2017 дж. февралны 9 " К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС
АЛАУГАННЫ ТАХСАЧЫЛА БЛА УРУШУ
Джер киндикден тахсачыла келдиле,
Тайны кёлде болмагъанын билдиле,
Ачыуланыб таш атдыла да кёлге,
Бетджан салыб, къарадыла нарт элге.
Гемуданы кёрелсек деб марайла,
Мор кёзлери къызаргъынчы къарайла,
Не кёб къараб кюрешиб да кёрмейле,
Джер киндикге, къоркъуб, хапар бермейле.
Ала тайсыз джер киндикге къайтханлай,
«Джокъ» хапарны тамадагъа айтханлай,
Башчы харра тюшюрлюкдю башларын,
Аланы къой, аямаучанд джашларын.
Бетджан салыб, ала элге къарайла,
Не аманлыкъ этейик деб, марайла.
Ангылады иннетлерин Алауган,
Джигитликни излеб тургъан нарт инсан,
Анасына «сау къал» эте тебреди,
Анасы уа не болгъанын эсгерди,
Къараб кёре, оюм келе башына,
Сора айтды ана сюйген джашына:
«Харраладан биз да азаб чекгенбиз,
Джерибизден ала ючюн кетгенбиз,
Сен аланы хорламазса тюз кюч бла,
Кесинг уруш эталмазса онюч бла.
Сен ауургъа санама да бу джюкню,
Ал къолунга ма бу темир кёрюкню,
Уулу, отлу хауа барды ма мында,
Кечинмек джокъ ол хауаны ууундан.
Харралагъа джел джаны бла джетерсе,
Бу тюймеден бассанг сен шалт этерсе», -
Деб, анасы джашын джолгъа ашырды,
Джюрегинде такъырлыкъны джашырды.
Тахсачыла бетджан салыб тургъанлай,
Кюндюзгюде, кюнча, джарыкъ болду ай,
Кёзню къысыб ачхан кесек заманнга,
Чючкюргени ушаб ахырзаманнга,
Джерге тюшдю Гемуда бла Алауган,
Алыргъа деб харраладан дертли къан.
Кёрюкню да къоюб атны белинде,
Ким биледи, не зат чакъды кёлюнде,
Джерге сала башха сауут-сабасын,
Къолгъа алыб джетмиш атлам къамасын,
Харралагъа мыллык атды Алауган,
Ол чючкюрген ахырзаман тауушдан,
Харраланы бир къаууму ойсураб,
Бир къаууму тентеклеча тюз къараб,
Турдула да терк эслерин джыйдыла,
Алауганны чабыуулун тыйдыла.
Онюч къама бир къамагъа тиеди,
Джарлы ана айдан къараб кюеди:
«Мен айтханны этмединг», - деб шыбырдайд,
«Ай, баламдан бошайдыла», - деб джылайд.
Харрала бла сермешеди Алауган,
Къулакъ суугъа ушаб барад саркъгъан къан,
Къамасындан чартлай терк-терк элия,
Джер тебренед, чарс болгъанды дуния.
Нарт Алауган тогъуз джауну къабханды,
Тогъузундан тогъуз джара табханды,
Къаны саркъа, кючю кете барады,
Гемуданы ол джюрегин джарады:
- Кёрюкню ал! – деб, Гемуда къычырад,
Джел ургъаннга таба аны чакъырад,
Онунчуну къаблагъанды Алауган,
Энди юч бла сермешеди таджал джан.
Алауганны къалмай хазна къарыуу,
Уруш эте, артдан артха барыуу,
Гемудагъа таба джууукъ элтеди,
Чыдаялса энди кесек, джетеди,
Гемуда да алгъа мыллык атханды,
Алауганнга джете, джерге джатханды.
Нартны джаны тамагъына тыгъылды,
Гемуданы сыртына ол джыгъылды,
Гемуда уа аны алыб терк турду,
Харраланы табанлары бла урду,
Джел ургъаннга таба мыллык атханды,
Кесек бара Алауганнга айтханды:
«Татлы тенгим, сагъагъыма бетни сал.
