайгъа былай хапар айтады:
«Огъарыда суу джагъасы тик джарды,
Джар башында ариу талачыкъ барды,
Талачыкъдан къараб ол бир джагъагъа,
Сукъланырчад тик джагъада къалагъа.
Ол къалада джашайд дейле Къыр-Бийче,
Инсан къоркъур сыфатлыды сур бийче,
Аны джаны чыгъа билед санындан,
- Тоймайд, - дейле, - эркишини къанындан.
Биртда ариу къарауашы бард аны,
Анга сингнгенд ариулугъу дунияны,
Аны кёрген эрни кёзю къамайды,
Кёб къарагъан эрни кёзюн къармайды.
Къыр-Бийче уа эрни кенгден кёргенлей,
«Чыкъчы джаным, чыкъ санымдан!» - дегенлей,
Джаны чыгъыб, байланнганлай къабына,
Барыб киред къарауашны санына.
Сора ариу къарауашны тюрюнде,
Ол эрлеге кукаланад хар кюнде.
Эр кёзлени кёзлери бла тыяды,
Элтеди да къаласына джыяды.
Сора эр бла джангыз кеси къалгъанлай,
Чыракъланы тынгкыларын терк къармай,
«Джаным, келчи санларыма!» - дейди ол,
Ма алай бла тёшелеге тутад джол.
Танг алагъа дери эрни сыгъады,
Талагъын да тамагъына тыгъады,
Джюреклерин тохтатад да, ёлтюред,
Сюйреб барыб, кючюн салыб кёлтюред,
Терезеден эниш суугъа атады,
Сора барыб ол тынчлыкълы джатады.
Къарауаш а, кимди? Билмейд ол кесин,
Къыр-Бийче кёзбау этгенди да эсин...
Къыр-Бийчени джаны кирсе санына,
Джанлы уула синге аны къанына
Бирде аны ичи кюед, бурады,
Къыйынлы джан сабыр ёле барады...
Ол ёлгенлей, Къыр-Бийче да кёб бармаз,
Сыфатына аны киши къарамаз,
Бир кечелик эрге бийче баралмаз,
Эрсиз анга бир дарман да джарамаз...»
Ол билгични сёзюн бёлдю да Созук:
«Билгич эсенг, нек тураса, сен къозуб?!
Болуш джарлы къарауашха, таб мадар,
Кече сайын ёллюк эрлени къутхар!»
- Да олд сора ма мен сизге айтырыкъ...
Къарауашны, эрлени да къутхарлыкъ
Ма былайда, ичибизде турады... -
Деб, къарамын Бёденеге бурады.
- Да мен къалай къутхарлыкъма аланы?!
Ол иш болмаз тутханча чабакъланы...
- Ол, Тейрини буйругъуду, бой сал сен,
Ма кёрюрсе, тындырлыкъса сау-эсен...
Бек тёзюмлю болгъанлыкъгъа тёрт саны,
Таза сууду Къыр-Бийчени къоркъгъаны,
Суу тюбюне тарталсанг эд сен аны...
Туз суудача, эририк эд терк джаны!
Ол а, чыртда суу къатына бармайды,
Къолун, бетин таза суу бла джуумайды,
Джанын сугъуб къарауашны санына,
Атландырад Адил сууну джанына.
Суу джагъада кёрюнсе уа эркиши,
Андан ары билед ол этер ишин...
Сууду ол бек къоркъгъан, анга сен эс бур!
Таукел болсанг, сеннге Тейри болушур!
Аны сеннге айтыргъа деб келгенбиз,
Сау къалыгъыз, да кетейик энди биз,-
Деб, ол билгич джыйыны бла кетгенди.
Ол кетгенлей, Созук туруб тебгенди:
«Бу келепен джюрегими джарады,
Тынч юйюме къайгъы салыб барады!
Эшитгенме Къыр-Бийчени хапарын,
Сеннге дери табхан болса мадарын,
Къыр-Бийчеден эртде бошар эди ол,
Джаны саудан аны ашар эди ол!
Ол кёзбауду, минг сыфатха киреди,
Башчы Тейри аны кеси кёреди,
Керек болса, аллыкъ эди терк джанын...
Чыртда этме, сен билгични айтханын!
Меннге гитче къарнаш керек, сеннге – джан,
Къарнашчыгъым, чыкъма сен мен айтхандан!»
«Хо-хо...» - деди, къарнашына Бёдене,
Синге джомакъ белгисизлик кёлюне.
Экинчи кюн эртденликде къарнашла,
Бири таякъ, бири къармакъ алдыла,
«Табу болсун!» - деб, алгъыш да этдиле,
Экиси да ишлерине кетдиле.
Суу джагъа бла ёрге барад Бёдене,
Джангы хапар тынчлыкъ бермейд кёлюне,
Билгич айтхан талачыкъгъа джетгенди,
Эси саудан ол къалагъа кетгенди.
Кюнортада чёкдю, къабайым деб аш.
Чыкъды сора ол къаладан къарауаш.
Бёденени эси къызгъа кетгенди,
Къарауаш да суу джагъагъа джетгенди
Бёденени кёрдю ол бир джагъада...

Гаккы сары кибик къара табада
Къум джагъада кесин ачыкъ эсгертди,
Кёз къызыныр къымылдаула да этди.
Аны сынаб, къараб турад Бёдене...
Къарауаш да ачыуланыб тебине,
Кесин тыя, къол булгъаб да кёреди,
«Суудан ёт да кел!» - деб, белги береди.
Бёдене уа къымылдамайд джеринден.
- Джокъду уллу джарсыу эрни серинден! –
Деб, тешинед сабыр-сабыр къарауаш...
Къурт, къумурса, чыпчыкъ анга бура баш
Къарайдыла сыйдам, субай санына!
Къозгъау келе Бёденени къанына
Джаш санларын кючден-бутдан тыяды,
Суугъа чынгай башлаб, эсин джыяды.
Билгич айтхан сёзле тюше эсине...
«Сабырчыкъ бол, Бёдене!» - дейд кесине.
Къыз къымыжа болуб сыртын бургъанлай,
Бёдене да секиргенди чабакълай.
Джетгенинде терен сууну тюбюне,
Сабыр-сабыр джюзе барад Бёдене...
Къыз бурулуб, талачыкъгъа къарайды,
«Къайры терк думп болгъанды?» - деб, марайды,
Сакълай туруб, ачыуланыб ол, кюлюб:
«Болумсуз зат болуред?!» - деб, тюнгюлюб,
Башын чепкен этеклеге тыкъгъанды...
Бёдене да чартлаб суудан чыкъгъанды,
Джетиб, буууб, башын байлайд чепкен бла...
Бийче джан бла сандан азаб чекген бла,
Тарт-соз бола келиб, суугъа секирди!
Кемсиз къоркъгъан таза суугъа терк кирди.
Тыпырдайды, тунчугъады къарауаш,
Бек тереннге аны тартыб барад джаш,
«Хы!» – деди да, къызны башын бошлады,
Солуялмай къыз да эсин ташлады.
Къыр-Бийчени джаны чартлаб чыкъгъанды,
«Къутулсам...» - деб, ёрге мыллык атханды.
Къызгъан темир тишни суугъа тыкъгъанча,
Пыш-пыш эте, андан тютюн чыкъгъанча,
Тузча эриб тас болгъанды ачы джан.
Бёдене уа тутуб къызны башындан,
Ауузуна салыб ауузун кёб тутду,
Аууз тылпыуу бла къызны солутду.
«Да, чыгъайым», - деб, келди да эсине,
Джалан къызны къаты къысды кесине,
Суудан алыб чыкъды къумлу джагъагъа,
Ариу къызны акъ санындан суу агъа,
Джаны къайта, Бёденени кёргенед,
Сюймеклигин ол саугъагъа бергенед.
Сора къызны кийиндириб Бёдене,
Муратына толу джете, сюйюне...
Ариу къызгъа нарт джаш бере сый, багъа,
Элтди къызны зийдан болгъан къалагъа.
Бийче этди, тоханагъа олтуртду.
«Юйде хапар айтайым», - деб, джол тутду.
Къарнашына къууанч хапар айтханды,
Бек ашыгъыб Бийчесине къайтханды.
- Созук сойгъанд, - дейле, - ол кюн бешджюз къой,
- Беш кюн бла беш кече баргъанд, - дейле, - той.

РАЧЫКЪАУ

Нарт Бёдене Адил сууну бойнунда,
Бийчеси бла насыб тюнню къойнунда,
Къыр-Бийчени къаласында тургъанды,
Бир кюн эсин Эски Джуртха бургъанды.
Сагъышында нарт элине къайтханды,
Джыргъа салыб джюрек сырын айтханды:
«Къалайлада айланса да саныбыз,
Эски Джуртда турад бизни джаныбыз,
Нарт халкъыма «эссиз ауруу» джетмесин!
Минги Таусуз бизни Тейри этмесин!
Хайда, Бийчем, Эски Джуртха кетейик!
Сабий анда тууар кибик этейик...
Таулу Джуртда туугъан бала нарт болур!
Тюзде туугъан замансызлай къарт болур.
Тау дорбундан чыкъгъан тылпыу кюч беред,
Ол кюч адам этелмезни этдиред!
Кече джатсам, бек сакълайма тангымы,
Ючкюл таула тартадыла ангымы!
Тюшлеримде Шам Дорбунну кёреме,
Анда тургъан Шамгъа къучакъ кереме!
Эссиз болуб, андан кери болсакъ биз,
Кечим салмаз бизге Башчы Тейрибиз!» -
Деб, Бёдене бийчеси бла кетгенди,
Минги Тауну тийресине джетгенди,
Кенгден къараб анга къучакъ кергенди,
Бауурундан джатыб, «табу» бергенди.
Бир ай озуб анга джашчыкъ туугъанды,
Санчыкъларын Къатдыргъанда джуугъанды,
Сабий саннга чыдамлылыкъ джукъгъанды,
Сора алыб Джылы Суугъа сукъгъанды,
Хар гарада бирер кесек тутханды,
Сабий дарман тылпыуланы джутханды.
Къыр-Бийчеден анасыны санына
Сингнген уула кёчюб къагъанагъына,
Аурутуругъелле джазыкъ баланы –
Гара суула тас этдиле ууланы.
Ата къараб джашны хар бир шартына,
«Рачыкъау» деб атагъанды атына.
Хайт деб, ёсюб, джетиб келед Рачыкъау,
Аны аллын тыймайд чегет, тенгиз, тау,
Кёкню, джерни, сууну джырыб ётеди.
Бир-бирледе камсыклыкъ да этеди...
Уллуланы ызларындан джетеди,
Уруш тюзге кириб-зат да кетеди.
Рачыкъауну сюйген ашы – чабакъла!
Ол Дебетге этдиреди къармакъла,
Ол къармакъла аллай сейир къармакъла,
Къармакъланы суугъа атса, чабакъла
Мыллыкларын атадыла къабаргъа,
Къайсы чабакъ джетиб къабса эм алгъа,
Артда къалгъан алдагъыгъа чабады,
Джетеди да къуйругъундан къабады,
Аны къуйругъундан башха джабышыб,
Бири бири къуйругъуна къарышыб,
Суудан чыгъа, кюбюрчекге тюшелле...
Рачыкъауну табасында бишелле.
Ашай, джашай сюеги бек къатханды,
Камсык-джашлыкъ оюнларын атханды,
Терек кибик бир темирни алгъанды,
Шынгкъарт этиб, аны отха салгъанды,
Таблаб, бюгюб ушатханды оракъгъа,
Илинмеги ушатады къармакъгъа.
«Оркъар» атаб ол сауутну атына,
Ол къолунда болса, аны къатына
Базыб келмез не эмеген, не бир джау,
Кесин тамам бегитгенди Рачыкъау.
Бошамайым деб, Къобанны чабагъын,
Къолгъа алыб ол мазаллы къармагъын,
Хазар, Къара тенгизлеге кетеди,
Чабакъ эт бла Джуртун мелхум этеди.
Уруш тюзге оркъары бла барады,
Ол джауланы, чёбленича, орады...
Ол тюшюнде нени кёрсе, тюнюнде
Аны кёргенди экинчи кюнюнде.
Ол бир сейир инсан болуб джетгенди,
Атасын да тамам разы этгенди.
Бёдене да къууанады, «Джашым!» деб,
«Къартлыгъымда таянырыкъ ташым!» - деб.
Sabr 08.03.2017 18:55:21
Сообщений: 7254
2017 дж. февралны 21 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
РАЧЫКЪАУ БЛА АЙСАНА


Рачыкъауну къара кючю алайды,
Къаяладан ол хунала къалайды,
Пилни эки бармагъы бла кёлтюред,
Эмегенни джумдуру бла ёлтюред.
Рачыкъаугъа таула тарлыкъ этелле.
Бир-бирине ушаш кюнле ётелле.
«Тюзде мелхум джерлеге да къарайым,
Атам сюйген Адил суугъа барайым», -
Деб, Рачыкъау джолгъа чыгъыб кетгенди,
Адил сууну джагъасына джетгенди.
Созукга да тынчлыкъ хапар билдирди,
Мыдах кёрюб, чамла этиб кюлдюрдю.
Алай, Созук мыдахлыкъгъа къайтады,
Къарнашындан туугъаннга ол айтады:
«Сени атанг гитче болса да менден,
Джашаууну магъанасы болуб сен,
Кёлю токъду, ол насыблы джашайды!
Мени джашау джолум неге ушайды?!
Джашлыгъымда сан кючюме келишген
Къатын табмай, кёб заманны турдум мен,
Кючюм кете, «юйдеги» бла джалгъашдым,
Энди уа не, болмайд къызым, не джашым.
Бу дунияда, къойла кютген – мен билген,
Келинигиз да къартайды, мен а, мен
Къаргъа къабар этим болмай къарт болдум,
Балам болмай, бек къолайсыз нарт болдум.
Бу джашауну магъанасы балангды,
Андан къалгъан, ийнан, бары джалгъанды!
Юйдегили бол, джетгенсе, кёб турма,
Тыбыр ташха къараб менлей олтурма».
«Кёкем, тюзсе...» - деб, Рачыкъау кетгенди,
Ёрге барыб, Адил суудан ётгенди.
Нарт атасы Къыр-Бийчеден кючлеген,
Ол къалагъа джыйылгъанды сау-эсен.
Кече аллай тюш кёргенди Рачыкъау,
Джаппа-джашил джашнагъанча Сары Тау,
Сары Тауну этегинде бир къала,
Туурасында суу джагъада бир тала,
Ол таладан нарт къарай эд къалагъа,
Къаладан а, джазгъы гоккача чагъа,
Рачыкъаугъа бир ариу къыз къарай эд,
Къутас чачын салкъын аяз тарай эд.
Бир кёргенлей аны сюйдю Рачыкъау,
Джазыууна берди уллу сый, махтау...
Ариу тюшден онгсунмайын уянды,
Тура келиб, ол ызына таянды.
Нарт кёзлерин къысыб кёрдю джангыдан,
Белги бере башлагъанлай къутлу танг,
Чабакъ тутхан кереклерин алгъанды,
Сары Таугъа таба джолун салгъанды.
Суу джагъада, кёк талада – Рачыкъау,
Ол бир джагъада уа джашнайд Сары Тау.
Сары Тауну этегинде таладан,
Рачыкъаугъа къарайд тамам ариу джан.
Рачыкъау а, этмегенча аны сан,
Чабакъ тута, анга къарайд туурадан.
Сан этмеген кибик этсе къызны джаш,
Къыз джюрекге болум тиед болуб таш.
Ачыуланыб къыз ичинден кюйгенди,
«Хапар бил», - деб, къарауашын ийгенди.
Къарауашы бу джагъадан къычырад:
- Кимсе? Сени кёлюнгде уа, не мурат
Барды? Айт да, сен кесинги ачыкъ эт!
Айтмай эсенг, кёзюбюзден къуруб кет!
- Дау джокъ джерде, нек саласа меннге дау?
Чабакъчыма! Мени атым – Рачыкъау.
Сен а, кимсе? Бийченг кимди, айт аны?! –
Деди, джерден айырыла табаны,
Секиргенди, джюзюб суудан ётгенди,
Къарауашны къатына терк джетгенди.
- Сен къой мени, билмесенг да къайгъырмаз...
Мени бийчем Айсанады! Келсе джаз,
Чыпчыкъла да атын айтыб джырлайла,
Ма ол джырдан акъ булутла тохтайла!
Ол ышарса, сыртла джашил киелле,
Кюн таякъла къыш да джылыу иелле!
Айсананы танымагъан, сен кимсе?!
Аны бармакъ ортасына эзимсе!
- Айсанангча айсанала кёбдюле,
Тереклени къатларында чёбдюле!
- Тохта, сени айтханынгы айтайым!
Аны айтхан сёзюн алыб къайтайым... -
Деб, къарауаш чабыб барыб, айтханды,
Айсанадан джууаб алыб, къайтханды.
- Бизни суудан нек тутаса чабакъла?!
Чакъырылмай келген сенлей къонакъла,
Тутханларын бередиле джасакъгъа,
Бермегенни башы къалад азабха!
Айсананы барды тогъуз къарнашы,
Хар бирини токъсан тогъуз джолдашы,
Хар джолдашны токъсан тогъуз нёгери,
Хар бирини барды бирер эгери!
Беллерине сырпынларын такъсала,
Аскер болуб ала джолгъа чыкъсала,
Киши къаджау туралмайды алагъа,
Эм залимни санаучулла балагъа!
Тогъуз къарнаш ол аскерге болуб баш,
Бермейдиле башхалагъа кёз, не къаш,
Айсананы хар айтханын этелле,
Аны ючюн отдан, суудан ётелле,
Анга чыртда тыйыншлы джаш кёрмейле,
Аны ючюн, кишиге да бермейле!
- Ха-ха-ха-ха! Да къаллыкъды тыбырда!
«Бир аманнга бармаз ючюн, къабырда
Джатарыкъма!» - дейди бизни бийчебиз,
Хар ол айтхан сёзге «джорукъ» дейбиз биз!
Сен а, тутхан чабагъынгы бер анга,
Бермесенг а, башынг къалыр аманнга!»
- Мен кишиге бойсунмагъан инсанма,
Тогъуз къарнашындан онглу бир джанма,
Тогъузун да тогъуз артмакъ этерме,
Гинджилени кибик алыб кетерме!
- Ой, къан салдынг, бийчеге не айтайым?!
- Айтханымы айт... «Да сора къайтайым», –
Деб, къарауаш мукъут болуб кетгенди,
Хапар алыб, бийчесине джетгенди,
Рачыкъауну айтханларын айтханды,
Бийчесинден джел-джел эте къайтханды.
«Меннге киши айтмагъанны айтханса!
Не бек тели, не бек хыйла инсанса!
Мен чёб эсем, къарнашларым – гинджиле...
Айтханынгы айтдынг болур сен биле?!
Къарнашларым сени дуккул этерле!
Алай, ала джортууулгъа кетерле,
Сен а, тамбла кюнортада къайтырса.
Болумунг бла кимлигинги айтырса.
Не атышыб, не тутушуб кёрюрбюз,
Сёзюбюзге хар ким джууаб берирбиз.
Сен хорласанг, сен айтханны этерме,
Мен хорласам, сени башсыз этерме!
Бусагъатда уа кет, киши кёргюнчю,
Къарнашларым юрениуден келгинчи!» -
Деб айтханды бийчем, ол айтханча эт,

Ёхтемлене турма да, сен, дженгил кет!
Рачыкъау да болгъан затха сюйюне,
Мычымайын къайтхан эди юйюне.
Тынгысызды, джер табалмайд кесине,
Айсана тюшед да турад эсине.
Акъ тёшекге сора къучакъ кергенди,
Къалкъый келиб, ол тюшюнде кёргенди...
Джашнай эди гюлден толуб Сары Тау,
Тау башында – Айсана бла Рачыкъау,
Дунияда къалгъан кибик кеслери,
Аскерчиле кибик бегиб юслери,

Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды


Бир-бирине кенгден садакъ атдыла,
Садакълары тиймей, джерге батдыла.
Бир-бирине мыллыкларын атдыла,
Бир-бирине тие, чортлай, джатдыла.
Сынаулары джангы кюч бла ашланды,
Къобдула да, къылыч уруш башланды.
Къылычлары чыдамайын сындыла,
Аякъ, къол, баш тюйюшледен къандыла,
Джагъалаша, кючлерин да атдыла,
Тамам арыб, сыртларындан джатдыла.
Къылыч уруш, джагъалашыу, атышыу
Кёл къандырмай, башланнганды айтышыу...
- Айтчы, нек келгененг бизни тийреге?!
Тюзюн айт сен, табула, - дей, - Тейриге!
Къарнашларымы артмакъгъа салаллыкъ,
Чёбню кибик мени юзюб алаллыкъ
Сен эсенг а, нек джатаса уялмай,
Уруш этиб бир къызны хорлаялмай?!
- Къыйын тюлдю тиширыуну хорлагъан,
Къанау эрни ишид къызны зорлагъан!
Мен урсам да сени, эслеб урама,
Тюзюн айтсам, ойнай-безий турама.
Джанынга да бек тиймесин мен айтхан,
Ангылаб къой, мен киштикме, сен – чычхан!
- Ай итден ит джаратылгъан махтанчакъ,
Энди уа бол сен кесинге бютюн сакъ! –
Деб, Айсана эрлай ёрге тургъанды,
Джетиб нартны токъмагъы бла ургъанды.
Нарт, ышарыб, анга башын бургъанды,
«Разымыса?» - деб, нарт ёрге тургъанды,
Сабийнича джерден ёрге алгъанды,
Кёкге-кёкге атыб джерге салгъанды,
Кёзлери бла къучакъ-ийнакъ этгенди,
«Сени сюйюб ёлеме!» - деб, кетгенди.
Экинчи кюн тюшде кибик болду иш...
Рачыкъау да айырылыб, баш эниш
Кетиб бара, къыз: «Кетме!» - деб айтханед,
Рачыкъау да терк ызына къайтханед.
- Минги Таулу нартласыз сиз, биз – башха,
Къарнашларым берлик тюлле тыш джашха
Ансы, мен да бир кёргенлей сюйгенме,
Сюймекликни шынгкъартында кюйгенме...
- Да, кел сора, къачайыкъ да кетейик!
- Эки халкъны биз къалай джау этейик?
Къарнашларым кемсиз ёхтемледиле...
Кеслерине бек базгъан бирледиле,
«Бизбиз нартны бийи - Албермезлары,
Тёбендиле бизден джерде нарт бары!
Дуниягъа урлукъ бизбиз!» - дейдиле,
Сиз бизге бойсунсагъыз излейдиле.
- Тюзюн айтсакъ, сиз да бизден чыкъгъансыз,
Башха джерде, кесек башха болгъансыз.
Сан тергеу бла биз болсакъ да сизден аз,
Минги Таулу нарт кишиге бойсунмаз!
Джокъду джерде бизге кючю джетерик,
Башчы Тейрид бизге оноу этерик!
Алайды да, джау этмейин бир-бирге,
Сен да огъай демей эсенг тюберге,
Джортууулдан къарнашларынг къайтхынчы,
Кёз байламдан танг да тюгел атхынчы,
Адил сууну джагъасында солурбуз,
Джазыуубуз айтхан кибик болурбуз.
Разы эсенг, мен дагъыда айтайым,
Сизге туура джерде чабакъ тутайым,
Тутханымы «джасакъды» деб, берликме,
Хакъгъа – хар кюн сайын сени кёрлюкме!
Энди, джаным, оноудача этейик.
- Хайда, наным, джолубузгъа кетейик,
Кёз байланса, Адил суугъа энербиз,
Уллу ташны тюз къатында тюбербиз.
Къарайдыла кёкден ай бла минг джулдуз...
Джети кече тюбешгенли джаш бла къыз,
Бир-бирине къучакъларын керелле,
Сезимлеге эркинликни берелле,
Бир-бирине кире сюйген джанлары,
Бир-бирине тие таза санлары,
Адил сууда джуууналла экеулен,
Тейри, сакъла алагъа кёз тийгенден!
Джортууулдан къайтхандыла къарнашла...
«Таулу Джуртха чабхандыла «Бешбашла», -
Деб келди да къуугъун, кетди Рачыкъау...
Айсананы эки кёзюн басыб ау,
Хар кюн сайын суу джагъагъа къарайды,
Къутас чачын хашкен аяз тарайды.
Аяз айтад: «Сакъла, нанынг сауду-сау!»
Озадыла айла, къайтмайд Рачыкъау,
- Ол а, уруш этед, - дейле, - махтаулу...
Айсана уа болгъанды да сылтаулу,
Такъырлыкъ бла къоркъуу келе кёлюне,
Тартхыч беллик къысханды ол белине.
Аны халын къарнашлары кёрмейле,
Мыдахлыгъына магъана бермейле.
Заманны уа джангыз учхан тыяды,
Кёк къатны да къабыргъасын ояды,
Керек болса, къайтарады заманны,
Гитче къызчыкъ этеди къарт амманы...
Айсана уа къалай тыйсын заманны,
Туура этмез зат джокъ таша болгъанны...

Ана сезим сабыр-сабыр келеди,
Ичиндегин кеси сюйюб ёледи,
Къутулургъа излемейди ол андан,
Андан эсе къутуллукъду джанындан.
Къарнашлары бир кюн оноу этдиле,
Тохсан кюнлюк джортууулгъа кетдиле.
Джетди къайтыр заманлары аланы.
Айсананы джетгенд джатар заманы.
Къарауашха белгилиди тюз халы –
Джашла къайтыр кюн болгъаны болджалы.
Эртденликде джашчыкъ табды Айсана.
Болалмады джорукъдача ол ана...
Чыртда эсин джыялмайды ойсураб...
Ол сюйюмчю аллыкъ джетди хахайлаб:
«Ойра-ойра, тогъуз атлы келеди!
Джукъ тюшерик къолум кичиб ёледи!»
Кыскыныкга кирди джарлы къарауаш,
«Бу болумну кёрселе уа тогъуз джаш,
«Джашырдынг!» - деб, мени кечиб къоймазла,
Ала мени къанымдан да тоймазла!» -
Деб, баланы терк къолуна алгъанды,
Чырмаб, элтиб кюбюрчюкге салгъанды,
Къолтугъуна алыб, чабыб кетгенди,
Балачыкъ бла суу джагъагъа джетгенди.
Бетчигине эринлери тийгенди,
Кюбюрчюк бла аны суугъа ийгенди.
Кюбюрчюкню толкъунчукъла тебрете,
Шош ауазы сууну белляу-джыр эте,
Кюбюрчюк да талай суу-джол къоратды,
Джел урду да, аны джагъагъа атды.
Илгенди да, джашчыкъ, къаты джылады,
Аяз аны джаякъларын сылады.
Ол кёзюуде, суу ичире къойлагъа,
Созук келиб къалгъанды да джагъагъа,
Суу джагъада кюбюрчюкню кёргенди,
Иги къараб, ол къучагъын кергенди:
«О, Баш Тейри, тюшюммюдю, тюнюммюд?!
Джашауумда эм насыблы кюнюммюд?!
Бир насыбсыз къулунг эдим мен сени,
Тилеклерими эшитиб, сен мени
Къартлыгъымда меннге насыб бергенсе,
Къууанчымы чегин бютюн кергенсе!
Бу насыбны бир къызгъанма къулунгдан,
Сен айырма кесинг берген улунгдан!» -
Деб, нарт Созук кюбюрчюкню джабханды,
Джерден алыб, къошу таба чабханды.
Мычымайын ол къошуна къайтханды,
Бийчесине къууанч хапар айтханды.
Ийнанырча халкъ джалгъан хапарына,
Кёбчек салыб бийчесини къарнына,
Сора анга къалын чепкен кийдириб,
Халкъ кёб джерге элтиб, хапар билдириб
Кюрешеди нарт: «Муратым толду!» – деб,
«Къартлыгъында бу сылтаулу болду...», - деб,
Кёб да турмай, аллай хапар чыкъгъанды,
«Нарт Созукну бийчеси джаш табханды!»
Созук халкъны джыйыб этгенд уллу той,
Ол кюн кесгенд дейле, къойчу бешджюз къой.
Той бошала, къуугъунчула келдиле:
«Нарт Рачыкъау Джуртда ёлгенд», - дедиле.

РАЧЫКЪАУНУ ЁЛГЕНИ

Нарт Рачыкъау кёб джигитлик этгенди,
Уруш тюзню онгун, солун ётгенди,
Кюн урушу джыллыкъ сыйны бергенди,
Халкъ ауузу аны сыйын кёргенди.
Ол онгсузгъа, джарлыгъа да болад джакъ,
Махтанчакъгъа болад аяусузуракъ,
Бетсизлени бетлерине джетдиред,
Къара кюч бла айтханын да этдиред.
Телилени къулагъына алмайды,
Сатхычлагъа чыртда кечим салмайды,
Ачы сёзню чырт кётюрюб болмайды,
Джарыкълыкъдан чыртда кёлю толмайды.
«Бешбашланы» этгенбиз деб артларын,
Джыйыб бютеу Минги Тауну нартларын,
Аликлары уллу къууанч этелле!» -
Деб, чабчыла хар арбазгъа джетелле.
Рачыкъаугъа келди энчи чакъырыу,
Ол хорламгъа салгъанды да кёб къарыу.
- Бир аман тюш кёргенме да, Рачыкъау,
Анда киши салмаз кибик санга дау,
Шо, дженгиллик этме, джашым, сабыр бол...
Джигитлеге къыйын болад джашау джол,
Сюйгенингден сюймегенинг болур кёб...
Хаман терек ауанада къалад чёб,
Чёб а, къайдан кёрюб болсун терекни...
Ким ангылар сенде халал джюрекни?
Бара эсенг, джашым, бар сен, бек сакъ бол.
Тейри санга ачсын джарыкъ, сыйдам джол!
- Къайгъы этме, урушхамы барама?!
Хаман манга сабийгеча къарама!
- Мен сау болуб, сен сабийсе, бил аны,
Къайдан билгин сен сезимин ананы?
Ачы сёзню джанынга бек джетдирме,
Сабыр бол да, мен сарнарча этдирме.
- Къой-къой, анам, такъыр кёллю болма сен,
Ма кёрюрсе, къайтырыкъма сау-эсен, -
Деб, Рачыкъау ючаякъгъа джер салыб,
Сауут-саба кереклисин да алыб,
Аликлада джыйылыугъа кетгенди,
Ючаякъгъа: «Уч!» - дегенлей, джетгенди.
Ючаякъны бир аягъы аллында,
Аны эки аягъы уа артында,
Кёзлеринден чыгъа джарыкъ таякъла,
Джерге тийдиле дёнгерек аякъла,
Джелле хауа къабыргъаны ойдула,
Хырзалары бурулууну къойдула.
Нарт Рачыкъау тюшдю сора атындан,
Сейир болад миллет хар бир затындан,
Тыш кийими кюн таякъла ашыра,
Къарагъан да, къамаб, кёзюн джашыра.
Джыйылгъан халкъ айры бола, джол берди,
Ол да барыб Ёрюзмекге къол берди.
Нарт Ёрюзмек анга берди да къаш-кёз,
Махтаб, юлгю эте, айтды акъыл сёз:
«Бек къыйынды джигит атны алалгъан,
Андан эсе, къыйынд аны сакълагъан.
Урдургъучха сыйдам джууаб этген да,
Зарны зар сёзюне тёзюб кетген да
Бек къыйынды, алай а не, джокъ амал...
Керти джигит болмаучанды мал бла мал,
Сый тюшюрлюк затдан башхагъа сен тёз!»
Къарт-къуртла да, «тиймесин, - дей, - аман кёз»,
Рачыкъауну джигитлигин чертдиле,
Бир аууздан аны «Джигит» этдиле.
Ма барады Аликлада уллу той,
Кесилгенди минг тууар бла беш минг къой,
Ат чабдыргъан, къол таш атхан, тутушхан,
Джыр джырлагъан, тепсеген эм айтышхан...
Теке, чам-къум этиб, халкъны кюлдюред,
Хар уста да халкъгъа кесин билдиред.
Ачы тилли Гилястан да кёрюнед,
Онгсузла бла сёлеширге эринед,
Тюз нартланы чимдеб-чимдеб сёлешед,
Онглула бла кюле, ойнай ёчешед.
Не да этиб, эс бёлдюред кесине,
Ким биледи, не зат келди эсине?..
Бир тюз нартны учуз этиб сёлешди,
Ол тюз нарт да къарыууча ёчешди...
- Къуру да кет кёзюмден терк, сен джаман,
Гагайынга ургъунчу! – дейд, Гилястан.