Тылпыуумдан солу, марджа, къарыу ал,
Ма кёрюрсе, этерикме сау-эсен,
Бу джол кёрюк тюймечикден бассанг сен».
Тунакыракъ эшитсе да сёзлерин,
Ахыр кючюн салыб, ача кёзлерин,
Джаугъа буруб ол кёрюкню ышанын,
Аз-маз сезе тюймесинден басханын,
Эсин ташлай, Гемудадан джыгъылды,
Биягъынлай джан тамакъгъа тыгъылды.
Джётел эте, джыгъылдыла харрала,
Джерден ёрге къобалмазла чырт ала.
Алауганны бетин аяз сылайды,
Гемуда уа джараларын джалайды.
Бителеди хар джалагъан джарасы,
Джашауу бла ёлюмюню арасы
Кери бола, сора джашау хорлады,
Эсин джыя келиб, былай джырлады:
«Дюлдюр атым, джандан сюйген Гемудам,
Сен саулукъдан боллукъ тюлдю бир хатам.
Мен да сени аман кюнде атмазма,
Ачдан ёлюб къаллыкъ болсам, сатмазма».
АЛАУГАН КЪАТЫН
ИЗЛЕБ АТЛАНАДЫ
Кёб джигитлик этгенликге Алауган,
Баш махтаугъа джетгенликге Алауган,
Тыш махтаудан ич джарсыугъа себеб джокъ,
Къатынсызны кёлю къалай болсун токъ?
Кёргенликге кёб игини, аманны,
Тыяр мадар табалмайды заманны.
Тюб болургъа бютюн къоркъад Алауган,
Тохтамайды, тохтамайды чырт заман,
Дюлдюр аты Алауганнга айтады:
«Бек теркликден заман артха къайтады,
Кел учайыкъ, къайтарайыкъ заманны,
Биз билейик, ичи неди тамамны...»
Гемуданы тюзлемейди Алауган,
Баш алдаргъа излемейди Алауган,
Къысха айтса, анга къатын керекди,
Аны ючюн бюгюн такъырджюрекди.
Къыйналады къарт Дебет да джашына,
Келтиралмай чыртда бир зат башына,
Сатанайгъа оноу сора кетгенди,
Сатанай да таша оноу этгенди...
Бир джылы кюн чагъаелле балийле,
Джолда ашыкъ ойнаелле сабийле,
Къатлары бла озуб барад Алауган...
Къулагъына келди сабий къычыргъан:
«Сабий! Къартча, сен болмагъан эсенг сер,
Мен къытханем бу ашыкъны, бери бер,
Бермей эсенг, сен тоюмсуз, барын ал,
Тейри къаргъаб, Алауганча джангыз къал!
Не къатынынг, не сабийинг болмасын,
Этген ашхы муратларынг толмасын!»
Сын этдиле Алауганны ол сёзле,
Алас-булас этедиле тум кёзле,
Сабийле уа кюлюб-кюлюб къачдыла,
Нартны джюрек джараларын ачдыла.
Сабийлеге саугъа берди Сатанай,
Алауган а не этер деб, бек сынай...
Юйге келиб нарт сагъышла этгенди,
Гемудагъа миниб узакъ кетгенди.
Таудан, суудан, тюзледен да ётгенди,
Келе келиб, бир дуппургъа джетгенди.
Джууукъ келсе, ол дуппур тюл – эмеген –
Джерни узун джарылгъанын тигелген!
Тюб эрни кёкюрегин джабханлай,
Эмчеклерин имбашлагъа атханлай,
Олтурады, гызмаларын джел тарай,
Алауган а, турмады да кёб марай,
Джууукъ келе, аллай амал табханды,
- Ой, анай-анай! - деб, анга чабханды,
Арт джанындан тутуб, онгун алгъанды,
Эмчегине эринлерин салгъанды.
Ол эмеген къатын: «Балай, балай», - дей,
Джукъусундан уяннганча, титирей,
Ёрге туруб, Алауганны эсгерди,
Ауузун да эки къулач ол керди.