Киши хариб башлады да туракълай,
Рачыкъау да, къараб туруб, тёзалмай:
«Нек тиесе, сен кесингден онгсузгъа?!
Тегенеге ие болгъан тонгузгъа
Ушама да, нартча джюрют кесинги!
Бузукъ болсанг, табдырырма эсинги!» -
Деб, Рачыкъау Гилястаннга къарады.
Гилястан да, не этер деб, марады.
Рачыкъауну бютюн сабыр кёрдю да,
Ачы, къутсуз тамагъын ол керди да:
«И-й, сеннге уа не джетеди, Рачыкъау,
Ким айырад, бир айт, сени бла уа дау?!» -
Деб, бюсюреу этмегенча кюлгенди.
Рачыкъау да тюз къатына келгенди:
«Бир инсаннга бир тий, къараб турлукъма,
Тохтамасанг, тюз башынга урлукъма!» -
Деб, Рачыкъау да ызына бурулду.
Гилястанны уу тамагъы къурулду:
«Къутулмагъанд киши къыйнаб джанымы,
Халкъ шагъатды, буздунг таза къанымы!
Кимлигинге сен ёлесе ишекден,
Туугъанса да сен а, ат бла эшекден...
Къарауашдан туугъан сыйсыз бир джанса,
Джигит эсенг да, сыйсызлай къалгъанса!» -
Дейд, Гилястан тамам аман къатынлай...
Рачыкъау да анга мыллык атханлай,
Джоргъасына джетиб минди Гилястан,
Тютюн эте, айырылды иги танг...
Ючаякъгъа джетиб, миниб Рачыкъау
Къууду, «Энди къоймазма, - деб, - сени сау!»
Кёз туурадан ташайдыла, кетдиле,
Гилястанны тийресине джетдиле.
Ма, Рачыкъау джетед деген заманда,
(Аман амал болад хаман аманда)
Рачыкъаугъа таба ат кир чачылды.
Къурч къаланы къабакълары ачылды,
Ары джетиб киргенлей а, Гилястан,
Къаласыны къабакълары джангыдан
Джабылдыла, къала болду къадама,
Аны тешмез, кесмез садакъ не къама.
«Тфу-тфу»! эте, бетин сюртед Рачыкъау,
Ол кюн тууду сёл болмазлыкъ къанлы дау...
«Къаласындан чыкъмай турмаз Гилястан,
Мен нарт тюлме, атлам этсем былайдан,
Гилястанны джанын алмай кетмезме,
Нарт атымы мен кюлкюлюк этмезме!» -
Деб, сакълайды нарт Рачыкъау, кюеди,
Къурч къаланы къабыргъасын тюеди,
Учхара джер табалсам деб къарайды,
Табалмайын, къабакъланы марайды.
Алай эте озду токъсан тогъуз кюн.
Къатышханды Рачыкъауда тюш бла тюн,
Тёзалмайын сора эсин атханды,
Ол, сал бола, тюз сыртындан джатханды.
Гилястанны къаласыны башында,
Не болгъанын кёргючю бар тышында,
Кюзгюсюнде кёрген эди аугъанны,
Гилястаннга айтды къууанч хапарны.
- Чыкъчы ары! Ёлгенмиди, саумуд ол?
Уллу кёллю болмай къара, бек сакъ бол,
Ёлген эсе, сюйюмчюнгю берирме,
Башха болмай, балам кибик кёрюрме!
Ол къараучу сауут-саба такъгъанды,
Гилястанны къаласындан чыкъгъанды,
Къоркъа-къоркъа барды нартны къатына,
Бек эс бёлюб аны хар бир затына,
Рачыкъауну «ёлгенине» ийнаныб,
Бек къууаныб, ол ызына айланыб,
Ёрге-ёрге чынгаб, ушай балагъа,
Къууанч хахай этиб кирди къалагъа.
Гилястан да къараучусун къучакълай,
Бир кёрейим деб, аллына сакъ къарай,
Келди сора Рачыкъауну къатына,
«Табаным бла бир урайым чатына», -
Деб, керилди, урургъа да базалмай,
Бу болумну андан ары созалмай,
Бек къоркъса да, чыртда чыдам табалмай,
Болалмады ол къолу бла узалмай.
Рачыкъауну джаны чыгъыб санындан,
Санларына къарай эди башындан,
Джан бла тёнгек бир-бирине айланыб,
Нюр халы бла бир-бирине байланыб
Тургъан кёзюу базман эди дуниягъа...
Гилястанны джаягъындан тер агъа,
Рачыкъауну бойну таба тийгенлей...
Джан илгениб, терк санына киргенлей,
Сан тирилиб, ёрге турду Рачыкъау,
Тюз алында сюеле эд къанлы джау.
Къаласына мыллык атды Гилястан,
Рачыкъау да сюрдю аны ызындан,
Къаласына энди кирдим дегенлей,
Рачыкъау да къылычы бла терк сермей,
Гилястанны бойнун сылды учхара...
«Элия урду! Элия!..» - деб, къычыра,
Кючден кирди къаласына Гилястан,
Тутхунчугъа джетиб аны сыртындан,
Къабакъ эшик терк огъуна джабылды,
Нарт Рачыкъау энтда тышында къалды.
Ачыуланыб, табалмайын чырт кечим,
«Элияны кючю тенгли бир кючюм,
Джокъ эсе уа, ма былайда ёлейим!
Кимлигими бюгюн мен бир билейим!» -
Деб, тартады эшиклени ачалмай,
Уруб къала къабыргъаны чачалмай,
Ишин джарты джолда къоюб кеталмай,
Къайнай тургъан ачыуун сёл эталмай,
Ол кенгеред, узунуна ёседи,
Къылычы бла булутланы кеседи,
Къара, боз, акъ булутланы булгъайды,
Гулмак этиб, къылычы бла чулгъайды...
Менлик ачыу джаш къанына бек кирди,
Марда билмей, Тейрини да тебдирди,
Сора кёкде чартлады да Элия,
Джаппа-джарыкъ болду джашил дуния,
Буу мюйюзлю Элияны от кёзю,
Марлады да, сора чартлай мюйюзю,
Барыб тийди Рачыкъауну башына,
Дерт джетдирди Бёденени джашына.
Джигит уллу кёллю болгъаны ючюн,
Элия да кёргюзгенди деу кючюн.
Джаны чыкъды нартны кюйген санындан,
Улан къалды Рачыкъауну къанындан.

ГУЖДАР

Инсаннга къой, Элиягъа айта дау,
Элиядан ачыгъанды Рачыкъау.
Айсана да саудан ёлюк болгъанды,
Баш иесиз, баласыз да къалгъанды.
«Терс атлагъан, айланады терсине,
Мен джорукъсуз тыш адамны эрсине,
Тейригеми къаджау турдум, не этдим?!
Ай, телибаш, бу кюнлеге нек джетдим?!
Тюбемесе меннге джигит Рачыкъау,
Ким биледи, боллукъ болур эди сау?
Ким биледи, мени ууумму джетди,
Меннге ашыгъыб, терс атламмы этди?
Не этейим, ёлтюрюрмем кесими?
Кюбюрчюкде кетгенчигим эсими
Алындырад тамам да бек, ёлеме...
Сауду-сауду балачыгъым, билеме!
Мен билмейме излеб къайры чабаргъа,
О, Баш Тейри, болуш аны табаргъа!

Джангылгъаннга къаты болма быллай бир...
Саумуд балам? Шо, Сен, хапар бир билдир.
Тилегими къулагъынга алмайса,
Тынгылайса, меннге кечим салмайса,
Салмай эсенг, артха салмам айтыргъа,
Бир мадарым болса артха къайтыргъа,
Тюбеширем Рачыкъау бла джангыдан,
Мен джорукъсуз табар эдим джаш андан!
Аны джаны къарайд узакъ тауладан,
Ёлгенликге ол сауд манга сауладан!
Джюрегимде ол сау эсе, мен саума,
Къутсуз, ачы къадарыма мен джаума!
Аны хорлаб табарыкъма джашымы,
Аны табсам, бир кишиге башымы
Тенг этмезем, о, Баш Тейри, болуш сен!
Бир джазыкъсын, онгсузунгма сени мен.
Тилсиз къарауашынг болуб турурма,
Тобукъланыб, табыныб баш урурма!» -
Деб, джылайды кече сайын Айсана,
Ма алай бла кюнле санай, ай санай,
Хар кюн сайын табынады Тейриге.
Къарауашы джылауладан эриге,
Бир кюн айтды: «Терслик мендед, Айсана,
Зыккылланы кийиб чыкъсам айлана,
Мен джашчыкъны табыб къояр эсем а,
Тейри айтыб, хапар билиб келсем а,
Не этерсе ол заманда, бийчем, сен?!»
- Къарауашынг болуб турур эдим мен!
Умут кючлей, бийче анга салад таш,
Ма алай бла джолгъа чыкъды къарауаш,
Тюбегенден къабар затчыкъ тилейди,
Сёз къозгъайды, чарт-гурт хапар излейди,
Талай элге кире, чыгъа кетгенди,
Ол Созукну стауатына джетгенди.
«Бек арыдым, солуууму алайым,
Хо деселе, кече мында къалайым», -
Дегенди да, салыб къошха келгенди,
«Табу болсун Баш Тейриге!» - дегенди.
- Табулу бол, таб Тейрили устукну! –
Деди, анга юй бийчеси Созукну.
- Сау бол, бийче, арыгъанма, талгъанма,
Ма сизлеге кёре, мен бир джалгъанма,
Ачма, мадар болуб, бир джукъ берсегиз,
Бир кечеге къонакъ кибик кёрсегиз,
Джюрегимден сизге алгъыш этерем,
Танг атханлай, мен джолума кетерем.
- Ким огъай дейд, тыш бёлмеде къалырса,
Эртденликде кереклинги алырса,
Джашыбызгъа иги алгъыш этерсе,
Сора, инсан, сен джолунга кетерсе.
Баш ием да джетед сюрюб малланы...
Джашчыкъ джылайд, ойнатайым мен аны! –
Деб, ол бийче къошха мыллык атханды,
Ол ызына джашчыгъы бла къайтханды.
Таныгъанды балачыкъны къарауаш,
Сабыр бола, тюрлендирмей кёз, не къаш:
«О, Баш Тейри, бу джашчыкъгъа къучакъ кер,
Къызгъанмайын, ёлчелемей насыб бер,
Джолгъа чыкъса, чырмау чыкъмай джолуна,
Къайтар табхан анасыны къолуна!» -
Деди, сора ышарылды къарауаш.
- Тюрлю айтдынг, кет тиймесин сеннге таш,
«Табхан ана» деб, алайын нек чертдинг,
Джюрегими къайгъырырча нек этдинг?!
- Баш иенг да джетсин сора былайгъа,
Сиз насыблы болуб тургъан юч айгъа,
Хайт деб джашчыкъ тюрленнгенди, алай мен
Джангылмайма, алджамайма, ийнан сен...
- Айтма джукъ да, берлик тюлбюз баланы!
Ол танымайд менден башха ананы! –
Деб, къычырды бийче. Джашчыкъ джылады,
Бийче аны кёзюн, бетин сылады.
Созук келди: «Неди дауур? Кимсе сен?!»
- Шо, кечигиз, тюз хапарны айтсам мен,
Къаргъамагъыз, кёлтюрюрча кёлюм джокъ,
Келечиме, келечиге ёлюм джокъ... -
Деб, къараууаш толу хапар айтханды.
Бийчесине хапар алыб къайтханды.
Джылайд, сарнайд Созукну юй бийчеси,
Бийчесинден къолай тюлд Созук кеси...
Кери болду насыблары аланы,
«Гуждарчыкъ!» - деб, къучакълайла баланы,
Ахырында бир оноугъа келдиле,
Балачыкъны къайтарыргъа дедиле.
Бийче айтды: «Болалмадым мен ана,
Джокъду меннге бу джашаудан магъана!
Баланг болмай джашаб кимге керексе?
Дангыл тюзде къуу болгъан бир терексе.
Нек келгенем мен бу ачы дуниягъа?!» -
Деб, джылайды, кюе-бише, тер агъа...
Созук анга ариу айтыб кюрешед,
Ичи кюед, кеси сабыр сёлешед:
«Сау тургъанлай Гуждарчыкъны анасы,
Биз айырсакъ, артда билсе баласы,
Кечим салмаз, аман атха къалмайыкъ,
Джаныбызгъа ауур борчну салмайыкъ!
Айсананы къарнашлары билмезча,
«Бет джойгъан», - деб, ана, бала ёлмезча,
Гуждарчыкъны алыб кече кетейим,
Албермезланы арбазгъа элтейим,
Киши джокъда салайым да кетейим...
Андан башха мен а, не зат этейим?» -
Деген Созук, айтханыча кетгенди,
Айсананы арбазына джетгенди.
Айырыла тебреди да баладан,
Юлюш этерге деб элияларындан,
Ич дуниясын, санын тамам къатдырды,
Ол кесинден талай кючюн атдырды.
Кюч да кире балачыкъны санына,
Элия кюч ёзек болду джанына.
Ол этимден кёк чартлады, джашнады,
Бир бурулгъуч, сейирлик джел башланды.
Бурулгъуч джел алай къаты бурулад,
Бурулууда аллай къуууш къурулад,
Ол къууушда заман бютюн тюрленед,
Бир кесекге эки дуния бирленед.
Гуждарчыкъ да, уллу болуб, терк тура...
Заман аны балачыкъгъа терк бура...
Ол кёзюуде Созук «сау къал» этгенди,
Бурулууну къууушунда кетгенди,
Мычымайын ол къошуна джетгенди,
Юй бийчесин алыб, кёкге кетгенди.
Джашчыкъ тура-тургъанды да бир аздан,
Джылагъаны ачыкъ чыкъгъанд арбаздан.
Албермезле чыгъыб аны кёрдюле,
Сейир болуб, алыб, юйге кирдиле.
Ойлашдыла, бир оюмгъа келдиле:
«Муну бизге Тейри ийгенд», - дедиле.
Къарауаш къыз таныб, барыб къатына,
- Шо, «Гуждар» деб, бир атагъыз атына,
Заман оза, бир кюн джетген джаш болур,
Кёкден тюшген бала, джерде баш болур!
Ой, къуруюм, шо, кечигиз сиз мени,
Бийлерине оноу этген телини! –
Дегенинде, тогъуз къарнаш кюлдюле,
«Да къайгъырмаз, ариу атды», - дедиле.
Айсана да разы болуб кюледи,
Ичинден а, къууаннгандан ёледи.
Адам джокъда джаны кетед джашына...
«Бийчемсе!» – дейд, бийче къарауашына.
Гуждарчыкъ да ёсюб келед, джаш болуб,
Кесича бир къауумлагъа баш болуб.
Sabr 08.03.2017 18:58:42
Сообщений: 7254
2017 дж. февралны 25 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
ШЫРДАН БЛА НЁГЕР

ШЫРДАН БЛА
НЁГЕРНИ ДЖЫРЫ


Иги джырны джырласала – кёлюнг токъ,
Аман джырсыз иги джыргъа багъа джокъ.
Тохтамайды Нарт Джуртунда джыр эшиу,
Аман джыргъа этиледи тыр эжиу.
Тышы омакъ, ичи пайпакъ – оу Шырдан,
Баш токъмагъынг нек къарады нарт джырдан?
Тышы шимир, ичи уа кир – шау Нёгер,
Сеннге таза джюрек джылыу ким тёгер?
Башыгъызгъа джетгенд джюрек сырыгъыз!
Аш артында айтылса да джырыгъыз,
Аманны да биз айтайыкъ эсеблеб,
Джаш нартчыкъла сизлей болмасынла деб.

НЁГЕРНИ ШАРТЫ

Зыккыл Нёгер – багушлада джатыучу,
Хар бир джигин сылай кюню батыучу,
Джел аурууум къоймайды деб, тарыкъгъан,
Инсанлача сый бермейди джарыкъгъа.
Кече болса, аманлыкъгъа кетеди,
Джел аты бла Маштакъ-Джуртха джетеди,
Бешкъарышла урлаб андан къайтады,
Хапарларын Гилястаннга айтады,
Къортукъларын джер тюбюне атады,
Аллыкълагъа чыгъарад да сатады.
Хайыр тюшсе, ол Гошагъа береди,
Эгечини къууанчын бек кереди.
Ол ишлерин бошай танг да атады,
Барады да багушлада джатады.
Ёрге турса, къолгъа алад таягъын,
Джюрюсе уа, асхатады аягъын,
Кюн бузуллукъ болса, аны биледи,
Ах-ох эте, багушуна келеди.
«Ой, белим!» - дей, бюгюлед да, джатады,
Ма алай бла хар бир кюню батады.

ШЫРДАННЫ ШАРТЫ

Юсю-башы дуу джанады омакъдан,
Ёз юйюнде башхасы джокъ къонакъдан,
Бир букъучукъ къондурмайды юсюне,
Джетген къызча алай къарайд кесине.
Ол белине алтын къама тагъады,
Чубур атха минеди да чыгъады,
Ангысызгъа къуджур затла сёлешед,
Айдынла бла халкъ кёб джерде ёчешед,
Дуния билген затны айтад къычырыб,
Керексизге шагъатланы чакъырыб,
Улху бериб, керек затын айтдырад,
Не да этиб, халкъгъа атын айтдырад.
Махтанса уа, анга киши джетмейди,
Эм байланы кесине тенг этмейди,
Багъырларын алтын «этиб» къояды.
Джырчы келсе, анга гаммеш сояды,
Ол джырчыгъа бир тишликни къабдырад,
Къалгъан этни таша элтиб, сатдырад.
Хар затын да алай джояд эсеблеб,
«Айтыулу да, бай да къалай болад?» -деб,
Бир къауумла бютюн сейир этелле,
Бюсюремей къойгъанла да джетелле.
Мюлкюн къайры джашыргъанын билмейле,
Кюнюн къалай ашыргъанын билмейле.
Нёгерни уа кёрген болса багушда,
Келе келиб, сёзюн этед ныгъышда:
«Ол къыйынлы адаммыды, малмыды,
Джукъ сезмеген, джаны саудан салмыды?!
Ангысы бар, алай къалай джашайды ?!
Башха болмай, багуш къуртха ушайды!»
Эшитсе да Нёгер аны сёзлерин,
Къозгъамайды ачыуланыб безлерин...
Шырдан анга джомакълыракъ кёрюне,
«Хар нени да заман салыр джерине», -
Деб, бардырад кеси джашау турмушун,
Кече кете, кюндюз джокълай багушун.

ШЫРДАН
КЪАТЫН ИЗЛЕЙДИ


Юй бийчеси ауушханед Шырданны,
Джашлай ёксюз къалгъан эди уланы,
Тюшюрмейди джерге Шырдан айтханны,
Атасы да сюед дейле баланы.
Баласы бла мюлкюн салса базманнга,
Ким биледи, къайсы онгду Шырданнга?
Анга заман кеси джууаб берликди,
Ма ол кюнню Нарт эл бирден кёрлюкдю.
Бюгюнлюкде иши башхад Шырданны,
Кетгенди да къара кийген заманы,
Къутулгъанча джесирликден, тузакъдан...
Юсю-башы бютюн джашнайд омакъдан.
Чубур аты, чубуркъуйрукъ ити бла...
Ышарылад сынамы кёб бети бла,
Къатын излеб ол эл элге айланад...
Уста къарам Айгунагъа байланад.
Ёрюзмекни къызлыгъыды Айгуна -
Эр къарамдан шош кёзлери бугъуна,
Уялчакъды, намыслыды ол алай...
Кебге къуюб чыгъаргъанд да Сатанай.
Шырдан энди бютюн омакъ киеди,
Хар кюн сайын келечиле иеди...
«Шырдан бийди, Шырдан байды!» - дейдиле,
«Ашагъаны балды, майды!» - дейдиле.
«Тамам кёбдю накъуту бла алтыны,
Учхарасы – бар эд аны къатыны,
Ол не этсин келген затха Тейриден,
Джан дарман бла тыялмады ёлюмден,
Кетди хариб, энди Шырдан джаланды.
Анга къалгъан бир фахмулу уланды,
Усталадан ол усталыкъ алгъанды,
Сахтияннга ёз суратын салгъанды,
Тулукъ этиб, тыкълаб аны тикгенди,
Шашмай ушаш ёз сыфатын этгенди.
Чырмау болмаз аллай бала алагъа...
Къызыгъыз а, ие болуб къалагъа,
Бал батманда кибик джашар Айгуна,
Бий юзюкге-джукъгъа болуб ол ана!» -
Деб, келечи уста айтад айтырын,
Къолай джууаб табмагъанлай къайтырын
Айгунадан билмей эди келечи,
Бу хапарны билгенди да хар элчи,
«Ахыры уа не болур?» – деб туралла,
Артыкъсыз да Шырданнга эс буралла.
Шырданны уа чот бурнуна ётгенди,
Ёхтемлигин олтан бла тенг этгенди,
«Болумсузса!» – деб уруша кесине,
Хыйла акъыл келди сора эсине.

ШЫРДАННЫ
ХЫЙЛА АКЪЫЛЫ


Бир кюн нартла джыйылдыла майданнга,
Аллай джерден къалыб болмайд Шырданнга.

Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды


Къартла-нартла халкъгъа оноу этдиле,
Оноу эте, джаш тёлюге джетдиле.
«Джаш тёлюбюз зыкъы болуб барады,
Бир къаууму джюрегими джарады,
Ол бёлекни юсю омакъ, къарны токъ...
Ичлеринде уста садакъ атхан джокъ!
Юрениуле хаман болуб турсунла,
Атала да сёзюме эс бурсунла.
Рахат кюнде терин тёкген нарт улан,
Уруш кюнде керексизге тёкмез къан!» -

Деб, къарт Дебет ауаз берди нартлагъа,
Айтхан сёзю балхам болду къартлагъа.
Бий Шырдан да алгъа чыкъды сёз ала:
«Хазыр болуб турур ючюн хар бала,
Мени сартын, мен джугъуму къызгъанмам,
Керек болса, баламы да аямам!»
- О, къой, Шырдан, уллу, семиз сёлешме,
Этмезинги халкъгъа айтыб кюрешме! –
Деб биреу да, къаджаусунду Шырданнга.
- Да, къарнашым, ийнанмайса сен манга...
Алай эсе, шагъат болсун элибиз,
Ант этейик, ёчешейик экибиз.
Сени бла къой, ёчешейим сау эл бла,
Ант этейим кёк бла, суу бла, эм джер бла,
Мен бойнума ауур джюкню алайым,
Ёчге джангыз уланымы салайым.
Нарт тёлюню уста садакъ атаргъа
Юретир ючюн, ташджюрек атагъа
Саналсам да, аямазма уланны,
Илишаннга саллыкъма да мен аны,
Джашым аз-маз кёз кёргенде сюелир,
Буйрукъ мени ауазым бла берилир...
Беш «Бешкъарыш» берликме хар атханнга,
Мен къан алмам, дерт джетдирмем ургъаннга,
Уралгъанны тамам сыйлы кёрлюкме,
Аны къой, бий мухуруму берликме.
-Аллай ёчге сен бошнакъгъа кирмезсе,
Хайыр чыкъмаз джерге бир тюк бермезсе,
Не излейсе, Шырдан, айт! – дейд биреулен.
– Ара ишден башха, не излейме мен?!
Тазалыкъгъа ийнанмайсыз сора сиз,
Хыйлачыла болгъансыз да кесигиз!
- Хыйлачымы болуб къалды саулай халкъ?!.
Уралмасакъ, сен а бизден къаллай хакъ,
Излериксе, соза турма айт аны?! –
Деген ауазлары чыкъды нартланы.
- Да, къоярыкъ тюлсюз мени айтдырмай,
Сёзюбюзню ал чагъына къайтдырмай...
Хар бир атыб уралмагъан, ашыгъыш
Берсин меннге беш тюл, бирер «бешкъарыш».
Хакъ хапарны чыгъардыгъыз кесигиз,
Болмай эсе, Ёрюзмекге барыб сиз,
Айгунаны меннге тилесегиз бек,
Кёблюк айтса, огъай демез Ёрюзмек.
Разымысыз?! Ахырында буд дерим,
Бек къыйынды меннге... Сизден тилерим -
Атыб ургъан болса джангыз баламы,
Кёрюнмезча термилгени, джыламы,
Чырт бармагъыз биригиз да къатына,
Керек тюлдю шагъат онгсуз шартына,
Ёлсе, ёлсюн нарт балача, джигитлей,
«Бу иш халкъгъа керек болгъан болур», – дей.
Мени анга айтырым да алайды,
Сёзюбюз сёз, бизни тамбла сакълайды.
Танг атханлай мен джашым бла келирме,
Илишаннга аны кесим элтирме, –
Деб, ёчешиб Шырдан кетди юйюне,
Оноууна, акъылына сюйюне.
Уланына бар хапарны айтханды,
Джашын алыб кенг талагъа къайтханды.
Къыйырында аны уру къазгъанды.
Уланыны ангысына базгъанды.
Джашы кеси тюрюн салгъан суратны,
Къаранчханы, алай къутлу сыфатны,
Инсанныча къолларына алдыла,
Эркелете ол уругъа салдыла.
Тамбла кюннге энтда оноу этдиле,
Этерлерин билиб юйге кетдиле.
Танг атханлай, Шырдан джашын да алыб,
Нарт джыйыннга келген эди ол салыб,
Келгендиле бары уллу талагъа,
«Сиз былайда къалыгъыз», – деб алагъа,
Джашын алыб кетди ол бир джанына,
Къайгъырады Шырдан кеси къанына,
Экиси да гитче бола гитчеден,
Уру къаты, кёз аз кёрюр ол джерден.
Къарадыла, ата джашха кёл этди,
Сабыр атлай нартла таба ол кетди.
Джашчыкъ эрлай секирди да уругъа,
Къаранчханы сюегенди туурагъа.
Шырдан джетиб сабыр атлай нартлагъа,
«Бирем-бирем атыгъыз!» – дейд алагъа.
Нарт уланла джаяларын тартдыла,
Кёзюу-кёзюу, бирем-бирем атдыла.
Тийген садакъ къаранчханы джыгъады,
«Саума!» – деб къычыра, джаш да чыгъады,
Кеси бугъа, къаранчханы алады,
Биягъынлай аны сюеб салады.
Нарт уланла илишанны марайла,
Ёлтюралмай сейир болуб къарайла.
- Бу не джанды, дууанамыд, джашмыды,
Инсан эсе, муну джаны ташмыды? –
Деб къызыныб хар бири да атады...
Энди кёб да турмай кюн да батады...
Садакълары ахыр кере джюздюле,

Ёлтюрюрден нартла умут юздюле.
Джыйын: «Къойдукъ!» – деб, кетер къан алгъанды,
Ол кёзюуде Нёгер келиб къалгъанды.

НЁГЕРНИ
КЪАНЛЫ ИШИ


Багушунда Нёгер джатыб тургъанед,
Ол джыйылгъан халкъгъа эсин бургъанед,
Шырданны уа хыйла ишин сезгенед,
Кюн узуну кирпик къакъмай тёзгенед.
Тамам кёрюб, тамам билиб хыйланы,
Бошаб къоялла деб «бешкъарышланы»,
Нёгер туруб, асхай-асхай кетгенед,
Нартла садакъ атхан джерге джетгенед.
- Мен да садакъ къылны бирчик тартайым
Эркин эсе, илишаннга атайым.
- Сен а, Нёгер, ненча сюйсенг анча ат,
Ёчге сенден излемезме мен бир зат,
Хайда чыкъ сен, садакъ атхан чынг тёрге! -
Деб, Шырдан да ышарады Нёгерге.
Хар бир нарт да кюлюмсюреб къарайды.
Нёгер сабыр къаранчханы марайды...
Садакъ тийиб «джашны» джыгъыб ийгенед,
Джаш урудан чыгъыб: «Саума!» – дегенед.
Нёгер бек терк джерлеб садакъ тартханед.
Тюз да башын мараб джашны атханед,
Артха чортлай джаш уругъа аугъанед.
Шырданнга уа къара къанла джаугъанед.
«Тебмегиз!» – деб Шырдан буйрукъ бергенед,
Чабыб, джетиб ёлген джашын кёргенед.
Ол къойнуна алыб джашын къайтханед,
«Мен хорлатдым, сёзюм сёзд...» - деб айтханед.
Бий мухурун берген эди Нёгерге.
Джангыз джашын салгъан эди ол кёрге.

ШЫРДАННЫ
ДЕРТЛИ УМУТУ


Бир аманлыкъ экинчини туудурад,
Къыяу менлик къанны къан бла джуудурад.
Шырдан кёбню излеб, кёбюн тас этди,
Джашын къабды, сыйын, мюлкюн аз этди.
Къанлы дерти къайнайд аны ичинде,
Кечиб, тёзюб чыртда келмей кючюнден,
Ашландыра ачыу джюрек джараны,
Мурдар сезим джюрегин бек тарады.
Бир кюн кенгден багуш таба къарады,
Нёгер а джокъ, кёб заманны марады.
Бир кече уа, тие кёкден толгъан ай,
Шырдан бугъуб джолгъа къараб тургъанлай,
Тёгерекге аякъ таууш чыгъармай,
Джолгъа джесир бешкъарышла сыйынмай,
«Дыф» да демей келеелле, тёге тер.
Ызларындан келе келди да Нёгер,
Аны миннген аты ташха абынды,
Нёгер сёз да айтмагъанлай къабынды...
Тюшюб, къол бла уруб атны ёлтюрдю,
Къозунуча, имбашына кёлтюрдю.
Джесирлерин бек къоркъурча этгенди,
Сюрюб барыб бир джер юйге джетгенди.
Кириб бара бир бешкъарыш чартлады,
Нёгер аны джетиб тута, чамланды:
«Алмасты бла кир харрадан туугъанла,
Къанджиликле, къантулукъла, уу къанла!» -
Деб, дунияны ол алагъа къуйгъанды,
Чартлагъанны уруб, артха джыйгъанды.
Шырдан къараб бек тамаша болгъанды,
Джюреги да къайгъыладан толгъанды...
«Бу мен умут этгенча тюл кёреме,
Болумуна амалсыз сый береме,
Ачыкъ уруш этиб къарыу эталмам,
Хыйла этмей, муратыма джеталмам», -
Деген, Шырдан бар ангысын сыкъгъанды,
Сагъыш эте, джарсый тангнга чыкъгъанды.
Джер юйюнден Нёгер чыгъыб кетгенди,
Асхай-асхай багушуна джетгенди.

ШЫРДАННЫ
АХЫР АМАЛЫ


Шырдан чыгъыб, багуш таба джол тутду,
Джетиб, атдан тюшюб, келиб, къол тутду,
- Бий мухуру болгъан Нёгер сен эсенг,
Джуртда тамам сыйлыла бла тенг эсенг,
Неди сени бу джашауунг, турмушунг,
Къалаладан онгмуд сени багушунг?!
- Къойчу, Шырдан, ауругъан бла кюрешме,
Мен онгсузну къозуб, семиз сёлешме!
- Керек болса, болаласа бек тири...
Зор кёрме да, багушунгдан чыкъ бери,
Сен багушда харамлыкъгъа джатаса!
Тюзюн айтсакъ, сен ёренге хатаса,
Кече сайын бешкъарышла тутаса,
Джер юйюнге джыяса да, сатаса,
Аны дуния бары бирден билелле...
Турмушунга аманла да кюлелле,
Артыкъсыз да сен бий мухур алгъанлы,
Бий мухурлу джюзюк къолгъа салгъанлы.
Бий тамгъаны сеннге берген мен эсем,
Бий тамгъалы болгъан бюгюн сен эсенг,
Тыш адамча кенгден къараб къалалмай,
Айтырымы сеннге артха салалмай,
Аны ючюн келдим бюгюн багушха,
Къаты айтсам, этме, Нёгер, гурушха.
- Да айт, Шырдан, не айтыргъа излейсе,
Сен джашырма, мени не бла терслейсе?
-Таб кийиниб, сайлама хант къабмайса,
Тюбюнге да айгъыр аджир табмайса,
Бу дуниядан юлюшюнгю толу ал,
Хар не тюрлю ашхылыкъны сезиб къал.
Тюненеде бютюн ачдан ёлгенле,
Табанынга джетмеген бир хашгенле,
Бюгюн кюнде адам болуб баралла,
Ала бютюн джюрегими джаралла.
Омакъ кийин, татлы аша, кирсиз джат,
Эм бек кереклиси санга – айгъыр ат!
-Тюзсе, Шырдан, айтханынга хоума мен,
Айгъыр къайдан табайым да, юрет сен.
- Джокъду джерде сен эталмаз чырт бир зат,
Джетилада барды аллай айгъыр ат.
Чабса, джерни къара къанын ичеди,
Ат сыфатдан къуш сыфатха кёчеди,
Акъ кюмюшню унун ашайд учса ол,
Джулдузладан джулдузлагъа салад джол,
Кюн таякъны садакъларын озады,
Заманны да къысад, сюйсе созады,
Джерде баргъан аны сюрюб джетелмез,
Кёкде учхан аны озуб ётелмез.
Къурч къаладад ол айгъырны турууу,
Къаланы бард тогъуз къатлы бурууу,
Хар къатында барды тогъуз кирити,
Хар киритни къатында уа бир ити,
Тыш бурууда тогъуз къораз къоналла,
Хар инсанны къанлы джаугъа суналла,
Бек узакъдан кёредиле келгенни,

Къычырсала, уятырла ёлгенни.
Къала башда тургъан - тогъуз сакълаучу,
Хар бири да уста садакъ тартыучу...
- Мен алагъа къаллай мадар этейим?
- Тохта, Нёгер, анга мен юретейим...
Джелде тары бюртюклени суууруб,
Маджалларын табалада къуууруб,
Юслерине оркъыт суудан джетдириб,
Артыкъ мылы болмазча бир кебдириб,
Сора джыйыб барын элек хызеннге,
Ийислери джайылырча бек кенгнге,
Аяз ургъан джаны бла сен тебресенг,
Ол ийисден тогъуз къораз, ийнан сен,
Бек джутланыб терен-терен солурла,
Къатларына джетсенг, кютю болурла.
Сора элек хызенинги ачарса,
Къоразлагъа бюртюклени чачарса,
Джерге тюше, бюртюклеге джетерле,
Сакълыкъларын ала бек тас этерле.
Сен алагъа ариу айта, джарырса...
Тутуб, боюнларын буууб барырса,
Хар бирини башын юзюб алырса,
Сора элек хызенинге салырса.
Андан сора сен итлеге джетерсе,
Хар бирине «баш юлюшле» этерсе.
Къуйрукъларын булгъаб алгъа чабарла,
Ууакъ тыкъсый, юлюшлерин къабарла.
Сен башларын сылаб, джылыу берирсе,
Джылыу берсенг, илеш кёзле кёрюрсе.
- Къоразладан, итледен да ётейим...
Киритлеге уа не амал этейим?
-Киритлеге этеринг а, алайды...
Аранг Гоша эгечинг бла къалайды?
- Бир хатхудан чыкъгъан шойбуз экибиз,
Бек татлыбыз, джан бла тёнгек кибик биз.
- Бек аламат, сора тыйгъыч джокъ санга,
Энди, Нёгер, бек тынгыла сен манга...
Джетилагъа баргъан эдим къонакъгъа,
Аралары ушай эди джомакъгъа,
Хар бир къарнаш кесича бир къууатлы,
Хар бири да бирер ишге джууаблы.
Баш оноуну аталары этеди,
Алкъын кючю хар неге да джетеди.
Келинлерин оноугъа да къошады,
Ачхычланы асыраучу Гошады!
Андан ары мен юретир джокъ санга,
Ким айтханын чыртда айтма сен анга,
Ичибизде къалсын ма бу сёзюбюз,
Замансызлай кёр кёрмезча кёзюбюз...

НЁГЕР БЛА ЭГЕЧИ
ГОШАНЫ УШАКЪЛАРЫ


Ит Шырдандан Нёгер хапар билгенди,
Асхай-асхай эгечине келгенди,
Сатыуундан тюшюргенин бергенди,
Бети бютюн мыдах тюрге киргенди.
- О, мен джазыкъ, Нёгер, нексе сен мыдах,
Ауруб-затмы къалдынг энтда, бир айт, ах...
Мен къуруюм, юйге кир дей билмеген...
- Да къайгъырмаз, джашай барад ёлмеген,
Не зат къалды биз экибиз кёрмеген,
Ким къалгъанед экибизге юрмеген?..
Ёксюзлюк бла джокълукъ бизни зорлады,
Тюз халибиз экисин да хорлады.
Келин болуб Джетилагъа, джашайса,
Хатанг джокъду, баллы хантла ашайса.
Къууанама, Гошачыгъым, мен сеннге,
Ким биледи, сен а, не дейсе меннге?..
- Ой, мен хариб, нек сораса сен алай,
Сенден сора кимим барды? Мен къалай
Джашарыкъма сен болмасанг дунияда,
Джангыз ёсген нызычыкъча къаяда.
- Да билеме, эгешчигим, сёзюм джокъ,
Джангыз сени кёрсем кёлюм болад токъ,
Ансы, ма багушдад мени джашауум,
Къатхан-матхан затладыла ашауум.
Саулугъум да къолай тюлдю, кёресе,
Юсюме да сен бир джукъла бересе...
Бешкъарышла туталмайма алгъынча,
Тутханымы саталмайма алгъынча.
Минер атым джокъ тюбюмде чабарча,
Излеб теркде бешкъарышла табарча.
Къолай атым болса эди тюбюмде,
Ийнан, болгъан кибик джашлыкъ кюнюмде,
Джюзлеб-джюзлеб бешкъарышла тутарем,
Узакъ элтиб, къысха-къысха сатарем.
Хайыр этсем, барын санга берирем,
Хар кюн сайын къууанчынгы кёрюрем,
Джюрегим да боллукъ эди бютюн токъ,
Сен къууансанг, андан насыб меннге джокъ!
- Не этейик, Нёгер, сеннге не мадар?
- Барды анга мадар, Гоша, барды бар...
- Тынгылайым, айтчы, Нёгер, сен аны.
- Ичиндеди ол ат сизни къаланы,
Ачхычлары сендедиле, билеме...
Мен ол атсыз джашамайма, ёлеме!..
- Ах, мен джарлы, бу сёз кимни уууду?
Ким айтханды? Кимни тили суууду?!
Бу иннет бла, джаным, къалай келесе?
Джетиланы болумларын билесе,
Ат урланса, ала кечиб къоймазла,
Мен джарлыны къанымдан да тоймазла...
Тюзюн айтсакъ, урларгъа да джокъ мадар,
Тогъуз къораз, тогъуз эгер анда бар,
Тогъуз уста садакъчы да къарарла,
Сен джазыкъны марарла да атарла...
- Мен аланы барысын да билгенме,
Сагъыш этиб, амал табыб келгенме.
Гоша, джаным, ачхычланы бер манга,
Кёбге созмай къайтарлыкъма мен санга.
Мени ма бу сыфатым бла, бир инсан
Ишек этмез манга, Гоша, сен ийнан.
Ма кёрюрсе, хар зат иги боллукъду,
Сени этген хар муратынг толлукъду...
Ол айгъыр бла кёб джерлеге джетерме,
Бешкъарышла сатыб, хайыр этерме,
Хайырымы бютеу санга берирме,
Сени мен бай бийче болуб кёрюрме!
Джюрегиме сенсе ара багъана,
Сенсе мени джашауумда магъана!
- Не этейим, джаным-кёзюм, къарнашым?..
Бир палахха къаллыкъ болур сер башым.
Сени ючюн къара джерге кирейим,
Амалсыздан ачхычланы берейим...
Меннге боллукъ затны сала эсинге,
Бек тилейме, бек сакъ бол сен кесинге!
Бу ушакъны Нёгер тамам бюсюреб:
«Ма кёрюрсе, хар зат иги болур...» - деб,
Эгечинден ачхычланы да алыб,
Къаты къысыб, хурджунуна терк салыб,
Учунса да, къайгъы эте кетгенди,
Асхай-асхай багушуна джетгенди.
Озгъан аны багушунда кёреди,
Ол алагъа «ингир ашхы» береди.
Sabr 08.03.2017 19:02:12
Сообщений: 7254
2017 дж. мартны 2 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
НЁГЕР ДЖЕТИЛАНЫ АЙГЪЫРЛАРЫН УРЛАЙДЫ


Кёз байлана Нёгер туруб кетгенди,
Бек ашыгъыб джер юйюне джетгенди,
Хар керекли затын хазыр этгенди.
Тутхан джолу Джетилагъа элтгенди.
Нёгер сыртын аяз таба бургъанды...
Оркъыт ийис къоразлагъа ургъанды,
Бир джууашлыкъ берди ийис алагъа,
Джюреклери ачдан тарагъанлагъа,
Нёгер тары бюртюклени къуйгъанды,
Сабыр тутуб, боюнларын буугъанды,
Гагайларын юзгенди да алгъанды,
Джыйыб элек хызенине салгъанды.
Андан ары ол итлеге джетгенди,
Гагайладан бирер юлюш этгенди.
Итле оркъыт ийисни бек ушатыб,
Къуйрукъ булгъай, гагайлагъа баш атыб,
Кемирдиле. Илешдиле Нёгерге,
Излегенча «ай, сау къалгъын, сен!» дерге.
Садакъчыла къалкъыйдыла къайгъысыз,
Нёгер ача киритлени шыкъыртсыз,
Ахырында ат оруннга киргенди,
Кёз алдагъан тамашаны кёргенди...
Бурну джити, бойну узун, тюгю акъ,
Ёшюнюнден къуйрукъ джаны тогъуракъ,
Къаты джалы – кюмюш бетли бир таракъ,
Туякълары къыркъ сахандан джассыракъ,
Аякълары, гыбыдача, бюгюлюб,
Эки кёзю джукълагъанча кёрюнюб,
Айгъыр эсин чыртда бурмайд Нёгерге.
Нёгер джунчуб базмады да тиерге,
Сора, кесин хорлаб, сылаб башлады,
Джан киргенча ат олсагъат джашнады.
Нёгер анга джюген салды, джер салды,
Элиякюч къамчини да ол алды,
Кийдиргенди атха кийиз уюкъла,
Таууш-маууш чыгъармазча туякъла.
Джюгенинден тартыб алгъа кетгенди...
Киритлени бирем-бирем этгенди,
Атны тартыб, джер юйюне элтгенди,
Сора къайтыб, эгечине джетгенди,
Ачхычланы бере, хапар айтханды,
Бек ашыгъыб терк ызына къайтханды.
Нёгер чынгаб ол айгъыргъа миннгенди,
Элиякюч къамчи атха тийгенди,
Къарангыны джырыб айгъыр учханды,
Булутланы къуш тюгюнлей чачханды.
Къамчи тийсе, ат къызгъандан къызады,
Кюн таякъны садагъын да озады,
Узакъдан да эм узакъ деб къарамай,
Кёзню кёрген терклигича ат алай,
Джетиб барад бир джулдуздан джулдузгъа...
Тешик салад отха, бирде уа бузгъа...
Къайры кетди, къайры джетди ким билед,
Дунияланы аулаб Джерге терк келед.
Ол келгинчи Джерде талай кюн кетди...
Муратына Нёгер къалай бек джетди!

ШЫРДАННЫ ДЕРТИ

«Джетилары джети къарнаш – джети нарт,
Къаджаусунур джокъ алагъа джаш, не къарт!» -
Деб, джюрюген хапар чола кёреем,
Залимледен залим бола кёреем...
Излейдиле Джетилары атларын,
Айтадыла дерт джетдирир антларын.
Къуру антдан хайыр чыкъгъан зат а джокъ,
Джети къарнаш излейдиле, ат а джокъ.
«Кёрген, билген?» – деб, хапарла соралла,
Джер тырнайла, чегетлени оралла,
Айгъыр учду, кюйдю джерден тас болду,
Аны излей джети мыйы мас болду.
Билмейдиле кимге ишек этерге,
Билмейдиле энди къайры джетерге,
Бирле келиб, хапар соруб кетелле,
Сюймегенлери да, «ох-ох» этелле.
Кюёулери Гилястан да чабады,
Излейди да, бир терс ызла табады,
Баямлайд да ол кюлкюлюк болады,
Джюреги уа ачыу дертден толады.
Къаргъар эди билсе кимни къаргъарын,
Табалмайды ишни чыгын, мадарын.
Сатанайгъа келечиле келдиле,
«Къайдады ат? Айтсанг...» - деб, тиледиле.
Сейир халгъа кирди билгич Сатанай,
Сезимини кёзлери бла ыз джокълай,
Бир кесекге джерчи эсин ташлады,
Ол сандыракъ халда айтыб башлады:
«Джер кюбюрчек тартыуукъдан толады,
Ат тартыуукъ анга эгиз болады,
Джер тартыуукъ кюбюрчекде чагъады,
Тёзюм табмай быргъы бла терк чыгъады,
Шыбыладан эсе ол терк джетеди,
Кёз туурадан атны мукъут этеди,
Ат, кюн таякъ садакъланы озады,
Узакъ кетсе, джер тартыуукъ тозады,
Тыш джерледен тартыуукъла алады,
Эгиз этиб, хатхусуна салады,
Тыш дуниягъа кириб, андан ётеди,
Ол сагъышча къалайгъа да джетеди!
Ат асыры кемсиз къызыу учхандан,
Сагъыш кючюм джетелмейди ызындан», -
Деб, болумун айтды обур Сатанай.
Джетилары турадыла кюн санай.
Гилястанды къаджыкъмайын излеген,
Болгъанды да терс ызланы тюзлеген.
Бирле анга кюлгенлерин сезеди,
Къалай этсин, амалсызд да тёзеди.
Аны табсыз халын нарт эл билгенди.
Бир кюн Шырдан анга салыб келгенди,
Сора тилеб, бир джанына чыгъарыб:
«Нарт Гилястан, башлагъанса сен арыб,
Тентеклени ичлеринде сау бола,
Таза кёлюнг ёз башынга джау бола,
Сен да менлей бир инсанса, сеземе,
Къыяулагъа мен да сенлей тёземе...
Бир айтырым барды, иги тынгыла,
Терсни терсча, тюзню тюзча ангыла.
Терс болгъаным болса, кёлюнг къалмасын,
Къаргъыш айтыр къанны эсинг алмасын.
Санга тамам джаным ауруб айтама...
Эртде кетиб, юйге бек кеч къайтама,
Тюнене да ишден юйге кетгенлей,
Ай джарыкъда Нарт кёпюрге джетгенлей,
Чыкъгъан эди титиретген бир таууш.
«Бу келген а, болур бир деу джыртхыч къуш?» -
Деб, мен къоркъуб джюрегим бек тебине,
Къачыб кирген эдим кёпюр тюбюне.
Джашыртынчыкъ къарадым да – сейир зат...
Дунияда болмагъанча бир акъ ат!
Юсюндеги ол эд, бу эди дерге,
Мадар джокъ эд аны ачыкъ эслерге.

Мен сезелген – тамам тири затды ол,
Ат да, ийнан, Джетиланы атды ол!
Дурус болмаз анга ачыкъ, тюз барыу,
Ачыкъ баргъан анга этмез чырт къарыу.
Нарт кёпюрню туурасына баргъан нарт,
Ай джарыкъда анга бетджан салгъан нарт,
Тамам мараб урса эди атлыны,
Ишексиз да агъызыред ол аны.
Бир атханлай уралмайын къалса уа,
Залим атлы къолгъа садакъ алса уа,
Тейрид билген, ол сау къоймаз атханны,
Сен кишиге айтма да мен айтханны,
Ма бюгече таша бар да, сынаб кёр,
Бек тилейме, сен кесинги бек эсгер.
Тенгим, этме чыртда уллу кёллюлюк,
Мени ючюн деб кесинге салма джюк.
Насыб болса, сен гудуну къабарса,
Джауларынгы ауузларын джабарса.
Къайынларынгдан а махтау табарса,
Нарт байракъчы болуб алда чабарса.
Билгеними айтдым сеннге, разы бол,
Башчы Тейри сеннге берсин ашхы джол!
Ашхы сора, мен кетейим... » - дейд Шырдан.
«Ашхы, сау бол!» - дейди анга Гилястан.
Кеси къалыб кёб сагъышла этгенди,
Къайгъы эте, ол ингирге джетгенди,
Кёз байлана юйден чыгъыб кетгенди,
Тау джол аны Нарт кёпюрге элтгенди.
Нарт кёпюрге къараб бетджан салгъанды,
Джаясын, садагъын къолгъа алгъанды,
Толгъан ай да чыгъыб джолну джарытад,
Къайгъы сакълау Гилястанны арытад.
Кечени да ауурлугъу кетеди...
Учхан таууш кёкню титиретеди,
Кёкден джашнаб келиб тюшдю сейир зат,
Къуш сыфатдан кёче, болду Айгъыр ат.
Сора джолгъа таб джарашыб кетгенди,
Сабыр атлай, Нарт кёпюрге джетгенди.
Атны кёрюб, таныгъанды Гилястан.
Атда баргъан кимди? Акъдан, къарадан,
Таныр мадар табалмады къарагъан.
«Мен болмасам тамам уста марагъан,
Бир атханлай агъызмасам джарамаз,
Айландырыб атса, мени аямаз,
Сырты, бели толуд сауут-сабадан»,
Деген сагъыш къайгъы салгъан Гилястан,
Тамам мараб джая къылын тартханды,
Аямайын, сора садакъ атханды.
Ол атлыгъа садакъ терен тыгъылды.
Сыбдырыла, гуду атдан джыгъылды.
Айгъыр, арлакъ кете, тохтаб къарады,
Гилястан да, сынаб, бир аз марады.
Къобмазына бек ышаныб къалалмай,
Тюз юсюне барыб кимд, деб къарамай,
Джетиб атны джюгенинден тутханды,
Бек ашыгъыб элге таба тартханды,
Атны алыб Джетилагъа къайтханды,
Сюйюмчюлюк, къууанч хапар айтханды.
- Кимед? Бизге бу ким салгъан хатады?
- Ким биледи, Нарт кёпюрде джатады!
Къарангыда кимлигин да кёрмедим,
Къараб, тинтиб, анга сый да бермедим,
Эшегимча узун болуб джатады,
Энди кёб да турмай танг да атады,
Танг джарыкъда Нарт кёпюрге барырбыз,
Ит гудуну таныялсакъ, танырбыз! -
Дейд Гилястан, не десе да эркинди,
Ат бла бирге сый къайтарыб келгенди.
Танг атханлай нартла ары кетдиле,
Бек ашыгъыб Нарт кёпюрге джетдиле.
Джата эди омакъ тулпар сойланыб,
Алджадыла кимлигине ойланыб.
- Да Нёгерди бу! – дегенди бир къарнаш...
Суу къуйгъанлай болгъандыла къарт эм джаш,
Джетиланы къууанчлары джукъланды.
Айтыр сёзю тамагъына тыкъланды,
Ачы тилли Гилястанны олсагъат,
Эмчек къарнашындан сыйлы болду ат...
Этмез ишин билмегенлей этгенди,
Ит Шырданны уулу сёзю джетгенди,
Ишни тамам ангылагъанд Гилястан...
«Сеннге джетгенни кёрюрсе, ит Шырдан», -
Деб, ичинден къутурады ол анга.
Энди къаллай дерт джетдирир Шырданнга?
Шырдан а не, муратына джетгенди,
Омакъ болуб, къатын излей кетгенди,
Хоншу элден келтиргенди бир къызны,
Чакъдыралла дауурбазны, къобузну.
Шырдан кесин билмегенча этдириб,
Кюрешеди алай дертин джетдириб.
- Нёгер ёлгенд! – деди, келиб биреулен.
- Билмегенме, ма сен айтдынг, эшитдим мен! -
Деб, къычырад: «Тохтатыгъыз тойну сиз,
Дуниядан кетгенд керти тенгибиз,
Джыйылыгъыз, къайгъы сёзге барайыкъ,
Биз джарар зат бар эсе да къарайыкъ!» -
Деб, ит Шырдан бир бёлекге баш болуб,
Бет сыфаты джарыб, джетген джаш болуб,
Нёгерлеге къайгъы сёзге барады,
Гилястанны джюрегин бек джарады.
Юйден ачы бир къычырыкъ чыкъгъанды:
«Гоша кесине къыптыны тыкъгъанды!»
Эки ёлюк кирди энди бир юйге.
Ушаймыды бу айтылгъан зат кюуге?
Ал аманлыкъ артда бирни туудургъан,
Нарт элинде къанны къан бла джуудургъан,
Джорукъ болуб къалды болур, ай медет,
Башчы Тейри, бизни андан кери эт!

ГИЛЯСТАННЫ
ШЫРДАННГА ДЕРТИ


Туумагъаннга туугъан кибик Шырданнга
Къыз туугъанд да, кемсиз этди ол анга,
Ким кёргенди быллай уллу той этген,
Гамайгъанды халкъ бозадан, къой этден...
Тохтамайын той баргъанлы – джети кюн,
Къатышханды бек кёбледе тюш бла тюн,
Къатышмагъан, алджамагъан Шырданды,
Тогъуз айны алгъа дертин алгъанды,
Джаш къатыны энди къызчыкъ табханды.
«Келигиз!» - деб, кёб келечи чабханды,
Ма бюгюн а, арбазында – минг элчи,
Гилястаннга баргъанд энтда келечи.
Ит Шырданны ол тыйыншлай къаргъышха,
Кеси кесин хорлаб, келди алгъышха:
«Алгъышлайма, Шырдан, сени къызынг бла,
Учар джулдуз къояр ызча ызынг бла!
Хар неге да кесинг тюбет къызынгы,
Сен садакъ эт анга иннет ызынгы!
Алтын къаланг, джаш къатынынг, къызынг бар...
Дунияда сеннге уа ким сёз табар?..
Алтын къала этген тамам эркекди,
Аллай эрге алтын садакъ керекди,

Санайым да сени тенгнге, къарнашха...
Алтын садакъ мен берейим алгъышха.
Ма бу садакъ хатасызны тешмейди,
Хаталыгъа кирмей джерге тюшмейди,
Кёзкёргенде къачыб баргъан инсанны,
Хазна мараб да айланмай, сен аны
Атсанг, садакъ кеси джолну тюз этед,
Ол къачханны джетиб, кириб сал этед.
Ал саугъамы, чурумунг бард, къууан сен,
Къууанама, болгъан, боллукъ затха мен!» -
Деб, Гилястан саугъа берди Шырданнга,
Ол да алгъыш айтды саугъалагъаннга.
Ма алай бла бир джыл озду арадан,
Таблыкъ кюнню мараб турад Гилястан...
Бир кюн салыб келечиле келдиле,
«Аликлада той болады», - дедиле.
Кёб мычымай тойгъа барды Гилястан,
Кесек мычыб тойгъа келди бий Шырдан.
Биягъынлай юсю джашнайд омакъдан,
Алтын садакъны айрысы орнундан
Кёрюнеди, аны эслей Гилястан,
Алгъа атлаб: «Хош келдинг, сен бий Шырдан!» -
Деб, къол тута къучакълады ол аны.
«Мындамыса сен да?» - деб, Гилястанны,
Эркелетген кибик этди Шырдан да.
«Мен онглума тепсеуден да, джырдан да,
Билимледен, усталадан, хар неден...
Бу дунияда Баш Тейри бла джангыз мен,
Барбыз!» - деген, кибик тутад ол кесин.
Кишиге да артыкъ бурмайд ол эсин.
Гилястан а, бетсиннгенча Шырданнга,
Не десе да шагъат болад ол анга.
Шырдан анга тамам разы болады.
- Шырдан, тенгим, саулугъум бек чолады,
Юйге барыб тынчаяйым бир кесек,
Дарман къабыб, бола эсем игирек,
Мен къайтырма, тоюбузну этербиз,
Сора юйге бирге-бирге кетербиз.
- Ашхы сора, бар да къара кесинге...
Нек эсе да къызым тюшдю эсиме,
Маджал болсанг, келе, бизге къайтырса,
Тынч эселе меннге хапар айтырса.
- Хоу, айтырма, – деб, Гилястан кетгенди.
Мычымайын ол юйюне джетгенди.
Юйде харра кийим, садакъ алгъанды,
Алгъанларын артмагъына салгъанды,
Бек ашыгъыб сора джолгъа чыкъгъанды,
Билегине «джау» садакъны тыкъгъанды,
Къаны иги кёрюнюрча этгенди,
Бир джаякълаб, Шырданлагъа джетгенди.
- Келин! Келин! Нарт эл джаудан толгъанды,
Шырдан кеси да джаралы болгъанды,
Алкъын сауед, сауду Шырданны эси,
Алай а, ол келелмеди да кеси...
«Юй бийчеме билдир, юйден кетсин ол,
Къызчыгъым бла накъутланы элтсин ол,
Ма бу харра кийимлени къабласын», -
Деб, айтханды. Хайда, болуб турма сын!
Аллыгъынгы ал да къач сен чегетге,
Мен а, къайтыб болушмасам миллетге,
Джарамаз! – деб, кетди сора Гилястан.
Билегинден аз-маз тама барад къан.
Кенгден къараб джолда кёрдю Шырданны,
Къайгъы этиб келгенин билди аны,
Эрлай джакъды къанын кеси бетине.
- Шырдан! – деб, ол тие джара этине:
«Къызчыгъынгы харра урлаб баргъанлай,
Аны кёрюб мен да мыллык атханлай,
Мени садакъ бла джаралы этгенди,
Сюр ызындан, ол ашыгъыб кетгенди!
Бек тилейме, анга джууукъ барма сен,
Барама деб, былай болуб къалдым мен.
Къызыл харра кийимлери бард аны,
Кёзкёргенден атсанг алтын садакъны,
Джол тюзете, садакъ тиймез къызынга.
Къоркъма, Шырдан, къарама да ызынга,
Мыллыгынгы, хайда, чегет таба ат,
Кёргенлей а, арам-къарам этмей ат!
Мен джарамы байлаб, сени джетерме,
Мадарымча бир болушлукъ этерме!» -
Деб, Гилястан атдан тюше джатханды,
Шырдан чегет таба мыллык атханды.
Бек узакъдан кёрдю къызыл тамгъаны,
Къызыу-къызыу болду джюрек ургъаны.
«Ол ит харра тум чегетге киргинчи,
Бери къараб мени да бир кёргюнчю,
Атайым!» - деб, джерлеб алтын садагъын,
Терен солуб чёкдюрдю да талагъын,
Атды Шырдан, «уручуну» къабханды,
«Къызчыгъымы алайым», - деб, чабханды.
«Сабий таууш нек чыкъмайд?» - дей кесине,
Къайгъы сагъыш келе аны эсине,
Сабыр-сабыр атлаб джууукъ келгенди,
Къанлы джауу кёрмезликни кёргенди!..
Къалай этсин Шырдан, къанлы ит ишге,
Эки тишлик чанчылгъанча бир тишге,
Юй бийчеси бла къызчыгъы чанчылыб,
Экисини ауузлары ачылыб,
Тюгел чыгъыб да бошамай джанлары,
Саркъа эди джашил хансха къанлары.
Бу «суратха» къараб Шырдан кёз алмай,
Кёкге къараб къычырды да тёзалмай,
Ол кесини тауушундан къарылды,
Джюреги да тарс-тарсына джарылды.
Тум чегетни къыйырында юч ёлюк,
Ма бу «сурат» - джюреклеге ауур джюк...
Юслерине келиб къарайд Гилястан,
Миялача, кёзлеринде джокъча джан...
Нарт элине къуугъун салыб кетгенди,
Талай нартха хапар айта джетгенди.
Арлакъ ётюб баргъан Къубу къайтады,
Гилястан анга да хапар айтады:
«Аурукъсунуб мен да тойдан кетгенем,
Къайтыб келе бир къычырыкъ эшитгенем,
Джер джараед къычырыгъы Шырданны,
Къуя эди къатынына дунияны...
«Тохта дейме! Менден къайры къачаса?!
Ачыууму киритин нек ачаса?!
Бийче этдим къарауашлай сыйынгы,
Тойгъанынгда нек ашадынг мыйынгы?!
Алджатмазса харра кийим кийиб сен,
Тохтаб къалсанг, кечерге болурма мен...
Накъут ючюн ууатсам да санынгы,
Къызым ючюн мен аллыкъма джанынгы!
Нек джарсыулу этдинг хур арбазымы?!
Тохта! Къайтар накъутуму! Къызымы! –
Деб, къычырыб Шырдан алгъа кетгенед,
Андан ары, сиз кёргенни этгенед.
Не этгенин кечирекчик билгенди,
Нарт джюреги джарылгъанд да ёлгенди», -
Деб, Гилястан сингдиреди Къубугъа,
Ётюрюк а, барад тюзден бек джугъа.
Къабырладан нартла юйге къайтдыла,
Болгъан затны бирер тюрлю айтдыла,
Нарт Къубу да Тыхтен таугъа кетгенди,
Ол элине бушуу хапар элтгенди.
Баям болду нарт эллеге бу хапар,
Терсден тюзню терслегенле аслам бар,
Тюз хапарны билген джерде джокъду джан...
«Ох-ох-ох!» деб, къууанады Гилястан,
Къанлы ишин алай уста этгенди,
Итлиги бла муратына джетгенди.
Sabr 08.03.2017 19:04:58
Сообщений: 7254
2017 дж. мартны 4 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
КЪУБУ БЛА ГУБУ
КЪУБУ


Нарт Къубу да нарт Дебетни джашыды,
Нарт элледе атчыланы башыды,
Джылкъылары бютюн кёбдю, ол байды,
Тыхтен тауну тийресинде джашайды.
Юй бийчеси аны – субай Сарасан,
Тыхтен тауну тийресинде къарасанг,
Ариуд джетген къызладан да дериксе,
Баш орунну Сарасаннга берликсе.

Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды


Кёзге тюшген тюлдю Къубу кеси уа,
Бек уллуду фахмусу уа, эси уа...
Таныб къояд маджал атны кёргенлей,
Сатыб алад, баш багъаны бергенлей.
Маджалланы бир-бирине къошады,
Сарасан да анга бек болушады.
Ишибиз деб, тохамайын чабалла,
Байталлары тулпар тайла табалла,
Таза къанлы джылкъыланы къурайла,
Нарт аскерге бек мардасыз джарайла.
Махтау, сый бла айтдыралла атларын,
Сатадыла ёз тамгъалы атларын.
«Джюреклери болгъанланы бютюн бай,
Рысхылары кёрюнмейди чыртда сай!» -
Деб, къууанад нарт Дебет да джашына –
Нарт элледе атчыланы башына.
Сабийлери джокъ эди да аланы,
Башчы Тейри буюрду бир баланы...
Сарасан бла Къубу келе тургъанлай,
Чыпчыкъла да, Къобан суу да джыр джырлай...
Сарасанны джетиб табар заманы,
Къубу джайыб суу джагъагъа джамчыны,
Анга джатыб, джашчыкъ табды Сарасан.
Ол джашчыкъ а, джерде болмагъанча джан!
Джылагъаны макъам болуб чыгъады,
Ол джыласа, гокка ариу чагъады.
Къобан сууну макъамчы шоркъалары,
Чыпчыкъланы ариу джырлагъанлары,
Келиб-келиб тие сабий санына,
Макъамланы сингдирелле къанына.
Эниклейди джайны джырчы аязын,
Къаяла да къайтаралла ауазын.
«Бу не сейир сабий болуб тууду?» - деб,
Хар санына тие, сынаб, эсеблеб...
Къууандыла сора хар бир затына,
Атадыла Бора аны атына.
Ата, ана баш муратха джетдиле,
Сабыр-сабыр юйлерине кетдиле.
Къубулары къууаннгандан ёлелле,
Алгъышларгъа джууукъ, тенг да келелле.
Алгъышларгъа келди тенги Къубуну.
Ачыкълайыкъ ким болгъанын Губуну.

ГУБУ

Омакъ Губу - Аликланы джашлары.
Аликлары - кёзбауланы башлары,
Рысхылары, маллары да джетелле,
Къызгъанмайын айда бир той этелле.
Этгенлери аны ючюнд, дейдиле,
Ала халкъдан махтау, сый излейдиле,
Ала хазна кишиге да тиймейле,
Джашларын да урушлагъа иймейле,
Бирер сылтау табыб юйде тыялла.
Урушладан къайтханланы джыялла,
Юйлеринде уллу къууанч этелле,
Къара халкъны кёлюне бек джетелле.
Джаулары да, шохлары да хазна джокъ,
Аллай джашау джюреклерин этед токъ.
Губу чыртда ушамайды алагъа,
Бирде ушайд ол бир назик балагъа,
Ачыуланса ушаб къалад джалдатха...
От къамчини тёшеученди ол атха,
Ары-бери чабыб, учуб къайтады.
Ичиндегин ол Къубугъа айтады:
«Къубу, не бек ишлетсем да эсими,
Табалмайма бу дунияда кесими.
Юйюрюме ушамайма чыртда мен,
Бу дунияда ала билген – бетсиннген!
Мен а, керти сый алыргъа излейме,
Хар атлагъан атламымы тюзлейме,
Алай, киши сый бермейди ишиме.
Сый, махтау да къонуш бола тюшюме,
Мен билмейме энди къалай этерге,
Муратыма къайда, къалай джетерге...
Чырайым бар, къарыуум бар, рысхым бар,
Тёрт джаным а, болгъанчады мени джар...
Сюйген къызым сюйгеними билмеди,
Тиледим да турсунмады, келмеди...
Барды сора бир сыфатсыз инсаннга,
Къарыуу бла базман тюлдю ол манга.
Мен атланы кимден да бек сюеме,
Алай а, мен ичимден бек кюеме,
Мен къурагъан атла тулпар болмайла,
Ма алай бла муратларым толмайла.
Сени, Къубу, барды ариу къатынынг,
Менден аслам болду рысхынг, алтынынг,
Тулпарлалла ёз тамгъалы атларынг,
Къолайдыла менден этген затларынг.
Сен гебенле этелесе чёбледен,
Джуртда махтау-сый табаса кёбледен,
Сени джангыз фахмунг менден уллуду,
Къалгъан затым мени сенден онглуду!
Кёб затым бла онглу эсем сенден мен,
Сора сени нек махтайла, бир айт сен?!» -
Деб, сорса ол, Къубу анга кёл бере:
«Сен онглуса барыбыздан кёб кере!» -
Деб, айтса да Къубу таза джюрекден,

Ол айтханча, миниб, мийик терекден,
Губу кесин кёрюученди алаша...
Кетиученди ол кеси бла талаша.
Ма бюгюн а, алгъышларгъа келгенди,
Джырлай тургъан балачыкъны кёргенди,
Ма бу болум джюрегин бек джарады...
- Хар игилик сеннге болуб барады,
Алгъышлайма, шохум, сени джышынг бла,
Къартлыгъынгда таянырыкъ ташынг бла! -
Деб, ол юйден дженгил чыгъыб кетгенди,
Бир сыбызгъы алыб ол терк джетгенди,
Сабийчикге аны саугъа этгенди,
«Ашыгъышма!» - деб, юйюне кетгенди.
Джолда бара ол этеди сагъышла,
Джазыууна бирде айтад къаргъышла,
Джашау джолу кёз аллына келеди,
Сабийликге разы болуб кюледи...
Сагъышында ол онджыллыкъ балады,
Къубу тенгин тюз сыртындан салады,
Къол таш атса, барысын да озады,
Чайыр джибни тартса, аслам созады,
Чабышсала, халкъдан дженгил чабады,
Ашыкъ ойнаб, барысын да къабады.
Алчылыкъны бир сабийге бермейди,
Ол кесине джетген тенгни кёрмейди.
«Джогъед-джогъед менден иги ойлагъан!
Джогъед атда менден иги ойнагъан!
Сарасанны ким сюеед менден бек?
Тиледим да, ол келмеди меннге... Нек?
Менден эсе болумсузгъа нек барды?
Ма быллай бек джюрегими нек джарды?
Билдирмедим мен ол затны Къубугъа...
Тазалыгъым себеб болмайд джарсыугъа.
Бюгюн Къубу атчылагъа болгъанд баш,
Мен бек сюйген инсан анга табханд джаш.
Сокъур халкъ а, беред анга сый-махтау...
Зарланмайма! Мен Къубугъа тюлме джау
Алай а, ол тёзюмюмю сыкъмасын,
Энди джолума кёнделен чыкъмасын!
Иги сайлаб атла сатыб алырма,
Энчи «Губу» тамгъаланы салырма,
Тайларымы мен айгъырла этерме,
Къубудан да баш махтаугъа джетерме!
Бир кюн мени тёрде кёрюр, къараса,
Сокъураныр джазыууна Сарасан!»

АТЧЫЛАНЫ
ЭРИШИУЛЕРИ


Кюн да ёте, ай да оза, джыл кете,
Бир джан тууа, бирни къартлыкъ сал эте,
Заман джерчи джоругъу бла чабады,
Биреу тёрде сыйлы орун табады,
Бир башхагъа эшик арты джетмейди,
Хар кимни да Тейри бирча этмейди.
Аны ючюн тууад зарлыкъ, аманлыкъ...
Къайдад нартлыкъ, къайда болур адамлыкъ?
Экисини аралары – Кёк бла Джер.
Башчы Тейри, адамлагъа нартлыкъ бер!
Губугъа да биз нартлыкъны тилейик...
Тыхтен элде халкъ нек кёбдю, билейик...
Губу атла тартыб барад майданнга.
Бютеу бирден къарагъанча халкъ анга,
Бирде джунчуйд, бирде кесин къатдырад,
Кёзлерине тюшюб барад хар бир ат.
Атла, атла бек кёбдюле майданда,
Адилчиле, Хазарчыла да мында,
Минги Таучу атчыла уа – бютюн кёб,
Сынмайд туякъ тюблеринде бюгюн чёб.
Хар бир атха багъа берлик устала,
Тёрге чыгъыб башлагъандыла ала.
Аулайдыла сакъ кёзлери Губуну,
Къараб, излеб кёрелмейди Къубуну,
«Келмей къалгъа эди, худжу! - дейди ол, -
Ол келмесе, алчылыкъгъа хазыр бол!» -
Деб, кеси бла къайгъы ушакъ этеди...
Къубу талай атны тартыб джетеди.
«Худжу Къубу, къайдан келдинг?!» - дейд Губу,
Ышарылыб, анга беред къол Къубу.
Эришиуле башландыла, устала
Хар бир атны ёлчелерин да ала,
«Сан тюзлюк бла, къан тазалыкъ», - дейдиле,
Юлгюлюк бла тамамлыкъ излейдиле,
Джортдуруб да, чабдырыб да кёрелле,
Хар бир атха керти багъа берелле.
Атла бары ашхы атла эдиле...
«Биринчиле – «Къубу атла»!» - дедиле.
Экинчиге чыкъгъан эди Губу да,
Къол узатды алгъышларгъа Къубу да,
Губу аны къолун тутмай кетгенди,
Ачыуланыб ол юйюне джетгенди.
«Хар джерде да Къубу чыгъад аллыма,
Энди, аны санадым мен къанлыма!
Не да этиб хорларыкъма мен аны,
Ол эсе да тутуругъу дунияны!» -
Деген Губу сынсыб алай джатханды,
Аны тангы аман бла атханды.