-Таша келиб, сен онгуму алмасанг,
«Ой, анай!» деб, алай бала болмасанг,
Джер тигиучю бу ийнеме чанчырем,
Шынгкъарт джагъыб, тишлик этиб ашарем.
- Сен да меннге, «Ой балай» деб, айтмасанг,
Алай теркде сен ийнамгъа къайтмасанг,
Мен да сени къаты къысыб эзерем
Не къама бла тюз бойнунгу кесерем.
-Хы-хы, болду, балам эсенг, айт хапар,
Нек келгенсе, нарт элингми болду тар?!
- Не джашырыу, къатын излеб келгенме,
Ариу къызынг болгъанын да билгенме.
Меннге берсенг аны, юй-кюн этерме,
Ма кёрюрсе, кёлюнге бек джетерме.
«Къуу сёз меннге азлыкъ этед, нарт улан,
Атынг къалайд?» «Мени атым – Алауган».
- Хайда, сора, нарт Алауган, тынгыла,
Мен айтханны эсинге джый, ангыла...
Джангыз башлы юзюк эдик биз юзюк,
Биз билген а, дунияда - бу тюзлюк
Болуб, насыб кючлеб алай джашаек,
Бек урунуб, халал къыйын ашаек,
Джырсыз, тойсуз туралмаучан эдик биз,
Джарсыуладан кери эди эсибиз.
Баред бизни сейир алтын тонубуз,
Олед бизни хар неден да онгубуз,
Дуния мюлкден багъа эди багъасы,
Къобуз согъа эди тонну джагъасы,
Эки дженги харсны ариу ураед,
Этеклери уа джангызгъа бараед.
Бир джашыбыз, бир къызыбыз бар эди,
Аталары тамам бир тулпар эди,
Ийнаныучу, кенг джюрекли эди ол,
Ашхылыкъгъа тута эди хаман джол.
Юйдегили этген эдик биз джашны,
Чакъыргъанек тойгъа хоншу Ючбашны.
Ючбаш тойда тонубузну кёргенед,
Сейирсиниб, уллу багъа бергенед,
«Алтын тонну, сатыгъыз!» - деб, кюрешди,
Ичгенинде, «сатмайсыз» деб, демлешди.
Ачыуланыб, тойдан чыгъыб кетгенед,
Арадан да бир бёлек кюн ётгенед...
Ол мурдар а, аман оюм этгенед.
Ма алай бла, аны ууу джетгенед...
Ол кюн къыз бла мен кетгенек чегетге,
Биз бек багъа бериученек кёгетге...
Келинчик да джашха къарай, сюйюне,
Тансыкъ болуб кетген эди юйюне.
Биз да къайта, ыстауатха киргенек,
Сени джауунг кёрлюк затны кёргенек...
Зарлыкъ, алтын инсанлыкъдан ал болуб,
Джаш бла ата джатаелле сал болуб.
Юч башлыла экисин да ёлтюрюб,
Кетгенелле, алтын тонну кёлтюрюб.
Андан бери уллу болуб дертибиз,
Къалмагъанды алгъындача бетибиз,
Мен да, къыз да хар келгенни ашайбыз,
Дуниягъа дертли болуб джашайбыз!
Ючбашлагъа дерт джетдирир къарыу джокъ,
Сен «анай!» деб тинни этдинг кесек токъ.
Керти нартча мурдарланы сен къырсанг,
Кючюнг джетиб, алтын тонну сыйырсанг,
Баламача къучагъымы керирме,
Къызымы да сеннге сюйюб берирме.
Сеникиди, сеникиди хар неси,
Алтын тон да болур аны бернеси.
Излей эсенг сен къызымы кёрюрге,
Сыфатына аны багъа берирге,
Кир, эркинсе, юйде джукълаб турады,
Уянса уа ишни бойнун бурады,
Этимине бир да-бир да джокъду сёз.
Сыфатына тиймесин бир аман кёз.
- Мен, биринчи «ишни этиб келейим,
Баш къалымны мен ишим бла тёлейим,
Тындыралсам, кюёу болуб келирме,
Тындырмасам, уруш тюзде ёлюрме.