ГУБУНУ
МУРДАР ИШИ


Хайт деб, энтда юч джыл озду арадан,
Джукъ сёлешмейд Губу акъдан-къарадан.
Къубу кесек сезгенд аны иннетин,
Ышанады къайтарыр деб, ол бетин.
Губу багъыб кюрешгенди тайларын,
Джайлыкълада ашыргъанды джайларын,
Къыш кюнлерин, джаз кюнлерин, кюзлерин
Бош ашырмай, кёб сюртгенди ол терин.
Ол хар ишни аууру бла этеди,
Амал билмей, джанына бек джетеди.
Къубуну уа иш къорайды къолундан,
Бек эсеблеб, таймайд баргъан джолундан.
Къайсы байтал турса къайсы аджирге,
Къаллай ашны, къаллай сууну ичерге,
Къайсы тайны санын къалай ийлерге,
Къысхасыча, нени къалай этерге
Кереклисин, Къубу уста биледи,
Тай ёсдюрген иш къанында келеди!
Къубу сыйдан эсе тайны сюеди,
Губу тайдан эсе сыйны сюеди,
Экиси да билмейдиле алайын.
«Тюзге берир Тейри ишни къолайын!» -
Деб, Къубу уа джарыкъ тюбейд Губугъа,
Артыкъ эсин бёлмейд Губу Къубугъа.
Губу кече джукъламайды тынчлыкълы.
«Къубу болуб, мен болмам бет джарыкълы,
Джети кюнден ат эришиу башланыр,
Хорлатсам а, джюрек джарам ашланыр,
Эринмейин бойнун бура бир ишни,
Сау юч джылны сакълагъанма эришни,
Ма бу джол да башым къалса бедишге,
Джашаялмам! Кимге баргъын кенгешге?..

Табдым, табдым! Гилястаннга барайым,
Ол билмеген джокъду, оноу сорайым», -
Деб, учунуб Губу ары кетгенди,
Танг да ата, Гилястаннга джетгенди.
Гилястаннга ол къучагъын кергенди,
«Нохта баугъа» эки атны бергенди,
Джарашдырыб анга хапар айтханды...
Гилястандан ол «дерс» алыб, къайтханды.
Ингирде уа Къубулагъа келгенди,
Ол Къубуну тазалыгъын билгенди...
Итлерине къалачла да атханды,
Башларын да сылаб, ариу айтханды.
Къубугъа уа ол къучагъын кергенди,
«Саугъам болсун!» - деб, бир атны бергенди,
Кечмеклик да тилеб, ариу айтханды,
«Юйге кире турмайым», - деб, къайтханды.
Экинчи кюн, хапар джайды орамда:
«Мен Къубуча тенг кёрмедим дуниямда!
Атны эки къулагъыча – экибиз,
Къушну эки къанатыча – экибиз,
Минги Тауну эки башы – экибиз,
Этеллик да тюлбюз джашау бир-бирсиз!» -
Деб, махтайды, сый береди Къубугъа.
Халкъ бюсюреу этед бирден Губугъа.
Гилястанны берген дерси джарады,
Ючюнчю кюн кеч болурун марады.
Кёк да къаблайд джерге къара джамчысын,
Губу сакълайд келлик кече арасын,
Заман джетди, Губу кетди Къубугъа...
Чабмайдыла итле таныш Губугъа.
Губу тюшюб таш хунаны башы бла,
Итлени да къууандыра ашы бла,
Ол шыкъыртсыз ат оруннга киргенди,
Чыракъ тарта, тамашаны кёргенди!
Деу аджирле, тайлы хора байталла,
Экиджашар, ючлю, тёртге чыкъгъанла...
Хар бири да ёз бёлмесин тюз билиб,
Джыллары бла, къанлары бла тизилиб,
Бёлмелери бир сызлыкъгъа саф болуб,
Габдешлери мелхумлукъдан бек толуб,
«Къубу атла» джылтырайла, джашнайла,
Къарамларын Губу таба бошлайла.
Губу барыб бир айгъырны къатына:
«Къубу, Къубу!» - дейди аны атына.
Онг къолу бла атны башын сылады,
Сол аязын ачды, ат да джалады...
Татлы ууну джалаб айгъыр джыгъылды,
Аны джаны тамагъына тыгъылды,
Ахыр кючюн салыб, кишнеб берди джан.
«Уятдымы? Алай эсе салды къан!» -
Деб, Губу да бола бютюн сескекли,
«Ай, хомух а, болма къоян джюрекли!» -
Деб, кесине ол кёл эте, атлады,
Ёлтюрюрге бютюн маджал атланы.
Ол кёзюуде Къубу баугъа киргенди,
Ёлген атны, Губуну да кёргенди.
- Хей, ит Губу, мында ненги тас этдинг?!
Бу итликни, бир айт, къалай къаст этдинг?!
Нек ёлтюрдюнг бу хатасыз малны, сен?!
Не излейсе, мурдар, бир айт, сен менден?!
- Да ачылды энди керти бетибиз,
Тюзюн айтсам, ачымаса этибиз
Сюе эдим, бошунакъгъа келдинг сен...
Аяу джокъду, этерими этдим мен.
Мындан ары этмезге уа, джокъ мадар.
Тау джитиде болуучанды джер да тар,
Бек мийикде биреуленнге орун бар,
Тёгерек а – чынгыл, тюбю чауул, джар...
Кетмей болмайд экибизден бирибиз!
Кетерик а, сенсе, бол сен ишексиз!
Бу дунияда этеринги этгенсе,
Усталыкъны тамамына джетгенсе...
Джокъду сени атларынга джетген ат,
Алларына озуб чыкъмайды бир зат,
Кёз кёргеннге «тюу» дегинчи джетелле,
Сагъышны да узакъ озуб кетелле,
Отда кюймей, сууда батмай баралла...
Атчыланы джюреклерин джаралла.
Заманынгы асыры бек озгъанса,
Джашауунгу асыры бек созгъанса,
Сен сау болуб, атчылагъа джашау джокъ,
Сен болмасанг, мени кёлюм болур токъ! –
Деген Губу сууургъанды къамасын.
Сауутсузду Къубу, болуб турад сын.
- Магъана джокъ чыртда айыргъандан дау,
Не десем да, сен къоярыкъ тюлсе сау,
Ала эсенг, теркирек ал джанымы!
Къарнашларым аллыкъдыла къанымы! –
Деди Къубу, мыллык атды Губугъа,
Джити къама кирди джакъсыз Къубугъа.
Къайгъы этиб, баугъа кирди Сарасан,
Ишни кёрюб, хахай этди джарлы джан.
Губу аны джетиб тутуб джыкъгъанды,
Сыйсыз этиб, къаманы да тыкъгъанды.
Анасыны къычырыгъын эшитген,
Борачыкъ да кирди сора эшикден...
Ма бу ачы ишни кёрюб кёзлери,
Бек къоркъгъандан чыкъмайдыла сёзлери,
Кетгенди да аны тили артына,
Кёзлерини тамырлары тартына,
Ол мурдарны кёзлерине къарады,
Эки бала кёзчюк бирден къармалды.
Бек къоркъду да: «Ким къармалтды чыракъны?
Джукъ кёрмейме, мен кёрмейме джарыкъны!
Аття! Ання! Болушугъуз меннге сиз...
Ёлген болуб ойнаймысыз энтда, сиз?!
Сен да, киши, кимсе? Меннге бир болуш,
«Ёлмегиз!» – деб, сен былагъа бир уруш.
Губу: «Сеннге болушайым! – дегенди,
Борачыкъны тюз аллына келгенди:
«Айтчы, джашчыкъ, мен къаллайма, кимме мен?
Чыракъны да джандырырма, айтсанг сен...»
- Мен кёрмейме, киши, сен бир кишисе,
Меннге болуш, болушмасанг, эршисе! –
Деб, Борачыкъ акъырынчыкъ джылайды.
Кёремид деб, Губу аны сынайды.
Кёрмегенин тамам билиб, айтды ол:
«Мен узакъдан тутуб келдим сизге джол,
Адил сууну джагъасында джашайма,
Къылыкъ этген сабийлени ашайма!
Къылыкъ этген уллуланы джыгъама,
Къобалмазча, мен къаманы тыгъама!
Атанг, ананг этиб бар къылыкъланы,
Аны ючюн ёлтюргенме аланы!
Мен айтханнга, джашчыкъ, иги тынгыла!
Мени атым «Атайтмазды» ангыла!
Мени излеб, тамбла къуугъун салырла,
Излегенле, Адил суугъа барырла!
Эшитдингми?!» – деб къычырды ол ачы.
Джаш къулакъла бегидиле бек чанчыб.
«Мен кетдим!» – деб, Губу чыгъыб кетгенди,
Кёзге тюшмей, терк юйюне джетгенди.
Эртденликде уятдыла Губуну.
«Ким эсе да, Сарасан бла Къубуну,
Союб кетгенд, эшитдингми хапарны?
Тур да, бар да къошул, изле мурдарны!» -
Деди, джылаб ит Губуну анасы.
Билмейд мурдар болгъанын а, баласы...
Sabr 08.03.2017 19:08:32
Сообщений: 7254
Нарт эпосну къарачай газетден бери салыб баргъан Чомаланы Суат (Тинибек)

2017 дж. мартны 7 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
БОРА. ЧЮЕРДИ. АЧЕЙ УЛУ АЧЕМЕЗ

БОРА


Бора деген нарт Къубуну джашыды,
Нарт элледе джарыкълыкъны башыды,
Гитчеликден ёксюз болуб ёсгенди,
Кёб джарсыугъа къыйналса да тёзгенди.
Бирде анга ата джаны къарай эд,
Бирде анга ана джаны къарай эд,
Ач, джаланнгач этмеселе да аны,
Эки кёзю кёрмей эди дунияны.
Иннети уа аны бютюн таза эд,
Иннетича таза джырла джаза эд
Сыбызгъысын къолгъа алыб чёге эд,
Ич дуниясын макъам этиб тёге эд.
Макъамлада – анасыны ёлгени,
Мурдар къолдан атасыны ёлгени,
Ол мурдарны ачы айтхан сёзлери.
Эсде къалгъан - аны къутсуз кёзлери,
Ол кёзлени кёрюб сокъур болгъаны,
Сабий кёлню бушууладан толгъаны.
Эрикгенед Бора ата джанында,
Эрикгенед Бора ана джанында,

Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды


«Туралмайма мен бир джерде къатыб сир», -
Деб, кишиге айтмагъанлай бир кюн бир,
Алыб джангыз сыбызгъысын къолуна,
Атланнганед белгисизлик джолуна.
Бора бара, баргъанлагъа къошула...
«Къайры барад, джазыкъ сокъур, шош улан?» -
Дейле бирде джолоучула Борагъа,
Ол къадарын бура иги джорагъа,
Тохтасала, сыбызгъысын согъад ол,
Макъамладан дженгил кёрюнеди джол.
Азыкъладан анга юлюш этелле,
Джолоучула бирер джары кетелле,
Джангыла бла танышады джолунда.
Сыбызгъысы болса аны къолунда,
Ач болмайды, къалыр джер да табады,
Юреннгенди, керек болса, чабады,
Кёзю сауча джолну алай сезеди,
Сууукъгъа да, ачлыкъгъа да тёзеди.
Джолда бара, Бора кесек тозгъанды,
Ол кетгенли джылдан артыкъ озгъанды,
Кёлюн тёгер бир инсаннга термилди,
Чюерди деб биреуленнге тюбеди.
Джол джанында бир талагъа къайтдыла,
Шынгкъарт этиб, ала хапар айтдыла.

БОРАНЫ ХАПАРЫ

Мени атам нарт Дебетни джашыед,
Нарт элледе атчыланы башыед.
Анам хариб айча, кюнча, Сарасан,
«Андан ариу джогъед, - дейле, - къарасанг».
Ат эришде хаман атам къытаед,
Таза къанлы айгъырларын сатаед.
Ол сыйлы да, иги бай да болгъанед,
Мен да туууб, баш насыбдан толгъанед.

Чыкъгъанелле сюймегенле атамы,
Ала бизге салгъанелле хатаны.
Бир мурдар а, тахсабызны билгенед,
Кечегиде бизге салыб келгенед,
Итлеге да къабар затла бергенед,
Кирит болмай, ат оруннга киргенед,
Бир айгъырны ёлтюргенед, уу бериб,
Ол кёзюуде атам, анам да кириб,
Ат орунда ёлтюртдюле кеслерин.
Мен да кёрюб ол болумну, кёзлерим
Къарау сокъур болдула да къалдыла.
Асыраргъа ата джаным алдыла,
Ана джаным къарайыкъ деб, чабдыла,
Орталыкъда тюз оноуну табдыла,
Кёзюу-кёзюу турдум эки джанымда,
«Эркинлик» деб бир зат болуб къанымда,
Кишиде да туралмайын кетгенме,
Сау джыл джюрюб, ма былайгъа джетгенме.

- Бора! Мурдар ишни уа ким этгенед,
Билинмейин, къутулубму кетгенед?!
- Менем джангыз кёрген бетин, кёзлерин,
Эшитген да менем ачы сёзлерин,
Болгъанымда сокъур, нени кёрлюгем,
Ол, бу деб а, не шагъатлыкъ берлигем?
Бошаялмам кёлюмдегин тарыгъыб,
Унутсам да дунияны джарыгъын,
Ма бюгюн да эсимделле ол кёзле,
Меннге терс ыз юретген ол уу сёзле.
Билгичлеге таш салдырыб кёргенле,
«Билген адам ёлтюргенди», - дегенле.
Губу деген бирге ишек этгенле,
Аны алыб тёреге да элтгенле.
Осмакъларгъа мадар джокъду – дегенле,
Билинмезча хыйны болгъанд – дегенле,
Гилястан деб бирге ишек этгенле,
Губуну да башына бош этгенле.
«Болмагъанлай хатам ишек этгенсиз,
Мени таза джаныма бек джетгенсиз,
Джаным саудан тюшмей эсем мен кёрге,
Къаным, джаным келишмейди бу джерге!» -
Деб, ол Губу кёл къалдылыкъ этгенди,
Минги Таудан Адил суугъа кетгенди.
Тюзмед, терсмед джокъду билир мадарым...
Ма мени уа бек къаргъады къадарым.
Андан сора, заман оза арадан,
Къулакъларым эшитдиле джангыдан.
Сокъурлугъум азаб болуб джаныма,
Таралама мен атам бла анама.
Къайтыргъа да излемейме элиме,
Сыбызгъымды джангыз себеб кёлюме...
Мен бошадым хапарымы, айт сен да,
Тынгылайым къадарынга уа мен да.

ЧЮЕРДИНИ ХАПАРЫ

- Да, къарнашым, къолай тюлдю хапарынг,
Меннге кёре оюнчакъды къадарынг.
Насыблыса, насыблыса сен менден,
Джылыу излеб табалмайса ёлгенден...
Къарнашчыгъым, алай ийнан меннге сен,
Сау анамдан табалмайма джылыу мен.
Ма башымы алыб кетиб барама,
Аллай ананы кёзюне къарама!

Андан эсе сокъур болгъан аламат!
Бармыд ананг сатхандан а, къыйын зат?!
Айтыргъа да аны бетим джетмейди,
Айтмасам а, джюрек джарам кетмейди,
Мен айтханны иги бир сал эсинге,
Сен эшитсенг, кёл этерсе кесинге.
Лаба сууну къатындаед элибиз,
Нарт эллени къыйырында эдик биз.
Таза къанлы нарт болгъанды атам а,
Гъажгъужчу къыз болгъанд мени анам а.
Ала бал бла джауча джашау этгенле,
Мен дуниягъа тууар айгъа джетгенле.
Ол кёзюуде элге джаула чабханла,
Эркишиле джау аллына чыкъгъанла,
Бизникиле къырылыргъа джетгенле,
«Къачыгъыз!» - деб, элге къуугъун этгенле.
Уруш тюзде болуб бютеу элчи нарт,
Элде къалыб сабий, къатын, сакъат, къарт,
Бир-бирине болушлукъ да этелмей,
Мени анам «ауур» болуб, кетелмей...
Джау къолуна анам тюшюб къалмазча,
Ашарыкъ, не суу керекли болмазча,
Букъдургъанла терен, мелхум уругъа,
Мадар этиб аны джаудан къорургъа,
Къайгъы, сагъыш сюре, аза эслери,
Бирер джары къачхандыла кеслери.
Мен уруда туууб, юч кюн ётгенлей,

Джаула элни тонаб бошаб кетгенлей,
Анам чыкъгъанд, ма алай бла экибиз,
Болмай башха барыргъа да джерибиз,
Ол тюб болгъан элде турдукъ, ёсдюм мен,
Кёб джарсыугъа, джокълукъгъа да тёздюм мен.
Атам ёлюб, эртде ёксюз болдум мен,
Къара ишни ишлеб, кючден толдум мен.
Къыйналсам да, мен анама айтмаем,
Уугъа барсам, чыртда къуру къайтмаем.
Бир кюн уугъа бара кетдим узакъгъа,
Тюшдюм анда бир ариулукъ тузакъгъа...
Таула, чегет ортасында - бир тала,
Ол таланы ортасында - бир къала,
Ол къалагъа салыб бардым сора мен,
Ол къаладан чартлаб чыгъыб эмеген:
«Итден туугъан, нек келгенсе сен бери?!
Энди болайым десенг да сен кери,
Бошламазма!» – деб, чабыуул этгенед.
Таягъы бла тюз къатыма джетгенед.
Къарыуума базгъан мен да эркиши,
Ауузуна джетдирдим да, бар тиши
Сыныб, чыгъыб, бирер джары чачылды,
Къан ырхылы кириулери ачылды.
Сора алдым къолундагъы таягъын,
Таягъына байлаб къолун, аягъын,
Сюйреб барыб, урусуна атханем,

Башын джабыб, къаласында джатханем.
Къаласында хар зат ашхы, аламат...
Ат орунда баред керти тулпар ат.
Танг атханлай анга миниб кетгенем,
Бек къууаныб мен анама джетгенем.
Анга джарты-къурту хапар айтханем,
Къоймай алыб ол къалагъа къайтханем.
Ма алай бла анда джашаб башладыкъ,
Хар зат – ашхы, джылтырадыкъ, джашнадыкъ.
Хар кюн сайын мен да уугъа кетеем,
Бир джукъ алыб мен къалагъа джетеем.
Эмегеннге да юлюшле этеем,
Анама чырт билдирмейин элтеем.
Урудагъын анам билсе, къоркъар деб,
Оу-шау этиб, кетеме, деб, тохтар, деб,
Эмегенни ёлтюрюб да къоялмай,
Керексизге къолла къаннга боялмай
Къалсала деб, этген эдим кёлсюзлюк.
Керек тюлед меннге сабий кёллюлюк!
Тура-туруб, анам джарыб башлады,
Ётген-кетген сёзден арыб башлады,
Уруш тюзде ёлген джигит атам да,
Ол тюб болгъан элде, алгъын адам да
Джашамагъан кибик, эсде бири джокъ...
Анамы уа кёлю, саны болад токъ.
Къууанама мен сабийча болама,
Джер башында бар насыбдан толама,
Джарашханды деб, хауасы таланы,
Джаратханды деб, анням а, къаланы.
Кюнледеча бир кюн уудан къайтханем,
Кёргеними мен анама айтханем,
Ариу айтыб, джылатыргъа джетгенед,
Эркелетиб, къучакъ-ийнакъ этгенед,
Сабийнича тарта, тюбге джыкъгъанед.
Ол кёзюуде эмеген да чыкъгъанед.
Анамы да арлакъ ата къойнумдан,
Джетиб буугъан эди мени бойнумдан.
Ёлдюм-кетдим эте тамам бек арыб,
Кючден-бутдан кезлигими чыгъарыб,
Тыкъгъан эдим аны къабыргъасына,
Ол къолларын бошлай, атлай ызына,
Хахай этиб къалтыратды къаланы.
Терк турдум да, джетиб буудум мен аны,
Джерге джыгъыб, тыгъайым деб къаманы
Башлагъанлай... Ачылыргъа заманы
Джетген анам: «Ёлтюрме!» – деб, джылады,
«Атасыд»... - дей, джюрек тюбюн сылады.
Къараялмай мен башымы терк бурдум,
Эмегенни башын джерге урдурдум.
- Сен, урудан къалай чыгъыб кетгененг,
Анама уа, сен зорлукъму этгененг?!
Тюзюн айтсанг, ким биледи, къоярма,
Терс айтсанг а, къойну кибик соярма!
Джер джюзюню болмаз сенден аманы! -
Деб, бойнуна салдым джити къаманы.
- Ант этейим не бла сюйсенг аны бла,
Ант этейим ма кесими джаным бла,
Арлакъчыкъ ал сен бойнумдан къамангы,
Зорламагъан эдим чыртда анангы...
Ол уруну башын билмей ачханед,
Мени кёрюб, къоркъуб артха къачханед,
Ариу айтыб чакъыргъанем ызына.
Андан кеси чыгъалмаз деб базына,
Мычыб туруб, бир кесекден къайтханед:
«Не излейсе? Кимсе сен?» - деб, айтханед.
- Чыгъар мени мындан, атанг болурма... -
Дегенимде, «Атама къор бол!» - деди.
- Чыгъар мени мындан, джашынг болурма, –
Дегенимде. «Джашыма къор бол!» - деди.
- Чыгъар мындан, мен болайым баш иенг,
Бек тилейме, бек тилейме, атма кенг,
Керек кюнде мен болурма сеннге тенг,
Ма мени бла ашхы болурча хар ненг,
Бек сюерме, разы этиб турурма,
Сен «ёл» десенг, ёлюб джерден къурурма! –
Дегенимде, ананг болду аккыллы,
Тюз оноула этди сора акъылы...
Джыджым атыб чыгъаргъанед мени ол,
Биз бир-бирни джаратдыкъ да, тутдукъ къол.
Андан бери сенден таша джашайбыз,
Бек насыблы инсанлагъа ушайбыз.
Кёб турмайын болур бизни балабыз,
Ачыгъыча, ма алайды арабыз.
Энди бизни сюйсенг тишле, сюйсенг сой,
Бир мадарынг бар эсе уа, кеч да къой», -
Дегенинде, эмегенни соялмай,
Мен башына бош этиб да къоялмай,
Акъырынчыкъ анам таба къарадым,
Къалай этер, не айтыр? – деб, марадым.
- Берген сютюм бла тилейме, кеч да къой... -
Деб айтды да, сора салдым анга бой.
Ачыуланыб юйден чыгъыб кетгенем,
Ким биледи къалайлагъа джетгенем...
Бир талайны тауда, тюзде айланыб,
Къайтыб келдим кёб затлагъа ойланыб.
Эмеген бла, анам бла да тюбешдим,
Чыртда бир джукъ болмагъанча сёлешдим.
Джюрегим а, кюед, бишед, джанады!

Не этейим, ана деген анады...
Кёб да турмай анам джашчыкъ табханед,
Эмеген да ары-бери чабханед,
Туумагъаннга туугъан кибик этгенед,
Къууаннгандан бек аманнга кетгенед.
«Тейрикъул» деб, атадыла атына.
Мен барыргъа излемеем къатына,
Бир джаякълаб аш юйчюкде джашаем,
Ушхууур-баш кесим этиб ашаем.
Ма алай бла бёлек джыл да ётгенед,
Къутсуз джашау мени мууал этгенед.
Тейрикъул да хайт деб джашчыкъ болгъанед,
Халиси да камсыклыкъдан толгъанед,
Эмегенден эсе бизге ушаед,
Атасындан кесек къоркъуб джашаед.
Болгъаны уа болса аны хатасы,
Тюе эди, джазыкъсынмай, атасы.
Бир кере уа сабий хата этгенлей,
Атасы да аны сюрюб джетгенлей,
Анам джетиб кирген эди орчагъа.
Эмегенни ауузу да от чагъа,
Анамы да уруб джерге джыкъгъанед,
Тейрикъулну буштукъ этиб тыкъгъанед.
Тёзелмейин мен да чабыб джетгенем,
Эмегенни бетин хантус этгенем.
Анам къоркъуб арабызгъа киргенед,
Меннге къараб: «Сен къошулма!» - дегенед.
Ачыуланыб мен аш юйге кетгенем,
Сау кечени тесукъа да этгенем.
Тейрикъулчукъ меннге бютюн илешиб,
Хаман келиб, бир затчыкъла сёлешиб,
Тарыгъаед атасындан хаман ол:
«Чюерди, шо, ма сен меннге бир сакъ бол,
Ол джут атам ашаб ашдан тоймаса,
Ачыуланыб мени ашаб къоймасын».
- Ашатмам! – деб, кёл этеем мен анга,
Сабыр келиб къысылаед ол манга,
Асыры бек сюймесем да ичимден,
Мени кёз-къаш бермезге да кючюмден
Келмей эди, бир джагъы джокъ балагъа,
Ол къууаныб кете эди къалагъа.
Бир кюн уудан келиб тура эдим мен,
Къаласында хахайлаед эмеген:
«Не эмеген, не уа адам болмагъан,
Сен не къуджур инсан болдунг, къаллай джан?!
Джууаблашма, сен атанг бла, къуругъан!
Чюердиди сени меннге удугъан!»
Къычыртаед, къол джетдире балагъа,
Мен да, тёзмей, барыб кирдим къалагъа.
Эмегенни джетиб арлакъ тебердим,
Тейрикъулну алыб, чыгъыб тебредим.
- Сен къатышма дегенме да мен санга!
Кетгинчиге арагъыз бир аманнга... -
Деб, биягъы анам кирди орчагъа.
Эмегенни ауузу да от чагъа,
Отоууна кириб кетди терк атлай.
Кюнлерибиз озаелле ма алай...
Бир кюн меннге Тейрикъулчукъ келгенед:
«Ання сени чакъырады», - дегенед.
- Да бусагъат барырма! – деб, балагъа,
Итими да алыб кирдим къалагъа.
Анам меннге: «Былай олтур къатыма,
Багъа берчи мени этген затыма,
Эки кюнню ёрге къобмай чёкгенме,
Санга ма бу чурукъланы тикгенме.
Кий да кёрчю аягъынга быланы,
Сора, къабчы, сен ма бу хычынланы», -
Деди анам, меннге къуджур ышара,
Бир белгисиз сезимлени ышыра.
Мен да тартыб чурукъланы кийгенем.
«Бютюн тарла этдинг, анам», - дегенем.
- Да ёсгенсе, бютюн уллу болгъанса,
Атанг кибик этден, кючден толгъанса.
Тенг болурла бир кесекчик теблесенг,
Ач болурса, хычынладан къабчы сен! –
Деген анам бир хычынны узатды.
Кючюгюмю бютюн кёзюн къаратды...
Мен хычынны кючюгюме атханлай,
Кючюгюм да джетиб аны къабханлай,
Олсагъатлай огъунагъа берди джан.
- Анам, юйюнг ай джарыкъда къуругъан!
От ашатыб кюрешемисе меннге,
Мен не къыйынлыкъ салгъанма, айт сеннге?! –
Деб, хахайлаб, чынгаб ёрге турдум мен,
Отоуундан чартлаб чыкъды эмеген.
Анам багъыб тургъанед да, кючю бар.
Чурукъларым мени тайгъакъ, бютюн тар...
Эмеген бла мен буууша тургъанлай,
Анам тары бюртюклени къуйгъанлай
Аякъ тюбге, мен тайдым да джыгъылдым,
Эмегенни къучагъына тыгъылдым.
- Къатын, бери чабдыр къара къаманы,
Бу итни да джетди ёлюр заманы! –
Деб, эмеген хахай-тууай этгенлей,
Мени анам да къамагъа джетгенлей,
Тейрикъулчукъ джетиб алды къолундан.
Анасын да тюртюб ата джолундан,
Таша келиб атасыны артындан,
Къама тыкъды тюз да аны сыртындан.
Мен да мыллык атдым анам-къанлыма,
Тейрикъулчукъ сюелди да аллыма:

«Сен, къарнашым, мени ёлтюр биринчи,
Анабызны ёлтюрюрсе экинчи!» -
Деб, кёзюме ол мыдахчыкъ къарады,
Джюрегим да такъырлыкъдан тарады.
Уялгъан да этдим эсли баладан.
Сёз айтмайын чыгъыб кетдим къаладан.
Мен ол кече бир иги тюш кёргенем,
Къучагъымы ариу къызгъа кергенем,
Ол къыз мени чакъырады кесине,
Хаман келиб турад мени эсиме.
Энди аны табалсам деб барама.
Къадарыма джазыкъсыныб къарама,
Меннге кёре насыблыса бютюн сен.
Мени анам болгъанлыкъгъа сау-эсен,
Сени ёлген ананг татлыд эсинге,
Кёл эт, кёл эт, джол нёгерим, кесинге
Мени анам къаллай ана эсе да,
Мени саудан ёлтюргенин билсе да,
Ийнан меннге, термилеме мен анга,
Джылаб алай чыгъыучанма мен тангнга.
Джарсыууму сен макъамгъа салалсанг,
Бир тюбешсек, сыбызгъынг бла согъалсанг,
Бютюн разы боллукъ эдим мен санга.
Энди къууанч бла чыгъайыкъ биз тангнга!
Тамбла танг бла бирер джары кетербиз,
Тейри айтса, муратлагъа джетербиз...


БОРА АЧЕЙ УЛУ
АЧЕМЕЗГЕ ТЮБЕЙДИ


Ушакъладан джюреклери бола бай,
Чюерди бла Бора тангнга чыкъгъанлай,
Къарнашлача къаты къысыб къолларын,
Бирер джары тутханелле джолларын.
Адил суугъа таба баргъан Борады,
Сезими бла джол тюзете барады.
Нек барады? Тюзюн билмейд кеси да,
Белгисизге джесир болгъанд эси да,
Эсини уа теренинде бир сезим,
«Дерт джетдир!» - деб, эсгертеди ол кесин,
Ол кёзюуде къыйналады кесине,
Ата, ана тюшедиле эсине...
Дертин къалай алсын кёзю кёрмесе?
Дертин кимден аллыгъын да билмесе?
Ышанмакълыкъ а, Борадан кетмейди,
Алай а - не, ол насыб кюн джетмейди.
Бир кюн тюзде кеси джангыз олтуруб,
Джюрегин да мыдах сезим толтуруб,
Чюердини анасындан джарсыгъан
Сезимлери, кетмей сагъышларындан,
Ахырында бурулдула макъамгъа...
Бораны да джаягъындан тер агъа,
Ол макъамны сыбызгъы бла согъады,
Макъам алай ариу, таза чыгъады...
Тохтаб анга тынгылайды хар бир джан,
Хар джан джылыу излейд ата-анадан...
Шош аязчыкъ сюре барыб макъамны,
Кёзкёргенде джылкъы сюрген атлыны,
Къулагъына кире, анда къатланды.
Джылкъысын да джая, атлы атланды,
Ол макъамдан джюрек-балхам табаргъа.
Башлады да тулпар аты чабаргъа,
«Сабыр бар!» - деб, буйрукъ бере атына,
Бек шыкъыртсыз келиб аны къатына,
Тынгылайды бу сейирлик макъамгъа...
Булут ичин джырыб къарай ай, тамгъа
Салгъан кибик къара кёкню юсюне,
Макъам алай кёрюнеди кёзюне.
Кёлюн джесир эте мыдах джарыкълыкъ,
Бир кёзюуде джесир эте такъырлыкъ,
Терк тыхсыула тамагъындан буудула,
Джаякъларын кёз джашлары джуудула.
Болумуна тартынды да кесинден,
Такъырлыкъны къыстай сора эсинден:
«Табу болсун макъамынгы энине!
Сыбызгъынг да тюшгенд джюрек эбинге...
Макъамынгы кёз бла кёре эсем мен,
Акъылманса, тамашаса, ийнан сен!
Мени атым – Ачей улу Ачемез.
Сен а, кимсе, ашхы улан, мен билмез?..»
- Сый бергенинг меннге иги джорады...
Сау бол! Атым Къубу улу Борады.
Минги Таулу, Тыхтен элчи нартма мен!
Къайсы джуртлу, къайсы элчи улса сен?
- Да мени да Минги Таудад тамырым,
Ташлы Сыртды юзюк элим, тыбырым...
- Джердешлебиз, шохум, сора айт хапар.
- Не айтайым? Бар эсе уа бир мадар,
Сен айт, шохум, тынгылайым мен санга,
Сыбызгъынг бла согъуб бу сен айтханнга,
Сау инсан къой, таб ёлген да тынгылар...
- Мени сокъур этгенликге бу къадар,
Къадарыма бой бермейме, ёреме!
Джашау джолну тин кёзюм бла кёреме,
Кёргеними мен макъамгъа салама,
Макъамладан мен кюч-къарыу алама.
Мен тутулуб тургъан кюннге ушайма,
Ышанмакълыкъ бла, ушакъ бла джашайма.
Кёб болмайын Чюерди деб бир джашха
Тюбегенем, ушагъыбыз а, бошха
Кетмегенед, себеб болду джаныма,
Джюрек кючю къарыу къошду саныма.
Ол эсимден такъырлыкъны къуугъанед,
Хапарындан ма бу макъам туугъанед.
Джол чакъырмай эсе сени, «кел, - деб, - тез!»
Айт бир хапар, тынгылайым, Ачемез.
Изменено: Tinibek - 08.03.2017 15:00:00
Sabr 20.03.2017 17:12:21
Сообщений: 7254
017 дж. мартны 11 " К Ъ А Р А Ч А Й "

Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
АЧЕМЕЗНИ ХАПАРЫ


(Ачемезни хапарыны биринчи кесеги)

Да узунду, Бора, мени хапарым,
Арты тюзелгенледенди къадарым...
Ата джаным тогъуз къарнаш эдиле,
Ташлы Сыртда элге эл баш эдиле.
Кече тогъуз тоханагъа киргелле,
Кюндюз тогъуз тайхорагъа миннгелле.
Джулдузладан сыйлы ташла юзгелле.
Джер тюбюню тенгизинде джюзгелле.
Бир кёзюуде «шам дорбуннга» кетгелле,
«Ёлмезле» бла анда ушакъ этгелле.
Игиликни баш къылына джетгелле,
Билимлерин ала халкъгъа элтгелле,
- Болсунла, - деб, - бизлей келлик тёлюле.
Алай, ала болуб сабий кёллюле,
Аманлыкъгъа хазна къаджау туралмай,
Уруллукъну таукеллениб уралмай,
Ашхылыкъгъа байлаб хаман эслерин,
Ит Хубуннга къырдыргъалла кеслерин...
Къалай эмда нек къырдыргъан эдиле?..
Анга халкъда бирер тюрлю дедиле,
Билмей эди тюзюн бир деб бир инсан,
Заман оза, ол итликни киши сан
Этмей эди, энди осмакъладым мен,
Бир тынгыла хапарыма, Бора, сен...
Шох болгъанды Хубун бизни юзюк бла,
Ал кёзюуде ол джашагъанд тюзлюк бла,
Ол атам бла бара дюллю-дуниягъа,
Джулдузлада кире хазна уягъа,
Ма аладан сыйлы ташла кёлтюрюб,
Учхучлагъа салыб, джерге келтириб,
Бек байлагъа сатхандыла аланы,
Унутмайын онгсуз къартны, баланы...
Ол хайырдан халкъгъа тигим этгелле,
Ма алай бла айла, джылла ётгелле.
Бир кере уа бир белгисиз джулдузгъа
Джетгендиле, ол ушагъанд кёк бузгъа,
Ол а, буз тюл, саулай накъут болгъанды,
Атам хариб учунуудан толгъанды,
Сора айтханд: «Хубун! Табу Тейриге!
Джер инсанла тюб болгъунчу дериге,
Ма бу байлыкъ джетерикди аяусуз!
Бай боллукъду джерде онглу эм онгсуз.
Бирер кесек алыб джерге къайтайыкъ,
Джерчилеге къууанч хапар айтайыкъ!»
- Огъай, шохум, болмагъанны айтма сен!
Баш Тейриди хар джанны тенг этмеген,
Накъут джулдуз бизникиди, юлешсиз,
Сабыр-сабыр келе ташый экибиз,
Джер юсюнде биз боллукъбуз эм байла!
Ёз акъылдан тенг акъылны сен сайла,
Бу хапарны джер инсанла билселе,
Бири бири ызларындан келселе,
Юлешалмай бир-бирлерин соярла,
Барыб джерни отха бёлеб къоярла.
- Рысхы ючюн джерни юсю болмаз кюл,
Кёблюк деген сен айтханча аман тюл,
Джер юсюнде хар инсан да болса бай,
Джау да, шох да бири бирин ангылай,
Насыб кючлей, рахатлыкъда джашарла,
Хаман баллы, джаулу хантла ашарла!
- Адам инсан хазыр тюлдю ол затха...
Ол айтыуунг адамгъа къой, таб, нартха
Келишмейди. Ол тамамлыкъ джерде джокъ,
Бирле ачлыкъ сынаб, бирле болуб токъ,
Эки къауум болуб баргъан кюрешде,
«Не этейик?» деген эки кенгешде,
Чыгъадыла алгъа элтген оюмла,
Джашау джылла - сёл болмазлыкъ оюнла...
Керек тюлдю, керек тюлдю бирчалыкъ!
Биреу сабыр болсун, биреу – бек чалыкъ.
Дунияда бирча болса хар бир зат,
Тюбден ёрге тапха болмаз, болмаз къат.
Излем, мурат, умут къатыб къалырла,
Къыяматла джерни юсюн алырла!
Бирчасызлыкъ олду джашау, къымылдау!
Ким салалыр таша рысхыбызгъа дау?
Чамландырмаз кибик заркёз къадарны,
Бир кишиге айтма ма бу хапарны!
- Байлыкъ ючюн мен бетими джоялмам,
Къарнашларыма уа айтмай къоялмам!
- Къарнашларынг бу хапарны билселе,
Сегизи да накъут джыя келселе,
Джутланырла, къарнашлыкъны оярла,
Башханы къой, бир-бирлерин соярла!
- Айтма алай! Аллай юзюк тюлбюз биз!
Кирсизд бизни иннетибиз, бетибиз!

- Дуния малны кёблюгюнде болмаз бет,
Иги тенгим кибик, иги сагъыш эт...
Сора, джерде накъут болса бютюн кёб,
Накъутунгдан эсе сыйлы болур чёб.
Ол заманда болмаз чыртда магъана...
Эте билсек, джер джашаугъа багъана
Биз боллукъбуз, тенгим, иги бил аны,
Бек тилейме, къатышдырма дунияны!
«Хапар айтмам», - де да бир айт, болма сант,
Баш Тейрини джюкге бер да, эт сен ант!
Алайсыз а, тенглик кетер арадан.
Джукъ сёлешме меннге акъдан-къарадан!
- Джюрегими сен джарсыудан толтурдунг,
Чыртда манга сайлау къоймай олтурдунг.
Къарнашларымдан мен джукъну джашырыб,
Сатлыкъ итча кюнлерими ашырыб,
Ма ол халда джашаялмам, ийнан сен,
Этеме да башха тюрлю сагъыш мен,
Къарнаш къарнаш орнунады, тенг да – тенг...
«Огъай» десенг, эки ара болур кенг!..
- Сюйгенингча эт, мен энди айтмазма,
Айтханымдан чыртда артха къайтмазма.
Ачейлери, сиз кесигиз тоюгъуз!
Рысхы ючюн джер джашауну оюгъуз!
Мен кетейим, кесинг келе келирсе,
Тюзлюгюмю заман озса билирсе... -
Деген Хубун кетген кибик этгенди,
Атам хариб да ызындан джетгенди.
- Керек тюлдю бизге, хайда кесинг той!
Байлыкъ ючюн халкъ аллында сен бет джой! –
Деген атам сабыр-сабыр кетгенди.
Хубун аны терк ызындан джетгенди,
Тюз сыртындан уруб джанын алгъанды,
Учхан атха сал этгенд да салгъанды.
Сора атны аллын Джерге бургъанды,
От къамчи бла от чакъдыра ургъанды.
Ат ёлюкню алыб Джерге кетгенди,
Хубун учхан атны сюрюб джетгенди.
Джолда бара кезликчигин алгъанды,
Ол кесине сай джарала салгъанды,
Джараладан аман къаны акъгъанды,
Акъгъан къанны санларына джакъгъанды.
Ма алай бла джерге къайтыб келгенди,
Халкъ кёб джерде «къыйналгъанды, ёлгенди»...
- Джетегейде джийиргеншле чабдыла,
Сермешиуде джан тенгими къабдыла,
Ма меннге да талай джара салдыла,
Ёлтюрюрге да кесекчик къалдыла.
Ол кёзюуде джаргъакъбетле джетдиле,
Кёз кёргенни къара тубан этдиле,
Джаргъакъбетле джау кёреем алагъа,
От къусдура хар откъусар къамагъа,
Джийиргеншле таба мыллык атдыла,
Кёб джийиргенш чырт къобмаздан джатдыла.
Сау къалгъанла къачар мадар этдиле,
Джаргъакъбетле джауну сюрюб кетдиле,
Мени таба бурулуб да къарамай...
Мен тенгиме аман кюнде джарамай
Къалдым эсе, джау къолундан ёлгеем,
Аллыгъызгъа мен сал болуб келгеем! –
Деб, къатынча джылау, сарын салгъанды,
Къарнашладан, халкъдан ол кёл алгъанды.
Ма алай бла кесек заман озгъанды,
Анам хариб къыйналагъанды, тозгъанды,
Атам ёлген кюнден сора озуб ай,
Анам хариб мени былай табханлай,
Ойсурагъанд, ойсурауда тюш кёргенд...
Атам хариб анга келиб къол бергенд,
Болумуча айтханд болгъан хапарны,
Ачыкълагъанд ким болгъанын мурдарны.
Анамы уа эси артха къайтханды,
Къайынына ол «кёргенин» айтханды.
Айтылгъаннга ол ийнаныб къалалмай,
Сандыракъгъа санаб айыб салалмай,
Аккыл-теккил болуб, бола сер башы,
Атам кемсиз сюйген гитче къарнашы,
- Бир тюз хапар билейим - деб, Хубундан,
Ашыкъ-бушукъ этмей, туруб орнундан,
Атланнганды, артха къайтмай къалгъанды.
Хей, ашхылыкъ деген бирде джалгъанды!
Ма ол кюнню кечесинде ит Хубун,
Табалмайын къоркъуууна чырт орун,
Къара сезим кючлеб аны кир башын,
Ол атамы къалгъан алты къарнашын,
Джукълаб тургъан джерлеринде сойгъанды,
Къарнашланы къанларындан тойгъанды.
Джетинчини ёлтюрюрге киргенлей,
Ол уяныб къалыб, аны кёргенлей,
- Нек келдинг? – деб, ишек этиб, тургъанды...
Хубун аны къамасы бла ургъанды.

Учхараракъ уруб этгенд джаралы,
Ары-бери джанлай келиб ол джарлы,
Джетиб алгъанд къолгъа ол да къамасын,
Къысар мадар табмай терен джарасын,
Сермеш эте, къаны саркъа тургъанды,
Ахыр кючюн салыб ол да ургъанды.
Ит Хубуннга орта джара салгъанды,
Алай, кеси къаны кете талгъанды,
Къамасын да кёлтюралмай къалгъанды.
Къаманы уа Хубун джерден алгъанды,
Къыйынлыны джюрегине тыкъгъанды,

Ёмюрлюкге къобмаз кибик джыкъгъанды.
Ол ёлтюрлюк болгъанд анам бла мени,
Бек къарыусуз болуб халы кесини,
Дарман-дары мадар излеб кетгенди,
Таша барыб ол юйюне джетгенди.
Этгенине терен сагъыш этгенди,
Ёмюрлюкге джуртдан джанлаб кетгенди.
«Ачейлеге ким къан салды, ким джойду,
Сегиз джашны джангыз кюннге ким сойду?!»
Сау эл ишек этгенликге Хубуннга,
Ким излесин, киминг айтсын дау анга?
Къан дертлени джетдирирге джокъ инсан,
Юзюгю тюб болгъанны ким этсин сан?
Ол заманда мен бир джангы туугъан джан,
Не биллигем, къалай аллыкъ эдим къан?..
Ма алай бла ёксюз болуб ёсгенем,
Джокъсузлукъгъа, кёб джарсыугъа тёзгенем.
- Анам, атам къайдады? - деб, сорсам мен...
- Ангыларыкъ тюлсе аны алкъын сен,
Атанг узакъ джортууулгъа кетгенди,
Андан бери талай заман ётгенди,
Атанг сеннге тайчыкъ алыб келликди,
Сени кёрсе, къууаннгандан ёллюкдю.
Джукъла да къал, балачыгъым, - дей эд ол.
Бошалмай эд атам келлик узун джол.
Джашар ючюн къара ишге атдым баш,
Къара иш а, замансызлай этди джаш,
Мен сабийлей къара кючден толгъанем,
Джаш-къушлагъа элде башчы болгъанем.
«Атам къайдад?» - деб, эс бёлюб тураем,
Мен анамдан хаман хапар сораем.
Айтмай эди кёлге асыу хапар ол,
Бошалмай эд атам къайтыр узун джол.
Гыбышымамы деб, келсе эсиме,
Ачыуланаем анам бла кесиме.
Излемейин аман сагъыш ойларгъа,
Себеб излеб бир кюн, ашыкъ ойнаргъа,
Бузгъа бардым кесим тенгли бир бла мен.
Ачыкъ болуу башланнганед ол кюнден...
Къытдым аны ашыкъларын мен саулай.
- Терс къытханса! – деб, башлады ол даулай...
Тюз эдим да, мен кесими тюзледим,
Дауур этмей чачылыргъа изледим.
Ол къоркъгъанча кёрюб, тутду дженгимден,
Тарт-соз бола келиб бууду белимден.
Шашдырлыгъед дженгилни къой, сабырны!
Мен тобукъгъа алыб атдым гыбырны,
Барыб бузгъа тийиб, ачыб джылады,
Хахай этди, кёз тюблерин сылады.
Анасы да бизге чабыб джетгенед,
Мен джазыкъны къаргъыш тулукъ этгенед:
- Ой, къурурукъ, аллай джигит сен эсенг,
Мени джангыз уланымы урмай сен,
Юзюгюнгю тюб этгенни излесенг,
Аны табыб, къан дерт алыб келелсенг,
Сен разылыкъ табар эдинг атангдан...
Алай а не, сени кибик къанаудан,
Ёлгеннге къой, саулагъа да джокъ хайыр.
Бери къараб, болуб турма да къайыр,
Бар да сой, сен ол атангы сойгъанны,
Юзюгюнгю бирден юзюб къойгъанны!- –

Деб, ол къатын джашын алыб кетгенед.
Ачы сёзю джаныма бек джетгенед.
Эшитгеним тамам къыйнаб джанымы,
Сёл этелмей ургъан джюрек къанымы,
Ич макъамым ушаб ачы бир кюуге,
Сабыр атлай, кючден джетдим мен юйге.
- Не болгъанды, джашчыкъ, неге къыйналдынг,
Нек тюрленнгенд, айтчы сени бет къанынг? –
Деди, анам, джити къарай кёзюме,
Ашыкъгъанед анга айтыр сёзюме.
Тюзюн айтсам, ол тюз джууаб бермез деб,
Джюрегимде не болгъанын кёрмез деб,
Онгсуз болуб кючден-бутдан келеме,
Не эсе да къарным ауруб ёлеме,
«Исси къурмач этиб меннге къабдырсанг,
Ашхыныма бир себеблик табдырсанг», -
Деб алдадым, алдауумдан уялдым,
Сора барыб, тапчанчыкъгъа таяндым,
«Бусагъат», – деб, бюртюклени сууурду,
Бек ашыгъыб, анам къурмач къууурду,
Табакъчыкъгъа къуюб берди аланы.
- Эртделеде ашатханча баланы,
Эркелетиб къолларынг бла ашатсанг...
Арт кёзюуде сен этмейсе мени сан... -
Деб, кёлкъалды болгъан кибик этдим мен.
- Кёз джарыгъым, алай а нек айтдынг сен,
Кёлюнгде ненг бард? Мен къайдан билейим,
Джангыз балам, сенден алгъа ёлейим!
Не эсе да, кёлюнг толуд джомакъдан, –
Деб, къолуна къурмач ала табакъдан,
Ол да мени таба былай созгъанлай,
Мен да сермеб къолун тутуб, къысханлай.
- Ой, ары ий, кюйдюресе къолуму,
Джокъ анангы анга тёзер болуму... -
Деди анам. Этмегенча мен да сан!
- Юзюгюмю ким юзгенин айтмасанг,
Джибермезме! – дедим кюе джюрекден.
- Сизлей болсун аны сеннге юретген!
Ары джибер, хыппил этдинг, тели джаш
Айтмай сенден алалмайма чыртда баш, –
Деб, джылады, бушуу кючлей ауазын,
Бошлаб, уппа этдим мен къол аязын.
Билгенча хапар айтды ол манга,
Джюрексиниб, джылаб чыкъдым мен тангнга.
Эртденде уа кёлюм джол къан алгъанды.
- Атамдан а меннге не зат къалгъанды? –
Деб, анама сордум, анам джылады,
«Барма, джашым...» - деб, башымы сылады.
Айтханымда: «Бармай болмам!» - деб, къаты,
- Да атангы сауутлары бла аты,
Баудадыла, бау аллында барды таш,
Аны джерден тебдирирге сен а джаш...
Тебдирмесенг, ачыллыкъ тюлд бау эшик,
Бау къурчданды, анга этмез зат тешик.
Сен ол ташны кёлтюрюрча тюл эсенг,
Хубуннга да этелмезсе къарыу сен, –
Деди, анам. Мен кючюмю сынадым,
Бау аллында ташны тебдиралмадым.
Сора бардым мен темирчи Дебетге,
Ол эд мени кючлюлюкге юретген...
- Алчы, – деди, – къолгъа орта салтаны!..
Ынгычхадым, кёлтюралмадым аны...
Меннге гитче салтачыгъын тутдурду,
Уллусу бла кеси тёшге бек урду,
Гитчеси бла ол этгенча мен этдим,
Заман оза, къарт темирчини джетдим.
Бир кюн меннге берди уллу салтаны,
- Не кючюнг бла урчу тёшге сен аны, -
Дегенинде, урдум мен да аямай,
Ургъанымдан тёш, джеринде тёзалмай,
Кёрюнмезча джерге кириб кетгенед,
Дебет меннге бек бюсюреу этгенед.
«Къара ишди къарыу берген», - деди ол,
Мен: «Сау бол!» - деб, юйюм таба тутдум джол.
Мен къууана: «Дерт алырма къанлымдан!» -
Деб, келдим да, бизни бауну аллында,
Сюеле эд атам салгъан уллу таш,
Аны тюртюб кёреелле тогъуз джаш,
Ичлеринде джокъ эд аны тюртелген,
- Не ишлейсиз, пелиуанла? – дедим мен.
- Да ма, атанг салгъан ташны тюртебиз,
Кючюбюзню алай сынаб кёребиз, –
Дедиле да, «кёрчю сен да», - дедиле,
Ышарылыб, алны меннге бердиле.
Мен ол ташны джерден ёрге терк алдым.
- Разымысыз? – деб орнуна да салдым.
- Да халексе! – деб, тамаша этдиле,
Кёб мычымай юйлерине кетдиле.
Терезеден къараб анам кёргенед,
Чыгъыб келе ол къучагъын кергенед,

Мен да джетиб, уккаш этдим анамы,
Къууаннгандан джылады да, атамы
Эсге салды, «Сени кёрмей кетди...» - деб,
«Ол ит мурдар сени ёксюз этди», - деб.
Анама кёб ариу айтыб, кёл этдим,
Мен къойнума алыб юйге да элтдим.
«Ушаб къалдынг атанга...» – деб, джылаед,
«Джангыз балам...», – деб, бетими сылаед.
- Энди, джашым, хайт деб кючден толгъанса,
Уллу ташны кёлтюрюрча болгъанса,
Алай къуру къара кюч бла иш тынмаз,
Сен ургъан бла Хубун алай терк сынмаз,
Амаллагъа, хыйлылагъа устад ол.
Сен да, джашым, амалчы бол, хыйла бол,
Атанг кибик сабий кёллю болма сен!
Бирча турад Сатанай да сау-эсен,
Экибиз да салыб анга барайыкъ,
Ишни неден башларынгы сорайыкъ.
Тюзлюк ючюн этерикди тюз оноу,
Ол не десе, анга дерсе сен да «хоу».
Экинчи кюн танг алада тургъанем,
Кесим джангыз Сатанайгъа баргъанем.
Хапар сора, алыб инджи ташланы,
Ол таш сала хапар айтыб башлады:
«Ишек да джокъ, Хубунд сизни тюб этген,
Алай анга эталмазса къарыу сен,
Садакъ, къама кюбелерин тешмейди.
Кеси атса, огъу джерге тюшмейди.
Къушда кибик джитидиле кёзлери,
Кюбе джабмай ачыкъ къалгъан джерлери,
Бек аздыла, тамам джити къарарса,
Хаман да сен алайларын марарса.
Мараб, уруб огъунг ары ётсе да,
Садакъ ууунг сюегине джетсе да,
Таб джакъсанг да садакъ учха ёлюр уу,
Анда барды ууну ууун алгъан суу,
Ичсе, Хубун джангы къарыу алады,
Джакъса, джара терк сау болуб къалады.
Ол сууну уа къайдан алад десегиз,
Джер тюбюнде барды аллай бир тенгиз.
Чирик кёлдед ары тюшер тешиги,
Къанга къаяд аны джабхан эшиги,
Хубундады аны элия ачхычы,
Бек мийикди аны тайгъакъ бачхычы.
Бир Хубундан сора ары джан тюшмез.
Сен а, къайдан тюшгюн ары, Ачемез.
Аны къойдукъ, ташда чыкъгъан алайды,
Джашчыкъ, сени бек къыйын джол сакълайды,
Ондан беши - сени, беши – Хубунну,
Ойнар къанынг бар эсе бу «оюнну»,
Сизни бауда барды тамам тулпар ат,
Эски кюбе барды, аны джылтырад,
Кюзгюча эт хар затынгы юслерин,
Къаматырча ол мурдарны кёзлерин.
Урсанг, джауну аямайын алай ур,
Джолунгда уа бир тиширыу болушур,
Экинчи да себеб болур... Алай, тез
Джолгъа чыкъма, сен ала бла Ачемез!
Бармай къаллыкъ тюл эсенг а, джол узун,
Ашхы джолгъа! Тейри сеннге болушсун!
Бар да чыгъар баудан атын атангы,
Джол кёргюзюр хайырынгы, хатангы, –
Деб, Сатанай мени джолгъа ашырды.
Тюз хапарны мен анамдан джашырдым.
- Бир затха да сагъыш этме, анам, сен,
Сатанайны айтханына кёре мен,
Ит Хубунну хорларыкъма, сен ийнан! –
Деб, анамы ийнандырдым, мен андан,
Бау аллында тургъан ташны алдым да,
Хунабызны къыйырына салдым да,
Эшиклерин ачыб баугъа кирдим мен,
Бау ичинде тамашаны кёрдюм мен.
Чычхан сыртлы, джитибурун, къонгур ат,
Джогъед анда узун аякъ, къуйрукъ, чат,
Туякълары дёнгерекге ушагъан,
Темирлеге бурнун сугъуб ашагъан,
Ашхынында темир джауча эриген,
Нохтасы бла элия кюч джюрюген,
Кёзлеринден джашил джарыкъ чачылгъан,
Къабыргъасы эшик кибик ачылгъан,
Ары кирсенг, ичи болмайд чыртда тар,
Олтуругъа, джатаргъа да орун бар.
Бу ат бла уа джолгъа къоркъмай чыгъарса,
Кёклени да къат-къатына чыгъарса,
Деб, учунуб тёгерекге къарадым.
Сайлаб, сауут-сабаны да къурадым,
Кюзгюнюча джылтыратдым аланы.
Ат бла аулаб чыкъдым дунияланы.
Тюшюб, бардым къабырына атамы,
Анга айтдым хар бир кёрген затымы.
Къан алыргъа мен разылыкъ тиледим,
Сын ташында къылычымы биледим.
Сауут-саба алыб сора къолума,
Атланнганем мен белгисиз джолума.
Sabr 20.03.2017 17:15:24
Сообщений: 7254
2017 дж. мартны 16 " К Ъ А Р А Ч А Й "

Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
АЧЕМЕЗНИ ХАПАРЫ
(Экинчи кесеги)

Джол тюзете, хайт деб юйден кетгенем,
Адил сууну джагъасына джетгенем.
Ол джагъада бир джылкъыны кёргенем,
Тахсачыча къамишлеге киргенем.
«Хубуннукъу болур джылкъы», - дегенем,
Джууукъкелтиргич бла къараб, кёргенем...
Бир деу аджир байталларын джакълай эд,
Башхаладан тайларын да сакълай эд.
Джылкъы къатда баред тогъуз къарауул,
Темир санлы, элия джанлы тогъуз ул.
«Ишни неден башлайым?» - деб, ойладым,
Тюз кюрешден хыйлалыкъны сайладым...
Тёздюм, ишни башлар таблыкъ бишгинчи,
Къымылдамай турдум, тубан тюшгюнчю.
Къалын тубан тюшдю сора кесекден.
Ийис этмез таза кюкюрт ёзекден
От джакъдым да, къазан асдым, къызартдым,
Чынг джелимге юзмез къошуб къайнатдым.
Аны сюртдюм къат-къат этиб атыма,
Бек эс бёле хар керекли затыма,
Атха миниб, суугъа кирдим шыкъыртсыз,
Ол джагъагъа ётдюк, суугъа салмай ыз.
Къарауулла менден иги абадан,
Тунчукъгъанча болуб мылы хауадан,
Юслерине къаблаб джелим кеблерин,
Тылпыуларын тыйыб, джабыб бетлерин,
Сир-сир къатыб, онгсуз болуб тургъанлай,
Атдан тюше, откъусар бла ургъанлай,
Чыр-чыр эте чыгъа элия джанлары,
Сын-сын болуб къалаелле санлары.
Сора излеб башлагъанем аджирни,
Кишнеб чыкъды, къалтырата ол джерни,
Ёлюм къара атды бизге мыллыгын,
Аджирим да ол джетгинчи болду сын.
Ол джетерге, бир джанына терк турду,
Къуйругъу бла отла чача, бек урду.
Ачы кишней ол, чабханын тыялмай,
Сюрюндю да, аякъ юсде туралмай,
Джыгъылды да, салды терен сыз джерге,
Пырх-чырх эте, дженгил турду да ёрге,
Джюрегинде от ачыуу ашланды,
Мыллык атды. Джагъалашыу башланды...
Бир-бирине бермейдиле бой ала,
Туякъладан чортлайдыла кулдала,
Элияла чартлай токъуш болгъандан,
Хауа толду чарсдан, отдан, тубандан...
Талашханча бек ачыулу эгерле,
Бир-бирлерин къабадыла аджирле.
Болушурча болмай мени мадарым...
Къабса, джара салад мени тулпарым.
Ол бир аджир ачыуланыб чабады,
Джетелгени кибик ол да къабады,
Къабса ол да, эт юзгенча болады,
Алай, ауузу башха затдан толады...
Джелимюзмез тишлерине джабышыб,
Къымылдаудан оза, ауузу къабышыб,
Башын алыб къачды, чарсда болду тас,
Туякълары ургъан кибик дауурбаз...
Бир кесекден чарс, тубан да чачылды,
Кюнню алтын бети джерге ачылды.
Мен джылкъыны мукъут ийис этдирдим,
Сюрюб сууну ол джанына ётдюрдюм.
Сууну джыра, мен ызыма ётгенем,
Сауут-саба чотну хазыр этгенем.
Кюбелерим, кюзгюлеча, джылтырай,
Хар биринден тёгерекге кюн къарай,
Джашнатады суу джагъаны тюзлерин,
Къаматады къарагъанны кёзлерин.
Сейирсине, тюнюм ушай тюшюме,
Эски кийим къаблаб «кюзгю» юсюме,
Сакълай эдим мен Хубунну келирин.
Бир замандан, тёртгюллетиб аджирин,
Келе эди Хубун, ауузу от чагъа,
Аджиринден къан тамчыла, тер агъа.
Хахайлады тюз къатыма джетгенлей:
- Итден туугъан хашген, сен а, кимсе? - дей.
- Ким эсем да, мен Тейрини бир къулу...
Ачемезди атым, мен – Ачей улу!
Къан алыргъа деб келгенме мен санга, –
Деб, сакъ бола къарагъанем мен анга.
- Къара, къара артда къалгъан джаманнга,
Ачейлери къауум былай аманнга
Кетмеелле, нексе сен а, бир хашген,
Бу юсюнг да неди, нексе былай сен?
Ач болурса, тойдурайым къарнынгы,
Джангыртайым кийген зыккылларынгы... -
Деб, ышарды, сора кюлдю халыма.
Ачыуланыб атлай башлаб аллыма,
Мен кесими кючден тыя, сынадым...
Садакъ къабда тогъуз садакъ санадым.
Айтдым сора: «Тойдурмазса сен мени,
Ол санларынг чириб къаллыкъ джерлени
Къуртларын сен тойдурурса кёб турмай.
Мен айтайым айтырымы чырт бурмай.
Сен мурдарса! Сени джолунг кёргеди.
Мен тюзме да, мени джолум ёргеди!»
- Сен чыкъгъанса бек терсакъыл юзюкден,
Ачейлери халкъгъа чачхан «тюзлюкден»,
Хар заманда халкъгъа джарсыу келгенди,
Ит юзюгюнг аны ючюн ёлгенди.
Итден туугъан, сени джыйсам мен кёрге,
Юзюгюнгден къутулурма ёмюрге, –
Деб, ит Хубун мурдар къаннга киргенед,
Терк тюрлениб, меннге сайлау бергенед:
«Ачей улу, сюйсенг садакъ тартайыкъ,
Сюйсенг нартла кибик белден тутайыкъ,
Къылычла бла сермешейик «хо» десенг...
Къалай ёлсенг разы эдинг, айтчы сен?
Джагъалашсакъ, тёрт санынгы юзерме,
Къылыч тутсакъ, гагайынгы кесерме.
Садакъ тартсакъ, сен хорлаб да къоярса,
Тюз аталсанг, мени къаннга боярса...
Къалай дейсе, къанау Ачей улучукъ?
Къалтырама да, айт манга сен бир джукъ», -
Деген Хубун мыйыкъ тюбден ышарды.
Миз къарамын кёзлериме ашырды.
«Аман къатын кибик сёзню чайнама,

Къуру къазан къайнагъанча, къайнама,
Къаллай сауут сюйсенг аны сайла сен.
Не этсенг да, къутулмазса сен менден.
«Садакъ» дейсе, ал джаянгы къолунга,
Атлан, мурдар Хубун, ахыр джолунга!
Кёзкёргеннге бар да сюел, ат алгъа,
Ышан, табын хар хыйлагъа, амалгъа», -
Дегенимде, ол къаралыб кетгенед,
Сабыр атлай, кёзкёргеннге джетгенед.
Эскилени мен да атдым юсюмден,
Джылтырадым кюнде кюзгю кибик мен.
Хайда сора, садакъланы джерледик,
Аямайын биз атышыб тебредик.
Тиймеелле меннге келген садакъла,
Кёз къамата юсюмдеги «омакъла»,
Джюрек джаргъыч болаелле Хубуннга.
Садагъы бла джукъ этмезин ол манга
Ангылагъан эди, сора къычырды,
Къычырыгъы шош хауаны терк джырды:
«Ачей улу, сен хыйлалыкъ этгенсе,

Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды


Кёз къаматыр кийимлени кийгенсе.
Тогъуз кере атдым, тийдирелмедим,
Тогъуз кере атдынг, тийдирелмединг...
Не киейим сени кибик кийим мен,
Не уа, теш сен кийимлени юсюнгден,
Мени кёзюм къамаб ышан туталмай,
Сынамынг джокъ, сен тюзелиб аталмай,
Бу атышыу ахырсызды, ангыла,
Сен гитчесе, мен айтханнга тынгыла,
Къояйыкъ да атышыуну бюгюн биз,
Тамбла кюнде, биз джарашыб келирбиз.
Разымыса, джигит Ачей улучукъ?
Тамбла кюннге дери сеннге болмаз джукъ...»
- Да бар! – дедим. Хубун кетди ашыгъыш.
Кесим къалыб, мен да этдим кёб сагъыш...
«Тюшмеученед джерге атхан садагъым,
Къалай тиймей къалды тогъуз атханым?» -
Деб, соруула сора кесим кесиме...
Керти хал а, къайдан келсин эсиме.
Джукълаялмай мен тангымы атдырдым.
Амал излей, кесими бек къатдырдым.
Танг атханлай, Хубун дженгил джетгенед,
Садакъ ата, сау кюнюбюз кетгенед,
Мен да аны, ол да мени уралмай,
Экибиз да бу болумда туралмай,
Кенгеш къурдукъ. Хубун айтды: «Ачемез!
Бу атышыу бизге хорлам чырт бермез,
Мени кюбем, сени кюзгю кийиминг,
Атышсакъ да биз джюз кере, не уа – минг,
Садакълагъа къаджау болуб турурла,
Экибизни джаныбызны къорурла.
Тамбла кюнде тюбешейик джангыдан,
Мен джетерме бери атар-атмаз танг.
Мен кюбеми, сен «кюзгюнгю» ташлайыкъ,
Атышыуну биз хыйласыз башлайыкъ,
Разымыса? Разы эсенг, эсен тур,
Тамбла Тейри сюйгенине болушур!
Мен кетейим», - деб кетгенед ит Хубун.
Билелмейин аны керти болумун,
Соруу сагъыш кючлей мени ангымы,
Атдыргъанем дагъыда бир тангымы.
Кюн къаядан чыгъа Хубун джетгенед,
Ол тюнене айтханыча этгенед,
Ол кюбесин тешген эди юсюнден.
Юсден «кюзгю» кийимими тешдим мен,
Джюрегимде къанлы дертим ашланды,
Ма алай бла садакъ атыу башланды.
Мен билгенден биз атышдыкъ хыйласыз,
Санларыбыз болуб бютюн бек джакъсыз,
«Аны урдум», - деб, мен болдум ишексиз,
Джыгъылмады. «Сау нек къалды кюбесиз?» -
Деб, мен болдум бютюн сейир-тамаша.
Белгисизлик ачыуума кюч къоша,
Сора иги мараб ата башладым...
Садакъ тийиб, мен кесим эс ташладым.
Кючден-бутдан джыйгъанымда эсими,
Къолгъа алыр мадар табмай кесими,
Мен сюйрелиб бара эдим букъуда...
Тюш кёргенча бола ауур джукъуда,
Аякъларым джибге къаты байланыб,
Сыртым джерге, бетим кёкге айланыб,
Бара эдим ат къуйрукъгъа тагъылыб,
Саркъгъан къаным къаты джолгъа джагъылыб...
Мен эсими тас этгенем джангыдан.
Айырыла тебреб инсан джанындан,
Эсин джыйгъан ахыр халгъа тюшдюм мен,
Къутулгъанча болдум къутсуз тюшюмден.
«Мен ким эдим? Къайдама?» - деб, ойланыб,
Джата эдим тюз сыртымдан сойланыб.
Къычыра эд Хубун: «Бийче, чыкъ бери!
Болдум энди къанлы джаудан мен кери!
Бюгюн этдим Ачейлени артларын,