Къатын сёзге тесукъа да этгенди,
Алауган да атха миниб кетгенди.
АЛАУГАННЫ ЭМЕГЕНЛЕГЕ
ДЕРТ ДЖЕТДИРГЕНИ
Айырылыб ол эмеген къатындан,
Гемуда бла джолгъа чыкъды Алауган,
Иесине айтды джолда Гемуда:
«Эмегенле кёб болурла дорбунда,
Джокъ эсе да сенде талыу, не арыу,
Сен кёблюкге эталмазса чырт къарыу.
Атанг айтад: «Амал билген амал бла,
Амал билмеген да хаман аман бла».
Кел, Алауган, амал излеб кёрейик,
Ангыбызны чек къатларын керейик...»
Алауган да айтды: «Да бир къарайыкъ,
Болмай эсе, ай къууушха барайыкъ».
-Тюз айтаса мычымайын учайыкъ,
Иги беги, тартхычлыкъдан чыгъайыкъ, -
Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды
Деб, Гемуда кесин джерге теберте,
Къуйрукъ учу булутланы кёгерте,
Терк силкиниб, хауаланы сыкъгъанды,
«Тюу-у» дегинчи учуб айгъа чыкъгъанды.
Анасына хапар айтды Алауган,
Анга алай айтды аны джаратхан:
«Алтын тонну биз сатханек алагъа,
Керек болуб, табханыкъда баш багъа...
Къарт атамед тонну алгъын иеси...
Ал джанында бар эди юч тюймеси,
Хар тюймени баред бир магъанасы,
Бирин бассанг, къобуз согъа джагъасы,
Экинчини бассанг, дженгле харс къагъа,
Тамам къызса, харларындан от чагъа,
Ючюнчюден бассанг, тепсей этекле,
Ол тепсесе, учуналла джюрекле.
Тонну барды тёртюнчю да тюймеси,
Ол а, неди? Билмейд бюгюн иеси,
Ол тюйме уа джан хурджунда турады,
Эсин джангыз сёз буйрукъгъа бурады.
«Таша тюйме – Баш тюйме,
Аманланы чырт сюйме!
Къобуз согъа, харс къагъа,
Бар джангызгъа, нюр агъа,
Джауну тепсед, тохтатмай,
Къалыр кибик къобалмай!» -.
Деб, айтханлай, ол сёзюнгю ангылар,
Къобуз согъар, терк-терк тепсер, харс къагъар,
Эмегенле тепсеб, тепсеб башларла,
Ахырында арыб эс да ташларла,
Ол заманда, сен аланы соярса,
Дорбунларын юслерине оярса.
Баш тюймеге сора буйрукъ берирсе,
Кескин-кескин анга ма былай дерсе:
«Таша тюйме - Баш тюйме,
Мындан ары сен кюйме.
Халинг, юсюнг да - алтын,
Разы этдинг, энди тын!»
Алай десенг, ол тынч болур, сора ал,
Акъ джамчынга чырмаб къанджыгъанга сал.
Элтиб аны ол къатыннга берирсе,
Андан ары боллукъ затны кёрюрсе».
Нарт Алауган ийнакълайды анасын,
Анасы да сылай, сыйпай баласын:
«Сезиминги эсин хаман Айгъа бур,
Къыйын кюнюнг болса, джашым, келе тур...» -
Деб къучакълаб, джашын Джерге ашырды,
Баласындан кёз джашларын джашырды.
Нарт бла ат да учуб Джерге кетдиле,
Ючбашланы тийресине джетдиле.
Эмегенле ат бла нартны кёрдюле,
«Кюн ашхыгъа» кюле джууаб бердиле.
- Биз тийреге нек келдигиз оу бла шау,
Эрикдирди болур сизни тынч джашау?
- Тюз айтасыз, тынчлыкъ менден кетгенди,
Атам Дебет къаты оноу этгенди:
«Джети кюнден юйдегили болмасанг,
Къалгъанлача берекетден толмасанг
Этерикме сени бырнак ёмюрге,
Юй бийчесиз къайтыб келме юйюрге!» –
Деб къыстагъанд мени юйден нарт атам.