Тюб этгенме джерден юзюк шартларын.
Мырт-мырт эте нек тураса, хайуан?!
Сен да къууан, алгъаныма джаудан къан.
Чыкъ да къара, болумуму бир кёр сен,
Чыкъ, джашарынг келе эсе сау-эсен.
Къарауашынг да бир кёрсюн болумну,
Билсин ол да ким болгъанын Хубунну.
Терк чыгъыгъыз!» - деб, тамагъын бошлады.
Менде уа джан сандан кете башлады...
Минг бояулу чыбыкъладан эшилген,
Бир сейирлик быргъы ичге тюшдюм мен.
Саным кёрдю чыгъыб баргъан джанымы,
Джаным кёрдю сагалланнган санымы.
Джан бла тёнгек бир-бирине термилиб,
Хауа бетли халы да седирелиб,
Байлай эди бир-бирине аланы,
Кёрлюк тюл эд къараб башха кёз аны.
Кёре эди джаным ачыкъ хар нени,
Къарауашны, Хубунну эм Бийчени.
Хубун кюле: «Ачы сермеш этдим мен!
Бу мыллык бла сиз безигиз. Кетдим мен.
Къанлы ишде болдум мен бет джарыкълы!
Барайым да бир джукълайым тынчлыкълы», -
Деди, сабыр атлай кирди къалагъа.
- Бери къара, бу сейирлик балагъа!
Быллай ариу джашны джерде ким кёргенд?!
Кёзю къыйыб, Хубун къалай ёлтюргенд?! –
Деб, шыбырдайд Бийче къарауашына.
Къолун сала тёнгегими башына:
«О, мен джазыкъ, сауду дейме, тий да кёр!
Сууумагъанд! Ийнан, муну джутмаз кёр...» -
Деб, кесекни Бийче мычыб тургъанед,
Къала эшик таба аллын бургъанед.
Суулукъну да алыб андан къайтханед,
Къарауашха былай хапар айтханед:
«Бир ишексиз, Хубун тамам талгъанды,
Джукъу аны джесир этиб алгъанды,
Тангнга дери орундукъгъа салгъанды.
Суулугъунда «ёлмезсуу» да къалгъанды...
Джашны элтиб, бугъоулагъа тагъайыкъ,
Джарасына «ёлмезсуудан» джагъайыкъ,
Ауузуна да бир къуюб кёрейик,
Кеч тюл эсе, джанны саннга берейик.
Ким биледи, джаны къайтса санына,
Бир къарарбыз халисине, къанына...
Сыфатыча ариу эсе халиси,
Мен айтханнга разы болса ол кеси,
(Татлы сагъыш келед мени эсиме...)
Не джашырыу, тенг этерме кесиме...»
- Бийче, джаным, къалай айтдынг алай, ха?..
Хубун билсе, джанынг къалыр палахха.
- Хубунд мени джашаууму къурутхан...
Мени атам Джер тюбючю Тюклесхан,
Накъутлагъа сатханд мени Хубуннга.
Ахырында, не этгенин бу анга,
Мени кёлюм ачыкъ сезиб турады,
Сагъыш этсем, ичим къаты бурады.
Мени атам джер тюбючю инсанед,
Тахсаланы уста билген бир джанед.
Ол бир кере чыкъгъанды да джер башха,
Джер башында анга хауа джарашханд.
Ол анамы кёрюб тамам сюйгенди,
Джюрегине татлы ауруу тийгенди...
Анам болуб джер тюбюне бармаздан,
Атам кетмей къалгъанд къайын арбаздан.
Болуму бла табханд халкъдан сый-багъа...
Ма алай бла мен туугъанма дуниягъа.
Алай эте, заман кете арадан,
Ол бир кере бек эсириб чагъырдан,
Орайдасын тарта тойдан къайтханед,
Хубуннга бла меннге хапар айтханед:
«...Кёзкёрмезде Чирик кёлге баргъанем,
Арасындан уруб кёлню джаргъанем,
Толкъунланы онгнга, солгъа чачханем,
Кёл тюбюнде къанга ташны ачханем.
Таш эшикни ачыб элия ачхыч бла,
Андан ары барыб быргъы-бачхыч бла,
Алай тюшдюм джер тюбюнде тенгизге...
Анда барды ёмюр байлыкъ ма бизге!
- Неди, неди? – дедик ойнаб бола зар.
- Ол тенгизге саркъгъан шоркъа суучукъ бар,
Ол суучукъну сууу дарманд хар неден,
Башханы къой, къутхарады ёлюмден!
Джер юсюнде аны билген – джангыз мен,
Мен джер тюбючю болгъаным себебден...»
- Бир айт, къайдад ол элия ачхычынг,
Къалайдады тахса быргъы-бачхычынг? -
Деб, кюрешдик, ол айтмады тюз хапар.
Ма ол кюнден сора Хубун болду зар.
Сейирсиндирмей эд башха зат аны.
Тилей кетиб, «хо» этдириб атамы,
Джер тюбюне атландыла экиси...
Ким биледи, къалай болду кертиси?
Къысхасыча, атам ол кюн ёлгенед,
Хубун джылаб, аны алыб келгенед.
- Джер тюбюне тюшген эдик чырмаусуз,
Андан чыгъа, атанг болду къарыусуз,
Терк огъуна кетиб къалды аманнга,
Чыртда мадар эталмадым мен анга,
Ма къолумда чыгъыб къалды джаны... - деб,
Хапар айтды хар бир сёзюн эсеблеб.
Ол заманда ийнаннганем Хубуннга,
Бусагъатда ийнанмайма мен анга.
Чыкъса, адам ёлтюрмейин къайтмайды...
Нек ёлтюред? Меннге хапар айтмайды.
Джан алгъанны санамайды ол чёбге,
Бу болумда баралмазма мен кёбге.
Башыбызны сакълар мадар этейик...
Ма бу джашны къоребизге элтейик,
Хайда тут!» - деб, тёнгегими кёлтюрюб,
Экиси да къурч къореге келтириб,
Санларыма бугъоуланы такъдыла,
Хар джарама «ёлмезсууну» джакъдыла,
Ауузуму ачыб, сууну къуйдула.
Джик-джигиме дери суудан тойдула...
Сора мени джаным къайтды саныма,
Джюрюш къоша тохтаб тургъан къаныма,
Къысхасыча, мени сап-сау этдиле,
Мурат этиб, анга толу джетдиле...
Ышарылды Бийче къараб кёзюме,

Айтды: «Сен тюз джууаб бер хар сёзюме.
Тюз сёлешсенг, бош этерме башынга,
Терс айтсанг а, мен салырма къашынга.
Къайтарырма кетиб баргъан «джолунга».
Айт, сен, тюзюн, урдурма да солунга...
Кимсе? Къайсы джерден бери келдинг, сен?»
Тюп-тюзюча анга хапар айтдым мен...
- Кертиси да сора, Хубун мурдарды.
Андан кери болур джангыз джол барды, –
Деди. Джылыу таба ол бет къанымдан,
Бугъоуланы тешиб атды санымдан.
- Болуш меннге къутулургъа Хубундан –
Къадарымы ачы зорлукъ къолундан.
Сен болушсанг, муратыма джетерме,
«Кел», - десенг а, биргенге да кетерме,
Эркинликде мен бир эркин солурма,
Сюйсенг эгеч, сюйсенг бийченг болурма.
«Огъай», - десенг, къарауашынг этерсе,
Чырт болмаса, къоярса да кетерсе.
Мен тюйюле бек тойгъанма джанымдан,
Къалай да эт, къутхар мени Хубундан, –
Деген Бийче, бычакъ ала дженгинден,
Меннге бере, чыгъаргъа деб къореден,
Эшик юсю таба былай джетгенлей...
- Хайуанса! Адам тюлсе, сатлыкъ, – дей,
Хубун кирди, къолунда уа сырпыны.
Керилди да урургъа деб ол аны,
Эслеб мени болгъанымы сауутсуз,
Джити къараб, бет тюрсюнюн эте буз:
«Ачей улу – сабий кёллю, болумсуз.
Сеничала бу дунияда орунсуз
Боладыла, анга шагъат – юзюгюнг...
Кимге керек сени джалгъан тюзлюгюнг?!
Сени атанг тюзлюк излеб кёргенед,
Тели тюзлюк ючюн джанын бергенед.
Бек бай болсанг, хар заманда тюзсе сен!
Юзюгюнгю тюб этсем да, тюзме мен!
Джокъду, джокъду джер юсюнде менден бай!
Накъут Джулдуз болуб, къолум болмаз сай!
Минги Тауну къотур мор къаясында,
Инсан табмаз эски къуш уясында,
Бютюн кёбдю асыралгъан накъутум!
Джашырмайма, алайд мени умутум, -
Ма бюгюнден башлаб аскер къураргъа,
Залимлени барын таргъа джыяргъа!
Минги Таучу, Адил суучу нартланы
Бирлешдириб, ахырында аланы,
Мен боллукъма, мен боллукъма бийлери!
Къаршчыланы айтыллыкъды кюулери!
Сени атанг болалмады тенг манга,
Бир кёб тилеб кюрешгенем мен анга,
«Накъут джулдуз экибизге джетер!» - деб,
«Экибизни Джерге бийле этер!» - деб,
Унамады, унамады джарлы джан...
Сабий кёллю инсан болмаз халкъгъа хан.
Мен боллукъма кесим джангыз бий Джерге!
Сиз а, аны кёрлюк тюлсюз, сиз кёрге
Тыйыншлыла болгъансыз да, кетигиз!..
Кетигиз да, мени бир хош этигиз!
Сатлыкъ къахме! Сен биринчи кир кёрге, –
Деб, сырпынын кёлтюргенлей ол ёрге...
Мен да атдым Бийче берген бычакъны.
Бычакъ учуб барыб, теше богъакъны,
Кирди сора ит Хубунну бойнуна...
Хыр-хыр эте, ачыгъаннга бойсуна,
Къутсуз джаны тамагъына тыгъылды,
Ёре турукъ кибик джерге джыгъылды.
Ма алай бла, андан алыб дертими,
Ахырында, таза этдим бетими.
Ма алайда тургъан эдим мен юч кюн,
Акъылымда къатышханед тюш бла тюн...
Къарауашны эгеч этдим кесиме,
Бийче татлы сезим салды эсиме,
Джюрегими саугъа этдим мен анга,
Эм насыблы бола чыкъдым юч тангнга.
Къоркъунчлуед джол, Бийче бла къарауаш,
Джолда меннге болалмазла деб джолдаш,
Джылкъы сюрюб, юйге кетиб барама,
Бир кесекден къайтыргъа деб турама.

БОРАНЫ ДЕРТ АЛГЪАНЫ

Учундура Ачемезни хапары,
«Алгъа! Алгъа!» – деб, чакъыра къадары.
Сыбызгъысын къаты къыса къолуна,
Бора кетди бошалмаучу джолуна.
Дуппурладан, сууладан да ётеди,
Шахарлагъа, эллеге да джетеди,
Кёб туралмай аладан да кетеди.
Джол бошалмай, тесукъа да этеди
Узакъ къалмай бир къалагъа джетерге,
Сан солутуб, кесек къалкъыу этерге
Суу джагъада салкъынына бир талны
Олтургъанлай, кишнегени байталны
Къалтыратды назик тинин Бораны,
Къондурду да анга аман джораны.
Байтал ачы кишнейд, зорлукъ джетгенча,
Ким эсе да саудан тулукъ этгенча,
Бир кёзюуде пырх-чырх этед, сынсыйды,
Бир кёзюуде хариб, итча, къансыйды.
Къамчи тийген таууш терк-терк чыгъады,
Ол байталны абындырад, джыгъады.
- Сен, бёрюге азыкъ болгъун, тур ёрге,
Ёнгелеген эсенг тайдан, тум кёрге
Терк заманда ашырайым мен сени.
Кёб ичдинг да къанымы уа сен мени... –
Деб, къычыргъан ауаз, таныш ауазгъа
Ушады да... Бора ургъан аязгъа
Бетин бура, ауаз таба атланды.
Ангысында минг сагъышы къатланды...
Джюрегини ауазына тынгылаб,
Ким болгъанын алджамайын ангылаб,
Мурдар Губу тюшдю аны эсине!
Сабырлыкъны тилей Кёкден кесине,
Джууукъ келе ол Губуну къатына:
«Хей, сау къаллыкъ, быллай зорлукъ атына
Ким джетдиред?! Нек тюесе сен аны?
Термилтме да, сен тыкъ да къой къаманы!»
- Сен хашген а, кимге оноу этесе,
Кирли зыккыл, меннге не юретесе?
Бар джолунга, тебдирме да сен мени,

Кереклинги табдыргъынчы мен сени.
- Хей, сау къаллыкъ, сабырынга таш байла,
Тенг болсагъыз хашгенлеге сиз, байла,
Ол заманда къалмаз чыртда сыйыгъыз.
Меничала айтхан сёзден болмай быз,
«Хо-хо» деген кибик этиб къойсагъыз,
Ашхылыкъ бла айтыллыкъды атыгъыз.
- Неле дейсе?.. Не айтыргъа излейсе?
Тайын атхан байталнымы тюзлейсе?
- Тюзлемейме, алай, билсем чурумун,
Сюрген кибик от оджакъны къурумун,
Сюрюр эдим къара джюрек сезимни...
Бирер джарсыу джюрегинде хар кимни...
Айтсанг эди, неди сени джарсытхан,
Ма менича бир хашгенни эт да сан.
- Бу байталны къозлар кюню джетгенед...
Бёрю тайны ашар умут этгенед...
Тюнене уа, байтал тайны табханлай,
Къазакъ бёрю тайгъа таба чабханлай,
Байтал юркюб, секиргенед аз арлакъ.
Ол кёзюуде кёрюб атдым мен садакъ,
Садакъ барыб кирди ол ач бёрюге,
Чачылгъанед къаны да тай териге,
Къарышханед джийиргенчшли тюрсюнде,
Джан бергенед бёрю тайны юсюнде.
Бёрю ийис тамам сингиб бу тайгъа,
Джаныуарча кёрюнюб тай байталгъа,
Ёнгелеген эди, къоймайд къатына.
Не дериксе, сен бу халны атына?!
Мурдар тюлмюд тайын ачдан ёлтюрген?
Не этейим быллай джанны тюймей мен?
- Тохта, сора мен бир амал этейим,
Ол тайчыкъны къатына бир джетейим... -
Деди Бора, барыб тайны джанына,
Сылаб, джылыу бере хар бир санына...
Бек чыгъара сыбызгъыны татыуун,
Сокъду сора «Чюердини тартыуун».
Чабыб баргъан терк атлыла тохтайла,
Кёкде учхан къанатлыла тохтайла,
Къурт-къумурса къымсыз болуб, тынгылаб,
Ханс, терек да ариулукъну ангылаб,
Тамам буруб сезимлерин, эслерин,
Сыбызгъыгъа джесир эте кеслерин,
Тынгылайла, тартыу татыб тамам бек,
Джылайдыла адамла къой, ханс, терек...
Байтал хариб уяннганча джукъудан,
Тазалагъан кибик юсюн букъудан,
Къалтырады, титиреди, кишнеди,
Дунияны джюреги бла тишледи,
Терк бурулуб, къарады да артына,
Келди сора тайчыгъыны къатына.
Джалай келиб, джаягъы бла сылайды,
Бай ангысы болгъан джанча джылайды.
Ол Бораны тюз башындан къарады,
Тылпыуу бла аны чачын тарады,
Бора, сезиб, ёрге терк къарагъанлай,
Ол байталны джыламугъу тамгъанлай,
Джыламукъла кёзлерине киргенлей,
Сокъур Бора кюн джарыкъны кёргенлей...
- О, Баш Тейри, къудуретинг бютюн кёб!
Мен да кёрдюм, кёрдюм кюнню бетин, – деб,
Ол байталны башын къысыб кесине,
Такъырлыкъ да къона азгъан эсине,
Къууаннгандан тёзелмейин джылады,
Терк ийилиб, ол тайчыкъны сылады,
Белчигинден тутуб ёрге къобарад.
Тайчыкъ толгъан джелин таба тюз барад,
Чопулдатыб эмед ана сютню ол.
«О, Баш Тейри, бюгюнюге разы бол!
Дерт сезимни сыйыр мени кёлюмден,
Ёлген болса, ёлсюн иги ёлюмден!» -
Деген Бора, сыбызгъысын согъады,
Согъа, тепсей аны тери агъады.
Джарыкъ тартыу тепсетеди хар джанны.
Эки кёзю Губудады Бораны,
Ышарылыб къараб турад ол анга.
Ачыуланыб Губу кете аманнга,
Къычырады: «Тохта дейме энди, сен!
Кимлигинги таныгъанма энингден!
Джюрегими тешиб барад къарамынг,
Ашландырдынг эски джюрек джарамы.
Чыртда кёрюб болмай эдим сизни мен.
Къайдан чыкъдынг, къайдан келдинг бери сен?!
Сизни ючюн элден, Джуртдан кетгенме,
Эрек бола, ахырыма джетгенме.
Джангызлыкъгъа джесир этиб къадарым,
Джокъду ёлсем мени джылар адамым.
Сени кёрмей ёлсем, рахат ёлюрем,
Сизни юзюк тюб болгъанын билирем...
Энди, сени мен сау къойсам, джарамаз,
Чыкъгъа кирген, суудан да ырысламаз...
Нек къарайса, сен къарама кёзюме.
Джанла да кет. Толу этме сёзюме.
- Къан алыргъа деб чыкъгъанем мен джолгъа,
Ма бюгюн а, тюшгенингде сен къолгъа,
Ёлтюрюрге джийиргеннген этдим мен.
Биртда тынчды меннге сени ёлтюрген...
Согъуб турсам, хаман тепсеб турлукъса,
Бир кесекден арыб, сен сал боллукъса.
Алай, тюлдю джан алыучу сыбызгъы,
Сеничагъа джан салыучуд сыбызгъы!
Аман этиб, ёлюб кетген тынчды бек...
Джаша, болуб элден, Джуртдан сен эрек,
Тала, кемир, аша кеси кесинги,
Ышаргъаным кючлеб турсун эсинги.
Рахат болдум, энди Джуртха къайтайым,
Джердешлеге сенден хапар айтайым,
Бир билсинле ала керти халынгы,
Адамынг джокъ кёлтюрюрге салынгы.
Мен а, элде къабырлагъа барырма,
Ол сен сойгъанланы эсге салырма,
Къучакъларма мен къабырын анамы,
Къучакъларма мен къабырын атамы... -
Деди Бора, сора кетиб тебреди.
Губу ачыб, хахайлады, тебренди,
Бора таба атды сора мыллыгын.
Бора артха бурулду да, болду сын.
Губу джетиб, бууа башлаб Бораны...
Байтал кишнеб, джетиб эки араны
Айырды да, артын бурду Губугъа...
(Керилди да Губу аны урургъа...)
Ачы кишнеб туягъы бла урду ол...
Къызыл къаннга боялгъанед ташлы джол.
Бора къайтыб, ол ёлюкню алгъанды,
Къабыр къазыб, аны ары салгъанды.
Топурагъын джер бла теп-тенг этгенди,
Сабыр атлай Нарт элине кетгенди.
Sabr 20.03.2017 17:31:47
Сообщений: 7254
https://www.facebook.com/groups/1214784781883075/permalink/1602358496459033/?comment_id=1603419456352937&reply_comment_id=1606506106044272¬if_t=group_comment¬if_id=1489986366202353

ФЕЙСБУКДА НАРТ ЭПОСНУ СЮЗЕДИЛЕ


Albert Katchileni: "Нарт таурухланы ичинде бек эртде къуралгъанла бла бирге, кеч къуралгъанла да ит аягъындандыла. Эмда, таурух кеси эртде къурала тургъанлай, таурухланы айтхан адамла кеслеринден ууакъ-тюекни къоша да келгендиле. Эски таурухда тары, неда арпа болгъан эсе, акъырын-акъырын нартюк аланы орунларын алыб къойгъанны не сейири барды? Да бюгюн джаза тургъанланы да кёре ушайбыз! Ёзден улу Альберт бюгюн джазмай, не этеди да? Ётюрюкню сюйген адам тюлме, айыб этмегиз!"

Билал Лайпанов: "Ёзден улу "Нартланы" джарашдырыб, орусчагъа да кёчюртгенди. РАНны бир академиги, белгили назмучула Евтушенко, Синельников уллу багъа бергендиле. Альберт кеси джанындан къошханы-къалгъаны деб къарамайма. "Къарачай-малкъар халкъны нарт эпосу бютеудуния сейирлиги бир затды. Къарачай-малкъар халкъ а Альбертге борчлуду ол иши ючюн" дейди Евтушенко. Ол джаны бла къарасакъ, Альбертни ишини хайыры уллу болурму бизни халкъгъа? Аны орус тилге кёчюргенни оюмуна, башхала окъуб, багъа бергенлерине да къарасанг - ала ишекли болмайдыла. Биз кесибиз да, Альберт джукъ къошханды демей, Альберт халкъдан джыйгъан алайды деб турсакъ игими болур, огъесе, "нартлагъа" къол джетдирген гюнахды, заранды" десекми тюз болур? Къайсы оюмну тутсакъ иги болур Халкъыбызгъа?"

Albert Katchileni: "Альберт этген иш, меня сартын, ётюрюкдю! Оруслула айтханлай, "Благими намерениями вымощена дорога в ад"! Миллетге игисин излегенине сёзюм джокъду, алай а игиликни ётюрюк бла этмей, тюзлюк бла этерге керекди, мени сартын. Тамбласына аны ётюрюгю кесибизни башыбызгъа къазыкъ болуб тиерикди. Тюзлюк а тюзде къалмаз! Ол себебден, мени сартын, Альберт ол псевдоисторический затларын къоюб, ачыкъ "Кесим джазгъанма!" деб айтса ашхы эди. Миллетни уа нарт эпосу джазылыбды. Анга къошар-къоратыр зат джокъду!"
Евтушенко окуъгъанды деб да турмайма ол джазманы. Синельников а аны кёчюргени ючюн ачха алгъанды. Чууутлула бир-бирине болушхан адет болуучанды))"

Абдуллах Бегиев: "Алберт, айтханынгда эс бурурча затла бардыла. "Миллетни уа нарт эпосу джазылыбды. Анга къошар-къоратыр зат джокъду!" дейсе. Ол эпос къайсыды, айтсанг бек ыразы этерик эдинг."

Albert Katchileni: "Нарты. Героический эпос балкарцев и карачаевцев. - М.: Наука. Издательская фирма "Восточная литература". 1994. - 656 с. Составители: Р. Ортабаева, Т. Хаджиева, А. Холаев.
Джыйылгъан нарт таурухла бла джырла бары да ма бу китабха киргендиле. Андан сора "джыйылгъан" затла - ётюрюркдюде!"

Абдуллах Бегиев: "Алберт къарнашым, мен санга бек сейир этеме - сен барын да билгенинге - ётюрюкню, кертини да. Сенича батыр ол сен атларын айтхан адамла да болалмаз кибик. Нарт таурухла бизге бир оюлгъан къаланы хуруларыча жетгендиле.Анга огъай демезсе да? Аны ёрге сюерге кереди да? Керекди. Бизден къалгъан халкъла ол жумушну этгендиле. Дюгерлиледен (тегейледен) башлап - Гомерге дери. Ёзден улу да, аны алай этерге керегин билип, ёрге сюеп андан кюрешеди. Болаламыды-болалмаймыды - аны юсюнден сёлеширге боллукъду. Ансы сен айтханча къалсала Нарт таурухларыбыз - бир башха тилге кёчюрюп ангылатхан бек къыйын боллукъду. Сен окъугъан болмазса, сёз ючюн, "Ачей улу Ачемезни" таурухан. Мен санга жиберейим. Электрон адресини ий да манга. Окъу да, сора сёлеширбиз. Нартла, айхай да, ёрге къаланыр кереклидиле. Алай, сен тюз айтаса, къошмай-къоратмай, ол бизге жетгенни ёрге сюерге керекди. Бек тюзсе - Нарт таурухлада болмагъан затны ары кийирип кюреширге керекмейди. Ёрге къаларгъа уа керекди!
Хаджиланы Танзилядан иги киши биле да болмаз бизни нарт таурухланы. Сен аны ишин шагъатха келтиресе. Сау бол! Ол тюздю. Алай Танзиля да Нартла "тизгиннге жыйылыргъа керек болгъанларын бек иги биледи. Алай болургъа керегин да айтады. Сени айтханынг анга да къаршчы чыгъады. Ала ол халкъдан табалгъанларын жыйып басмалагъандала. Бек уллу иш этгендиле. Не сёз! Ишни уллусу уа алдады."

Albert Katchileni: "Сейирсиннгенден ёлеме сизни джалгъан затлагъа джакъчы болгъаныгъызгъа, айыб этмегиз ары-бери эте турмай кёлюмю айтхыным ючюн... Миллетни чыгъармасыны орнуна сиз бир назмучу Ёзден улу Альбертни чыгъармасын салыргъамы излейсиз? Дунияда болмагъан бир назмучу огъуна болсун, алай а не аламат назмучу болса да, не аламат назмула джазсада, ЁТЮРЮК ётюрюклей къалады!!! Миллетни чыгъармасы - тарихди! Альбертни чыгъармасы уа - адабиятды. Экисин бир-бирине къатышдырыргъа джарамайды! Бизни миллетни эпосун назмугъа кёчюрген бла илму бла кюрешген адамланы кюлдюргенден сора, башха джукъгъа джарарыкъ зат тюлдю бу! Бизни миллет Орта Азияда кёчгюнчюлюкде болгъан кёзюуде Сталинир шахарда (бусагъатда аты - Цхинвали шахарды) тегейлиле кеслерини нарт эпосларын назмугъа кёчюрюб, аны типографиядан китаб этиб чыгъаргъанларында, илмучуланы бир къаууму кёрмегенча этиб къойду ол чыгъарманы, башхасы уа бек уллу телилик этгеннге санады тегейлилени керти эпосларын быллай тели учуз этгенлерин. Биз да бу Альберт этген затны байракъча тутуб тебресек, бир джаны бла илмучула чырт унарыкъ тюлдюле аны эпосха санаргъа, экинчиси уа - бизни миллетни эпосун къайсы назмучу да къатышдырыргъа, кесича сёзле къошуб, сюжетле къошуб, болгъанны-болмагъанны да къошуб, къатышдыргъан миллетни кесине керек зат тюлдю! Тарихи болмагъаннга керекди аллай хыйлалыкъ! Бизни тарихибиз барды, ол себебден бир деб бир хыйлалыкъ керек тюлдю бизге! Хыйлалыкъгъа джакъчы болгъан а хыйлачы кибикди! Ким къалай болса да, мен къайда да ол артда чыгъыб айланнган хыйла "эпосланы" ётюрюк, джалгъан зат болгъанын айтханлай турлукъма! Бизни миллетге аллай "эпос" керек тюлдю!"

Абдуллах Бегиев: " Алберт къарнашым, бу затха эс бургъанынг ючюн бек сау бол! Алай сенден энтта бир тилерим (биринчи тилегими этмединг, адамны тилегин толтурмагъандан бир да къууанма!) - дуния эпосланы кимле жарашдырып чыгъаргъанларына бир къара! Сора сёлеширбиз. Иги билмеген затыны юсюнде даулашхан адамдан жахил жокъду дунияда. Зат билмеген, не барын билген - тынгылап турады. Жарты билген а - даулашыргъа ёчдю. Айып этме, быллай оюм этдиреди жазгъанынг. Мен айтхан: Нартланы бир низамгъа жыяргъа, ол оюлуп тургъан халларын эски даражаларына жууугъуракъ этерча, ол биз билген Нартладан таймай, алагъа артыкъ аперимлик къошмай-къоратмай, эски тиллерин бюгюннгю тилге айландырмай, сёз ючюн, Ёзден улу этгенча,неда адабиятха айландырмай, сен айтханча, Анга ким огъай дейди? Тегейлени юслеринден айтханынг да бек тюздю - ала Ёзден улугъа аман юлгю кёргюзтген бла къалмай, жалгъан эпос туудургъандыла. Ёзден улуну юсюнден айтханда уа, жакъ басханымы къайда кёресе? Мен айтхан: "Ёзден улу да, аны алай этерге керегин билип, ёрге сюеп андан кюрешеди. Болаламыды-болалмаймыды - аны юсюнден сёлеширге боллукъду". Къалай сёлеширге боллугъуна жауап берейим: болалмайды! Нартла кёп тюрлю макъам бла къуралгъандыла, тиллери, сёлешгенлери да башха эди. Бирча жоргъалап турмагъандыла. Ол тыш адамла былай-алай айтдыла дегенлери да бошду. Ала айтхандан сен айтхан багъалыды, сёз ючюн, манга. Мен сени айтханынга уллуракъ магъана береме - нартланы тилинде окъуйса да, ичлеринден къарап кёресе да, ол айтханынга да хома. Алай ангыламагъан, билмеген затынг да бек кёпдю! Тюзюн айтама, тюзюн айтыргъа юйренсек да сюеме. Тюз сёз адамгъа къыйын да келе болур, алай тюз сёзге ёпкелемезге да керекди. Нартланы юсюнде ишлерге, бир ызгъа тизерге эрттеден керек болуп турады. Нек ишлерге керекди - сёз ючюн, Сатанай бирде бир бир нартны анасыды, башхасында уа эгечиди, ючюнчюсюнде уа - бийчесиди. Аллай табийгъат жокъду жер башында. Ол шарт окъуна айтып турады Нарт таурухланы юслеринден былайда сёлешгенле Нарт таурухларыбызны тынгылы окъугъан окъуна этмегенлерине. Сен да аланы ичинде. Анга бек кёп юлгю келтирирге боллукъ эдим. Лопатинский, жюз жарым жыл мындан алгъа бизни нартлагъа эс бургъан алим адам, ол окъуна айтханды: нартла кимни халкъда жаратылгъанларын билир ючюн, аланы ол ууакъ журунларын бирге жалгъап, жамап, низамгъа келтирип къараргъа керекди деп. Аны алай эталлыкъла алимле тюл, назмучуладыла деп. Битеу алимле, назмучула да ол оюмдадыла. Сен а, айып этме, алим, назмучу да болмай, нартланы да иги окъумай, ат башындан бек батыр -батыр сёлешесе. Фольклор бла кюрешген ле Хаджиланы Танзиля да, Журтубай улу да, башха бири да бу ишге мен къарагъанча къарайдыла. Андан да бек айтайым - ол бюгюннгю сен айтхан Нартла, ол назму бла этилгенлери, 60-чы жыллада, ол-бу назмучуну къолу бла тизилгендиле. Фахмуларына кёре тизгендиле. Тынгылы эталмагъандыла. Жаланда - ары-бери таймай этерге кюрешгендиле. Сау болсунла. Ким болгъанларын да бек иги билеме. Алайды да сен айт-айтма, Нартла Аллах айтса, ёрге сюелликдиле... Аланы сюер кюч да барды!"

Albert Katchileni: "Джылыгъыз менден уллу болгъаны себебли, къаты джууаб берирни орнуна, тынгылаб къояйым! Ётюрюкге джакъчы болгъаныгъыз ючюн а не этгенигиз да анга кёре кёрюнюрюкдю энди! Мундан ары сизге не айтырым джокъду, не сиз айтханны окъургъа излегеним да джокъду! Ассаламу алейкум уа рахматуллахи!!!"
Sabr 21.03.2017 21:14:44
Сообщений: 7254
https://www.facebook.com/groups/1214784781883075/permalink/1602358496459033/?comment_id=1603419456352937&reply_comment_id=1606805392681010&comment_tracking=%7B%22tn%22%3A%22R%22%7D

Билал Лайпанов - Абдуллах Бегиев Тамада къарнашыбыз Абдуллах, салам алейкум.

Къалам тутханлада джыллары бла сенден тамадала да бардыла. Ёзге, фахмунг бла, Ана тилде сёзге джан сала билиуюнг бла уа — барыбыздан да башса. Аны себебли, сени сёзюнге эки къатха аслам эс бёлюнеди. Нарт эпосубузну юсюнден оюмларынгы (къалгъанла не дегенлерин билмейме) мен а тюзге санайма.

Алай а, Альбертни юсюнде — билмегенликден — джангыласа. Альберт бизни тилибизден, адабиятыбыздан, маданиятыбыздан, санатыбыздан, тарихибизден, адетлерибизден да терен билимли джашды. Бизни этногенезибизни ДНК джаны бла ачыкълаб кюрешеди. Кандидат, доктор атны джюрютген алимлерибизни кёбюсю аны дараджасында болсала эди — бек къууаныр эдик.

Аллах айтса, Кърымшамхал окъуулада экигиз да боллукъ болурсуз, бир рахат ушакъ этерсиз. Халкъыбызны бек сюйген эки адам бир-биригизни ангыларыгъыгъызгъа ишек джокъду.



________________________________________


Билал Лайпанов - Albert Katchileni Альберт, салам алейкум.