Сизге мени боллукъ тюлдю бир хатам...
Бек тилейме сиз тоюма келигиз,
Сыйлыласыз, меннге да сый беригиз,
Келечилик этдим кесим кесимден,
Сый берсегиз, мен кетермем эсимден!
Той-оюнну былай джарыкъ этерге,
Хар инсанны кёлюне бек джетерге,
Мадар болса, бек къызгъанмасагъыз сиз,
Алтын тонну шо бир ала келирсиз.
Башчы Ючбаш: «Сау бол чакъыргъанынга...
Ийнанмайма сени нартлы къанынга!
Тонсуз барсакъ, ол кёлюнге джетмеймид,
Тюз барсакъ а, сени сыйлы этмеймид?
Атны артын табса, аллын излеген...
Джутса къалгъан нартла кибик, джутса сен!»
- Сыйлы Ючбаш, сиз кечигиз терс эсем,
Сакъларыкъма, сиз келигиз сау-эсен,
Ашхы сора, юйге кете барайым,
Ишим кёбдю, бир джумушха джарайым.
Алай а, мен сизден бир зат тилейим,
Тон джагъаны макъамын бир эшитейим.
Сокъдуругъуз бар эсе мадарыгъыз,
Ма ол болур сизни меннге саугъагъыз.
- Да анга уа не сёз барды, бошду ол,
Джигит эсенг, сен тепсерге хазыр бол! –
Деб, ол башчы алтын тонну чыгъарды,
Тон джагъа да ариу макъам чыгъарды.
Дженг харсла уа джан саллыкъча джансызгъа...
Этеклери барадыла джангызгъа.
Тыялмагъан кибик кесин этдириб,
Къол-аякъны кёкге, джерге джетдириб,
Алауган да кюлюб, тепсеб кюрешед,
Тепсеширге алтын тон бла «эришед».
Эмегенле Алауганнга кюлелле,
Тоннга базман болалмазын билелле.
Нарт а, кесин арыгъанча этдирди,
Мангылайын тюз да джерге джетдирди...
- Хорлатханма, баш урама! – дегенди,
Сен «хо» десенг, мен турама, - дегенди.
- Тур, болумсуз! – деди анга эмеген.
- Къучакъларгъа тонну мадар берсенг, сен...
- Да къучакъла, бизден саугъанг ол болсун,
Джазыкъ кёлюнг къууанчдан да бир толсун...
Болумсузла керек тюлле джашаргъа!
Бирер къабын бол, сен бизге ашаргъа! –
Деб, эмеген кюлдю, кюлдю джыйыны,
«Къалай бош кетди – деб, - нартны къыйыны».
Алауган а, эшитмегенча этиб,
Сабыр атлаб, тонну къатына джетиб:
«Таша тюйме – Баш тюйме,
Аманланы чырт сюйме!
Къобуз согъа, харс къагъа,
Барчы, барчы джангызгъа!
Джауну тепсет тохтатмай,
Къалыр кибик къобалмай!»
Деб, айтханлай алтын тоннга Алауган,
Согъуб, харслаб, тепсеб тебрейд джангыдан.
Тёгерекге от халыла чачады,
Сезимлени безгилерин ачады.
Эмегенле алтын тондан кёз алмай,
Бирден тепсеб тебредиле тёзалмай.
Харс урады Алауган да алагъа,
Макъам синге дорбун аллы талагъа,
Аман хансла да чайкъалыб башлайла,
Бир-бирлери джашнауларын ташлайла...
Той барады сау кече бла сау кюнню,
Сылыт этген терни чыгъад тютюню,
Талакълары тамакълагъа тыгъыла,
Бирем-бирем эмегенле джыгъыла
Башладыла, ташладыла эслерин,
Ёре къауум тыялмайла кеслерин,
Тепсейдиле, къаты урад сау джюрек,
Терден, джерден чарс болгъанды тёгерек.
Эмегенле хазна къалмай аудула.
Ючюнчю кюн тер джауумла джаудула.
Джыгъылмагъанд алкъын башчы эмеген,
Тер джауумла сингиб джагъа, этек, дженг...
Ауур болуб эмегенни тёрт саны,
Сабыр бола барад къымылдагъаны...
Тойдан безе, кёлтюргенча ауур джюк,
Нарт Алауган этиб уллу кёллюлюк,
Джукълагъанды таш джатманы тюбюнде,
Эмегенни къызын кёре тюшюнде...
Тер джауумла алтын тонну джууалла,
Джелле джауумну сёдегей къууалла,
Тер тамады тонну джан хурджунуна,
Джан хурджунда тюйме терде джуууна,
Тунчугъады, терк-терк чыр-чыр этеди,
Баш тюймени кёзбау кючю кетеди.
Сабыр бола келиб тон да тохтады.
Эмеген да тохтай, арыб бек къаты,
Алауганнга: «Итден туугъан - ит юзюк,
Хар къайдача, сизде да джокъ чырт тюзлюк!
Юйюрюме тер джауумла джаудурдунг,
Залимлени хыйлалыкъ бла аудурдунг!
Кечим джокъду, энди сенден бошайым,
Бёрю къойну ашагъанча ашайым!» –
Деб тентирей, Алауганнга чабханды,
Джетиб, ауа, билегинден къабханды,
Бек джутланыб нартны къанын ичеди,
Нартны кючю эмегеннге кёчеди...
Алауган а, хахай этиб тургъанды,
Эмегенни джумдурукъ бла ургъанды.
Джюз атламгъа чортлагъанды эмеген,
Бир кесекчик нартны къанын эмелген,
Джыгъылса да, ёрге турду эс джыя,
Алауган да къысыб къанын терк тыя,
Сора атды эмегеннге мыллыгын,
Эс джыйгъынчы алалсам деб терк джанын,
Хахайындан джюрек ачыу ашланды,
Къанлы сермеш джангы кюч бла башланды.
Джумдурукъла бир-бирине тийгенлей,
Элияла ёрюш, эниш, сёдегей
Чартлайдыла, тёгерекни джашната...
Бир-бирине эталмайын чырт хата,
Бу эки деу тамам арыб джатдыла.
Кюн таякъла садакъларын атдыла,
Тер джауумла тютюн эте, кебелле,
Эки деуню джюреклери тебелле...
Нарт Алауган кёкге къараб джатады.
Кюн да сабыр тау артына батады,
Ай, къубула, тау артындан чыгъады,
Нарт кёлюнде ышанмакълыкъ чагъады.
Нарт эси бла анасына джетеди,
Анасы да анга оноу этеди:
«Балам, джаным, тур да алтын тоннга джет,
Алтын тонну этеклерин сен баш эт,
Джан хурджунда къалгъан терчик тёгюлюр,
Баш тюймеге къаты-къаты сен юфкюр,
Тамам кебсе, айтыуунгча айт анга,
«Той» башланса джауунг чыкъмаз сау тангнга!»
Нарт Алауган терк секириб къобханды,
Алтын тоннга таба къызыу чабханды,
Эмеген да аны кёрюб къобханды,
Ол да тоннга таба мыллык атханды.
Алауган а, тонну башын тюб этди,
Баш тюймеге къаты-къаты «уф» этди.
Эмеген да мычымайын терк джетди,
Алаугандан тонну ол тарт-соз этди,
Джагъалашыу башланды да джангыдан,
Айтыучусун айтды сора Алауган:
«Таша тюйме – Баш тюйме!
Аманланы чырт сюйме,
Къобуз согъа, харс къагъа,
Барчы-барчы джангызгъа!
Джауну тепсет тохтатмай,
Къалыр кибик къобалмай!»
Алтын тоннга мычымайын кюч кирди,
Дженглери бла эки деуню теберди,
Харсын къагъа, согъуб, тепсеб тебреди,
Эмегеннге кёзбау кючюн терк берди.
Эмеген да джылаб, тепсеб башлады,
Танг атаргъа, аууб эсин ташлады.
Джерни бети джарыкъ кюннге къайтханды,
Алауган да тоннга къараб айтханды:
«Таша тюйме-Баш тюйме,
Мындан ары сен кюйме,
Халинг, юсюнг да - алтын,
Разы этдинг, энди тын!»
Хар несин да тохтатханды алтын тон.
Гемуда да айтды: «Хайда, энди къон
Сен юсюме, ашхы джолгъа кетейик,
Келинликге сюйюмчю бла джетейик!»
Алауган да алтын тонну алгъанды,
Табчыкъ бюклеб, артмагъына салгъанды,
Гемудагъа миниб, сабыр кетгенди,
Ингир бола Садырлагъа джетгенди.
Чыгъыб келген джангы айны кёргенди,
Ат юсюнден анга къучакъ кергенди,
Анасына таза салам бергенди:
«Анам, меннге сен разы бол!» - дегенди.
Ай къууушдан къараб тургъан ол анад,
Айны мюйюз учу джашнаб джукъланад,
«Разыма», – деб, белги беред ол алай,
Алауганны кёлю болду бютюн бай.
Садырладан Эни-Къолгъа кетгенди,
Эмегенни стауатына джетгенди.
Кесин кенгден билдиреди ол джырлаб,
Ол эмеген къатын чыкъды хырылдаб.
«Ингир ашхы» берди анга Алауган,
Ол да таныб, тынчлыкъ сорду деу нартдан.
Алтын тонну берди нарт да чыгъарыб,
Къатын анга бек къууаныб, бек джарыб,
Алауганны къучакъ-ийнакъ этгенди,
«Къыз сеникид!» - деб къаты ант этгенди.
- Кюнортала бола тамбла келирбиз,
Джорукъдача сый, багъа да берирбиз,
Сау къалыгъыз, сиз чыгъыгъыз сау тангнга,
Мен кетейим, барды талай джол манга... -
Деб Алауган кетди, джетди элине.
Джабышмакъдан беллик къыса белине,
Ол билдирди юйдегили боллугъун,
Джууукъ-тенг да сорад анга сорлугъун...
Танг атханлай нартла джолгъа чыкъдыла,
Ызларындан балачыкъла чабдыла,
Чаба, джорта Эни-Къолгъа джетдиле,
Эмегеннге кёб саугъала этдиле.
Ол къатын да къызын берди нартлагъа,
Алтын тонну берне этди алагъа,
Къызын бериб, къатын джылай къалгъанды,
Нарт Алауган алай къатын алгъанды.
АЛАУГАННЫ
ЮЙ БИЙЧЕСИ
Нарт эллеге аллай келин кирмеген эди,
Эмегенни ау тюбюнде ким кёрген эди,
Томураубел эмеген къыз джангызбаш эди,
Дюрген сёзлю, къызыл кёзлю, джамчыкъаш эди.
Кийим кие билмей эди, кийгенин джырта,
Аякъ тюбде къалгъан болса, теблеб къычырта,
Юркюте эд джолда, барса атны, эшекни...
Юйге кире барса, оя эди эшикни.
Аш ашаса, истемлемей эди тананы,
Сюеклени ун этелле тишлери аны,
Джукъласа уа хурулдауу джар оюлгъанлай...
Алауганнга джашау этген къыйынды къалай?!
Башха тюрлю болургъа уа джокъду мадары,
Чакъмакъ чачлы эмеген къыз болуб къадары.
Не да болсун, Алауганнга тёзеди къатын,
«Алауган», - деб, бир джумушакъ айтады атын.
Тура туруб джетди сабий табар заманы,
Табыб, кёрюб, джюрек тишлеб, джутханды аны.
Алауган да джортууулдан юйге къайтханды,
Юй бийчеси джашырмайын хапар айтханды.
Алауган бек къыйналса да, этер мадар джокъ...
Алтын тонну джагъасына: «Мыдах макъам сокъ», -
Деб, тиледи, мыдах макъам сокъду ол анга,
Кёрмегенине тарала нарт чыкъды тангнга.