Ёзден улуну юсюнден тюз айтаса. «Нарт эпос. Автор - А. Ёзден улу» деб кёргюзтсе — кертиси, кереклиси алай болур эди.
Бютеулей алыб айтханда уа, Нарт эпосну юсюнден Абдуллах тюз айта болур, тюз эте болур деб турама. Не ючюн? Юлгю. Эски къалагъа замАн да, замандан да бек адамла бек къатылгъандыла. Бир къабыргъасы оюлгъанды, башха къабыргъаларындан да ташлары тюшген джерлери барды. Оюлгъан къабыргъаны, бирсилеринден тюшген ташланы да кимле эселе да ташыгъандыла, къурутхандыла. Къала алай оюлуб тургъаны джукъгъа ушамайды. Энди аны бир уста, сёз ючюн Абдуллах, аны ызына къаларгъа къаст этиб кюрешеди. Ол оюлуб тургъан къала Нарт Эпосубузду. Энди аны оюлуб тургъаныча къоюб олтурургъамы керекди, огъесе, хар несин да келишдириб, бурун формасына келтириргеми керекди? Римде гладиаторла сермешиучю Колизейни ма алай ызына джарашдырыб кюрешгенлерин кёрдюм. Ма ол халда, Нарт эпос къалабызны оюлгъан джерлери ызына къалансала — анда не палах барды? Ол ётюрюк тюлдю да. Рахат сёлешине барса, бир оюмгъа да келиб къалырбыз. Аллах айтса.
Sabr 02.04.2017 18:06:47
Сообщений: 7254
2017 дж. мартны 18 " К Ъ А Р А Ч А Й "

Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС

СИБИЛ НАРТЛА

СИБИЛЧИ


Сибилчи да нарт Дебетни бир джашы,
Сибил нартла деген юзюкню башы,
Тас болгъанны табыб къойгъан, сезимли...
Ашха, суугъа, сууукъгъа да тёзюмлю...
Джилтин чартлайд къурчлу чачын тараса,
Джукълатады джанны, джити къараса,
Къурчлу саны аны отда джанмайды,
Ол рысхыдан, дуния малдан къанмайды.
Аны ючюн Дебет анга урушад.
Сибилчини къурч халиси къурушад...
Кесим айтхан дейди, затдан тоймайды,
Мадар табса, юлюш юзмей къоймайды.
Уллу Камда барды алтын къаласы.
Джукъ керекли болмай тогъуз баласы,
Бёгек ёсюб, джашла болуб джетдиле,
Нарт Джуртунда кёб джигитлик этдиле.
Чырт тохтаусуз джортууулгъа кетелле,
Малла, мюлкле алыб артха джетелле.
Къатын алмай джашагъандан талдыла,
Тогъуз къарнаш тогъуз къызны алдыла.
Тогъуз келин тогъуз улан табдыла,
Сюймегенле эринлерин къабдыла.
Нарт Сибилчи юйюрюне къууанад,
Туудукъларын эркелетиб джубанад.
Бир кюн бир а, джубаныудан эригиб,
Тогъуз джашдан аскер къураб, биригиб,
Нарт Сибилчи джортууулгъа тебрегенд,
Джолда бара Ачемезге тюбегенд.
Ачемез а, дерт алыудан къайтханды...
Сибилчиге бар хапарын айтханды.
Ачемезге махтау салгъанд Сибилчи,
Учуннганды «накъут хапардан» ичи.
- Кечикмейик, Минги Таугъа чабайыкъ,
Излейик да, накъутланы табайыкъ,
Ол байлыкъны юлешейик теппе-тенг...
Бу хапарны билселе уа джууукъ-тенг
Уятларын, бетлерин да джоярла,
Уруш ачыб, бир-бирлерин соярла.
Ачей улу Сибилчиге кюлгенди...
- Мени атам аны ючюн ёлгенди.
Боллукъ тюлле ол сен этген умутла.
Нарт халкъныкъы боллукъдула накъутла.
- Ангыладым энди халын Хубунну,
Тохтатырча кюч джокъ ма бу оюнну.
Накъут ючюн мен бетими джоялмам,
Хубун кибик мен бир джанны соялмам.
Алай а, бил, накъутсуз да къалалмам,
Халкъ бла бирге хурттак юлюш алалмам.
Излеб, табыб кереклими алырма,
Сени ары джесир этиб салырма,
«Накъут дорбун» болур ол сен джашар джер!
Бек тилейме, телиленме, болма сер,
Мен айтханны эсге сал да, бойсун сен,
Айтдым эсе, айтханымдан къайтмам мен.
Ма кёресе, биргемдеди аскерим,
Байларыкъла, къалыб турад «тут», дерим.
- Да джалыныб, сора, джаудан къалмам мен,
Онг эсенг да, къоркъмайма аскерингден!
Кёб сёлешмей, этеринги эт да къой,
Сен кесинге база эсенг, тут да сой.
Барыбызгъа Башчы Тейри тёреди,
Хар нени да бизден иги кёреди! –
Деб, суууруб чыгъаргъанды къылычын.
Ачемезни эки кёзю илячин
Кёзле кибик, тёгерекге къарайды,
Ким мыллыгын атады деб, марайды,
Нарт Сибилчи къурчлу чачын тарады.
Джилтинлеге Ачемез да къарады.
Сибилчини татлы сабыр сёзлери,
Кёзбаулукъну атхан джити кёзлери,
Ачемезни кёзлери бла тюбеше...
«Джукъла да къал», - деб, Сибилчи сёлеше,
Ачемезни терк джукъларча этгенди,
Джамчысына чырмаб, алыб кетгенди.
Аскерин да биргесине элтгенди,
Кёб мычымай Минги Таугъа джетгенди.
Изледи да, табды сора дорбунну,
Ие болду хазнасына Хубунну.
Кереклиси чакълы накъут алгъанды,
Ачемезни ол дорбуннга салгъанды,
Дорбунну уа тамам кючлю бегитгенд,
Андан узакъ болмай къала ишлетгенд.
Сибиллери кёчгендиле къалагъа.
Кёбле, кёбле сукъланалла алагъа.

АЛБЕРМЕЗ УЛУ
КЁСЕ БУРУНГУК


Албермезле тогъуз къарнаш, тогъуз джукъ,
Уллулары – къутсуз, кёсе Бурунгук,
Адил сууну тийресине тёреди,
Гыллы терсни тюзден иги кёреди.
Къарнашларын бирикдире биледи,
Хар бирини байлыкъларын кереди,
Барысына бирча эсин бурады,

Алай, кеси эм бай болуб турады.
Барды аны бир ючкесер къамасы,
Джокъду дейле ол къаманы багъасы,
Отла къусса ол накъутну тешеди,
Ауузу уа ташны, къурчну кеседи.
Бурунгукну бард къадама къаласы.
Къаратонду, джокъду аны баласы.
Гуждар деген «кёкден тюшген» баланы
Джаш этгенди, кемсиз сюед ол аны.
Бурунгукну эгечиди Айсана,
«Кёкден тюшген» балачыкъгъа ол ана
Болгъанын а билмейд Кёсе-Къаратон...
Джылла саркъа, эки кере озду он.
Гуждар керти тулпар болуб джетгенди.
Табхан анасы аналыкъ этгенди.
Айсанагъа «Акбе» дейди деу Гуждар,
Тюз хапарны билдирирге бир мадар
Табалмайды баласына Айсана,
Джашайд хариб къадарына бойсуна.
«Къарт Къыз» дейле Айсананы атына.
Къоймайд ол бир эр уруну къатына,
Кийгенди да Рачыкъауну къарасын...
Ким сау этер аны джюрек джарасын?..
Заманны уа ким къайтарсын ызына?
Къарауашы бек къатыды ауузуна.
«Рачыкъау» деб чыртда бир сёз айтмайды,
Ол хапаргъа эсинде да къайтмайды.
Ол бой салыб Тейри берген къадаргъа,
Айсана бла бирге къарайд Гуждаргъа.
Ма алай бла кюнле, айла кетелле,
Албермезле Джуртха бийлик этелле.
Джуртлары уа – Адил сууну тийреси.
Бурунгукду бу тийрени иеси.
Бурунгукну шоху – ол а, бир къуджур,
Аны кергич ауузлары – отджаудур,
Сегиз башы, къулакълары – оналты,
Барды аны эки учар къанаты.
Хар неге да кемсиз эсин бёледи,
Къайда не бар, къайда не джокъ биледи.
Къайры сюйсе ары учуб кетеди,
Кюн таякъны садакъларын джетеди,
Кёкню джети къатына да ётеди,
Бурунгукга хаман тенглик этеди.
Джулдузланы кючлер ючюн кюрешде,
Минг джулдузда баргъан ачы сермешде,
Бий Бурунгук Джелмауузну къутхаргъанд,
Джелмауузну эсинде уа ол къалгъанд.
Андан бери Бурунгук бла шохду ол.
«Ёлсек, къалсакъ да биргеди бизге джол!» -
Деб, ант этиб, ала алай кетелле,
Керек кюнде бир-бирине джетелле.

ХУБУННУ БИЙЧЕСИ
(БИЙЧЕНИ ТАРЫГЪЫУ ДЖЫРЫ)

Ой, мен джарлы - къутсуз къадар къатылгъан.
Ой, мен хариб - дуния малгъа сатылгъан.
Таза сыйым мурдар къолгъа атылгъан,
Акъ санларым балчыкъ суугъа батылгъан.
Дерт джетди да, ёлдю мурдар баш ием,
Ол ёлдю деб, къара киймем, баш иймем.
Дерт джетдирген, мени джерден алгъанед,
Сора элтиб таза кёлге салгъанед.
Тазаланыб кёксюл кёлде джуууна,
Кёмюлеем сюймекликни суууна,
Къатышханед джаш ангымда тюш бла тюн,
Эм насыблы кюнюм эди ма ол кюн.
Наным меннге къайтырма деб кетгенед,
Ышаныуну меннге саугъа этгенед,
Ма энди уа, наным меннге къайтмайды,
Андан меннге киши хапар айтмайды.
Таймай къайгъы сагъышланы орама,
Хапар джолда озгъанладан сорама,
Дунияда бир кёрген да джокъ аны,
Зийдан болду меннге ичи къаланы.
Айгъа къараб мен излейме бир себеб,
Мен кёргенни наным кёре болур деб.
Эки тенгиз арасындан урса джел,
Эсге тюшед наным тургъан таулу эл.
Бек тогъуйма таулу джелни татыуун,
Алыб келед деб нанымы тылпыуун.
Кече аякъ таууш эшитсем а, мен
Наным келе турад дейме элинден...
Эрлай туруб терезеден къарайма,
Тангнга дери озгъанланы санайма.
Наным келмейд, наным келмейд узакъдан...
Къутулалмай тура болур тузакъдан?
Кюнюм къысха, кечем узун кёрюне,
Заман барад, таш макъача, эрине.
Джаш джюрегим ёресине джарады,
Ышанмакълыкъ тауусула барады.

БИЙЧЕ БУРУНГУКГА
ТЮБЕЙДИ


Джырын айта Бийче бирде джылайды,
Наны тийген бугъоуланы сылайды.

Тансыкълыгъы джаш джюрегин тарайды,
Тёзелмесе, чыгъыб джолгъа къарайды.
Хапар сорад озуб баргъан джанлагъа,
Джашауундан тарыгъады алагъа,
Кими анга ариу айтад, кёл этед,
Бир башха уа: «Къой къандырма», - деб, кетед.
Бир кюн джол бла кетиб баргъанд Бурунгук:
«Кюнюнг ашхы болсун!» - дегенд бурулуб.
«Ашхылыкъ кёр!» - деди, Бийче сёз башлай...
«Айыб этме, кёлюм болгъанд сай джашлай,
Сормазымы соруб ийсем, мени кеч,
Бир айт, болгъан кибик сеннге мен эгеч...
Дунияда сен айланнган джерледе,
Джер джюзюнде сен таныгъан эрледе,
«Ачемез» деб, болгъанмыды бир айт, сен?»
- Да таныйма юч-тёрт Ачемезни мен,
Ким биледи къайсысыды сен айтхан?
Бири къойчу, бири атчы, бири хан...
Не болгъанды? Джарашдырыб айт хапар,
Къолдан келсе, мен этерме бир мадар.
Бийче созмай терк башлады хапарын,
Къаргъышлады ол аяусуз къадарын,
Чынг биринчи атасындан тарыкъды:
«Ит Хубуннга мени накъутха сатды...»
Ёлтюргенин айтды Хубун атасын,
Айтды Ачейлеге этген хатасын,
Айтды хапар Ачемезни юсюнден,
Чыгъалмайын сабий кёллю тюрсюнден,
«Ёлтюрмез суу», «Накъут Дорбун» деб, тизди,
Бурунгукну мыйысына киргизди.
- Да кёрейим, айтханынга къарайым,
Мадар таба эсем, сеннге джарайым,
Танышлагъа, таныкълагъа айтырма,
Тейри айтса, хапар алыб къайтырма!
Эсен бол, – деб, Бурунгук терк кетгенди.
Кёб мычымай Джелмауузгъа джетгенди.
Хапар айтды билгич Джелмауузгъа ол,
Джелмаууз да айтды: «Бизни сакълайд джол!»

БУРУНГУК БЛА ДЖЕЛМАУУЗ

Бурунгукну шоху- билгич Джелмаууз
Сегиз башын ишлетди да тохтаусуз,

«Къуш уясын» сезди ёлген Хубунну,
Сагъышында кёрдю «Накъут Дорбунну».
Дорбунну уа аллын джабханд къанга таш,
Кёзюу-кёзюу ол дорбунну тогъуз джаш
Сакълайдыла. Узакъ болмай къала бар,
Ол къаланы тёгереги чынгыл, джар...
Къаладан а, токъсан тогъуз кёз къарай,
Чыпчыкъны къой, чибинни да тез марай,
Хазырдыла токъсан тогъуз откъусар,
Хазырдыла токъсан тогъуз къурчатар.
Бири атса, къалгъанлары атарла,
Джюз бла токъсан сегиз ёлюк джатарла,
Атыула уа, минг-минг кере болурла,
Тау этекле ёлюкледен толурла.
Уруш этиб, киши кирмез дорбуннга,
Джарамады эсе дорбун Хубуннга,
Анга ие Сибилчиле болдула,
Кёкден келген накъутладан толдула.
- Биз а, къалай сыйырайыкъ аладан,
Къарау алай къаты эсе къалада? –
Деб, Бурунгук Джелмауузгъа сорады.
Джелмаууз да джууаб табмай турады.
Ахырында: «Да хыйлалыкъ къурайыкъ,
Сибилчиге биз къонакъгъа барайыкъ,
Анда биз болмугъа кёре этербиз,
Тейри айтса, муратха да джетербиз!» -
Деб, оноуну бегитдиле экиси -
Джелмаууз бла бу тийрени иеси.
Бий Бурунгук къарнашларын джыйгъанды,
«Мен къонакъгъа барама», - деб, джайгъанды
«Чакъыралла Минги Тауда нарт бёлек,
Сибиллеге биз нартладан не керек?
Бир билейим, кёб турмайын къайтырма,
Къайтсам, сизге толу хапар айтырма», -
Деб, Бурунгук алай алдаб кетгенди.
Джелмаууз бла Минги Таугъа джетгенди.
Кенгдан къараб ол къаланы кёрдюле,
Токъсан тогъуз кёзге белги бердиле.
Белгиле бла: «Биз къонакъбыз», - дедиле,
Эркинлик алыб, къалагъа келдиле.
Сибилчиле къонакъ кибик кёрдюле,
Къызгъанмайын, эркин аш, суу бердиле.
Нарт Сибилчи Бурунгукга къарады,

Кёзбау кёзю аны кёзюн марады,
«Нек келгенсе? Энди хапар айт...» - деди,
Бет къанында хыйлалыкъны эследи.
Нарт Сибилчи къурчлу чачын тарады,
Бурунгукга тамам джити къарады,
Кёзбау этди: «Джукъла», - деди, джукълатды,
Соруу соруб, хапар алыб, уятды.
Джелмаууз да бу болумну кёргенди,
От джаудурур ючюн ауузун кергенди.
Нарт Сибилчи анга кёзбау этгенди,
Джелмауузгъа кёзбау джукъу джетгенди.
Сегиз башы бир затланы мурулдаб,
Къалгъандыла кёб мычымай хурулдаб.
Нарт Сибилчи Бурунгукга бурулуб,
Ачыуланыб, бир хахайлаб, бир улуб:
«Иннетинги айтдынг, энди билдим мен,
Сау къалыргъа керек тюлсе энди сен.
Сен къонакъса, ёлтюрелмем къаламда –
Сени сояр джер табарма аламда...
Чыкъ къаладан!» - деб, чыгъарды къаладан.
Бурунгук да башха болмай баладан,
Сибилчини хар айтханын этеди.
Бурунгукну Сары Тюзге элтеди.
Джашларын да чакъыргъанды къатына,
«Ёллюк» атаб Бурунгукну атына...
- Къалай дейсиз оноуума, джашларым?
Биз джауланы юздюрмесек башларын,
Ие болуб туралмазбыз накъутха,
Башчы болуб туралмазбыз бу Джуртха.
Джумушакъны бюгедиле, ашайла,
Дунияда бек кючлюле джашайла.
Биз кючлюбюз! Бирликдеди кючюбюз!
Кючю болгъан, хар заманда болур тюз!
Алай эсе, муну бойнун орайыкъ,
Джукъ айтыры бар эсе да сорайыкъ...
«Терсме, терсме, кечим джокъду, билеме,
Не этейим, ёле эсем, ёлеме...
Алай, сизден барды мени тилерим,
Чырт тоймаучу мени бу джут кёзлерим...
Ол «Накъут Дорбунну» кёзюм бир кёрсе,
Джюрегиме ол себеблик бир берсе,
Ёле башлаб, сизге алгъыш этерем,
Къыйналмайын бу дуниядан кетерем», -
Деб, Бурунгук баш ургъанча тиледи.
Нарт Сибилчи: «Кёргюзейик, кел», - деди.
Бурунгукну тилегине элтдиле,
Къарауулгъа: «Ач эшикни», - дедиле.
Дорбун эшик ачылды да, кирдиле,
Анда, тозгъан Ачемезни кёрдюле.
Бурунгук а, сейирсиниб ёледи,
Хар бир накъут ташха кёзюу келеди,
Къучакълайды кеси тенгли ташланы,
Кюлдюреди ол сибилчи джашланы.
Сора барыб уллу ташны къатына,
Киргенди да накъут ташны артына,
Терк чыгъаргъанд ол ючкесер къамасын.
«О, Баш Тейри, къамам бу джол джарасын!» -
Деб, къамасын накъут ташха тирегенд,
Ючкесер да отну къусуб тебрегенд.
От накъутну тешиб ары чыкъгъанды,
От таягъы Сибилчини джыкъгъанды.
Къачхандыла Сибилчини джашлары,
Баш палахха къалгъанды да башлары.
Азгъан-тозгъан Ачемезни этмей сан,
Бурунгук да чыгъа бара дорбундан,
Тийиб кёргенд Сибилчини этине,
Джаны бармыд деб, къарагъанд бетине.
Сибилчини джаны чыкъмай тургъанды,
Ол къарамын Бурунгукга бургъанды,
Ахыр кючюн салыб башын кёлтюргенд,
«Ёл», – дегенд да, Бурунгукну ёлтюргенд,
Сибилчи да джан тартды да, берди джан.
Ачемез да чыкъды сора дорбундан.
Сибилчини джашлары да джетдиле,
«Атабыз», – деб, джылау-сарын этдиле.
Дертли болуб Адил суучу нартлагъа,
Оноу сора баргъандыла къартлагъа.
Дебет айтды: «Мени баламд Сибилчи,
Рысхы ючюн, бизден кетиб ол энчи
Болама деб, ол сюргенин табханды,
Бурунгук тюл, аны накъут къабханды.
Не этейим, къыйналама балама,
Уллу бушуу келгенди да къалама...
Алай а, сиз, туудукъларым, къызмагъыз,
Дерт алабыз деб тынчлыкъны бузмагъыз,
Сибилчи да, Бурунгук да – бирчала,
Накъут ючюн ёлгендиле ма ала.
Бурунгукну ёлюсюн да алыгъыз,
Джелмауузну аркъасына салыгъыз.
Джелмауузну уятыгъыз, ол кетсин,
Бурунгукну адамларына элтсин.
Атагъыз а, болалмады керти нарт,
ПатАуала айта анга болдум къарт.
Ол нарт болмад, адамныча кёрюгюз,
Туу санларын къара джерге беригиз.
Ачемезден сиз кечмеклик тилегиз,
Терслик сиздед, анга джасакъ тёлегиз.
Андан сора къалагъызгъа ёрлегиз,
Откъусарны, къурчатарны джерлегиз,
Къурутурча ачыу чыкъгъан орунну,
Атылтыгъыз мурдар «Накъут Дорбунну»

Толтурдула нарт Дебетни буйругъун,
Джокъ этдиле джут Хубунну дорбунун.
Алай болгъанлыкъгъа Минги Таучула,
Биледиле келликлерин даучула,
Биледиле къанлы уруш чыгъарын,
Адил суудан дертли аскер чыгъарын,
Халкъ этсе да Сибиллеге гурушха,
Хазыр болуб башладыла урушха.
Тахсачыла Адил суугъа кетдиле,
Кёрюб, сюзюб тахсалыкъны этдиле,
Хапар билиб, ызларына къайтдыла,
Башчылагъа толу хапар айтдыла.

АДИЛЧИЛЕ УРУШХА
ХАЗЫРЛАНАДЫЛА


Бий Бурунгук турду джуртда ал болуб,
Бюгюн къайтды Джелмауузгъа сал болуб.
Бурунгукну «джашы» Гуждар джылайды,
Атасыны джаякъларын сылайды.
Айсана да салды ачы сарынын.
Джылатады бирден ол къарнашларын.
Джелмаууз а, айтмайд тюзюн хапарны.
- Бурунгукну джанын алгъан мурдарны,
Сибилчиди аты, анга кечим джокъ.
Хей, согъуучу «Чакъырыуну» къаты сокъ!
Кёргюзейик ёлтюргенни, къыргъанны...
(Ким ёлтюред къонакъ болуб баргъанны?!)
Барайыкъ да, дерт алайыкъ аладан,
Минги Таучу – бизге даучу нартладан, –
Деб, Джелмаууз къызындырад халкъны бек,
«Чакъырыугъа» джыйылгъанды тёгерек.
Келе-келе миллет болад кёбден кёб,
Биченликде кёб болгъанча ёсген чёб,
Чайкъалады халкъ, осмакълай джомакъны...
«Нартла къалай ёлтюрдюле къонакъны?» –
Деб соралла, ачыулана нартлагъа,
Сорадыла оноу сыйлы къартлагъа.
Джелмаууз а, ал бермейди бир джаннга,
Ийнаныучанд кёблюк таб алдагъаннга.
Ма алай бла Бурунгукну асыраб,
Джюреклери дерт алыргъа бек тараб,
«Сабырлыкъ» сёз саналады бурушха,
Хазырланыб башладыла урушха.
Юйлю оноу аллай бегим этгенди:
«Гуждарыбыз энди тамам джетгенди,
Бери чыгъыб, ол да тёрде олтурсун,
Бурунгукну орнун энди толтурсун!»
Айсана уа къайгъылыды джашына,
Къыйналады ол ёлген къарнашына.
Айсананы баред тогъуз къарнашы,
Хар бирини токъсан тогъуз джолдашы,
Хар джолдашны токъсан тогъуз нёгери,
Хар бирини - аты, бирер - эгери.
Беллерине сырпынларын такъсала,
Аскер болуб ала джолгъа чыкъсала,
Киши къаджау болмаучанды алагъа,
Тамбла ала атланныкъла нартлагъа.
Гуждар Минги Таучулагъа къайнайды,
Деу къолунда откъусары ойнайды.
Айсананы джукъу кирмейд кёзюне,
Къарауашы бёлед эсин сёзюне:
«О, мен джарлы, бир айт къалай этейим?
Гуждарыма мен не юретелейим?
Ачыулуду, сакъ болалмаз кесине,
Бек ачыуун кетерирча, эсине
Не салайыкъ, не айтайыкъ биз анга?
Ангым кирген кибик болгъанд тубаннга.
- Кел, айтайыкъ тюз хапарны анга биз,
Айтмай къойсакъ, терс боллукъбуз кесибиз.
Ким биледи, не болады, не къалад...
Гуждар тамам бек акъыллы, деу балад,
Бизни айтхан сёзюбюзню ангылар,
Тюзюн айтсакъ, сёзюбюзге тынгылар,
Кесин Минги Таучулагъа ёлтюртмез,
Атасыны къарнашларын ёлтюрмез.
Себеб излер ол урушну тыяргъа,
Мадар болса, бир иннетге джыяргъа
Излер эди, эки къарнаш миллетни...
Джукълатыред джюрекледе ол дертни.
Бу оноугъа разы болду Айсана,
Джюрегинде аккыллыгъы хорлана:
«Бар да чакъыр, буюрулгъан боллукъду,
Тейри айтса, муратыбыз толлукъду», -
Деб, ашырды къарауашын Гуждаргъа.
Бир кёзюуде башлады да джыларгъа,
«Тейри, болуш!» – деб, кесине кёл этди,
Джюрегинде такъырлыкъны сёл этди.
Кёб мычымай Гуждар анга келгенди,
«Чакъыргъанмы этдинг, Акбе?» - дегенди.
Сагъышында ана артха къайтханды,
Уланына тюз хапарны айтханды...
Сора: «Кече бир тюш кёрдюм, - деди ол. -
Сени сакълайд, балам, тамам къыйын джол,
Ийнан, джашым, ананг кёрген бу тюшге...
Сен чыгъарса къан джауунг бла сермешге,
«Шохла кибик сермешейик», - де анга.
«Мен бергенча, къылычынгы бер манга», -
Деб, ауушдурсагъыз сиз къылычланы,
Ол заманда хорларыкъса сен аны.
Мен айтханны чырт кетерме эсингден.
Кетерсенг а, бошатырса кесингден...» -
Деген ана, тулпар джашын ийнакълай,
Джылай, кюле, бир-бирлерин къучакълай,
Къарауаш да къучакълайды аланы -
Бир-бирлерин табхан татлы джанланы.
Sabr 02.04.2017 18:09:10
Сообщений: 7254
Окъуучуланы тилеклери бла
2017 дж. мартны 23 " К Ъ А Р А Ч А Й "
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС

МИНГИ ТАУЧУ
ЭМДА АДИЛ СУУЧУ

АСКЕРЛЕНИ ТЮБЕШГЕНЛЕРИ


Джууукъ-тенг бла къучакълашыб, къол тутуб,
Токъсан мингнге джууукъ аскер джол тутуб,
Атландыла Минги Таучу нартлагъа.
Бек эс бёле ышанлагъа, шартлагъа,
Кюбеледе джазылады атлары,
Хар бирини тюблеринде атлары,
Къатларында эгерлери - къабхычла,
Атларындан артха къалмай - чабхычла.
Адил суудан иги кесек кетдиле,
Тау нартланы чеклерине джетдиле,
Тохтадыла суу джагъада солургъа,
Бир-биринден хапар, оноу сорургъа.
- Биз урушну энди къалай башлайыкъ?
- Джазыкъсыныу чотну эсден ташлайыкъ.
- Ма къыйырдан шалт этейик аланы,
Минги Таучу, бизге даучу нартланы.
Хар бирери бирер оноу этдиле,
Албермезле даулашыугъа джетдиле.
Гуждар айтды: «Тамадасыз сиз менден,
Сёз да джокъду, сынамлысыз сиз менден,
Алай а, хар урушда да джорукъ бар,
Уруш этмей, бойсундурур бир мадар
Таба эсек, келечиле иейик:
«Къаджау тургъан болса, къырлыкъбыз», - дейик.
Бу оноугъа кёбле багъа бердиле.
«Келечи уа ким боллукъду?» - дедиле,
- Бу оноуну этген – Гуждар, барсын ол.
- Барсын! Тейри анга берсин ашхы джол!
- Биргесине алсын бёлек нёгер да,
Хар бири бла барсын бирер эгер да.
Гуждар айтды: «Огъай, кесим барайым.
Не бар, не джокъ тёгерекге къарайым,
Ишек этмез киши джангыз атлыгъа,
Минейим да къолан, айры чатлыгъа,
Хахай-тууай этмей кесим тебрейим,
Бу Нарт Джуртну халын иги кёрейим».
Алай айтыб, Гуждар алгъа кетгенди.
Бара барыб бир дуппургъа джетгенди,
Ол дуппургъа чыгъыб, ары къарагъанд,
«Тюшюммюд?» – дей, эки кёзю аралгъанд.
Дуппур артда сюеле эд нарт аскер,
Аскер кёбден кёрюнмейди чыртда джер,
Ал сафда уа сюеледи минг тулпар,
Ичлеринде Чюерди бар, Бора бар,
Ачемез да къатларында сюелед,
Хар бирини тулпар джюреги тебед.
Джунчуй башлаб, Гуждар бетин сур этиб,
«Тейри, болуш!» – деб, кесине кёл этиб,
Тюшюб барды сау аскерге джангызлай,
Айтды сора сёзюн чыртда джунчумай:
«Нарт аскери! Мен бир нартны джашыма!..
Адил сууда бир бёлекни башыма!
Биз уруш бла сизге келе турабыз,
Къаджауланы къаушатырча урабыз.
Джерге сауут-сабагъызны салыгъыз.
Бизден саугъа – сиз джашауну алыгъыз!
Ол Кёкеми ёлтюргенни беригиз.
Бермесегиз, кючюгюзню кёрюгюз!
Бир инсанны сау къоярыкъ тюлбюз биз.
Уллуд сизге бюгюн бизни дертибиз.
- Къара, уллу сёлешген бу джаманнга,
Сен нарт болсанг, минмез эдинг къоланнга.
Уялмайын бизге не деб келесиз?!
Биз мурдарла тюлбюз! Мурдар сизсиз, сиз!
Сибилчиге сени кёкенг келгенед,
Ол, кёкенги къамасындан ёлгенед,
Ёле башлаб, Сибилчи да джыйыб эс,
(Аны барын кёрюб тургъанд Ачемез)
Кёзбау этиб ёлтюргенди кёкенги.
Хайда, дуппур таба бур да бетинги,
Думп бол кёзден, аскеринге дженгил къайт,
Бу эшитген хапарынгы бурмай айт!
Ызыгъызгъа джол тутсагъыз, къуумазбыз,
Биз нартлабыз, къанны къан бла джуумазбыз! –
Деб, Гилястан джити къараб деу джашха,
«Бу таныш бет кимд?» - деб, кирди сагъышха.
Джунчутду да келечини бу хапар,
Атын дуппур таба бурду деу Гуждар.
Кёб мычымай ол аскерге къайтханды,
Эшитгенин, кёргенин да айтханды.
Арсар болуб, Албермезле, къатыша,
Бирер тюрлю оноу эте, айтыша,
Ахырында бегим чыкъды «кетмезге» -
Джау аллында сыйны учуз этмезге.
- Да туругъуз, сора алгъа тебрейик,
Джау аскер бла бетден бетге тюбейик! –
Деб, буюрду эм тамада Албермез,
Ёрге къоба сафха турду аскер тез.
Уллу Тюзню къыйырына кирдиле,
Дуппур башда джау аскерни кёрдюле.
Минги Таучу аскер саркъад дуппурдан.
Бир-бирине джууукъ келе джууукъдан,
Буйрукъ бола, тохташдыла аскерле.
Гауулдайла Адил суучу эгерле,
Иелери тынч этдиле аланы,
Эшитилирча Гилястанны айтханы.
- Да келигиз, адетдеча башлайыкъ,
Эки деуну бир-бирине бошлайыкъ,
Кимни деую хорласа да кёрюрбюз,
Хорлагъаннга «Джигит» атны берирбиз.
Эки аскер аны башчы этербиз,
Барыбыз да муратлагъа джетербиз!
Тейри айтса, эки Джурт да бир болур,
Эркин Джуртда хар джан рахат бир солур!
Разымысыз?! – деб, къычырды Гилястан.
- Тёкмез ючюн керексизге биз да къан,
Огъайыбыз джокъду, хайда башлайыкъ,
Эки деуюню бир-бирине бошлайыкъ, –
Деди сора ол тамада Албермез.
- Мен айтханнга сора киши «хык» демез,
Чыкъсын сизни джаныгъыздан эм залим,
Чыкъсын бизни джаныбыздан эм залим,
Откъусмаучу къылычланы алсынла,
Хайда сора бир-бирлерин чалсынла.
Хорлагъаннга бойсунурбуз биз бирден,
«Огъай!» – деген чыкъса эки аскерден,
Къаргъарыкъма, джетмей къалмаз къаргъышым,
Разылагъа джетер айтхан алгъышым! –
Деб, Гилястан джашын алгъа чыгъарды.
Къынындан да уу къылычны чыгъарды,
Тутдурду да уланыны къолуна,
Атландырды аны сермеш джолуна.
Албермезле: «Гуждар, сен чыкъ», - дедиле,
Къолуна уа тюз къылычны бердиле.
Эки тулпар чыкъгъандыла арагъа.
Ахыр сёзню бергендиле алагъа.
- Эркин дуния болгъан эсе бизге тар,
Терслик сиздед, тюзлюк биздед, тюз хорлар!
Сен джауумса! Терс джаугъа уа, кечим джокъ.
Энди хайда! Билгенингча сен да сокъ! –
Деб, Гилястан улу ёхтем къарады.
Не айтыр деб, джауну ауузун марады.
- Мен билмейме кимгед бу джол ахыр джол,
Джаулай ёлюб кетген дурус болмаз ол,
Къылычымы саугъа этсем мен санга,
Къылычынгы сен да саугъа эт манга.
Джау сезимни шох бешикде бёлейик,
Хар ким кеси сауутундан ёлейик.