Алтын тондан джюрегине нарт табад себеб.
Бу дунияда хар зат бола болмаз «окъ бла кеб»,
Бир-бирине кечим сала билген юйдеги,
Эм насыблыд, дунияда олду эм иги!
Юй бийчесин юретирге кюрешеди нарт,
Бюсюреу да этедиле нартха джаш эм къарт.
Юй бийчеси нартны энтда сылтаулу болду,
Аны эсгерген Алауган насыбдан толду...
Тамам бек ашыгъыб сакълайд насыб кюнню нарт,
«Не болур?» – деб сакълайдыла къатын, киши, къарт...
Сабий тууар кюнле джете къуугъунчу джетди,
Алауган да джауну аллын тыяргъа кетди.
Ол кёзюуде юй бийчеси сабийчик табды,
Биягъынлай джюрек тишлеб, сабийин къабды.
Джауну хорлаб, къалгъанлача, Алауган къайтды,
Юй бийчеси Алауганнга хапарын айтды:
«Сен кетгенлей биртда ариу бир джашчыкъ табдым,
Кёзюм кемсиз къарады да, тутдум да, къабдым».
Нарт Алауган къыйналса да, этер мадар джокъ...
Алтын тонну джагъасына: «Мыдах макъам сокъ», -
Деб тиледи, мыдах макъам сокъду ол анга,
Кёрмеген джашына джылай, чыкъды ол тангнга.
Заман оза, къатыныны заманы джетди,
Алауган да сора хыйла оноула этди...
Джарашдырды нарт Алауган керекли затын,
Къарны буруб, ынгычхайды эмеген къатын.
Былай айтды Алауган да юй бийчесине:
«Нарт адетни бурдунг, къатын, бютюн терсине,
Нарт келинле тынгылайла «Табдыргъыч» джыргъа,
Юй башына минедиле сабий табаргъа,
Тынч табарча, кёзлерине аула киелле,
Табханларын а, оджакъдан эниш иелле,
Мен айтханны этсенг, сени къарнынг да бурмаз,
Чыкъ юй башха, хайда тирил, джугъунг аурумаз!»
Нарт келини бек ынгычхай, арбазгъа чыкъды,
Темир бачхычны да бюге, юй башха чыкъды,
Аула кие, ол оджакъгъа табчыкъ олтурду,
Баш иеси айтхан затны бютеу толтурду.
«Табдыргъычны» джырын джырлайд тонну джагъасы,
Алауганнга бу боллукъ иш – дуния багъасы,
Къулакъ салыб тангылайды сабий ауазгъа,
Тегенени тутханды нарт оджакъ ауузгъа.
Тегенеге тюшген эди сабийчик джылаб,
Алауган да джашчыгъыны юсчюгюн сылаб,
Эрлай бёлеб, балачыкъны къойнуна алды,
Тегенеге уа бир итни кючюгюн салды.
Къатынына кёрюнмейин Алауган кетди,
Гемуда бла Битик-Тюбюне ол терк джетди.
Къобан чыкъгъан Шам дорбуннга киргенди терен...
Шам дорбунну бузлары уа тарталла кюрен.
Таш бешикге джатдыргъанды Алауган джашын,
Ат тюклени джастыкъ этиб салдыртды башын,
Буз сюнгюню ауузуна эмчек этгенди,
Рахат болуб, бек къууаныб элге кетгенди.
Алауганны къатыны уа юй башдан тюшюб,
Тегенеде къансый тургъан кючюкню кёрюб,
«Джазыкъ балам, не тюрлюенг?!» - деб аны сылаб,
«Мен болмасам не кюн кёргюн?» - деб тыкъсыб, джылаб,
Ич суулары сингнген джанны алды къойнуна,
Ийисгеди: «Баламса!» деб, къысды бойнуна.
Бу болумну Алауган да кирди да кёрдю,
Юй бийчесин къучакълады, багъа-сый берди.
Газетден бери салгъан - Тинибек (Чомаланы Суат)