3

«Разымыса?» – деди, Гуждар ышарыб.
Ышаргъаны джау джюрекге джол салыб,
«Ашхы», - деди, Гилястанны уланы,
Бир-бирине бердиле къылычланы.
«Огъай! Огъай!» - деб, къычырды Гилястан.
Ол кёзюуде сермеш башлай эки джан,
Деу къоллары къылычлагъа къатдыла,
Бир-бирине мыллыкларын атдыла.
Пырх-чырх этиб атла бирде бек кишнеб,
Ауузлукъгъа бой салмайын, тебчилдеб,
Аякъ тюбден букъу чыгъа болду чарс.
Къалкъанлагъа къылычла бла ура харс,
«Ай, аман!» – деб, къычыралла аскерле,
Юредиле, гауулдайла эгерле.
Сызгъырады кюн батханны аязы,
Эшитилмейд Гилястанны ауазы.
Эки тулпар алгъа, артха атлайла,
Къылычладан от джилтинле чартлайла,
Сермешелле эки тулпар бой бермей,
Тёгерекде не болгъанын чырт кёрмей,

Бютеулей да сермешдеди эслери,
Джанларына джакъ болаллыкъ – кеслери.
Алгъа чартлай Гилястанны уланы,
Джара салды имбашына Гуждарны.
От джилтинле чартладыла Гуждардан.
- Ур энтда! – деб, къычырды Гилястан.
Ол Гуждарны таныгъанды энинден,
«Рачыкъауну джашыд», - дейди ичинден.
Тамам кючюн салыб, ачы хахайлай:
«Къантулукъну ур да, джашым, ичин джай!» -
Дегенинде, ол джашына кёл этиб,
Атасыны сёзю джашха бек джетиб,
Уллу кёллю болуб алгъа чабханды...
«Ай, медет», - деб, ата эрнин къабханды.
Гуждар эрлай бир джанына тургъанды,
Къылычы бла джауну кесин ургъанды,
Билегине кесек джара салгъанды,
Джаш мычымай джерге аууб къалгъанды.
- Харамлыкъгъа этед, сакъ бол, сен Гуждар!
Бара эсенг, анга тамам бек сакъ бар, –
Деб, къычырды биреу Адилчиледен.
Не болгъанын тюппе-тюзюн джокъ билген.
Не болгъанын билген джангыз Гилястан,
Алды сора къычырыкъдан, хахайдан:
«О, Баш Тейри, къарамайса тюзлюкге!
Нек хорлатдынг адамлыкъны итликге?!
Сен, нек салдынг бу бушууну башыма?!
Хыйны болду, кёзбау болду джашыма!
Бу итликни Адилчиле этдиле,
Чегибизден бизни ала ётдюле,
Ие болур ючюн бу Шам таулагъа.
Ёлюм! Ёлюм! Ит адилчи джаулагъа, –
Деб, аллына атлагъанды Гилястан,
Нарт аскер да тебрегенди ызындан.
Адил суучула да алгъа тебине,
Эки аскер атлай бири бирине,
Джюз атламдан энди сермеш башланыр,
Баш Тейриден башха аны тохтатыр
Бир кюч болмаз, деген кёзюу джетгенди.
Ачей улу алгъа чартлаб кетгенди,
Аскерлени ортасына чыгъыб ол,
«Тохтагъыз!» – деб, кёлтюргенди ёрге къол.
- Сиз сёзюме эс буругъуз, тилейме,
Тюз хапарны мен айтыргъа излейме, –
Деб, Хубунну хапарын да айтды ол,
Сибилчини хапарын да айтды ол.
«Бурунгукну ёлгенин да кёрдюм мен,
Къуруб кетсин джутлукъ деген бу джерден!
Баш Тейри бла мен тилейме сабырлыкъ!
Керек тюлдю аяусузлукъ, къатылыкъ!
Ма бусагъат биз къырлыкъбыз бир-бирни,
Инсан къан бла тойдурлукъбуз бу джерни.
Бир башланса, ачы уруш бошалмаз,
Хар инсанны джюрек дерти сёл болмаз,
Эки къарнаш халкъ бир-бирин соярла,
Нартла салгъан сый джорукъну оярла,
Бу «дерт» ауруу, ёлетден да баш болур,
Джер юсюнден адам инсан тас болур!
- Кёб сёлешме, къора да кет аллымдан! -
Деб, къычыра анга чабды Гилястан.
Чюерди да, чыртда турмай артына:
«Тюз айтады Ачемез!» - деб, къатына
Сюелгенди. Гилястан а, хахайлай:
«Ол сатлыкъды! Сен да, сатлыкъ, джолдан тай!
Ёлтюрдюле мени джангыз баламы.
Ойгъандыла ышанмакълыкъ къаламы.
Чабыуулгъа кирмеген, ол нарт тюлдю,
Ол сатлыкъды. Аны джюреги кюлдю.
Нарт аскери, алгъа!» – деб, ол тебинди,
Нарт аскер да алгъа атлай тебреди.
Сора чартлаб Бора чыкъды аллына,
«О, Баш Тейри, бир болуш!» - деб, джалына,
Сыбызгъысын терк къолуна алгъанды,
Юфгюргючюн ауузуна салгъанды,
Ёпкесине тамам тарта хауаны,
Къаты согъуб башлагъанды ол аны.
Аскерлени сагъайтханды макъам бек,
Анга джесир бола башлайд хар джюрек.
Эгерлени кютю этди ол макъам,
Атланы да кишенледи ол макъам.
Ол макъамдан эслерин чырт алалмай,
Джаяу барлыкъ аскер алгъа баралмай,
Ташла тагъылгъанча аякъларына,
Джылыу келди къансыз джаякъларына.
Сора макъам суратлагъа бурулду,
Анга «къарай», эки аскер шош болду.
Аскерчиле бабаларын кёрдюле,
Бабалары бир-бирге къол бердиле...
Ала болуб чыгъадыла къарнашла,
Тюгел къарнаш болмагъанла – джолдашла...
Тарлыкъ эте Минги Тауну тийреси,
Хар инсан да излей барад джол кеси,
Чачылалла, ара болуб барад кенг,
Унутула барадыла джууукъ-тенг,
Ма алай бла тюрленеди талай зат,
Нарт юзюкден туугъан алыб адам ат,
Тамамлыкъдан кери болуб кетдиле...
Ахырында уруш тюзге джетдиле.
Ариу макъам энди сёзге бурулад,
Хар инсанны къулагъына джол салад:
«Ма бюгюн а, ачы уруш этсегиз,
Тулпар джанла, ийнаныгъыз анга сиз...
Уруш тюзде туу ёлюкле джатарла,

Юслерине къара тангла атарла,
Ёлет кириб къырылгъаннга ушарла,
Мыллыкларын джаныурла ашарла,
Аналары ачы сарын салырла,
Балалары ёксюз болуб къалырла,
Аталары ичлеринден кюерле,
Къатынлары башхаланы сюерле.
Ёмюрде да къурутулмаз ма бу дерт,
Тёлюледе унутулмаз ма бу дерт,
Туудукълагъа дерт урушла ачдырыр,
Дерт эллени, къалаланы чачдырыр,
Балаланы бир-бирине сойдурур,
Нартла берген сый-джорукъну ойдурур,
Балаланы ёксюз къалдыртмаз ючюн,
Аналагъа сарын салдыртмаз ючюн,
Хариб ата ичинден кюймез ючюн,
Сени сюйген, башханы сюймез ючюн,
Хей, аскерчи, кирме къанлы урушха!
Сен, тыйыншлы болма ачы къаргъышха», -
Деген сёзле чыгъа къайгъы макъамдан...
Кёзбау этиб къойгъан ма бу болумдан,
Бир инсан да тебелмеди орнундан.
«Сат-лыкъ-ла!» – деб, къычырады Гилястан.
Хар аскерчи кюлдю анга ичинден,
Бир зат келмей Гилястанны кючюнден,
Къаргъайма деб, къаргъышындан къарылды,
Ачыуундан кир джюреги джарылды.
Аскерчиле къучакъ-ийнакъ болдула,
Ашхыланы муратлары толдула.
Оноу этиб, эки аскер бир болду,
Башчы алгъа чыкъды, аскер сир болду.
Башчы айтды: «Мени атам – Рачыкъау,
Аны туугъан, ёсген Джурту – Минги Тау!
Адил сууду туугъан Джурту анамы!
(Ол къутхаргъанд бюгюн мени джанымы)
Мени атым – Рачыкъау улу Гуждар!
Ма былайда ишлетирме мен шахар!
Ма бу чекде болур кибик арабыз.
Бал бла джауча болур кибик ортабыз,
Бирча сюерикме эки джанымы,
Сизни ючюн аямазма санымы,
Керек кюнде тёгерикме къанымы,
Сатлыкъ болсам, сиз алырсыз джанымы!
Кюч бирликдед, биз бирлешиб джашайыкъ,
Тейри къулу Шам нартлагъа ушайыкъ!

НАРТЛАНЫ ДЖЕРДЕН
КЁКГЕ УЧУБ КЕТГЕНЛЕРИ


Баш Тейрини къудурети кёбдю кёб,
Дунияланы къурайд, сюйсе, къурайд чёб.
Аламланы къурайды да чачады,
Керек болса, джангы алам ачады.
Аны керсе, чексизликге джетеди,
Артда къысыб, къум бюртюкча этеди.
Тум асуат кечелени туудурад,
«Къум бюртюкден» джулдузланы джаудурад.
Хар затны да базман этиб турады,
Хар бир затха джюрюш бериб, бурады.
Ол бурулуу – учханлагъа тутурукъ,
Бурулуудан джаратылад тартыуукъ,
Тартыуукъну кючю кёз бла кёрюнмез,
Джер адамагъа ол кюч хазна билинмез.
Билинсе уа, аны кючю - ахырсыз,
Аны билген болур кёкде тыйгъычсыз,
Кюн таякъны садакъларын ол озар,
Заманны уа, чайырныча, ол созар,
Сюйсе, аны тартыб джыяр ызына.
Джангыз джетмез Баш Тейрини сызына...
Баш Тейрини чек сызлары – кериле,
Чек сызлагъа джетелгенле – Тейриле.
Баш Тейриге ала бары балалла,
Ол чакъырса, ол заманда баралла.
Тейрилени барды джумушчулары,
Керек джерге баргъан джортушчулары.
Ала «сагъыш джюрюшча» терк баралла,
Кёк къатланы истемейин джаралла
Алада бард Тейрилени шартлары,
Нартладыла ма аланы атлары.
Оюм келиб Баш Тейрини эсине,
Тейрилени чакъыргъанды кесине,
«Буйрукъ бергенд джерде къыз, джаш болсун!» - деб,
«Адам шарт а, нартха ушаш болсун!» - деб.
Ол Тейриле къураб джерге нартланы,
Юретмеле этгендиле аланы.
Ма алай бла нартла джумуш этдиле,
Адамланы джерге туумуш этдиле.
Адамла уа тамамлыкъдан кериле,
Бир къауумла – къойла, бирле – бёрюле,
Аямайын бир-бирлерин ёлтюре,
Джер башына къыйынлыкъла келтире,
Ангылары, кийиклеча, болуб сай,
Кёб заманны джашадыла ма алай.
Заман оза, такъыл бола мыйыла,
Ашхыракъла бир оноугъа сыйына,
Маджал-маджал бир-бири бла таныша,
Башладыла игиликге тырмаша.
Эки ара болгъанлыкъгъа тамам тик,
Базман болду аманлыкъгъа игилик.
Адил суучула бла Минги Таучула,
Бир-бирине болуб кечмез даучула,
Уруш тюзге чыкъгъанлары хакъды ол,
Ол кюн чыкъды игиликге юлгю джол.
Ол кюрешге нартла чыртда къатышмай,
Сынаб къараб турдула да... Атышмай,
Ёлтюрюшмей шох болдула адамла,
Хорландыла ол кюн джерде аманла.
Нартла анга къууандыла тамам да,
«Бизге ушаш болду энди адам да,
Энди джашау кеслери да этерле,
Тейри айтса, тамамлыкъгъа джетерле!
Къарыуубуз джетген затны этгенбиз,
Не джашырыу, биз муратха джетгенбиз!
Энди бизни чакъыралла Тейриле –
Бизни этген ишибизге тёреле.
Биз аланы балалары – нартлары,
Болур энтда бизге айтыр затлары.
Сау къалыгъыз, сау къалыгъыз, адамла!
Сакълайдыла бизни узакъ аламла,
Буйрукъ болса, энтда сизге джетербиз,
Ашхылагъа биз болушлукъ этербиз!» -
Деб, нарт Дебет джыйыб таза нартланы,
Учуб, чыгъа, джыра кёкде къатланы,
«Ух» дегинчи, кёз туурадан кетдиле,
Ким биледи, къалайлагъа джетдиле?
* * *
«Минги Тауну тюбю элде» ныгъышда,
Олтургъан къарт айтылырчад алгъышда,
Джюзден атлаб баргъан иги тири къарт:
«Къарт болсам да, джюрегим бла нартма, нарт!» -
Деб, айтады сабийлеге ол хапар –
...Керти нартла джети къатлы кёкде бар.
Хур Сатанай анда оноу этеди,
Къой Джолда уа Созук къойла кютеди,
Ёрюзмек да болуб турад аскерчи.
Нарт Дебет а, болуб турад темирчи,
Гюрбеджиде аямайды кёмюрню,
Къыппа-къызыл этеди да темирни,
Тёшге салыб тюйсе, джилтин чартлатад,
Джилтин, учхан джулдуз бола, джол тутад.
Ийнанмагъан, кече аны сынасын,
Кёкде учхан джулдузланы санасын...
Sabr 02.04.2017 18:12:34
Сообщений: 7254
Окъуучуланы тилеклери бла
2017 дж. мартны 30 " К Ъ А Р А Ч А Й "
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС

НАРТЛАНЫ ДЖЫРЛАРЫ

НАРТЛАНЫ БАШ ТЕЙРИГЕ
ТАБЫННГАН АЛГЪЫШ ДЖЫРЛАРЫ


Хей, Баш Тейри, сени ёмюр къулунгма,
Тейрилеринг джаратхан бир улунгма!
Суу Тейриси, суудан салды къанымы,
Кёк Тейриси кёкден берди джанымы.
Джер Тейриси ашлары бла тойдурду,
Апсаты да малла бериб сойдурду.
Нартла бары джаратылдыкъ къанынгдан,
Нартха ётдю хар бир джигинг санынгдан.
Баш урама, тал чыбыкълай, ийилиб,
«Баш Тейрим!» - деб айтыучанма, сюйюнюб.

УМАЙ БИЙЧЕ

Нарт улулары – Тейри къуллары,
Нарт улулары – джигит балалары,
Нарт улулары – бёрюд аналары,
Таза сюймеклик – къадамалары!
Бек сюйгенлери – Умай бийчеди,
Сюймеклик андан тиннге кёчеди!
Умай бийче уа – Тейрини къызы,
Кёлюнде чагъад ёмюрню джазы!
Умай бийчеди сейир-тамаша!
Тейри халиси анга джанаша!
Аны санлары – марал сыфатлы,
Айтхан сёзлери - балдан да татлы!
Аны джюрюшю – джулдуз учханлай,
Аны мюйюзю – ай джабышханлай,
Аны кёзлери – танг джулдузунлай,
Анга сукъланад кюндюз – кюн, кече – ай!
Юч аякълыса, тамаша Умай –
Акъ марал Умай, кёб джаша, Умай!

НАРТЛАНЫ
АЛГЪЫШЛАРЫНДАН


Тюйюш-тюйюш тюйюшде,
Нарт шекелинг мюйюшде.
Сеннге келген абынсын,
Джелмауузгъа табынсын,
Нарт къылычдан къабылсын,
Джау эшиги джабылсын,
Джаны ташда сырлансын,
Тутуй къушунг джырласын,
Арбазынгда той барсын,
Нартлыкъ сабий ойнасын!

СИБИЛЧИНИ ДЖЫРЫ

Борсукъ этле бла кесек джубаныб,
Нартла чыкъдыла, бютюн къууаныб,
Таудан, тюзден да уруб ётдюле,
Тууар сюрюуге ала джетдиле.
Сюрюуню кютген джокъду сюрюучю,
Билмейле нартла, кимди кютюучю?
Ингирге дери малла отлайла,
Сора, дорбуннга кетиб башлайла.
Сибилчи аяб халал тенглерин:
«Барыб билейим джетер джерлерин,
Джашай эселе анда адамла,
Бизни да къонакъ этиб алырла», –
Деб, дорбун таба кетди Сибилчи,
Ол нарт джыйындан болуб келечи.
«Къайсы боллукъса, бу бизге келген?» –
Деб, дорбунундан чыкъды эмеген.
Мангылайында – бир джангыз кёзю,
Кукадан толад хар айтхан сёзю,
Сёлешмегенча чыртда бошуна,
Къонакъны джыйды дорбун къошуна.
Къонакъ къачалмаз кибик эшикге,
Бир къая ташны сюейд тешикге.
Мычымай къызыу шынгкъарт джакъгъанды,
Бир темир тишни отха тыкъгъанды.
Тиш уч джитиди тамам миз кибик...
«Тейри бергенди меннге нарт тишлик!» -
Деди эмеген, аз кюлюмсюреб...
Отха отунла салыргъа излеб,
Бирси джанына ол бурулгъанды.
Сибилчи отдан тишни алгъанды...
Эмеген бери терк айланнганлай,
Сибилчи чыртда кючюн аямай,
Аны кёзюне тыкъгъанды тишни.
Ким кёрген эди ма аллай ишни?!
Эмеген хахай-тууай этгенди,
Аякъ тюбюнде джер тебренеди.
Малла ёкюре, къалтырайд дорбун,
Сокъур эмеген табалмайд орнун!
Къычырыб, сыйсыз сёзле сёлешед,
Нарт Сибилчини излеб кюрешед,
Кюрешгенликге чыртда туталмайд,
Ол джаны саудан, «лыкъ» деб, джуталмайд.
Ма ол кюрешде танг да атханды,
Эмеген тамам арыб джатханды.
Ач тууарла уа ынгырдайдыла,
Дорбун ачылса деб, къарайдыла.
Эмеген къармай, излей кетгенди,
Дорбун эшикге кючден джетгенди,
Ташны тебериб, ачыб къыйырын,
Тинтиб, джиберед бютеу малларын.
Сибилчи чыкъмай, кесин сакълатды,
Эмеген ташны ызына тартды.
«Бугъунчакъ» ойнай сау кюн да кетди,
Ма ол болумда ингир да джетди.
Эмеген отха отунла салды,
Сибилчи тишни къолуна алды,
Отха салды да, тиш къызыл болду...
Дорбунну аллы тууардан толду.
Сокъур эмеген «эшикни» ачад,
Ызындан джетиб, Сибилчи чанчад,
Къып-къызыл тишни ачыулу джаннга,
Ол да хахайлай, бурулду анга.
Сокъур кёзюне энтда бир тыкъды!
Кеси дорбундан къачды да чыкъды.
Нёгерлерине келди Сибилчи.
«Болалмадым мен, къолай келечи...» -
Деб, болумуча хапарын айтды,
Нарт джыйын андан ызына къайтды.
Кюн къызгъаны – тютюнсюз хамам!
Нартла ач, суусаб болдула тамам,
Талай къычырым джолну ётдюле,
Бир кече къалгъан джерге джетдиле.
Сууугъан кюлню чучхуйла ала,
Ашхында бишген этлени ала,
Тамам балсытыб, азыкъ къабдыла,
Джел элтмез кибик болуб, джатдыла.
Танг да атхынчы джолгъа чыкъдыла,
Джолла хар атны терин сыкъдыла.
Бу джортууулда джол болду къыйн.
Бир бёлек кюнню алгъа нарт джыйын,
Айюню этин къакъ этиб кетген
Джерге джетдиле, сора, сау-эсен.
Этни кёбюсюн къуш, къаргъа, къузгъун
Ашагъанелле, къалгъан бурхусун,
Кесекле этиб, этдиле тишлик.

Чабырлары да ашалыб, тешик
Болгъан эдиле да хар бирини...
Джибитиб къатхан айю терини,
Тюклю чабырла этдиле андан.
Бир кюнню солуб, тоюб джукъудан,
Танг да атаргъа, нартла кетдиле,
Нарт эллерине арыб джетдиле.

БОЛАТ-ХАМЫЧНЫ ДЖЫРЫ

Уой, Болат-Хамыч къарачач, уой-уорайдара,
Имбашлары джети къулач, уой-уорайдара.
Болмагъанда да къарны ач, уой-уорайдара,
Бели болад эки къулач, уой-уорайдара.
Ол – ариуланы иеси, уой-уорайдара,
Барды эки юй бийчеси, уой-уорайдара.
Бир-бирлерин юретелле, уой-уорайдара.
Аллай джамчыла этелле, уой-уорайдара:
Бир чёргеми бир пуд тартхан, уой-уорайдара,
Хар тюгю бир-бирин тутхан, уой-уорайдара,
Джауум сууну ётдюрмеген, уой-уорайдара,
Саннга сууукъ джетдирмеген, уой-уорайдара.
Ала тыбыл басадыла, уой-уорайдара.
Ала «ийнай» айтадыла, уой-уорайдара.
Хамыч алай таяннганды, уой-уорайдара.
Джукълагъаннга ушагъанды, уой-уорайдара.
Бийчеле уа, аз сагъыракъ, уой-уорайдара.
Шыбырдаб этелле ушакъ, уой-уорайдара:
- Бу, болуму джетиб бизни, уой-уорайдара,
Къоялса уа, экибизни, уой-уорайдара,
Ауар ханнга барыр эди, уой-уорайдара.
Ханны къызын алыр эди, уой-уорайдара.
Джюз атлы нёгери болуб, уой-уорайдара,
Джюз арба бернеден толуб, уой-уорайдара,
Алай келтирелсе къатын, уой-уорайдара,
Нартда айтдырлыгъед атын... уой-уорайдара.
- Аллай болум къайда анда, уой-уорайдара?!
Кючю къалмад санларында, уой-уорайдара!
Хамыч терк секириб туруб, уой-уорайдара,
- Мен?! – деб, кёкюрегин уруб, уой-уорайдара:
- Хамыч тюлме, мен бармасам, уой-уорайдара,
Ол ханны къызын алмасам, уой-уорайдара, -
Деб, атына миниб кетди, уой-уорайдара.
Ауар джуртда, ханнга джетди, уой-уорайдара.
Анда илишан аталла, уой-уорайдара.
Атханла алай айталла, уой-уорайдара.
...Келмейин сокъур къалгъанды, уой-уорайдара.
Хан къызын ёчге салгъанды, уой-уорайдара.
Кюзгю башында ийнени, уой-уорайдара,
Ургъаннга «уллу бийчени», уой-уорайдара.
Берликди Ауарны ханы, уой-уорайдара.
Киши уралмайды аны, уой-уорайдара.
Болат-Хамыч да атханды, уой-уорайдара,
Атыб, ийнени къыркъгъанды, уой-уорайдара.
Джюз атлы нёгери болуб, уой-уорайдара,
Джюз арба бернеден толуб, уой-уорайдара,
Ауар джуртундан кетдиле, уой-уорайдара,
Хамыч къабакъгъа джетдиле, уой-уорайдара.
Хамыч келеди ортада, уой-уорайдара.
Джангы келиннге кёз ата, уой-уорайдара.
Къалагъа джете алчыла, уой-уорайдара,
Орайда тартдыла ала, уой-уорайдара.
Хамычны юй бийчелери, уой-уорайдара.
Къалтырай тюб эринлери, уой-уорайдара.
Орамгъа мыллык атдыла, уой-уорайдара.
Алда келгеннге айтдыла, уой-уорайдара:
Ой, ангысызны баласы, уой-уорайдара.
Бу тюлд Хамычны къаласы, уой-уорайдара!
Тийребизни бош этигиз, уой-уорайдара.
Артха бурулуб кетигиз, уой-уорайдара.
Болат-Хамыч да джетгенди, уой-уорайдара.
Алагъа хыны этгенди, уой-уорайдара.
Хамычден бек къоркъуб ала, уой-уорайдара,
Бек амалсыз ышарыла, уой-уорайдара:
- Бу къыстай эд! – деб, биринчи, уой-уорайдара.
- Сен, кет дединг, – деб, экинчи, уой-уорайдара.
Хамычны юй бийчелери, уой-уорайдара,
Даулаша, барад терлери, уой-уорайдара.
Бири алгъанды кюрекни, уой-уорайдара.
Бири алгъанды сенекни, уой-уорайдара,
Къатын урушну ачдыла, уой-уорайдара,
Бир-бири башын чачдыла, уой-уорайдара.

СОСУРКЪАНЫ ДЖЫРЫ

Нарт батырла Гезам таудан атландыла,
Нарт батырла отсуз къалыб апчыдыла.
Сосуркъа уа Къараторгъа миннгенди,
- Ким биледи, от табсам... - деб, кетгенди.
Бара барыб, тар чегетге джетгенди,
Бирси къолда от джарыкъны кёргенди.
Нарт батыры алай таба келгенди,
Джукълаб тургъан эмегенни кёргенди.
Акъырынчыкъ барыб отну сермеди,
Тири атлай, аты таба тебреди.
Джилтин тюшдю эмегенни кёзюне,
Джау тыйыншлы болсун аны сёзюне:
- Къалай келдинг джукълаб тургъан джериме?!
Базыб, къалай кирдинг мени элиме?!
Антым барды: ассыланы къоймазгъа,
Нарт-гуртланы этлеринден тоймазгъа,
Тойгъунчугъа къанларындан ичерге,
Сабийлерин къулла этиб, джегерге!
Ёрюзмек а, нарт Дебетге джашмыды?
Бюгюнлюкде нарт эллеге башмыды?
- Ёрюзмек а, нарт эллени башыды,
Нарт эллени таянырыкъ ташыды!
- Нарт эллени биз артларын этерек,
Бу джашауда баш муратха джетерек!
Тейрилелле онгубузну алгъанла,
Нарт эллеге къарыу-кючню салгъанла!
Кёк Тейриди джауубузгъа джарагъан,
Нарт эллеге ариу кёзден къарагъан!
Джитимиди Сосуркъаны сырпыны?
- Джау джуммакъныча кеседи ташланы!
- Джитимиди гебоху уа, айт, аны?
- Бышлакъныча тешиб ётед къаяны!
- Садагъы уа, къалайлагъа джетеди?
- Кючюн салса, джулдузладан ётеди,
Андан къайтыб келиб, джерге тюшеди,
Келиб тийсе, къалаланы тешеди.

ДЖОРТУУУЛДАН КЪАЙТЫУ

Нарт элине биз узакъдан къарайбыз,
Джууукълашхан джау бар эсе, марайбыз.
Джуртубузгъа кенгден къучакъ керебиз,
Джолукъгъаннга биз «кюн ашхы» беребиз.
Иннетибиз хар инсаннга чыммакъ-акъ!
Джюрюшюбюз мамукъ кибик джумушакъ.
Сёлешсек а, илгендирмей кетебиз,
Кёб турмайын элибизге джетебиз!
Хей, аланла, джортууулдан келебиз,
Ахлулагъа тансыкъ болуб ёлебиз!
Керек болса, эрлен кибик джортабыз,
Учунабыз, джырлаб джол къоратыбыз.
Джолубуздан гауел, джел да тыялмаз,
Сермеш болса, санларыбыз къыйналмаз.

Тобугъундад бизни къамчи сабыбыз,
Джугъутур тикгичден садакъ бауубуз.
Чабырларыбыз сарыубек териден,
Ат джер къашларыбыз элме терекден.
Биз нартлабыз, Сары-Аркъадан аугъанла,
Кийиклени къойланычы сойгъанла.
Нёгерликни джюрекде джюрютебиз,
Къарыусузгъа биз къарнашлыкъ этебиз.
Джоргъалаша, кёклеге джол салабыз,
Тёрткюнлюкню, джангыз кюннге барабыз.
Тартыб, атдан джыгъылтмайбыз иесин,
Кюйдюребиз джауну атын, тюесин.
Кеч болса уа, биз ранлагъа киребиз,
Гёзет эте, келлик джауну кёребиз.
Тамам болмай, элибизге къайтмайбыз,
Тамадасыз элге хапар айтмайбыз.

ДОММАЙ УУДА

Усхуртукъ элден чыгъыб барабыз,
Ойра-рирара, ой!
Нарт Ёрюзмекни алгъа салгъанбыз,
Ойра-рирара, ой!

Анда ёхтемлик барыбыздады,
Ойра-рирара, ой!
Аны джюреги къаныбыздады.
Ойра-рирара, ой!

Къарлы таулагъа биз джетерикбиз,
Ойра-рирара, ой!
Доммайла къырыб биз келтирликбиз.
Ойра-рирара, ой!

Элия болсун бизге кюч берлик!
Ойра-рирара, ой!
Къара къаргъады бизге джол берлик!
Ойра-рирара, ой!

Нарт атла джерни титиретелле,
Ойра-рирара, ой!
Джулдузлу кёкге учуб кетелле,
Ойра-рирара, ой!

Элия къанаты башыбыздады,
Ойра-рирара, ой!
Нарт джолубузну ол джарытады.
Ойра-рирара, ой!

Нарт къалалары ёхтем туралла,
Ойра-рирара, ой!
Нарт элчилени джаудан сакълайла.
Ойра-рирара, ой!

Нарт садакълары кюбе тешелле,
Ойра-рирара, ой!
Нарт сырпынлары ташны кеселле.
Ойра-рирара, ой!

Доммай ууунда атынг тоймайды,
Ойра-рирара, ой!
Доммай ууунда солуу болмайды.
Ойра-рирара, ой!

Къолан туякъгъа джер чыдамайды,
Ойра-рирара, ой!
Къолан туягъы джерге батмайды.
Ойра-рирара, ой!

Чууана сыртда садакъ атарбыз,
Ойра-рирара, ой!
Адил бойнунда сыра тартырбыз,
Ойра-рирара, ой!

НАРТ КЮУ

Эртде, эртде, эртде, эртде заманда,
Тау сыртлада, Минги Тауну къатында,
Ой, ой, ой, ой, орира!

Нартла-гуртла джашаелле алайда,
Къыйынларын ашаелле алайда,
Ой, ой, ой, ой, орира!

Бир тоюмсуз ёлет ауузун ачханед,
Бир нарт бёлек Минги Таудан къачханед,
Ой, ой, ой, ой, орира!

Ол джут ёлет бек кёблени къыргъанед,
Къалгъан бёлек а, Алф таугъа баргъанед,
Ой, ой, ой, ой, орира!

Дарман излеб, этгенелле дыгалас,
Ауругъаннга таудан себеб болду аз,
Ой, ой, ой, ой, орира!

Къылычларын къайракълагъа билейле,
Кюн Тейриден: «Болушсанг...», - деб тилейле.
Ой, ой, ой, ой, орира!

Кюн Тейриси болушмады алагъа,
Ёлет уллу къоранч салад нартлагъа,
Ой, ой, ой, ой, орира!

Алайладан нартла чыгъыб, кетдиле,
Бара барыб, бир дорбуннга джетдиле,
Ой, ой, ой, ой, орира!

Ол дорбундан чыгъаелле джилтинле,
Кёкню, джерни кече этген тютюнле,
Ой, ой, ой, ой, орира!

Тиледиле, От Тейриге, джалыныб,
Джыладыла, Кёк Тейриге, джалбарыб,
Ой, ой, ой, ой, орира!

Ёлет джутуб, тас болдула ол нартла,
Минилмейин къалгъанелле нарт атла,
Ой, ой, ой, ой, орира!

Ёлет джутхан, нартла ёлюб кетдиле,
Таурухлары, биз тёлюге джетдиле,
Ой, ой, ой, ой, орира!

ЭЛИЯ

Кёкге къараб,нарт батырла,
джыр джырлайбыз, Элия!
Бери къараб, бир тынгыла,
сеннге айтабыз, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Нарт элинде халкъ джыйылгъанд,
къатханбыз сир, Элия!
Халкъ термилед баш урургъа,
кёрюнчю бир, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Хурс-Халында сенсиз къууанч
этелмейбиз, Элия!
Сенсиз чыртда доммай уугъа
джетелмейбиз, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!

Сенсиз кече джолубузну
ким джарытыр, Элия?
Къара кече сенсиз джолгъа
ким атланыр, Элия?
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Сенсиз кече къурч джаясын
ким бюгелир, Элия?
Сенсиз кече садагъын а
ким тийдирир, Элия?
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Сенсиз киши сыраны да
тарталмайды, Элия!
Сени кёрмей тангыбыз да
аталмайды, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Къартларыбыз джан берелле,
сеннге къараб, Элия!

Тилек тилей ёледиле
сеннге къараб, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Тейриле бла кёк башында
джашайса сен, Элия!
Нартла бла да доммай тишлик
ашайса сен, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Нартла бары баш урабыз
сеннге къараб, Элия!
Къууанабыз джарытханынг
кемсиз джараб, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Нарт элинде уруш барад,
джау сынмайды, Элия!
Отджан атха джара тюшюб,
бойсунмайды, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Нартла садакъ атадыла,
чырт тохтамай, Элия!
Садакъ окъла къуюлалла,
буз ургъанлай, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Ала таууш этедиле,
къуш къанатлай, Элия!
Бир-бирлери джау кюбеге
чанчылалла, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Гебохлары къаяланы
тешедиле, Элия!
Сырпынлары джауну
башын кеседиле, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Кёк кюкюреб, тейри эшик
ачылырмы, Элия?
Джау аскери, къуш тюгюнлей,
чачылырмы, Элия?
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Сеннге къараб кюч-къарыу да
бек тилейбиз, Элия!
Бюгюн сени къалгъанладан
бек сюебиз, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Нарт элине от салыргъа
умут барды, Элия!
Нарт элни халкъы
къалмай къуугъундады, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!

Адил суудан джау келеди,
кёбдю саны, Элия!
Сен болушмай, тыярбызмы
биз а аны, Элия?
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Къалгъан нартла къала ишлей,
хуна къалай, Элия!
Нарт къалала сюелелле
Дых тауунлай, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Нартла бюгюн сермешиуге
кирликдиле, Элия!
Юй бийчеле кёбню салда
кёрлюкдюле, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Нарт батырла бу урушдан
къайтырламы, Элия!
Хорлаб къайтыб, къууанч хапар
айтырламы, Элия?
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!
Къара къаргъа джол нёгерлик
этерикмид, Элия?
Ачы хапар алыб сеннге
джетерикмид, Элия?
Элия, Элия, Элия!
Элия, Элия, Элия!

СОСУРКЪАГЪА
МАХТАУ ДЖЫР


Сосуркъады нарт батыры,
Орира, орира, орира!
Сосуркъады нарт ийнагъы!
Орира, орира, орира!

Алтынсаб сюнгюсю аны,
Орира, орира, орира!
Садакъ тешмез къурч къалкъаны,
Орира, орира, орира!

Алтын бёркю джылтырайды,
Орира, орира, орира!
Къарасанг кёзюнг къамайды,
Орира,орира, орира!

Джыйылыгъыз, нартла, бери!
Орира, орира, орира!
Чырмаудан болурча кери,
Орира, орира, орира!

Сосуркъаны алгъышлайыкъ!
Орира, орира, орира!
Джауларын а, къаргъышлайыкъ!
Орира, орира, орира!

Тойну чегин кенг керейик!
Орира, орира, орира!
Сосуркъагъа сый берейик!
Орира, орира, орира!

Сосуркъа от келтиргенди,
Орира, орира, орира!
Халкъына саугъа этгенди!
Орира, орира, орира!
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный