Къарачай-Малкъар Нарт Эпос. KarachayMalkar Nart Epos

Къарачай-Малкъар Нарт Эпос. KarachayMalkar Nart Epos

Sabr 26.12.2016 16:07:03
Сообщений: 7254
ГАЗЕТА «КАРАЧАЙ» НАЧАЛА ПУБЛИКОВАТЬ ИЗ НОМЕРА В НОМЕР ВЕЛИКОЕ ТВОРЕНИЕ КАРАЧАЙ-БАЛКАРского НАРОДА «НАРТЫ»
Sabr 26.12.2016 16:10:49
Сообщений: 7254
ДВА ПОДВИГА
(вместо предисловия)


Народный эпос – это всегда как некое завещание наших предков, их духовный подвиг. И как прекрасно, когда его переложение на другой язык тоже выглядит как подвиг – творческий подвиг переводчика, соединившего своим мастерством и глубоким проникновением столь разные времена. С увлечением я прочитал рукопись карачаево-балкарского эпоса «Нарты», талантливо переведённого достойным поэтом и одним из самых квалифицированных переводчиков России – Михаилом Синельниковым...

«Нарты» – своего рода кавказская «Илиада», повествование, известное в разных национальных вариантах. Теперь, наконец, широким кругам читателей становится доступен относительно полный вариант эпоса, принадлежащий тюркскому народу столь многоликого Кавказа. Все бытующие национальные варианты нартского эпоса, за каждым из которых – труд и вдохновение длинной вереницы сказителей, по-своему замечательны. Но этот имеет своё особое значение для раскрытия духовного наследия именно карачаево-балкарского народа и представляет его русскому читателю, причём на высоком уровне.

Нартский эпос подобен большой и полноводной реке, в столетьях разбившейся на множество рукавов, но восходящей к одному смутно мерцающему истоку. Споры о первородстве, иногда закипающие с большим пылом, здесь совершенно бессмысленны... Всё же то обстоятельство, что читающей России ранее был малоизвестен карачаево-балкарский вариант эпоса с его великолепными, врезающимися в память образами и яркими эпизодами, нельзя не признать большой несправедливостью. Этой литературной несправедливости предшествовала несправедливость историческая: трагический поворот в судьбе двух малых кавказских народов, говорящих на одном языке и считающих себя единым народом. Одно из самых вопиющих злодеяний сталинизма – трагическая, подобная многолетнему хождению по мукам, депортация карачаевцев и балкарцев. Это был скорбный путь лишений и унижений, жертв и потерь. Но и вдали от родины сосланные сохранили своё бесценное наследие – эпические песни предков.

Начальные, установочные главы повествования, посвящённые сотворению мира, устройству Вселенной, во всех национальных вариантах обладают наибольшим сходством. Разница по большей части, лишь собственно языковая и стиховая. Но именно особенности тюркского стиха, богатого изощрёнными составными рифмами и аллитерациями, искусными повторами, мощь и энергию глаголов переводчик передал с большой выразительностью. Картина возникает поистине величественная, мы ощущаем себя очевидцами первого дня творенья:

«Солнца пылкий Тейри в чреве своём добыл Огненную руду из сокровенных жил. То, что живило его и прибавляло сил, С неба обрушил он, в огненный дождь превратил. Клиньями излилась пламенная струя, Клинья он в землю вбил, в твердь вогнал острия. Недра пронзив зубцом, остывали они, Тверди земной крестцом, горами стали они. Скрепы свои вогнал Солнца Тейри везде, И наступил покой на земле и воде...».

Любопытно по мере чтения и погружения в мифы и чудесные приключения героев наблюдать, как нартское общество постепенно меняется, как отпрыски героев и титанов от поколения к поколению превращаются в обыкновенных обитателей горного селения с обычными, повседневными заботами и тревогами. Уже возникает ощутимое социальное неравенство. Появляются среди славных нартов и разнообразные антипатичные, многогрешные персонажи... Но сказители, выражающие лучшие, благороднейшие, справедливейшие устремления народа, всегда на стороне слабых и угнетённых, и любуются отважными правдолюбцами: Рачикау – всех бедных и слабых опора И готов осадить хвастуна-горлодёра. Никогда в нём к бессовестным жалости нет, Только собственной мощью достиг он побед. Он не внемлет глупцу и не жалует труса, Только доблестных чтит среди нартов Эльбруса. Сильное впечатление производят заключительные главы эпоса и его концовка. Прародители нартов, являющиеся в сущности инопланетными существами, порождениями внеземного, небесного божественного разума, решились вернуться на свою прародину во Вселенной потому, что сочли свою миссию на Земле выполненной. Дети и внуки нартов насельников планеты, наконец, превратились в разумных людей, способных предотвратить кровавую битву, остановить войну. Нет нужды говорить о том, что более важной задачи нет и у нынешнего человечества, стоящего перед роковыми вызовами и необходимостью главного выбора.

Народ Карачая и Балкарии в долгу прежде всего перед карачаевским поэтом Альбертом Узденовым, который на протяжении десятилетий записывал главы и эпизоды «Нартов» у последних сказителей и в итоге смог составить единый свод эпоса, ставший основой и для предстоящего академического издания, и для возможных переводов на языки мира. Несмотря на распад СССР, несмотря и на происшедшее вместе с ним резкое ухудшение переводческих связей между народами, когда, к сожалению, на переводы существовать почти невозможно, русский поэт Михаил Синельников в течение многих последних лет не покладая рук работал над карачаево-балкарским национальным эпосом и осуществил переложение на самом высоком уровне. Сейчас такое бескорыстное трудолюбие почти невообразимо. Хотелось бы, чтобы этот подвижнический труд был всячески поддержан по заслугам.

Всё же моя главная читательская благодарность – самому народу, который совершил двойной подвиг: и создал драгоценный эпос, и сумел сохранить его во всех бурях веков. Эта книга, в которой прелестные сказки и фантазии сочетаются с точным, правдивейшим бытоописанием, говорит нам и о баснословных доисторических временах всего человечества, и о седом прошлом древнетюркского мира, простиравшегося от Адили (Волги) до высот Эльбруса, но всем своим духом, всем пафосом народных мечтаний она обращена к будущему, которое нам всем хотелось бы видеть светлым, справедливым, разумным.

Евгений ЕВТУШЕНКО,
лауреат Госудаственной премии СССР,
лауреат Государственной премии РФ.

_____________________________________________



ВСЕЛЕННАЯ, НАРТЫ И СОВРЕМЕННАЯ НАУКА

«There are more things in heaven and earth, Horatio,
Then are dreamt of in your philosophy…»
Shakespeare, «Hamlet», Act I, scene V
«И в небе, и в земле сокрыто больше,
Чем снится вашей мудрости, Горацио...»
Шекспир, «Гамлет», Акт I, сцена V.
Перевод М. Лозинского.

Меня сразу заворожило чтение грандиозного карачаево-балкарского эпоса «Нарты». И дело здесь не только в удивительно точном, «раскачивающем сознание» ритме, найденном Михаилом Синельниковым. Думаю, что профессиональные исследователи найдут множество интереснейших деталей в «Нартах», сравнят их с эпосами других народов (для меня, к сожалению, единственные возникшие аллюзии были связаны с «Песней о Гайавате»), но я хотел бы сказать здесь только об одной, наверное, и не самой главной, из особенностей этого эпоса – о «космическом сознании» его безвестных создателей. Возможно, те, кто изучал этот эпос 50–60 лет назад, и не обратили бы особого внимания на многие загадочные мотивы, о которых я буду говорить дальше. Думаю, что и через сотню лет внимательные читатели смогут заметить в нём и что-то совсем другое, чем потрясшие меня первые строки:

«Так давно – до глухих, тёмных, бессчётных лет, Лишь явился во тьме будущего просвет, Главный Тейри миры соединил и свёл, Сжал их в один комок, втиснул в один котёл. Не разойтись, не взмыть – намертво сплочено, Всё величайшее здесь в малое вмещено. Сплющил, сдавил миры и отпускает вдруг: Мощной волей Тейри создан Вселенной круг. Звёзды он разбросал бисером из горсти, Каждой движенье дал и прочертил пути.»

Не знаю, как интерпретировали и комментировали бы переводчики и литературоведы эти строки в «до-Гамовскую» эпоху (нужно ли объяснять просвещённым читателям, что Георгий Гамов был первым, кто предложил модель Большого Взрыва, по-английски – Big Bang?). Сейчас, когда представления о Большом Взрыве, расширяющейся (и даже с ускорением) Вселенной стали основной парадигмой современной астрофизики, остаётся только догадываться, как удалось безвестным авторам карачаево-балкарского эпоса «Нарты» так почувствовать главное: «...ни уюта, ни покоя во Вселенной нет»; она родилась, развивается и умирает по своим собственным, ещё не вполне понятным нам законам. Как далеко это от классических представлений о величественной мистерии вечной, спокойной и неизменной Вселенной! Что говорить, когда даже великий Эйнштейн не верил в расширяющуюся Вселенную и настойчиво, почти до конца своих дней, строил стационарную модель Космоса. Читатель с воображением, может быть, разглядит в этом отрывке и дополнительные детали Большого Взрыва: тёмные эпохи, эру излучения, эпоху звёздообразования... Не буду дальше комментировать эти удивительные строки, сказано уже достаточно, чтобы вслед за булгаковским героем воскликнуть: «Как многое им удалось угадать!» Но Большим Взрывом только начинается цепочка дальнейших «воспоминаний о будущем», которые внимательный читатель найдёт в «Нартах». После образования Вселенной появляется Земля, и на ней создаются условия, обеспечивающие возможность жизни.

«Солнца мудрый Тейри – солнечный свет явил, Почву – Тейри Земли – тучную сотворил, Вдунул Тейри Небес воздух, и вот когда Властью Тейри Воды сотворена вода. Вот Верховный Тейри одобрил теченье дел И на Земле расцвесть – жизни он повелел».

На второй (после объяснения возникновения Вселенной) главный вопрос: «Откуда взялась жизнь на Земле», эпос опять даёт «космический» ответ: «Семя дальних миров, семя близкой Луны… Вот какою судьбой земляне на свет рождены». Вновь настораживает неожиданный скачок представлений: вместо наивных средневековых теорий зарождения жизни (например, по ван Гельмонту, жизнь может зародиться в тёмном шкафу из грязной рубашки и нескольких горстей пшеницы) к очень точно сформулированным в «Нартах» почти сегодняшним представлениям о панспермии – распространении «зародышей жизни» по Вселенной в виде спор или микроорганизмов метеоритами и космической пылью. Космос нартов – не мирный небосвод Птолемея, напротив, он активно вмешивается в земные дела. Молодая Земля, о состоянии которой мы и сейчас практически не имеем никакого представления, сотрясается от почти непрерывных метеоритных бомбардировок, содрогается от мощных землетрясений, страдает от цунами и мощнейших приливов, вызываемых тогда близкой к Земле Луной.

«Солнца пылкий Тейри в чреве своём добыл Огненную руду из сокровенных жил. То, что живило его и прибавляло сил, С неба обрушил он, в огненный дождь превратил. Клиньями излилась пламенная струя, Клинья он в землю вбил, в твердь вогнал острия. Недра пронзив зубцом, остывали они, Тверди земной крестцом, горами стали они. Скрепы свои вогнал Солнца Тейри везде, И наступил покой на земле и воде».

Весьма интересно то, что в карачаево-балкарском эпосе «Нарты» есть упоминание о предыдущих жителях Земли, которые были уничтожены Верховным Тейри за «утрату чистоты».

«Только не следуйте вы жившим на ней до вас, Утратившим чистоту, – дух без неё угас! Если и ваша жизнь окажется столь мелка, Все пропадёте вы, сгинете наверняка. В Землю огненный шар Главный Тейри метнёт, Разом покроют её волны великих вод!»

Пусть специалисты по эпосам древних народов поспорят – можно ли здесь увидеть воспоминания о Великом потопе, мне же хочется вновь подчеркнуть, что и в большом, и в малом могущественный Космос постоянно присутствует в сознании и жизни нартов. В мифологии нартов присутствует «Красная земля», предположительно, планета Марс. Оттуда прилетает Ёрюзмек, один из самых симпатичных и трагических персонажей эпоса. Несмотря на внушительные победы, одержанные им над врагами нартов, он остаётся на Земле чужаком, пришедшим из другой «биосферы». Да только дать ему детей жизнь не могла, Не вспыхнуть семени его, оно – зола. Не обитателем Земли – родился он, На Землю из иных миров спустился он. Ёрюзмеку, кстати, приходится возвращаться на Марс для того, чтобы покончить с врагом нартов – Красным Фуком. Читая описание «технологии» этого путешествия, сразу же невольно вспоминаешь роман Жюля Верна «Из пушки на Луну», только у Ёрюзмека другой маршрут – Красная Земля. Тут послала вещунья к Алимковым в дом, Чтоб искали орудье с широким жерлом: «Откопайте – она никуда не пропала! Джанболамту велите стоять у запала. Надо пороха сорок батманов забить, Ёрюзмека – в стальное ядро посадить!»

Среди волшебных персонажей эпоса есть конь Гемуда, напоминающий Конька-Горбунка из сказки Петра Ершова. Он с виду неказист, но умеет то, что не могут другие кони – плавать под водой и летать среди звёзд. Его происхождение также «марсианское». Он верный друг своего хозяина – Алаугана, хотя обладает недоступным для последнего тайным знанием. Интересно, что способ передвижения Гемуды в пространстве-времени напоминает сверхсветовые полёты звездолётов в романах современных фантастов, а то и телепортацию, то есть мгновенное перемещение в нужное место во Вселенной. И сказал Гемуда: «Годы мчатся вперёд! Коль короче мгновения будет полёт, Время хлынет назад… Чем скорей, тем верней Мы пределы изведаем меры своей!»

Не знаю, как это прокомментировать, поскольку до начала ХХ века, то есть до публикации Альбертом Эйнштейном его знаменитой работы по специальной теории относительности вряд ли кто высказывал революционную мысль о том, что ход времени может зависеть от скорости движения. И всё же Марс, откуда прибыли такие столь необычные герои нартского эпоса, в целом недружелюбен к Земле, ведь выходцы с него приходят на Землю, чтобы поработить её жителей. Думается, не случайно и в античной мифологии красная планета названа Марсом – именем бога войны и связывалась с опасностью, тревогой и несчастьем. Кстати, вряд ли Герберт Уэллс, автор «Войны миров», знал о существовании эпоса «Нарты», однако его упыри-марсиане весьма напоминают харров, прибывших на Землю для её завоевания. «Все харры вышли из земли, им нет числа, И красной шерстью поросли у них тела. Они похожи на людей… Но эта рать Живое, мёртвое – подряд готова жрать. Гнездо их – Красная Земля, но гибель – тут, Им воздух тяжек, и они, задохшись, мрут. А те, что воздухом смогли дышать земным, – Поганым стало семя их, совсем дурным.»

Думаю, многие вспомнят, что и марсиане Уэллса в конце концов сгинули из-за земных вирусов. И опять в «Нартах» мы встречаемся с неожиданной догадкой о том, что биосферы разных планет, говоря современным языком, могут быть враждебны друг другу. Недаром, учёные тех стран, которые планируют пилотируемые экспедиции на Марс, серьезно задумались о строгих мерах соблюдения межпланетного карантина. Последние несколько лет мне всё больше приходится заниматься Луной и её полярными областями. В перспективе планируется создать под поверхностью Луны базовые станции, где будут расположены различные научные приборы, а время от времени их будут посещать космонавты. Поэтому особенно интересно мне было читать в «Нартах» о Луне. В отличие от Марса, Луна у нартов это надёжное, спокойное и хорошо оборудованное убежище.

«Вот они на Луне, чьё просторно дупло – Как прекрасна там жизнь, и без света светло! Нас от порчи хранят семь железных завес, От камнепадов хранят, рушащихся с небес. Те, кто живут в дупле здесь, средь лунных полян, Не случайно они кличут себя – «айсан».

Чем-то это описание напоминает мне наши современные планы создания лунных поселений. Эпические тексты по природе своей неисчерпаемы, они всегда таят загадки, и мы трактуем их в меру глубины своего культурного и научного познания. Читая сегодня «Нартов», мы видим много неожиданных и необъяснимых аналогий с нашими современными знаниями о Вселенной и человеке. К чести переводчика нужно сказать, что те места, где эти аналогии могут вызвать особый интерес или показаться искусственно притянутыми к современным научным взглядам, даны в сносках в буквальном подстрочном переводе и выглядят в таком виде ещё более поразительно. Например, один из героев эпоса обладает необычным кольцом: А на перстне есть девять камней огневых, От земель, что вкруг Солнца – от девятерых. К этому двустишию даётся сноска: «В подлиннике – девять разных земель из округи Солнца».

В заключении хочу вернуться к разговору о «космическом сознании», с которого я начал эти заметки. Понимание того, что Космос – это важнейшая часть нашей жизни (причём не только в высоком духовном смысле, но и в самом повседневном), в европейском цивилизационном пространстве начинает складываться только в ХХ веке, в особенности после работ Фёдорова, Циолковского, Вернадского. Много писалось в последние годы в связи со столетним юбилеем великого визионера К.Э. Циолковского о том, что ростки космического сознания, заботливо взращивавшиеся им, подготовили и блестящие успехи следующего поколения инженеров и учёных, Королёва, Янгеля, Келдыша и многих других...

Думаю ещё, что найдутся внимательные исследователи мифологии и истории Кавказа, которые помогут раскрыть и эту загадку: как возник этот текст? Почему именно у карачаевцев и балкарцев, малых народов Северного Кавказа, региона, такого динамичного и «горячего» в геологическом и этническом отношении, родился такой великолепный эпос со столь сложной и близкой к современным научным воззрениям системой взлядов и на земную жизнь, и на Космос, а также и на их неразрывную связь друг с другом?

ЗЕЛЁНЫЙ Лев,
вице-президент РАН, доктор физико-математических наук, профессор, действительный член Международной академии астронавтики, директор Института космических исследований РАН.

["Къарачай" №97, декабрны 15

1-чи, 2-чи, 3-чю, 4-чю бетле -97.pdf [6.84 Mb]
Sabr 26.12.2016 16:28:47
Сообщений: 7254
«Къарачай», 2016 джыл, декабрны 17-си

НАРТ ЭПОСНУ ЮСЮНДЕН ОЮМЛА

Багъалы окъуучула! Ноябрны 26-да чыкъгъан 92-чи номерли «Къарачай» газетде Ёзденланы Альбертни «Нарт эпос» деген статьясы басмаланнгандан сора бизни редакциягъа Интернет бла да, къол бла джазыб да кёбле письмола ийген эдиле. Ол письмоланы иелери къарачаймалкъар нарт эпосну «джангы» бетлерине сейирсиниб, аны юсюнден белгили алимлени, джазыучуланы оюмларын да, эпосну кесин да «Къарачай» газетде басмаласакъ разы боллукъларын билдире эдиле. Окъуучуланы тилеклерин къабыл эте, декабрны 15-де чыкъгъан «Къарачай» газетни 97-чи номеринде дуния таныгъан уллу поэт, СССР-ни эмда РФ-ны Кърал саугъаларыны лауреаты Евгений Евтушенкону «Два подвига» деген статьясын (кеси джазгъан тилде), РАН-ны вице-президенти, РАН-ны Космосну тинтиу институтуну директору, физико-математика илмуланы доктору, профессор Лев Зелёныйни «Вселенная, нарты и современная наука» деген сейирлик статьясын да кеси джазгъан тилде басмалагъан эдик. Энди бизни эпосну орус тилге кёчюрген Россияны эм онглу поэтлерини бири, РАЕН-ни академиги, Иван Бунин атлы саугъаны лауреаты Михаил Синельниковну «Седой водопад» деген статьясын (кеси джазгъан тилде) окъуучулагъа теджейбиз. Багъалы окъуучула! Бу статья бла да танышханыгъыздан сора кёлюгюзге келгенни редакциягъа джазсагъыз, биз разы боллукъбуз. Сиз да, разы болуб, излемигизни билдирсегиз, сора газетни энди чыгъарыкъ номерлеринде дуния сейирлиги къарачай-малкъар нарт эпосну басмалаб башларыкъбыз.

ДЖАЗАЛАНЫ Лидия, къарачай газетни джууаблы секретары

________________________________


СЕДОЙ ВОДОПАД
(Заметки переводчика)

Ты, чей разум стекал, как седой водопад,
На пастушеский быт первой древности…
Велимир Хлебников.

Верю сказкам наперед,
Прежде сказки станут былью.
Велимир Хлебников.

«Для того, чтобы понять поэта, надо побывать в его стране» – так утверждал Гёте. Но в случае с эпосом поэтом является весь народ. И связь этого народа-языкотворца с землей, с подпочвой эпоса особенно тесна, поистине нерасторжима. Вопреки всем перипетиям исторической судьбы, душа народа оказавшись на чужбине устремляется в родной край, вновь и вновь вместе с чередой облаков возвращается к первоистоку национального сказания. Только у этого туманного первоистока живет в ладу с собой, в гармоническом единстве с природой. И чуть призабытый в изгнании язык, расцветая, воскресает, когда слова наяву соприкасаются с породившими их вещами и предметами, когда не на карте, а в самом ландшафте находят свои места не вытравленные из памяти географические названия. И во всех испытаниях сбереженный эпос преображает пустовавшую, так и не открывшую чужим своего сердца землю, но каждому усвоившему тысячелетнее предание с младенчества эта земля открывается в эпических образах. Вот и пещеры, откуда на свет выползали злокозненные ха́рры, вот и гранитные глыбы, оставшиеся от грозных камнепадов и напоминающие об игре героя Сосурки с недоверчивым эмегеном! Да вот и сам Сосурка́ – не изваяние, не надгробие, а сам он, вышедший из камня и, свершив все хитроумные свои подвиги и буйные прегрешения, вернувшийся в камень… Какой гениальный и созданный железной логикой мистики сюжет! Некогда через Аланское царство проходил Великий Шелковый путь – то его ответвление, которое, одолевая перевалы, устремлялось к византийским пристаням Абхазии, к Питиунту (Пицунде). В караванах могли быть торговые гости и из Багдада, и из Чаннаня, и уж точно – купцы из Хорезма, повидавшие и Багдад, и Герат, и китайский Чаннань. Кое-где вдоль уцелевших отрезков дороги еще лежат прикинувшиеся горной породой комья окаменелой золы былых костров. За кострами этими на долгих ночлегах, иной раз как пережитое самими путешественниками, рассказывались причудливые сказки самых дальних стран. И обрывки этих рассказов оседали в памяти слушателей, оставались в воздухе ущелий, уходили в многократное горное эхо. Исследования истории странствующих сюжетов мировой литературы, которыми так вдохновенно и глубоко занимался В.Я. Пропп, в конце концов перерастают границы фольклористики и становятся чем-то близким теологии и психоанализу. Не будем погружаться в эти дебри, засвидетельствуем только, что приключения Сосурки, отправившегося на поиски целебного снадобья, местами похожи на случившееся с Синдбадом, героем «Тысячи и одной ночи». И, конечно, история Сибильчи́ в пещере эмегена повторяет историю Одиссея в пещере циклопа Полифема (не есть ли само слово «эмеге́н» искаженное «Полифем»?). Мерещится, что какого-нибудь пленного эллина предки нынешних горцев держали в яме, как толстовского «кавказского пленника», и точно такая же жалостливая хозяйская девочка бросала ему в подпол сырные лепешки. А в дни веселий и застолий, вечерами, когда, не смолкая, аккомпанировали местным напевам звуки тростниковой сыбызги (древнегреческой сиринги), пленника поднимали на поверхность и поили пенной бозо́й. И вот, будоража воображение хозяев и гостей, он пересказывал главы «Одиссеи»… Но нет, всё могло быть и совершенно иначе, и – противоположным образом, или – и так и этак. Ведь родина эпосов именно Кавказ, гора Каф средневековой исламской географии. И над снежной горой Каф парил Синдбад, уцепившийся за крылья исполинской птицы Рух. И еще раньше, в седой древности к прибрежьям этих неодолимых гор на увенчанных изваяниями богинь и богов гребных судах приплывали греческие искатели «золотого руна». И возвращались в милую Арголиду, обогащенные если не золотом, то здешним умопомрачительным фольклором. Историями о Прометее, прикованном к скале (а ведь еще и в девятнадцатом веке кого-то к этим скалам, случалось, приковывали), об амазонках, о многоруких и многоголовых чудовищах, об одноглазых циклопах… Какой бы мечтой и реальностью ни была рождена фантастика сказаний, кем бы ни было брошено первое зерно, здешняя почва была хорошо подготовлена для посева и невиданного урожая. И потому родство карачаево-балкарского эпоса и с гомеровскими поэмами, и с арабско-персидскими сказками, да, впрочем, и с параллельными нартскими сказаниями соседствующих народов – относительное, отдаленное и все более отдалявшееся в ходе столетий. Родство, ослабевавшее по воле многих поколений сказителей, уводивших поток повествования в свою сторону и творивших, перестраивавших, заселявших собственный мир. В конце концов, все люди похожи и судьбы всех больших и малых народов также имеют черты сходства. И на всех своих языках человечество слагает какую-то единую сагу. Мировая литература едина и столь многое в ней повторяется и возобновляется во все времена. Читая карачаево-балкарских «Нартов», мы вдруг припоминаем античные мифы о Золотом веке, а в рассказе Чуерди́ об оружии, оставленном отцом сыну, в необходимости сдвинуть исполинский камень, чтобы добыть отцовские доспехи, распознаем миф о Тезее, и уж точно история Бора́ возвращает нас к мифу об Орфее, песнью и музыкой своей заставлявшем двигаться и плясать деревья и камни. Да, можно иногда заподозрить заимствования у предшественников, но что сказать об эпизоде поединка Гужда́ра с сыном Гиляста́на с заменой клинков, один из которых отравлен! Это в точности повторяет шекспировскую сцену боя Гамлета и Лаэрта, но Шекспир (или тот образованный английский аристократ, который творил под этим именем) никак не мог ведать о деяниях нартов. То же можно сказать и о Свифте, создавшем упоительный роман о путешествии Гулливера в страну лилипутов. А ведь лилипуты, именуемые бешкары́шами, пигмеи, гномы, ставшие по воле судьбы истинными страдальцами, присутствуют в сказаниях Карачая и Балкарии… В итоге судьба всех мировых повествований одна. О судьбе этой писал ещё А.Н. Веселовский в классической работе «Поэтика сюжетов», замечая, что и современная ему повествовательная литература с её сложной сюжетностью и фотографическим воспроизведением действительности однажды «очутится в такой же далекой перспективе, как для нас древность, от доисторической до средневековой, когда синтез времени, этого великого упростителя, пройдя по сложности явлений, сократит их до величины точек, уходящих вглубь, их линии сольются с теми, которые открываются нам теперь, когда мы оглянемся на далекое поэтическое творчество, – и явления схематизма и повторяемости водворятся на всем протяжении». Вернемся на миг к прославленной в тысячелетиях «Одиссее». В ней присутствует единственное приключение с Полифемом, кончающееся побегом хитроумных греков от свирепой мести обманутого и ослепленного циклопа, от гнева его туповатых, как наши эмегены, сородичей. Это лишь дорожный эпизод, хотя и страшноватый, в детстве сильно впечатляющий. Но неистощимые сказители тюркского кавказского эпоса с течением веков создали повесть обширную, цельную и многовариантную (ведь в этой книге, объединившей избранные, наиболее впечатляющие циклы сказаний, показана лишь «вершина айсберга»). Здесь убедительно поведано о параллельном существовании на одной земле разных миров: баснословные нарты находятся где-то рядом с эмегенами и инопланетными пришельцами - харрами, сообщаются с вымирающими обитателями Луны, айса́нами (здесь воображение карачаевцев и балкарцев, кажется, и предвосхищает и превосходит фантазию Уэллса, с некоторым пренебрежением изобразившего хилых селенитов). Сталкиваются нарты и с еще более удивительными хищными существами, обитающими в самых далеких вселенных. Ах, если бы здесь были только смутные отголоски миров иных! Но и существование этих миров и присутствие в непосредственной близости невероятных чудовищ кажется героям эпоса само собою разумеющимися, обыденными. Нартский дух возрастает и крепнет в воинственном общении с опасными порождениями небес и земных недр… С такими-то вот соседями и невольными «контактерами» нарты встречались, как-то разговаривали, вступали в переговоры, воевали, а иногда даже и роднились, заключая брачные союзы. Избежать соседства было невозможно. Нарты, хотя, случалось, и плавали по морю и даже опускались на дно морское, как Алауган, никак не могли последовать примеру беглеца Язона, прихватившего Медею и на всех парусах устремившегося восвояси. Ибо их родиной были эти горы, эти ущелья Приэльбрусья и сопредельные степи. И покидать родину не хотелось во все времена. Такое соседство кажется невообразимым. Но с каким фантастическим реализмом материализовано это странное затяжное сновидение, с какой дано убежденной определенностью, с какой «вещностью» (воспользуемся акмеистическим термином)! И как действие привязано к месту! Эпос «заземлен» топонимикой, неизменившиеся географические названия произносятся в нем столь непринужденно… Но ведь сказание не сошло с небес в один день, а слагалось, должно быть, на протяжении пятнадцати веков, если не более того, и в этом всё дело. Эпос несет в себе все времена! И доисторические и уже исторические. И он всё менялся и ширился, и то и дело являлись в нем новые герои, иные из которых всей сутью своей уже весьма несхожи с титаническими первонасельниками Земли. И вот наконец доблестные нарты, выполнив свое земное дело, удаляются на свою небесную родину. Остаются уже произошедшие от нартов люди с их известными свойствами, хорошими и дурными. Люди, наделенные разумом, хотя и не всегда следующие его велениям. И лучшие из них понимают, что жить следовало бы всё же «по-нартски»… Вряд ли в любом из эпосов можно выделить какую-либо главную мысль. Все же один помысел поселяется в душе каждого героя: мысль о продолжении жизни через потомство, без которого она бессмысленна. Бесплодие – величайшая беда, утрата наследника – страшное горе, а вот деторождение – долгожданное благо и спасение. Почти всесильные и всевластные нарты всячески стремятся укорениться в земном мире. Но, кажется, это невозможно, ведь и сами они здесь пришельцы. Вывод: Земля должна принадлежать землянам, тем, кто на ней родился и вне ее не мыслит своего существования. В «Нартах» сосредоточенность на житейских нуждах сочетается с возвышенным порывом и дерзновением. Пленяют нас и прозорливость и нередкое простодушие эпоса. Поучительна мудрость, завещанная потомкам Дебетом, – побеждать не силой, а умом, смекалкой… Так вот и выживали малые народы Кавказа. Помогали им выжить и незыблемость обычаев, и строгий этикет, и кодекс чести, не менее изысканный и утонченный, чем «бусидо» самураев. Назовем это наследием нартов. Но между тем эпические нарты были не только отважны и неумолимо суровы, ревностны в исполнении своего кодекса чести, но и сострадательны. Во всяком случае, и в худые времена начавшегося уже социального расслоения в их среде находились защитники бедных и обездоленных, подобные Рачика́у. Уж так не похож он на тех, в общем привлекательных героев «Илиады», которые в разговоре со слабыми, худородными и высокомерны, и пренебрежительны. На того же блистательного Ахиллеса, зло высмеивающего Терсита и дающего ему тяжкую пощечину, – решительно не похож. Нет уж, здесь нет общего с Гомером… Заметим, что не всё в кажущемся нам выдумкой, фантастикой эпоса безусловно фантастично. К примеру, не столь уж безосновательно мнение о способности музыки воздействовать на животных (которые должно быть, не лишены души). Растроганная песней Бора изнурённая кобылица, отказавшаяся кормить жеребёнка, услышав жалобную песнь свирели, проливает слезы и кормит свое дитя. Это кажется сказкой. Но вот и в нынешней Монголии верблюдицу, уходящую от брошенного верблюжонка, заключают в широкий круг музыканты, без устали играющие на своих громадных хурах до тех пор, пока верблюдица не заплачет и не кинется к верблюжонку… Да, искусство всесильно, и лишь властью той же музыки предотвращается сражение между нартскими ратями. «Красота спасет мир», дай-то Бог, а мысль эта выражена в образах нартского эпоса, ох, как давно и задолго до Федора Михайловича Достоевского… В войне с харрами нарты применяют, так сказать, средства «химической войны», и это тоже кажется необъяснимым и привнесенным сказителями новейшего времени. Но вот ведь еще древние спартанцы в пятом веке до рождества Христова бросали ядовитую серу в костры, дым от которых при удобном направлении ветра устремляли на врагов… Все это так и, должно быть, еще многому диковинному можно сыскать рациональные объяснения, и все же в «Нартах» всё равно есть какое-то изумительное тайнознание, которого лишены другие (пусть художественно и равновеликие) народные сказания. Все великие, большие и малые, эпосы Азии, могучей «родины родин», конечно, гениальны, как образцы всенародного творчества, но все как-то однотипны: чудесное рождение героя у заждавшихся наследника родителей, его возмужание, молодецкие игры, богатырские подвиги, его верный и мудрый богатырский конь (нередко говорящий и спорящий со своим всадником), его возлюбленная, за которую приходится и побороться, его сподвижники, его враги и завистники, его гибель, часто вследствие вражьего коварства, горестная тризна и вечная память в народе… Надо ли говорить, что включающий в себя и некоторые звенья всего этого, столь типического и неизбежного, карачаево-балкарский эпос, в котором жизнь воинов и скотоводов, «пастушеский быт первой древности» сочетается с ощущением жизни вселенской, с редкостным для той глубокой и глухой старины, когда, по выражению Боратынского, «человек естества не пытал», космизмом, совершенно оригинален и своеобразен. И по содержанию, и по форме. И разумеется, особую оригинальность карачаево-балкарскому эпосу придает прежде всего сам язык, на котором он создан. Язык с богатым словарем и неистощимым рифмовником, с изощренной системой стихосложения, существенно отличающейся от версификации, привычной, например, для других народов Северо-Западного и Центрального Кавказа, имеющих свои варианты «Нартов», каждому из которых дано свое первородство. Пожалуй, здесь пора сказать о своем: и переводить такой странный и своеобразный эпос психологически потруднее, чем «типовой». Опасно чрезмерной вольностью исказить образный строй, в передаче живой речи сфальшивить, выговорить неверный звук, или же, что-нибудь огрубляя, упростить по ходу истолкования «космических» видений и мотивов. Обилие составных, местами и каламбурных рифм в тюркском стихе меня не удивило (не во всех случаях, однако, удается эти выигрышные особенности поэтической речи передать). Но работа над переложением вообще изменила мои представления о стихе турок – я поначалу не предполагал такого обилия рифм с ударениями не на последнем слоге (не «мужских»). Мне чудится, что это явление связано и с глубокой древностью памятника, когда язык еще не влился в твердые формы, а ударение бывало зыбким, колеблющимся, и с тем, что стих эпоса был сразу ориентирован на распев. Должен сказать, что, прослушав записи исполнения «Нартов» карачаевским хором, записи этого неистово страстного и гулкого, словно горные теснины, пения, я был поражен, как громом. Всего же сложнее оказались по возможности плавные, естественные переходы от начальных космогонических глав к героическим, и далее к «бытовым», повествующим, в сущности, уже о коллизиях куда более простой, незамысловатой, хотя и наполненной игрой страстей, не чуждой каждодневной корысти и терпеливо зреющего коварства сельской жизни. Менялись времена и нравы, изменялось и содержание эпоса. Это требовало смены ритмов и интонаций, большей подвижности стиха, большей живости диалогов. Если прав Жуковский и переводчик становится соперником автора, то, пожалуй, легче было бы состязаться всё же с единственным творцом, а не с необозримой ратью искусных сказителей… Моя работа, встретившая много технически труднопреодолимых препятствий и, признаться, иной раз зависевшая от душевных состояний, до невозможности затянулась и продлилась семь лет. Сегодня мне кажется, что с персонажами эпоса я прожил целую жизнь. И это не только моя работа, не только ремесло, это, кажется, и судьба… Я влюблен в это сказание, влюблен в его образы, некоторые из которых, увы, оказался бессилен передать с мощью, присущей подлиннику, со всей многозначностью многослойного слова… Но ведь, между прочим, я и сам читатель! И как восхищает меня содержащееся в «Нартах» выражение – «отогнать стадо на крик». То есть на расстояние, измеряемое слышимостью крика (впрочем, есть ли нужда в пояснениях – содержащаяся здесь поэзия смертоносно точна и лаконична). И вот это роскошное великолепие образа возникает в самом кочевом быту, как естественное мерило сцепившихся пространства и времени… Или с какой всепобеждающей простотой и страшной силой сказано о беде отца, потерявшего сына: «Горе хлынуло в душу, как черная кровь!» Да ведь нужно было только повторить это на другом языке, не прибавив ни полслова. А так часто для выразительных идиом приходилось мучительно искать хотя бы приблизительного аналога… Я чувствую, что в реликтовом, некогда труднодоступном Приэльбрусье каким-то чудом сохранилась заповедная, потаенная, вещая душа всего необозримого тюркского мира. И душа эта в равной мере воплотилась в пейзаже и в эпосе… Конечно, душа народа может быть выражена и в словах неродного языка, в различных переложениях эпоса. Но не на последней глубине… Я рад, что отдал делу этого перевода многие дни и ночи, это был для меня нелегкий опыт познания. Но справедливо сказал последний великий русский поэт Николай Заболоцкий: «Успех перевода не может быть столь же долговечен, как успех оригинала». Принимая эту суровую истину, я склоняюсь перед бессмертием подлинника. В своей полноте и цельности он грандиозен. * * * «Кончен мой труд многолетний», – со смешанным чувством, с непонятной и понятной грустью, воскликнул великий поэт. «Или жаль мне труда, молчаливого спутника ночи…» Конечно, я не смею и мысленно сравнивать ломкое изделие своего странного ремесла с пушкинской «воздушной громадой». Но и мои невозвратные дни и годы незаметно прошли за письменным столом. Эта постоянная работа стала для меня и нелегкой ношей, и потаенной, поскольку знали о ней немногие. Удалившись в пространство эпоса, я нашел в нем второе свое существование. Иногда параллельные линии пересекались, как в мире Лобачевского, и я уже привык, разглядывая собеседников, распознавать в них персонажей проникновенного повествования – то нартов и нартских героинь, то эмегенов и эмеген. Видимо, привычка останется навсегда. Полностью выбраться из мира, в котором я провел столько времени, как кажется, уже невозможно. Это труднее, чем было Сосурке вырваться из многоярусных подземелий. Но вот час настал. Пора выразить искреннюю мою благодарность спутникам, помощникам, вдохновителям моего труда. И первое благодарное слово обращено к человеку, без участия которого всё задуманное оказалось бы неосуществимым, само издание такой книги невозможным – в наше-то время торжествующей бульварщины и падения поэзии. За творческую волю, щедрую широту и стоическое долготерпение я хочу поблагодарить Алибека Узденова, мудрого предпринимателя, общественного деятеля и просвещенного мецената. Я категорически хочу подчеркнуть, что его участие в деле было не только материальным, финансовым. Алибек поддерживал меня и непрестанной заботой и советом, и даже необходимым в какие-то мгновения, побуждающим к действию упреком, и, разумеется, самой исповедальностью орнаментированных притчами речей о характере и судьбе родного народа, сохранившего свое великое творение на путях безжалостной истории. Горькие слова Алибека Узденова о народной трагедии, слова, вырвавшиеся из его души с ужасной прямотой, в осознании скорбной истины, – я потрясённо удержал на бумаге стихами, превратил в небольшое стихотворение «Речь Алибека»: Лучше бы умерли дети. Но и в имперской тени И на пути лихолетий Лишь умножались они. Белые эти метели, Красные эти пески Всех поглотить не сумели… Но не дошли старики. Выжил народ-песнотворец, Чтобы смеяться и петь, Но с половиной пословиц, С песнью, забытой на треть. Я отчетливо сознаю, что переложение на другой язык, даже и самое успешное, – дело второе. За русским переводом, надо думать, со временем появятся и другие. Главное – полносоставный свод на родном языке. Но все-таки пусть и переводы послужат всё той же цели – утверждению, закреплению карачаево-балкарских «Нартов» в общечеловеческой сокровищнице, в мировой культуре. Труды и дни Алибека, осмысленно отданные святой цели, осенены ее светом. Мне дорого мое давнее знакомство и приятельство со Светланой Алиевой, дочерью виднейшего карачаевского ученого-просветителя Умара Алиева, его наследницей в филологической науке. Мысль о привлечении меня к работе над переводом «Нартов» принадлежала ей, и вот, годы спустя, я вручаю Светлане Умаровне эту книгу и приношу сердечную благодарность. Мои первые шаги в сторону эпоса были робкими и неуверенными, как приближение к тому кургану, который вдруг оказался дремлющим эмегеном и пробудился с грозным шумом… Как-то ориентироваться в ландшафте, время от времени выбираться на спасительную контрольную тропу помогал мне ставший моим другом Альберт Узденов, народный поэт Карачаево-Черкесии, оригинальный мыслитель. Не только знаток национального эпоса, но и его собиратель и записыватель, хранитель, создатель итогового свода. Вообще-то таким людям их соотечественники ставят памятники – как, например, завершителям финской «Калевалы» и эстонского «Калевипоэга». Завершив без сомнения главное дело своей жизни, Альберт не остался безучастным и к судьбе русского перевода. Я часто обращался к карачаевскому другу за советом и поддержкой, множество часов в разные годы мы провели вместе, работая над дословным пересказом всё разрастающегося повествования. И моя благодарность безмерна. Величайшая моя признательность Наталье Орловой, с которой в беге дней и лет часто обсуждались многие строки этого переложения и решалась приемлемость тех или иных слов и оборотов. Я считаю Наталью Степановну выдающимся литературным редактором и вместе с тем одаренным поэтом, и от души благодарю ее за бескорыстное участие в работе. Слова благодарности писателю Борису Коркмазову, всей душой и с первых дней участвовавшему в начинании и особенно ценную помощь оказавшему мне на последнем отрезке дороги. Его тонкие замечания, способствовавшие распознаванию, прояснению оттенков смысла, продвижению к ядру образа, приближению к духу подлинника, были мною учтены… Так случилось, что несколько благодарственных слов мне приходится произнести с глубокой печалью. Потому что, к великому прискорбию, это благодарность тому, кого уже нет… Мне нестерпимо грустно, что поистине долгожданную книгу никогда не прочтет так внезапно ушедший из жизни Кази́ Алиев, незаурядный историк, музеевед, деятельный подвижник действительной дружбы народов. Истинный интеллигент, как мне видится, одновременно и карачаевский, и русский (если иметь в виду, увы, увянувшую традицию былой многонациональной и интернационалистской русской интеллигенции). Так безупречно и выразительно говоривший по-русски, как говорят сейчас весьма немногие русские, он знал наизусть целые страницы русской прозы и бессчетное количество русских стихов. Мой пылкий и совершенно неутомимый проводник по горам и ущельям Карачаево-Черкесии, наконец, мой спаситель, за руку вытянувший меня из провала близ Хумари́нского городища, когда я вдруг соскользнул в пропасть и повис на зыбких ветвях… Мысленно я вновь и вновь переживаю дни общих с Кази поездок на родину Эпоса. Вижу дивные византийские храмы Архыза, памятники давно миновавшего аланского православия и вместе с тем державного величия Алании, – их руины своими руками восстанавливал Кази Алиев. Должно быть, с тем же трепетным жаром, с каким его предок некогда принес из Дагестана в затерянный, недоступный Карачай истины и громовые глаголы Корана. Припоминаю высокие своды храмов, опустелые каменные гробы аланских царевен, а через проломы и продутые ветром столетий церковные окна вижу горные склоны и на широком лугу – неистребимый, несокрушимый, широкошумный бурьян, покрытый цветами и нечто смутное и языческое бормочущий и лепечущий на языке нартов и эмегенов. Ночами здесь, занимая полнеба, встает громадная медная Луна и очертания ее сизых пятен – выбоин и кратеров – напоминают то «лунное дупло», в котором обитала мать Алауга́на. Совсем недалеко от храмов – извлеченные из земли остатки древней раннесредневековой обсерватории, и какая последовательность, привязанность к месту – тоже не слишком далеко, лишь несколько выше в гору, – гигантская, самая большая в Европе современная обсерватория. Знать, здешние места особенно удобны для созерцания тех крупных, жгучих, полноцветных звезд, тех запредельных миров, от которых и в сторону которых, если верить эпосу, некогда со скоростью солнечных лучей мчались лихие всадники на громоздких и говорливых конях с гривами, состоящими из вращающихся спиралей, с копытами, то квадратными, то подобными колесам. И, приникнув к таинственным приборам, укрепленным на холках коней, всадники эти видели всю нашу планету в мельчайших подробностях. Много удивительных мест в Карачае, много, что называется, «достопримечательностей». И четкие, и полустершиеся рисунки на скалах и на поросших древним мохом камнях. И старые башни, и изваяния идолов, и древние, циклопической постройки селения, пережившие и вражеские набеги, и нестерпимый ужас выселения, но в наши дни почти пустые или уж совсем пустые, превратившиеся в памятники самим себе. И уцелевшие каменья Великого Шелкового пути, по которым я тоже прошел несколько верст. И то озеро, к ледяному покрову, которого намертво примерз обманутый Сосуркой эмеген (знойным летом пришлось мне под надзором Кази искупаться в этом озере, и прохладные воды были сладостны и благодатны). И вырубленные в скалах усыпальницы, подобные палестинским захоронениям. И развалины хазарского храма, несколько напоминающие современную реконструкцию храма Иерусалимского, – в то время о́но, это строение, было и казнохранилищем всего Северного Кавказа. И та глыба метеоритного железа, с незапамятных времен лежащая на берегу Кубани и еще в древности ставшая общей святыней карачаевцев. Собираясь на войну, и на русско-японскую, и на обе мировые, новобранцы брали с собой, как талисман, малую частицу, песчинку этого железа. А глыба всё так же велика и нерушима. Многое успел показать мне в дни наших странствий гостеприимный хозяин края, ныне покойный Кази. Хотя многое так и не успел, оставил до очередного моего приезда… Трудно предпочесть одному природному или рукотворному чуду другое. Все же больше всего поразила меня поездка на Бийчесы́н, к подножию Эльбруса, карачаево-балкарского Минги Тау. Можно долгими часами разглядывать эту великую гору, с трепетом любоваться ею, и «вдохнув душу времени» (как выразился о подобном ощущении один замечательный современный писатель), провести через себя всю череду миновавших эпох. Так глядел с Бермамы́та на эти места и на эту гору рисовавший её Михаил Лермонтов (между прочим, с некоторых пор мне стало казаться, что его дерзостное и гениальное стихотворение «Тамара», о грузинской царице, которая в действительности была образцом добродетели и благочестия, – не что иное, как вольный пересказ карачаевобалкарской легенды о мерзостной Кыр-бийче)… Поглядывая на ослепительное великолепие Минги Тау, мы пили нарзан – не что иное, как «нартсан», «воду нартов». Пили ее не из бутылок, а зачерпывая пригоршнями из Нарзановой реки, плещущей и журчащей у подножия бессмертной горы. Купались в этой медлительно-вязкой реке, да простит нам Бог! А потом вышли в открытое поле. Кази и другие мои спутники разбрелись по холмам, упорно напоминавшим то одноголовых, то многоголовых эмегенов. Я остался наедине с первозданной и легендарной степью нартов, по которой мгновение назад промчались Ёрюзмек с Ногайчи́ком. Должно быть, это ее последний уцелевший клочок. И все-таки она еще существует. Веет той же дикой свежестью буйных трав, ложившихся под ноги табунам, окутывает мелкой и густой, выжженной и мыслящей пылью незримого Соляриса. Увлекает в бесчисленные миражи. В это переливчатое чадное марево, бывало, уходили, скрываясь, от могущественных врагов, от угрюмых кровников. Сюда увозили похищенных невест. И даже в позднесталинское угарное время, в годы изгнания народа и запустения края, здесь укрывались и оборонялись от всей мощи державы отдельные не покорившиеся ей смельчаки… И не здесь ли нартские герои совершали свои подвиги и думали свои думы! Пока не растаяли, не растворились в этом переменчивом тумане… И пока, внезапно превратившись в свирепо вращающиеся вихри, они не воспарили к самым отдаленным звездам.

Михаил СИНЕЛЬНИКОВ,
поэт, академик РАЕН и Петровской академии, лауреат премии «Глобус» за интернационализм творчества, лауреат премии имени Ивана Бунина
Sabr 26.12.2016 16:31:53
Сообщений: 7254
Статьяны интернетге салгъан - Чомаланы Суат

“Къарачай”
2016 дж. октябрны 27
Кёлге келгенни ачыкъ айтайыкъ
АНА ТИЛИБИЗ – МИЛЛЕТ
БАЙЛЫГЪЫБЫЗ

Миллетни эм уллу байлыгъы аны тили болгъаны ол хакъды. Кёб ёмюрледен бери халкъны озгъан джашау джолу, ич дуниясы джангы келген тёлюлеге тилни кючю бла берилгенлей тургъанды.


Къарачай-малкъар (алан) халкъыбызны эртдеден келген тил байлыгъына, артыкъсыз да бек нарт эпосну окъусакъ, тюшюнебиз. Дунияны къалай къуралгъанындан башлаб, адам улугъа анг кирген кюннге дери суратлагъан аллай чыгъарма джер башында бир тилде да айтылгъан, джазылгъан болмаз. Алимле оюм этгеннге кёре, халкъны ауузунда джюрюй келген нарт эпос, VII-чи ёмюрде бир джерге джыйылыб, бир чыгъарма болуб, ма ол халда 1396-чы джылгъа дери джашагъанды. Асхакъ Темир алан къралыбызны чачхандан сора, халкъыбызны сау къалгъан кесеги таугъа ыхтырылыб, джашаулары бек къыйын болуб, тин байлыкъ къайгъылы болалмай, 4-5 ёмюр чакълыны халкъны тини тунчукъгъанча болуб тургъанды. Алай болса да бюгюнлюкде ана тилибизде нарт эпосну окъусакъ, не уа, эпосну кёб джырларын азбар билгенлеге тынгыласакъ, биз ата-бабаларыбызны джашауларын, киногъа къарагъанча, кёрюб, башлайбыз. Аланы джашау джолларын кёре билим алабыз, ашхылыкъгъа юренебиз, бюгюнлюкде да илму джетмеген затланы ана тилибизде эшитебиз. Анга юлгюге нарт эпосдан бир бёлек тизгинни келтирейим:

«Эртде-эртде, эрделеден да бек эртде,
Болгъан болуб, энди боллукъ сейир чекде,
Башчы Тейри аллай бир къысхыч къургъанды,
Дунияланы барын ары тыкъ ургъанды,

Чырт къымылдау болмаз кибик тыкълагъанды,
Эм уллу зат эм гитчеге сыйыннганды.
Тамам къысыб, терк бошлагъанд дунияланы,
Тийре-тийре этиб, атханд аламланы,

Бюртюк-бюртюк этиб чачханд джулдузланы,
Джол белгилеб, буруб ийгенд ол аланы».


Ма бу он тизгинде дунияны къалай къуралгъаны суратланады. Бюгюнлюкде алимлени тиллери бла айтсакъ, ол «Большой взрыв» дегенни кёргюзеди.

Энтда бир сейирлик тизгинлени окъуюм:

«Кюн таякъны садакъларын озар ол,
Кюнню, джылны, чайырныча, созар ол,
Керек болса, тартыб джыяр ызына,
Джокъду ёлче не чек аны ызына.»


Бу тёрт тизгинде уа, нартланы учхан атлары (бюгюнча айтсакъ космос кемеле) кюн таякъны садакъларын (скорость светаны) озуб, башха тюрлю айтсакъ а, бир секундха 300 минг километрден эсе къызыу барыб, сюйселе, заманны соза, сюйселе, аны ызына джыялгъандыла.

Андан ары нарт эпосда, адам улу кюн таякъны садакъларын «скорость светаны» джетерча, озарча ахырсыз кючню (бесконечная энергияны) къайдан табаргъа боллугъун, аны таба билсе, адам улу сагъыш джюрюшге (скорость мыслиге) дери джетерге мадары боллугъун кёргюзеди.

Ма бу затла не бир суратлау, не бир илму китабда да бюгюннге дери джазылмагъандыла.

Бизни халкъыбызны тин байлыгъында ма аллай уллу тамалы болуб, башында айтханымча, къыйын джашау джолубуз бизни унукъдуруб, тин хазнабыз бла кереклисича хайырланырча мадарыбыз болмай къалгъанбыз. Алай болса да къаныбыз бла келген затны тыяр мадар болмай, ана тилибизде айтылгъан, джазылгъан кёб чыгъармалада, тин хазнабыз накъут ташла, къол аяздача, кёрюннгенлей турадыла. Сёз ючюн, «Бийнёгер» деген джырда:

Эки къолун санларына къамчи этди,
Къутас чачын санларына джамчы этди»
, - деген тизгинле;

«Гошаях бийчени кюуюнде»:

- Кел, Къарачач, Къара ташха барайыкъ,
Джылай-джылай Къара ташны узунуна джарайыкъ,
«Мен да джарылама, сен да джарыл,
Къара таш!» – деб джылайыкъ», - деген тизгинле;

«Хасаука» бла «Умар» деген джырлада:
«Къурч санлада бегиген ол темир джан
Терк чыкъмайды быллай тулпар джашладан.
Ётгюр сандан чартлаб чыгъад исси къан,
Тешиб, ётюб кетед къаты ташладан.

Сагъышладан башы тубан тауладан
Шоркъа-шоркъа джыламукъла агъарла,
Артыкълыкъгъа башчы болгъан джаула да,
Мычымайын кереклерин табарла»
, - деген тизгинле, мени сартын, дуния поэзияны эм мийик тапхасына салырчадыла.

Дебо улу Кючюкден бери айлана, XIX-чу - XX-чы ёмюрледе джашагъан сёз усталарыбызны ичинде Багъыр улу Къасботну, Семенланы Джырчы Сымайылны, Къалай улу Аппаны, Акъбайланы Исмаилны (Чокуна афендини), Къаракетланы Иссаны, Ёртенланы Азретни, Орусланы Махаметни дагъыда башхаланы атларын сагъынсакъ, хар бирибизни да кёлюбюз ёхтем болады бир ишексиз.

Семенланы Джырчы Сымайыл Минги Тауну суратлай:

«Сенден сора къайсы тауду
Ариулукъ бла бай болгъан?
Башы къыш болуб, бели джаз болуб,
Этеклеринде джай болгъан?»
- деб джазгъанды. Дунияда не уллу суратчы да, Минги Тауну суратын салама десе, Сымайылны назму сёзлерин суратха бурлукъ болур эди.

Ол тёлюден бери айланнгандан сора, сабийликлери Орта Азияда ётгенлени юслеринден айтсакъ, ана тилибизни сакъларгъа, айнытыргъа Къагъыйланы Назифаны, Аппаланы Билялны, Батчаланы Муссаны, Хубийланы Назирни эмда башхаланы уллу къыйынлары киргени да хакъды. Къагъыйланы Назифаны «Къарча» деген романы къарачай халкъны миллет сезимин уятханды. Батчаланы Мусса адабиятыбызны философиясын, суратлау кючюн саулай кърал дараджагъа чыгъаргъанды.

Озгъан ёмюрню 50-чи джылларында туугъан тил усталарыбыздан Байрамукъланы Фатиманы, Мамчуланы Динаны, Ёзденланы Сапарны, Лайпанланы Билалны эмда башхаланы атларын айтырым келеди. Мамчуланы Дина терен философия лириканы ана тилде алай уста суратлай биледи, ана тилибизни бал татыуун малчы да, профессор да бирча ангыларча. Мамчуланы Динагъа «Алан тилни Сатанайы» дерге тыйыншлы болур деб келеди кёлюме. Лайпанланы Билалгъа уа иннетими, нюзюрюмю ма бу тизгинледе ачыкълайма:

«Ана тилни къорлугъуса,
Сен тамбланы урлугъуса,
Назмучу Билял!»


Уллу Аллахха минг шукур! Тил усталаны сынджырлары юзюлмегенлей, бюгюннге дери джетиб келеди.

Бюгюннгю джаш тёлюде да бардыла тилибизни джакълагъанла, сакълагъанла. Аллах айтса, ала да атларын ишлери бла айтдырырла.

Поэзия хар тилни да эм мийик тапхасы болгъаны ючюн поэтлени юслеринден аслам сёлешдим… Тюзюн айтсакъ, юйде балалары бла ана тилде сёлешген атала, анала, школлада ана тилден окъутхан устазла, тил бла кюрешген алимле, джазыучула - ма аладыла ана тилибизни чеклерин сакълагъан мыртазакъла!

Дунияны башында эм бай тиллени бири ана тилибизге уллу кёллюлюк этсек, туугъан анабызгъа уллу кёллюлюк этгенча боллукъбуз!

Уллу Аллах тюрлю-тюрлю ёсюмлени, джаныуарланы джер джюзюне джаратханча, миллетлени да джаратханды. Хар миллетге Уллу Аллах энчи тил бергенди. Аллах берген тилни, кърал эркинлик да бере тургъанлай сакъламагъан ким эсе да Аллахха къаршчы баргъан инсанды!

Уллу къралыбызны Конституциясы бла, законлары бла уста хайырлана, сау Эресейге ашхылыкъ бла атыбызны айтдырыр кючню Уллу Аллах бизге берсин, деб, тилейме.

Джашасын ана тилибиз! Бютюн айнысын тинибиз! Дайым сакълансын динибиз! Джашнасын туугъан джерибиз!

ЁЗДЕНЛАНЫ Альберт.

________________________________________



Къарачай газетден алыб, бери салгъан - Чомаланы Суат

2016 дж. декабрны 22
" К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС

ТЕЙРИЛЕ БЛА НАРТЛА


Эртде-эртде, къалиупелядан да эртде,
Болгъан болуб, энди боллукъ сейир чекде,
Башчы Тейри аллай бир къысхыч къургъанды,
Дунияланы барын ары тыкъ ургъанды,
Чырт къымылдау болмаз кибик тыкълагъанды,
Эм уллу зат эм гитчеге сыйыннганды.
Тамам къысыб, терк бошлагъанд дунияланы,
Тийре-тийре этиб, атханд аламланы,
Бюртюк-бюртюк этиб, чачханд джулдузланы,
Джол белгилеб, буруб ийгенд Ол аланы.
Башчы Тейри тейрилени джаратханды,
Ол аланы кесине бек ушатханды,
Тейрилеге бергенд барын аманатха,
Ала ие болур кибик хар бир затха.
Кюн Тейрини кюн тийреге башчы этгенд,
Анга Къара Джелмауузну къаршчы этгенд,
Кюн сакълыгъын тас этмезча, тутулмазча,
Кюн тийреси тум ауузда джутулмазча.
Тейрилени кёб амалгъа юретгенди:
«Мен айтхандан чырт чыкъмагъыз, сиз!» – дегенди.
Кюн Тейриси кюн джарыкъны джаратханды,
Джер Тейриси топуракъны джаратханды,
Кёк Тейриси уа хауаны джаратханды,
Суу Тейриси да сууланы джаратханды.
Башчы Тейри этгенлерин бюсюрегенд,
«Джер юсюнде нарт улусу болсун!» – дегенд.
Тейри джыйын ишни къолгъа алгъандыла,
Бир-бирине ала урлукъ салгъандыла,
Джалгъашхалла тийреле бла, хоншу Ай бла,
Алгъы нартла туугъандыла ма алай бла.
Кюн, Джер, Кёк, Суу тейрилери оноулашыб,
Джашар кибик хар нарт инсан таб джарашыб,
Этерге деб нартларына ала тигим,
Тёрт тейри да чыгъардыла быллай бегим:
Кюн Тейриси, джылыу бериб турургъа, – деб,
Джер Тейриси, аш битдириб турургъа, – деб,
Кёк Тейриси – хауасындан солутургъа,
Суу Тейриси – кёк сууундан тогъутургъа.
Туугъанлагъа ала «Нартла» дегендиле.
Нартла сабыр тахсаланы билгендиле.
Алай, нартла рахат джашау кёрмей элле,
Джер бла тенгиз чыртда тынчлыкъ бермей элле.
Нарт улусу билмей эди нек болгъанын –
Джер къалтыраб, тенгизни нек чайпалгъанын.
Джети джылны нартла джылаб тургъандыла,
Тейрилеге джалбарыб, баш ургъандыла,
Айтхандыла: «Шо, джерни къалтыратмагъыз,
Сыйдам юсюн суу толкъуннга алдыртмагъыз».
Джер, Суу тейрилери джараб кёргендиле,
Болмай, ишни Кюн Тейриге бергендиле,
Кюн Тейриси хатхусунда эриб тургъан,
Анга ашау, къарыу, джылыу бериб тургъан
Таш-темирни бир кесегин чыгъаргъанды,
От джауумла этиб, джерге ашыргъанды.
От джауумдан тёртмюйюшлю чюйле этиб,
Ол «чюйле» да таула болуб, джерге джетиб,
Бир мюйюш бла джерге тие, къатхандыла,
Беллеринден эсе терен батхандыла.
Кюн Тейриси алай къаты чюйлегенди,
Ма алай бла, Джерни тынчлыкъ бийлегенди.
Сора нартла къурагъалла инсанланы,
Ангылыла этгендиле адамланы...
Ал кёзюуде болушхалла хар барына,
Къойгъандыла артда кеси башларына...

НАРТ ТЕМИРЧИ ДЕБЕТНИ
ТУУГЪАНЫ


Эртде-эртде дорбунлада тургъанда,
Таш тегене агъач элек болгъанда,
Кёк Тейриси Джер Тейрисин алгъанды,
Кёк кюкюреб, Джер сылтаулу болгъанды.
Саны тола, бет къуту уа тозгъанды,
Тогъуз кере джыл, ай, кюн да озгъанды,
Джер джарылыб, сора Дебет туугъанды.
Суу анасы аны алыб, джуугъанды,
Шоркъаланы ауузуна бургъанды,
Ёпкелери суу солурча къургъанды.
Хар татымлы ашны анга къабдыргъанд,
Мыйысына акъыл-билим табдыргъанд.
Деу Дебетни отдан болгъанд джюреги,
Къурчдан болгъанд санларыны кереги,
Сингирлери джая кибик созулгъанд,
Керек болса уа ызына джыйылгъанд.
Хар бир джиги безги кибик ачылгъанд,
Сюймесе уа, ызына да джабылгъанд.
Джаны, къаны отдан болгъанд къуралыб,
Къолу джетсе, таш эригенд къызарыб.
Джити къараб, аулагъанд тау башланы,
Къарамы бла кёлтюргенди ташланы.
От Тейриси отну тилин билдиргенд,
Джер Тейриси ташны тилин билдиргенд...
Дебет бир кюн таугъа чыгъыб баргъанды,
Анда эсин бир дорбуннга бургъанды,
Дорбун аны чакъыргъанча кесине,
Бир сезимни сингдиргенди эсине.
Сора, Дебет ары кириб башлагъанд,
Башы къысыб, анда эсин ташлагъанд,
Бир кюч, мыйы тамырларын кергенди,
Ол болумда Дебет бир тюш кёргенди...
Бир мазаллы инсан анда олтуруб,
Джети къулач джетер джерни толтуруб,
Ёлюкдеча болгъанд аны бет къаны,
Этден ташха бурулгъанча тёрт саны,
Мангылайында да баред бир кёзю,
Чыкъмай турду да ауузундан бир сёзю,
Кюмюш къама кирген кибик къынына,
Элия кюч кире аны санына,
Титиреди, кёзюн ачды, джашнады,
Ол Дебетге былай айтыб башлады:
«Хош кел, Дебет, шамла тургъан дорбуннга,
Нарт юзюкге урлукъ болгъан дорбуннга!
Былайдады тазалыкъны къаласы,
Тазалыкъны мен да бир шам баласы...
Мен айтханны мыйынга джый, артда сюз...
Ма бу Джерде сиз бешинчи тёлюсюз!
Сиз къоюгъуз алгъынлагъа ушауну!
Тин тазалыкъ тутуругъуд джашауну!
Тазалыкъдан кери болса кёлюгюз,
Алгъынлача джокъ боллукъду тёлюгюз!
Башчы Тейри Джерге атар от ташын,
Суу толкъуннга бёлерикди джер башын».
Къоркъунч тюшден Дебет дженгил уянды,
Терин сюрте сослан ташха таянды,
От джюреги аны ачдан тарады,
Къайдама, деб, тёгерекге къарады.
Къарады да, ол дорбунну кёрмеди,
Тюшюм эди, деб, магъана бермеди,
Санларында ауурлукъну ташлады,
Ташла бла ушакъ этиб башлады.

Ташла джууаб табмадыла тюшюне,
Осмакъларгъа мадар джокъгъа тюшюне,
Дебет башха оноу, кенгеш этгенди,
Ташла алыб, тау элине кетгенди.
Ол ташланы къолу бла эзгенди,
Хар бир ташда не болгъанын сезгенди.
Ол ташланы, гырджынныча, ашагъанд,
Кёб ташлада не болгъанын сынагъанд.
От Тейриси болушханды Дебетге
Кёб ташладан не сюйсе да этерге.
Темир анга тылы кибик болгъанды,
Къайры сюйсе аны ары бургъанды.
Кюбелени, къалкъанланы ишлегенд,
Таш-темирни ташкёмюрде тишлегенд,
Тутхан иши деу къолунда бишгенди,
Усталыкъны ол эбине тюшгенди.
Ол ишлегенд алгъа тери кёрюкню,
Ол къурагъанд хар гюрбеджи керекни,
Ол чыгъаргъанд джер юсюне темирни,
Ол башлагъанд джандырыб ташкёмюрню.
Тырмы таудан магъаданны тюшюре,
Тюшюргенин ташкёмюрде бишире,
Чайырныча соза эди къолунда,
Гюрбеджиде – тауну айланч джолунда.
Деу къолунда аны темир къызарыб,
Таула башы бла тенгизге узалыб,
Бууунуна дери суугъа батдырыб,
Къара тенгизде темирни къатдырыб,
Сауут-саба этиб, халкъгъа бергенди,
Сейир ишин бек кёб инсан кёргенди.
Нарт Дебетни усталыгъын билдиле,
Джюз-джюз нартла сапаришле бердиле.
Хар кюн сайын джюз къылычны битдиргенд,
Нарт аскерни кёлюн кёкге джетдиргенд.
Къылычлары къууандыра джашланы,
Сапынныча, кесгендиле ташланы.
Болмай эди къамаулары, тотлары.
Тау дорданны тешиб, ёте окълары,
Учуб Къара тенгизге терк джетгелле,
Толкъунланы джыра, эниш кетгелле.
Кюбелерин къурч къылыч да алмагъанд,
Садакъ учу анга тешик салмагъанд.
Гендже тайгъа Дебет кюбе этгенди,
Садагъы бла аны уруб кёргенди,
Къылыч бла да аны уруб сынагъанд,
Кеселмейин ауузу сыныб, къамагъанд.
Нарт аскерни сауут кючю ёсгенди,
Хар бир къылыч сослан ташны кесгенди.
Ма алай бла талай заман ётгенди,
Нарт халкъы да кёб джитилик этгенди.
Хар керекни Дебет этиб бергенди.
Нарт эрлени ийнамларын кергенди.
Дебет болгъанд темирден хар не этген,
Балаланы темир ишге юретген.

ДЕБЕТ БЛА ЁРЮЗМЕК

Атларына миннгендиле нартла ашыгъыб,
Джортууулгъа чыкъгъандыла излеб ашхылыкъ.
Ат ёшюнле къарангыны тебериб ача,
Таш джоллада къурч налла да джулдузла чача.
Къурч къылычы, къурч садагъы хар джигит эрни.
Алларында Дебет барад ол нарт аскерни.
Джигит нартла нарт элинден узакъ кетдиле,
Ауушланы, кёк сууланы джырыб ётдюле.
Бара-барыб, кёкге къараб, джарыкъ кёрдюле,
Кёзлерини къабакъларын тамам кердиле.
Кёкден джаныб джерге тюшюб келе эди таш,
Ташны джели кёлтюртмейин тебрегенед баш,
Бетлерине нартла кийиз элек кийдиле,
Мычымайын бауурлары джерге тийдиле.
Таш нартлагъа чарпыу салмаз джерге тийген эд,
Кёк кюкюреб, джер тебрениб болгъан кюйген эд.
Сау юч кюнню чарс басханлай турду Бийчесын,
Къоркъунч ишге къарадыла нартла болуб сын.
Тёртюнчю кюн танг алада чарс да чачылды,
Джарыкъ кюнню джылы бети джерге ачылды.
Белгисизликге таукеллик сезим къатланды.
Нарт аскери ол таш тийген джерге атланды.
Бир сейир зат башлагъанед кенгден кёрюнюб,
Эме эди сейир джашчыкъ къанчыкъ бёрюню.
Улуй эди бёрю тюшген кибик къабханнга.
Джашчыкъ буууб, ышаныр зат къоймаед анга.
Джабышаед эмчегинде болгъанча балы,
Кютю къойгъа ушагъанед бёрюню халы.
- Джашчыкъ, кимсе? Не инсанса? – деб, сорду Дебет.
Джашчыкъ айтды (сыфатында таныла келбет):
«Ёрюзмекме! Таш бла бирге кёкден тюшгенме,
Сизге ушаш болурча мен юч кюн бишгенме.
Бёрю сютню ичиб, джерчи инсан болдум мен,
Мен келгенме сизни джерге Харра Тейриден...
Биз джашаек Къызыл Джерде кёрмей бир джарсыу,
Сизде кибик болгъанд бизде мелхумлукъ, аш, суу...
Бир заманда Джелмаууздан инсанла келиб,
Бизни джерде бир бёлекден ала тюб билиб,
Тейрилесиз деб, сингдириб уу эслерине,
Ма ала да «харралабыз» деб кеслерине.
Тейрибиз бла, халкъыбыз бла уруш ачдыла.
Джелмауузну саууту бла барын чачдыла.
Джерибизде джашау этер болмайын мадар,
Къуш тюгюнлей чачхан эди аяусуз къадар.
Харра Тейри биргесине мени алгъанед,
Узакълагъа элтиб, мыйыма эс салгъанед,
«Джерчилеге къуугъун сал!» – деб, меннге айтханед,
Къадау ташха джыйыб мени джерге атханед.
Энди ма ол «харралабыз» деген мурдарла,
Сизни джерге тюшгендиле джашыртын ала.
Ёпкелери келишмейди сизни хауагъа,
Тура-туруб юренникле ала солургъа.
Алкъын ала бек къарыусуз болуб чыкъмайла,
Аны ючюн бугъуналла, сизге чабмайла.
Кюч алсала, джеригизни сыйырыб алыб,
Ала сизни къул этерле, джасакъла салыб.
Ала билиб ичселе уа бёрюню сютюн,
Ма менлейин джер адамгъа ушарла бютюн.
Ары дери, мен ёсерме, кючден толурма,
«Харраланы» хорлар кибик тулпар болурма.
Бу мен чыкъгъан ташны къошуб этигиз сауут,
«Харраланы» кесер, тешер джангыз буду-буд!
Ма алайды мени сизге айтыр хапарым,
Энди джокъду мени артха къайтыр мадарым.»
Дебет айтды: «Менме нартла атасы Дебет.
Ашхы улан, къадарынгы сен бизни бла эт,
Ма онсегиз нарт уланны атасыма мен,
Онтогъузунчум болурса, разы болсанг сен.»
Разы болгъан Ёрюзмекни ол алыб кетди,
Ёксюз джашны ол кесине къартлыкъ джаш этди.
Ёсе келиб, болду нартны батыр уланы,
Кёб палахдан къутхаргъан эди ол аланы.

Мындан арысы басмаланныкъды.
Sabr 26.12.2016 16:35:06
Сообщений: 7254
Къарачай газетден бери салгъан - Чомаланы Суат

2016 дж. декабрны 24
" К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС

САТАНАЙ


Дуниялада Сатанайгъа джетген къайда?
Озгъун акъыл, ариулукъ да Сатанайда,
Дугъум кёзлю, къутас чачы – кюн таякълы,
Сютге тамгъан наныкъ сууча, нюр джаякълы,
Эки къарыш къысар белли, тюз аякълы,
Сёз табылмайд Сатанайны махтар чакълы.
Кюндю ариу Сатанайны атасы уа,
Айды аны табхан татлы анасы уа.
Суу Джелмаууз Сатанайны бек сюйгенди,
Сюймекликге джууаб табмай бек кюйгенди,
Ахырында, хар атламын марлагъанды,
Къыз суу джагъагъа келгенлей, урлагъанды.
Сатанайны айрымканда джашыргъанды,
Джесир болуб къыз бёлек джыл ашыргъанды.
Ай тутулуб, джарыкъ бети къаралгъанды,
Бушуу эте, тансыкъ болуб таралгъанды.
Ай да, Кюн да аны ючюн тутулалла,
Бир кёзюуде къарангыда джутулалла.
Ала джерден джарыкъларын тыядыла,
Джыласала джулдузланы джоядыла.
Ала джерге мийикледен къарайдыла,
Сатанайны кёрелсек деб марайдыла.
Не болгъанын, къайдагъысын табалмайла,
Джелмаууздад деб а, ишек эталмайла.
Ай джыласа, кёзлеринден джангур джауад,
Кюн бушуудан кюйсе, джерде къаудан джанад.
Сатанайны Суу Джелмаууз а, бермейди,
Айрымканда аны киши да кёрмейди,
Айрымканны юсюн тубан бла джабханды,
Кеси тенгиз тюбге киргенд да джатханды.
Сатанайгъа суу анасы къарагъанды,
Къутас чачын къор къолу бла тарагъанды,
Джелмаууздан кёб саугъала келтиргенди,
Сатанай а: «Керек тюлдюле!» - дегенди.
Сатанайны кюню аман бла батханды,
Тенгиз тангы анга аман бла атханды.
Бёлек джылны джылай-джылай ол тургъанды,
Бир кече уа, къачаргъа деб ал бургъанды.
Бетин бояб, ол джагъагъа эннген эди,
Излеб, джассы къанга табыб миннген эди,
Эки къолун къалакъ этиб тартхан эди,
Джел да сюре къара джерге атхан эди.
Алмастыла кёрюб аны алгъандыла,
Бир чегетге элтиб аш, суу салгъандыла,
Ала анга тамыр ашла бергендиле,
Сатанайны кемсиз сыйлы кёргендиле.
Алмастыла къымылдатмай эринлерин,
Ич ушакъ бла сезгендиле бир-бирлерин.
Тамамлыкъгъа чек салса да билимлери,
Къартайгъанды да аланы юзюклери,
Сабыр-сабыр эрий барыб хар нелери,
Къалмагъанды алгъын кибик деулюклери.
Сатанайгъа ала кёб зат юретдиле,
Ич дуниясын, сыфатынча, нюр этдиле.
Бир кюн ала дары излей кетгендиле,
Бара барыб бир тёбеге джетгендиле,
Ол тёбеден ийис уруб башлагъанды,
Къарт алмасты, хариб, эсин ташлагъанды.
Ма ол ийис алмастыны улутаед,
Джюрек къанын, мыйы къанын уютаед...
Джашыракъла къоркъуб артха къачхандыла,
Тюк-тюк болуб ол джуртладан учхандыла.
Уллу тёбе къарт эмеген болгъанд, дейле,
Ёпкелери уу хауадан толгъанд, дейле,
Бу джуртлагъа белги къазыкъ ургъанд, дейле,
Ол дунияда джетиджюз джыл тургъанд, дейле.
Къарт эмеген ёрге туруб тебрегенди,
Атламындан аны джер да тебреннгенди,
Хей, джукъуму бёлдюгюз! – деб, чамланнганды,
Ол алмасты элге таба атланнганды.
Сатанай а, къачалмайын къалгъан эди,
Ол бетине кийиз элек салгъан эди.
Къарт эмеген атлаб ташны джаргъан эди,
Сатанайны тутайым деб баргъан эди,
Сатанай нюр бетин ачыб къарагъанды,
Эмегенни джангыз кёзю къамагъанды...
Джангыз кёзю джукъ кёрмейин къалгъан эди,
Ачыуланыб къая ташны алгъан эди,
Къайры болса ары ташла ата эди,
Джерден алыб топуракъла джута эди,
Келе келиб тик къаядан джыгъылгъанед,
Тёбе саны чаууллагъа джагъылгъанед.
Кеси джангыз къалгъан эди къыз Сатанай,
Чегетледе айланаед ол джаланлай,
Бара барыб, таш-агъачха абынаед,
Себеб излеб Джер Тейриге табынаед.
Ариулугъу ташны, тауну джарытаед,
Хар бир затны ол кесине къаратаед.
Аны кёрген суула тохтаб къараелле,
Кечегиде таула, тюзле джарыелле.
Кёб айланды къыз Сатанай эл, джурт табмай,
Тиши чайнар кибик бурху азыкъ къабмай,
Къадар аны, джел чёбнюча, къуугъан эди,
Хурла-Кёлде ол санларын джуугъан эди
Биязырда джелге къучакъ керген эди,
Тёбенде уа от джарыкъны кёрген эди.
Танг алада ол нарт элге кирген эди,
Эл къыйырда къуртха къатын кёрген эди.
Сейирсиниб, эринлерин къабхан эди,
Акъ санларын джаулугъу бла джабхан эди.
Юйге элтиб, эс джыйдырыб джашыргъанед,
Гёзенинде ол кёб заман ашыргъанед.
Сатанайны къуртха къатын ёсдюргенди,
Бир кюн къызны Ёрюзмекге сездиргенди.
Нарт Ёрюзмек бир кёргенлей сюйген эди,
Кёбге созмай, келечиле ийген эди.
Сатанай да джаратыб, сёз берген эди,
Нарт арбазгъа келин болуб кирген эди.
Ёрюзмекни сыйын ол бек кёре эди,
Сезими бла мыйысына кире эди,
Мыйысында не болгъанын биле эди,
Джигитлигин акъыл сёз бла билей эди.
Сорса, анга тюз оноула эте эди,
Ёрюзмек да муратына джете эди.
Кюч бла акъыл бирлешселе, тыйгъыч джокъду,

Ол бирлешлик онгсузгъа - бал, джаугъа окъду.
Нарт Ёрюзмек нарт аскерге ата болду,
Сатанай да нарт элине ана болду.

НАРТЛА БЛА ХАРРАЛА

Харра джыйын джер киндикде джашаелле,
Къызылтюкле кюнде, отча, джашнаелле,
Адамлагъа ала кесек ушаелле,
Ханс, джаныуар айырмайын ашаелле.
Инсанланы тынчлыкъларын бёлгенелле...
Бир бёлеги солуялмай ёлгенелле,
Къалгъанлары къанджиликле болгъанелле,
Урлукълары «кир» затладан толгъанелле.
Бёлек джылны абындыла, сюрюндюле,
Ахырында джер джашаугъа юрендиле.
Юреннгенлей кёбейдиле, тонгузлача,
Джер киндиги тар болгъанед зийдандача.
Аш, суу излеб атландыла шашханлача,
Джелли кюнде къуу къауданда от джаннганча.
Джакъсыз джерни джалаб баргъан кибик эте,
Башладыла сора нарт элине джете.
Ёрюзмекни нарт эл башчы этген эди,
Дерт алыргъа анга заман джетген эди.
Къарт Дебетге кёб ишлерге кёзюу джетди,
Ташны къошуб Ёрюзмекге къылыч этди.
Къарт темирчи солуу алмайд, барад тери,
Башдан аякъ сауутланды нарт аскери.
Харралагъа бетден бетге тюберге деб,
Зорчуланы къара джерге кёмерге деб,
Нарт аскери ачыуланыб алгъа кетди,
Харраланы кенгден кёрюр джерге джетди.
Он тахсачы кетиб, толу къайтмадыла,
Къайтханла уа къолай хапар айтмадыла...
Харраланы аскерлери кёбдю делле,
Сауутлары бизден аман тюлдю делле,
Хорлам келмез ачыкъ уруш этсек делле,
Бедиш болур, къоркъуб артха кетсек делле.
Башчыла бла кенгеш къурду нарт Ёрюзмек,
Бир оноугъа келелмейин джарсыды бек,
Ахырында, оноу мен этейим, – деди,
Джау башчы бла кесим сермешейим, – деди.
Келечиле ол оноуну айтхандыла,
Харрала да разылла, – деб, къайтхандыла.
Харраланы башчылары алгъа чыкъды,
Ёрюзмек да чыгъыб, аны уруб джыкъды,
Къоба келиб Ёрюзмекни ол да урду,
Ёрюзмек да джыгъылды да, дженгил турду.
Артха, алгъа дженгил-дженгил атлайдыла,
Къылычладан элияла чартлайдыла...
Уруш барды джети кюн бла джети кече,
Бир сауутдан бир сауутха ала кёче,
Бир-бирине чыртда бир джукъ этелмейин,
Андан ары къарыулары джетелмейин,
Сауутларын къолларындан атхандыла,
Экиси да сылыт болуб джатхандыла.
Къарт Дебет а, юйде чёге арыгъанед,
Къалкъый келиб, аны эси джарыгъанед,
Джарый келиб, кюн джарыкъдан толгъан эди,
Шамла тургъан дорбундача болгъан эди.
Ол мазаллы инсан джерде олтура эд,
Джети къулач джетер джерни толтура эд,
Мангылайында да бар эд аны кёзю,
Чыкъмай турду да ауузундан чырт бир сёзю,
Бир кесекден бек титиреб джашнагъанед,
Ол Дебетге былай айтыб башлагъанед:
«Сау кел, Дебет! Ма, тюбешдик биз джангыдан,
Кёб джылланы чыкъмай турдунг мен айтхандан,
Иннетинги тазалыгъын сакълагъанса,
Къарыуунгча сен халкъынгы джакълагъанса,
Кишиге да къалмагъанды сени хакъынг.
Алай, бюгюн бек къоркъуулуд сени халкъынг,
Таза уруш этгенликге, хайыр болмаз,
Нарт аскери харраланы хорлаялмаз.
Харралагъа Джелмауузну ол бергени...
Къарау сокъур этерикди нарт аскерни,
Андан сора аллай сауут чыртда джокъду,
Сиз билген а къурч къама бла садакъ окъду.
Ёрюзмек бла ала ойнай турадыла,
Кёз ачаргъа аллай безиу къурайдыла,
Хар заманда амал хорлайд аманлыкъны,
Амал джокъда, аман хорлайд тазалыкъны!..»
Андан ары не этерин юретгенди,
Къарт Дебетни джюз акъылын минг этгенди.
Дебет ма ол сейир тюшден уяннганды,
Амал табдым! – деб, бек кемсиз къууаннганды,
Аякъларын ол ат этиб чабхан эди,
Эки къолун къанат этиб учхан эди,
Уруш тюзге мычымайын джетген эди,
Ёрюзмекге быллай оноу этген эди:
«Сенде джокъду харраланы хорлар аскер,
Къыркъ инсанны Кюкюртлюге сен терк джибер,
Къыркъ батман бла кюкюрт алыб терк джетсинле,
Акъ кюмюшню унун къошуб от этсинле.
Танг алада джаула таба джел урлукъду,
Уу ийисни джау аскери солурукъду,
Солусала ала бирден эс ташларла,
Сора нартла чабыуулну терк башларла,
Бетлерине кийиб кийиз элеклерин,
Хайда сора къандырырла джюреклерин.
Къарт Дебетни оноууча этгендиле,
Кюкюртлюден кюкюрт алыб джетгендиле,
Акъ кюмюшню унун къошуб, тындыргъалла,
Джаула таба джел ургъанлай, джандыргъалла.
Уулу ийис харралагъа терк джетгенди,
Танг алада джау аскерни шалт этгенди.
Ёрюзмек да къобаргъанды нарт аскерин,
Бетлерине кийиб кийиз элеклерин,
Мычымайын джау бетджаннга джетгендиле,
Харраланы чырт къобмазча этгендиле.
Нарт Дебет да ызларындан джетген эди,
Нарт аскерге уллу сыпас этген эди:
Балаларым, бек тилейди Дебет сизден,
Кетермегиз бу нарт сёзню эсигизден –
«Хар заманда амал хорлайд аманлыкъны,
Амал джокъда, аман хорлайд тазалыкъны!»

Мындан арысы басмаланныкъды.
Къанбуз 26.12.2016 21:34:44
Сообщений: 599
Цитата
Sabr пишет:
Амал джокъда, аман хорлайд тазалыкъны!»
Может тазЫлыкъны, мне так кажется.
Тазалыкъ, таза - чистота
Изменено: Къанбуз - 26.12.2016 21:37:02
Къанбуз 26.12.2016 21:46:18
Сообщений: 599
С другой стороны говорят, "тазылыкъ, азатлылкъ кердюм" ,возможно, разговорное, местечковое.
Къанбуз 26.12.2016 21:53:55
Сообщений: 599
Цитата
Къанбуз пишет:
Нарт аскерге уллу сыпас этген эди:
Опечатка, Ыспас.
Sabr 26.12.2016 22:31:36
Сообщений: 7254
Цитата
Къанбуз пишет:
Цитата
Sabr пишет:
Амал джокъда, аман хорлайд тазалыкъны!»
Может тазЫлыкъны, мне так кажется.
Тазалыкъ, таза - чистота
"Тазылыкъ" деб, сёз джокъду. "Амал джокъда, аман хорлайд тазалыкъны". Терс зат кёрмейме..
Цитата
Къанбуз пишет:
Цитата
Къанбуз пишет:
Нарт аскерге уллу сыпас этген эди:
Опечатка, Ыспас.
сыпас
Слово Описание
сыпас благодарность; ~ этерге выразить свою благодарность; бюсюреу-~! ирон. давно бы так!, вот это другое дело!

Къанбуз 26.12.2016 23:10:19
Сообщений: 599
Цитата
Sabr пишет:
сыпас благодарность
Согласен, говорят Ыспас этмейме, т.е поступок не стоит благодарности, каждый бы поступил так.
Мне казалось, что пишется ыспас все таки, а не сыпас.


Бюсюредим, аперим!
Мне понравилось, браво!
Изменено: Къанбуз - 26.12.2016 23:11:32
Shibizhi fon Purch 26.12.2016 23:52:38
Сообщений: 563
Къанбуз, cудя по твоим замечаниям, ты все же не настолько хорошо владеешь карачаевским языком, как думаешь. Надо было хотя бы в словарь посмотреть, здесь же, на сайте! :)
Альберт Узденов — народный поэт Карачая, прекрасно владеющий своим родным языком, как, может быть, только еще 3-5 человек его знают во всем Карачае, включая Sabrа, который эту тему открыл для того чтобы интересующиеся эпосом «Нартла» могли его читать, а не для того, чтобы делали безосновательные замечания по орфографии.
Согласись, надо хотя бы диплом школьного учителя карачаевского языка иметь, чтобы рассуждать о словообразовании в карачаевском языке или об опечатках в текстах на этом языке.
Еще одно. Я не знаю, Къанбуз, являешься ли ты карачаевцем/балкарцем/кавказцем, поскольку есть объективный нюанс, обусловленный общекавказской ментальностью: никто из карачаевцев/балкарцев/кавказцев не стал(и) бы писать того, что ты написал, зная кто такой Альберт Узденов. Это равносильно тому, как если бы гимназист своего времени, вознамерился бы учить русскому языку Пушкина или Тургенева.
У моего народа есть недостатки, как у любого другого, но делать замечания в адрес человека, который явно во много раз (!) лучше разбирается в своем родном (!) языке, и при том, что он, скорее всего старше, да еще и публично — для нас это невозможно!
Таковы наши кавказские традиции!..
Ответа твоего мне не нужно, просто прими к сведению и не обижайся. :)
Къанбуз 27.12.2016 00:02:28
Сообщений: 599
Хорошо, вы уже достаете с ментальностью!

Мени санга ыспасым.

Ну давайте теперь подставляйте Ваше слово, что будет?


СЫПАСЫМ?
Изменено: Къанбуз - 27.12.2016 00:03:26
Къанбуз 27.12.2016 00:09:43
Сообщений: 599
С таким же успехом могли допустить ошибку при наборе, причем тут Узденов.
И не нужно быть таким категоричным.

А я жду ответа.
Изменено: Къанбуз - 27.12.2016 00:14:26
Къанбуз 27.12.2016 00:40:28
Сообщений: 599
http://www.elbrusoid.org/new-forum/forum5/topic24969/
Здесь посмотрите, встречается трижды.
Katik 27.12.2016 01:11:33
Сообщений: 6628

0 0

Къанбуз, ты на своем родном русском языке делаешь столько ошибок (причем, как смысловых, так и орфографических), что очень многие балкарцы и карачаевцы дадут тебе фору в русском. Даже если ты оказался прав именно в этом слове, это еще не значит, что ты знаешь карачаево-балкарский язык лучше того, кому пытаешься делать замечание))

Кстати, ты, часом, не Костя? Что-то давно Кости не было))

Лучше орел в небе, чем попугай под каблуком!
Sabr 27.12.2016 01:30:40
Сообщений: 7254
Малкъар джанында "ыспас" дей болурла, Къарачай джанында "сыпас" дейдиле. Гитчеликде эшите ёсгеним да, школда окъутханлары-джаздыргъанлары да алай эди. Малкъар джанында ниет дейдиле, Къарачай джанында иннет дейдиле. Эки тюрлю джюрютюлген сёзле джетишедиле. Аны себебли, Къарачай джанында джазылгъан чыгъармалада сёзле Малкъар джанында джюрюген джорукъдан башхаракъдыла. "Ахча" бер да, "ачха" ал - бир башхалыкъ джокъ.
Къанбуз 27.12.2016 01:38:41
Сообщений: 599

0 0

Катя, всего лишь спросил, не ошибка ли тут при печати , не более.
И кем я оказался?

Извините, что нельзя было обсуждать или разбирать содержание или смысл.
Къанбуз 27.12.2016 02:03:05
Сообщений: 599
Цитата
Sabr пишет:
Малкъар джанында "ыспас" дей болурла, Къарачай джанында "сыпас" дейдиле. Гитчеликде эшите ёсгеним да, школда окъутханлары-джаздыргъанлары да алай эди. Малкъар джанында ниет дейдиле, Къарачай джанында иннет дейдиле. Эки тюрлю джюрютюлген сёзле джетишедиле. Аны себебли, Къарачай джанында джазылгъан чыгъармалада сёзле Малкъар джанында джюрюген джорукъдан башхаракъдыла. "Ахча" бер да, "ачха" ал - бир башхалыкъ джокъ.
Тюшюндюм, Бек сау бол!
Биринчи тюбешдим , андан сордум, кечгинлик.
Katik 27.12.2016 02:06:06
Сообщений: 6628
Цитата
Къанбуз пишет:
Катя
Это ты типа оскорбить меня попытался?)) Не советую! Первый раз я притворюсь, что не заметил этого...

Цитата
Къанбуз пишет:
всего лишьспросил, не ошибка ли тут при печати , не более.
Там не ошибка. Ошибка - "спрашивать" в таком тоне.

Лучше орел в небе, чем попугай под каблуком!
Къанбуз 27.12.2016 02:31:53
Сообщений: 599
Цитата
Shibizhi fon Purch пишет:
Еще одно. Я не знаю, Къанбуз, являешься ли ты карачаевцем/балкарцем/кавказцем, поскольку есть объективный нюанс,
Окъуялмайма атынгы. да, Чибижи огъасе Шибижи, инглиз тилни окъумайма.
Кертисин айтсам, сююп окъуйма сени, терен эм тюз акъылынг барды, Аллах къызгъанмасын!

Миллетни керекли жери болмайды.
Но
Телиси болмагъан эл, эл болмаз.
Сен айтхан мени келюме тиймейди, тонунгу чюйре киип айтсангда, къуанып окъурукъма.
Sabr 14.01.2017 02:22:53
Сообщений: 7254
2017 дж. январны 12
" К Ъ А Р А Ч А Й "

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС


ЁРЮЗМЕК БЛА КЪЫНА САКЪАЛЛЫ КЪЫЗЫЛ ФУК


Нарт Ёрюзмек саулай нартны башыды,
Тюз кертиси – Ючхуркёкню джашыды,
Къыйгъан къонгур мыйыкълыды, мор кёзлюд,
Джарыкъ къанлыд, ётюрюксюз бир сёзлюд.
Нарт Ёрюзмек деген бир нарт ёзденди,
Къыйынлыкъгъа ол кёб кере тёзгенди,
Къызыл Фукну халисинден безгенди,
Сабийликден хар зорлугъун сезгенди.
Ол онеки джылында къой кютгенди,
Къызыл Фукдан къоркъмай, джууаб этгенди.
Керек джерде ол юлюшюн алгъанды,
Гитчеликден Фукга къоркъуу салгъанды.
Фук баргъанды Ёрюзмекни къошуна,
«Къойла бер!» - деб, борч салгъанды башына.
Ёрюзмек бир осал къойчукъ бергенди,
Къызыл Фукну ачыуун бек кергенди.
От къамчисин Фук къолуна алгъанды,
Сабий сыртха къамчи ызла салгъанды,
Фук онеки къойну зор бла алгъанды,
Джаш Ёрюзмек дертли болуб къалгъанды.
Къыргъый санлы, аслан кёллю Ёрюзмек,
Сермегенин джыгъылтырча ёсдю бек.
Сатанай бла байлагъанед къадарын,
Айтхан эди анга Фукну хапарын.
«Мен сабийем, Фук базгъанед кючюне,
Джыйыны бла келген эди юсюме,
От къамчи бла уруб хыппил салгъанед.
Ол онеки къойну зор бла алгъанед.
Энди, кёблюк болгъан джерге джетеди,
Ма ол кюнню манга бедиш этеди.
Къызыл Фукну ол зорлугъун унутмам,
Нартны дертин анга дайым къурутмам!»
Къызыл Фукну бард джелмаууз бир аты,
Кюн джелледен эсе барад ол къаты.
Ачыуланса кёзю, отча, джанады,
Силкинсе уа, джели къая джонады,
От къуйругъу джелни артха теберед,
Тауушундан кёк да, джер да тебинед.
Нарт элинде аны джетер ат къайда?
Фукну тутуб башын кесер нарт къайда?
Ёрюзмекге юретгенди Сатанай,
Энди Фукга этериксе сен былай:
Къарт алмасты къамишледе джашайды,
Хар кюнюне ол бир къоян ашайды.
Туумагъанед ол да джыртхыч джан болуб,
Эмегенни ийисинден бек солуб,
Къаны, саны болгъан эди къолайсыз,
Къан ичмесе джашаялмайд алайсыз.
Бир джанны да аяб къоймаз табалса.
Къан аурууун джукъдурады къабалса.
Сен къамишде терен уру къазарса,
Къоян тутуб, тюз къатына тагъарса.
Кесинг кириб ол уругъа бугъарса,
Ашхам бола ол келгенлей бууарса.
Не кючюнгю салыб уруб джыгъарса,
Ёшюнюне урсакъ тишни тыгъарса,
Сора, союб, сен терисин киерсе,
Фукну аякъ джолуна сен кирирсе,
Сени кёрсе ташларыкъды Фук эсин,
Эсгераллыкъ тюлдю чыртда ол кесин.
Тыпырдаса, тиши тыймаз кёмюгюн,
Терк алырса бармагъындан джюзюгюн.
Ол джюзюкде барды тогъуз ёлген таш,
Кюн тюбюнде тогъуз джерден келген таш.
Бир джюзюкге салынсала ол ташла,
Керегича бурулсала ол ташла,
Кёк таякъча бир от чыгъар аладан,
Ол кюч тешиб ётер темир къаладан.
Ол джюзюкдю Фукну кючю, мухуру,
Бий болалмаз андан къалса ол къуру,
Атлан джолгъа, джолунг болсун мамукъдан,
Хайыр кёрме джюзюк берлик «зауукъдан».
Къолгъа тюшсе, Къара кёлге атарса,
Эсен келиб, юйде рахат джатарса.
Нарт Ёрюзмек кесине бек базгъанды,
Къамишледе терен уру къазгъанды,
Къоянланы къуууб, бирин тутханды,
Тюз уруну къатына ол такъгъанды.
Кеси чынгаб ол уругъа тюшгенди,
Кезлигини саб илгегин тешгенди...
Къарт алмасты да къоянны табханды,
Ашайым деб анга мыллык атханды,
Джетиб, тутуб, эскинича сыкъгъанды.
Нарт Ёрюзмек урудан терк чыкъгъанды,
Алмастыны ургъанды да, джыкъгъанды.
Ёшюнюне урсакъ тишни тыкъгъанды,

Термилтмейин джанын алыб, сойгъанды,
Ол тюрсюнлю кийим этиб къойгъанды.
Сора барыб Фукну аякъ джолуна,
Букъгъан эди, кезлик алыб къолуна.
Фук танг ала аякъ джолгъа келгенди,
Бир да эрши алмастыны кёргенди.
Къызыл Фукну эси кетиб аугъанды.
Бармагъында мухур-джюзюк болгъанды,
Ёрюзмек да аны тартыб алгъанды,
Элте барыб Къара кёлге атханды.
Ол юйюне ёхтемлениб къайтханды,
Сатанайгъа иги хапар айтханды,
Къайгъыланы мыйысындан атханды,
Акъ тёшекде рахат болуб джатханды.
Фук деген а, чыртда тюлед болумсуз,
Бетсиз эди, дуния малгъа - тоюмсуз,
Нарт элине ауур джасакъ сала эд,
Тартынмайын, не сюйсе да ала эд.
Кюз башында джыйыны бла келе эд,
Не айтырын ол арсарсыз биле эд.
Алтын джюнлю алтмыш ирк эд излеми,
Джюз джыйырма къакъ къабыргъа – тишлеми!
Ачыуланса, къаргъыш тулукъ эте эд,
Къаргъышлары нарт элине джете эд.
Зорлукъ джетиб Ёрюзмекни джанына,
Сауут-саба джарашдырыб санына.
Къаны къызыб, Къызыл Фукга келгенди,
Темирчилей, анга былай дегенди:
«Хей, Къызыл Фук, джутлугъунга джокъду чек!
Мындан ары сеннге джасакъ тёлесек,
Мен да тюлме нартла башы Ёрюзмек!
Этейим да сени учхун гёбелек!..»
Джюзюгюнден къуру къалгъан Къызыл Фук,
Ёрюзмекге айталмады чыртда джукъ.
Чыдаялмай башын алыб къачханды,
Кёкге чыгъа, Къызыл джерге учханды,
Къаны къыза, силегейин чачханды,
Саулай нартха аман аууз ачханды...
«Тамчы таммай, кюн къууурсун!» - дегенди,
Айтхан сёзю къабыл болуб кёргенди.
Ол къаргъышдан битмеелле сабанла,
Къургъакъ джерни сюреелле къабанла,
Агъач, къаудан джана эди къургъакъдан,
Нарт эли да инджиле эд ачлыкъдан.
Джыйылдыла нартла оноу этдиле,
Бирле: «Фукга баш урайыкъ», - дедиле,
Бирле: «Хыйла таб къурайыкъ», - дедиле,
Бек кёблени иннетлерин билдиле,
Ахырында бир оноугъа келдиле:
«Нарт Ёрюзмек Фукга барсын», - дедиле.
Сордула да оноу болгъан къартлагъа,
Сокъур къуртха къатын айтды нартлагъа:
«Къызыл джерде барды Фукну къаласы,
Чыгъалмайды ары туугъан баласы.
Тилекчибиз сенден, тирил, къарт Дебет,
Кёкден тюшген ташны къошуб къылыч эт,
Билеб, тутдур Ёрюзмекни къолуна,
Ол кесерча чыкъгъан затны джолуна.
Ол къаланы сакълайд тогъуз сюлеусюн,
Къылычы бла барысын да ёлтюрсюн!
Фук кёрмезча аны этген хыйласын,
Терилерин санларына байласын.
Алай этсе, къылыч кесмез, окъ алмаз,
Ёрюзмекге Фук бир заран салалмаз.
Ёрюзмекни кёкге къалай чыгъарын,
Алкъын киши билмейд эбин, мадарын».
Эл къуртхала сагъыш эте кетдиле,
«Аликлада эски тоб бард, - дедиле, -
Джер тюбюнден аны къазыб алыгъыз,
Сампалына Джанболатны салыгъыз,
Тобха уа къыркъ батман отну къуюгъуз,
Ёрюзмекни къурчлу кебге джыйыгъыз».
Къурчлу кебни тоб быргъыгъа сукъдула,
Джанболатдан къалгъан нартла букъдула.
Тоб атылды, кеб ичинде - Ёрюзмек,
Къызыл Фукну уясына джетди терк.
Эски кебге кюч джетди да аяусуз,
Бир кереден ары болду джараусуз.
Нарт Ёрюзмек кебден чыкъды тышына,
Сейирсинди топурагъына, ташына,
Бютюн сейир боллукъ нартны баласы
Олду – Фукну мияладан къаласы.
Джылтырайды кесине бек къарата,
Къарагъанны кенгден кёзюн къамата
Сюлеусюнле мыллыкларын атдыла,
Ёрюзмекни къылычындан джатдыла
Тогъузун да терилерин алгъанед,
Фук кёрмезча къаблаб, байлау салгъанед.
Къылычын да аркъасына такъгъанед,
Тыш кийимин кие, юсюн къакъгъанед,
Бет-къолуна оркъыт сууну джакъгъанед.
Барыб Фукну эшиклерин къакъгъанед...
- Кюнюнг ашхы болсун сени, Къызыл Фук!
Сен кетгенли, кюн къуууруб, битмейд джукъ.
Къор болайым, онгсузунга джарачы.
Баш кёлтюрюб, халкъынга бир къарачы.
- Кюнюнг, кеченг аманлыкъдан толсунла!
Мыллыгынга джыртхыч къушла къонсунла!
Нарт джеринде мени сюре тоймадынг,
Энди, мунда джашаргъа да къоймадынг.
Башыгъызгъа джетсе, мени излейсиз,
Джашаяллыкъ тюл эдигиз сиз бийсиз! –
Деб, Фук башын созуб джерге къарады.
Ёрюзмек да тюз джелкесин марады.
Къылычы бла уруб башын тюшюрдю,
Дертли ишин ол айыбсыз биширди.
Къызыл Фук а, башсыз болуб аугъанды,
Сау кечени къызыл къаны джаугъанды.
Тангда таза джангур джаууб башлады.
Кюнортада Джер, фейрузча, джашнады.
Нарт элине уллу къууанч салгъанды,
Деу Ёрюзмек «Фук уяда» къалгъанды.
Аны халын сезген обур Сатанай,
Кёб оюмла этди амал табалмай,
Алмастыла этген тюшюб эсине,
Джел ат этиб ийди баш иесине.
Нарт Ёрюзмек ол джел атха миннгенди,
Кёкню алай кюкюретиб келгенди...
Нартны Къызыл Фукдан азат этгенди,
Кеси тамам муратына джетгенди.
Sabr 14.01.2017 02:25:36
Сообщений: 7254
2017 дж. январны 14
" К Ъ А Р А Ч А Й "

Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС


СОСУРКЪАНЫ ТУУГЪАНЫ


Нарт Ёрюзмек джортууулдан къайтханды,
Сатанайгъа кёб хапарла айтханды,
Сатанай а, шош тынгылаб тургъанды,
Ёрюзмекни эсин шошлукъ бургъанды.
- Не эсе да бютюн шошса, бийчем, сен?
- Кёрелмейме къууанырча чурум мен...
Сенсиз ётюб барад мени кёб кюнюм,
Къатышханды, ийнан, тюшюм бла тюнюм...
Эрикгенме джангызлыкъдан бютюн бек,
Сен а, дайым джолоучуса, Ёрюзмек.
- Да, мен юйге кириб къалай турлукъма,
Оракъ алыб, сабаннымы орлукъма?!
Мени ишим – халкъны джакълау, джортууул...
Нарт элибиз болмаз ючюн джаугъа къул!
Эрикгенсе, ангылайма мен аны...
Адил сууну джагъасында къаланы
Биз джокълайыкъ, анда кёз да ачарса,
Джюрегингден къайгъыланы чачарса.
Экинчи кюн джолгъа чыгъыб кетдиле,
Бирге бёлек джумушчуну элтдиле,
Джер, суу кёре джолда зауукъ этдиле,
Ашыкъмайын Адил суугъа джетдиле.
Кимде болур, болгъан зауукъ алада,
Иш джокъ, кюч джокъ, эркин къалыб къалада,
Бир-бири бла бал бла джауча болдула,
Алгъындача кёб насыбдан толдула.
Ёрюзмек бла Сатанайгъа джогъед сёз,
Айтырчаед, тиймесин, - деб, - аман кёз,
Бир-биринден джюреклери токъ эди,
Алай а не, сабийлери джокъ эди.
Ма бу затха джарсый эди Сатанай,
Болушалмаелле анга Кюн бла Ай.
Ёрюзмекге нартла иши – баш джумуш,
Ол айыбсыз билген – дайым къан уруш...
Сабий-субий къайгъылы ол тюл эди,
Ата этер эр урлугъу кюл эди...
Ол джаны бла башхаед джер инсандан,
Джаратылгъанед да башха топуракъдан.
Аны кеси да биле эд Ёрюзмек,
Сатанай а, сюе эди аны бек,
Аны ючюн кече эди хар несин...
Тешмесе да джюрек къылда кюрмесин...
Ёрюзмекге къуугъунчула джетдиле,
«Уруш болады!» – деб, алыб кетдиле.
Джумушчулары бла къалды Сатанай,
Биягъынлай кёлю болду аны сай.
Артыкъ исси болгъан эди ол джыл джай.
Бир кюн суугъа баргъан эди Сатанай,
Суу джагъада ташха салыб къошунун,
Суугъа салыб кёрген эди ол къолун.
Инсан сандан эсе кесек суу джылы,
Чопулдатыб юсюн этди ол мылы,
Джюрек къылын джашлыкъ сезим тарады,
Сескеклениб тёгерекге къарады.
Къарады да, сора, кёрмей кишини,
Ол башлады сабыр-сабыр тешиниб...
Сатанайны сыйдам, субай санлары –
Дунияда тамамлыкъны хар бары!..
Шоркъачыкъла къошулгъанча Къобаннга,

Хар ариулукъ къошулгъанед бир саннга!
Адил сууну сыйдам болду да юсю,
Джылтырайды кёксюл бетли кюзгюсю,
Суу кюзгюде кесин кёрюб Сатанай,
Сыфатындан ёз кёзлери бек къамай,
Къоллары бла чачын алгъа тарады,
Сууну ол бир джагъасына къарады,
Чач тюклени ортасы бла кёргенди!..
Джюрек чархы къанын къаты сюргенди,
Къачыб букъду сослан ташны артына,
«Ёлге эдим»...- дейд, ташдан да тартына.
Сууну ол бир джагъасында, ханслада
Джатыб тургъан Созук, бирси джагъада
Сатанайны акъ санларын кёргенед,
Джюрегине хагок сезим киргенед,
Сатанайны тамам кемсиз сюйгенед,
Джеталмайын ол джер тырнаб, кюйгенед,
Эсгермейин урлукъ атыб ийгенед,
Чартлаб барыб урлукъ ташха тийгенед.
Ма алай бла бууаз болду сослан таш.
Сатанайгъа берген кибик таш кёз-къаш,
Не болгъанын толусу бла сездирди,
Джюрек къылда ол кюрмесин тешдирди.
Сатанай а, терк огъуна кийиниб,
Сослан ташха къарады да сюйюнюб,
Дженгил атлай къаласына кетгенди,
Къайгъы сагъыш кёлюн джесир этгенди.
Экинчи кюн айтханд джумушчулагъа:
«Сослан ташны келтиригиз къалагъа!»
Келтирдиле ташны алыб къалагъа,
Сатанай а, джукъ билдирмед алагъа.
Ташны киши кёрмез джерге джашырды,
Къайгъы эте талай айны ашырды.
Ёрюзмек а, джазгъа дери къалгъанед,
Ол заманнга ташдан джашчыкъ туугъанед.
Сосуркъа деб атаб аны атына,
Къоймай эди бир тиллини къатына.
Туугъан баласынча аны ийнакълай,
Сосуркъагъа ана болду Сатанай.
Ма алай бла кюнле, айла ётдюле,
Ёрюзмекден келечиле джетдиле:
«Къанлы уруш бошалгъанды, энди терк
Джуртха къайтсын дегенд, - делле, - Ёрюзмек».
Хазыр болуб, джолгъа чыкъды мычымай,
Сосуркъаны таша элтди Сатанай.
Ёрюзмек бла тюбеширге учуна,
Не айтырын сюзе, джетди Джуртуна.
Ангыламай, сюрмесин деб, терсине,
Баш хапарын айтмад баш иесине.
«Бара-барыб, болса сабий кюсеген,
Сосуркъаны ол кюн танытырма мен!»
Деб, Сатанай къаты оноу этгенед,
Ма алай бла бёлек заман ётгенед.

СОЗУК

Нарт Созук да нарт Дебетни бир сейирлик джашы эди,
Нарт Джуртунда, тау сыртлада къойчуланы башы эди.
Минги Тауну этегинде, бир джаякълаб, джашай эди,
Ол тёртсандыкъ хар кюнюне бир къара къой ашай эди,
Мюйюзлени къайната эд, къой ёт къошуб иче эди.
Бир къошунда кёб мычымай башхасына кёче эди.
Къач келгенлей, ол къойларын Эсентюкге къууа эди,
Гыбыладан сакълай, малны гара сууда джууа эди.
Башы къысса, элиядан Созук джуммакъ тута эди,
Къан джюрютюр, джан тирилтир ючюн аны джута эди...
Нарт Созук а, тишилеге кесин тамам сюйдюре эд,
Аны ачы от урлугъу джетген джерин кюйдюре эд.
Ол юч кере къатын алыб, юч кере да чачылгъан эд,
Джарсыууна бушуу къоша, джюрек джара ачылгъан эд...
Къызыл Фукну къуу къаргъышы нарт эллени ургъан эди,
Элия болмай, джауум джаумай джети джылны тургъан эди.
Созук деген мууал бола ахырына джетген эди,
Элия кюсеб, себеб излеб нарт элинден кетген эди.
Малын сюре Адил сууну джагъасына джетген эди.
Къат къамишни къаты эшиб айланджюкле этген эди,
Тереклени кесиб, сора, къыйырларын керкген эди,
Балас этиб, анга салыб, он улоугъа джекген эди,
Дуппур башда джел тараучу тюзге аллын бургъан эди,
Ары чыгъыб, джерге сугъуб, айланджюкле къургъан эди.
Хар айланджюк бурулгъанда элия кючню тута эди,
Нарт Созук да хар айланджюк тутхан кючню джута эди.
Ма алай бла сабыр-сабыр Созук эсин джыйгъан эди,
Адил сууну мелхумлугъун нарт эллеге джайгъан эди.
Бек тирилиб, минг къой къураб, ызларындан чаба эди,
Джелден, джерден, суудан Созук кереклисин таба эди.
Мелхум джерни кёрюрге деб Ёрюзмек да джетген эди,
Сууну ол бир джагъасында къала ишлеб кетген эди.
Sabr 19.01.2017 19:58:35
Сообщений: 7254
Михаил СИНЕЛЬНИКОВ

* * *

Там чудеса встречали, не отпрянув,
Был встречный мир привычен, как туман,
И пастухи пасли своих баранов
Под кораблями инопланетян.

Подобна гулу горного обвала,
Звучала песнь о юности Земли.
В кольце хребтов страна уцелевала,
Но за народом наконец пришли.

И всё цвела безлюдная теснина,
В немые погрузившись времена,
Да, столько лет она была пустынна
И всё-таки всегда населена.

Здесь пререкался богатырь с циклопом
И путник мчался на крылах орла,
Там злые духи нападали скопом,
Беременная мучилась скала.

И тот, кто этим был рождён гранитом,
В него вернулся, жизнь испив сполна.
В широком поле, всем ветрам открытом,
Я тронул рёбра каменного сна.
Sabr 21.01.2017 03:06:26
Сообщений: 7254
2017 дж. январны 19
" К Ъ А Р А Ч А Й "
Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС


Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды


ЁРЮЗМЕК БЛА
НОГЪАЙЧЫКЪ


Ногъайчыкъ нарт Ёрюзмекге баргъанды,
- Хей, юйде уа ким барды? – деб, соргъанды,
Джумуш этген джашчыкъ эшик кергенди,
Арбазында Ногъайчыкъны кёргенди.
- Къонакъ аламысыз? – деди Ногъайчыкъ.
- Айхай-айхай да алабыз! – дей джашчыкъ,
- Тюш атынгдан, сыйлы къонакъ, джууукъ бол! –
Деб, аллына атлаб барыб, тутду къол.
- Да мен сизге джыл къонакъгъа келгенме,
Джюрегими Джуртугъузгъа бергенме...
Хар кюн сайын мен бир иркни ашайма,
Атымы да бир гебеннге бошлайма...
Ол джумушчу джашчыкъ юйге терк кирди,
Ногъайчыкъны бу хапарын билдирди.
Нарт Ёрюзмек арбазына чыкъгъанды,
- Кел, джууукъ бол! – деб, къонакъгъа айтханды.
Ногъайчыкъны ол юйюне чакъырды,
Сауутларын быкъылагъа такъдырды,
Сау иркни да салдыргъанды къазаннга,
Ашармы деб, сынаб къарайд ол анга.
Сау гебенни салдыргъанды атына,
Сынаб къарайд, мал къойдурмай къатына.
Ногъайчыкъ а, сау бир иркни ашады,
Алашасы да гебенни бошады.
Ол багъыудан аны сау джыл бакъгъанды,
Нарт Ёрюзмек къонагъына соргъанды:
«Сау бир джылны турдунг хазна дыф демей,
Не, къалайса, турамыса эрикмей?»
- Аман эрик суу ичмегин, Ёрюзмек!
Эрикдириб ийдим болур сени бек?..
-Таланмазлыкъ, бюгюн ачмы болгъанса,
Сен а, мени нек къозургъа къалгъанса?
Джетдиртме да джумдур быдыр майынга,
Айт, не айыб табдынг къонакъбайынга?!
- Мен ашаргъа азыкъ излей келмедим,
Киерге да кийим тилей келмедим,
Къонакъ болуб нарт батыргъа келгенем...
Мен сени бла джол тутаргъа сюйгенем.
- Алай эсе, бойнум къылдан ингичге,
Тик сёзюмю такъма джюрек илкичге.
Сен къонакъса, керек эсе болдум сир...
Айланырбыз сен излеген чакълы бир.
Экиси да джортууулгъа чыкъдыла.
Джол азыкъгъа кёб маралны джыкъдыла.
Узакъ эди, къыйын эди джоллары,
Кёб джюгенни юзгенелле къоллары.
Тылпыулары тубан болгъан атлары,
Кулдаланы быргъаелле наллары.
Туякъ тюбде кенг чунгурла къалалла,
Тер тамчыла тузлу кёлле болалла.
Ол барыудан кёб джерледен ётдюле,
Ат солутур бир къонушха джетдиле.
Нарт Ёрюзмек айтды: «Энди тюшейик,
Не табсакъ да бу джерледен сюрейик».
Ногъайчыкъ да айтды мизни чачханча:
«Къатынладан гюттю урлаб къачханча,
Кесек малны сюрюб къайры барлыкъбыз,
Ёмюрлюкге бедишликге къаллыкъбыз».
Ёрюзмек да айтды, джая къолланы:
«Тауусханма мен шагъырей джолланы».
- Алай эсе, сен ызымдан джолгъа чыкъ! - –
Деб, тебреди, алгъа чыгъа Ногъайчыкъ. -
Бири бири ызларындан кетдиле,
Бара-барыб, джылкъы къошха джетдиле.
Тёгереги темир буруу этилиб,
Эшиги да бек къаты бегитилиб...
- Энди,– деди, Ёрюзмекге Ногъайчыкъ,
Боллукъ тюлме сёзню этмей мен ачыкъ,-
Ма бу къошда юч эмеген джашайла,
Къарнашлалла, эгизлеча ушайла.
Бард бир сейир аджирлери аланы,
Ичиндеди тогъуз къатлы къаланы.
Чачалсанг да тогъуз къатлы темирни,
Токъсан тогъуз кёз сакълайды аджирни.
Ол кёзледен бир инсан да бугъалмаз,
Ол аджирге башха ие болалмаз.
Бир башха къол тийсе, болад гинасуу,
Иелери минсе, болад бютюн туу.
Туч къылладанд чачакълары чохуну,
Мулдасындан ёрюш чыкъгъан тохуну.
Эки къулакъ ортасында кюзгюсю,
Ол кюзгюде кёрюнеди джер юсю.
Чабса, джерни къара къанын ичеди,
Ат сыфатдан къуш сыфатха кёчеди,
Хырзалары айланджюкча бурула,
Бурулсала, къоба джелле, боранла.
Акъ кюмюшню унун ашайд учханда.
Чырт магъана джокъду андан къачхандан.
Биз джылкъыны сюрюб, алыб тебресек,
Баргъанлайыкъгъа къычырымча бир кесек,
Тебрендире джерни, къобара джелни
Аджир джетер алыб бир эмегенни.
Эмегенни ёлтюрсек, аджир кетер,
Экинчини алыб, бизге терк джетер.
Ючюнчюню ёлтюрсек, кютю болур,
Кишнеб келиб, ол джылкъыгъа къошулур.
Энди, сакъ къарайым мен ары-бери,

Сен бурууну эшиклерин ач кери.
Темир эшикле уа бегиб бютюн бек,
Кёб сыгъынды, ачалмайды Ёрюзмек.
Ногъайчыкъ а, чотха къараб тургъанды,
Сора, келиб, табаны бла ургъанды.
Къурч эшикни къадауларын чачханды.
Стауатха Ногъайчыкъ джол ачханды.
Кёб джылкъыны ала мукъут этдиле,
Ызларындан джел толкъунла джетдиле.
- Нарт Ёрюзмек, хайда, къатдыр энди бел!
Душманны ат тылпыууду ургъан джел.
Мычымайын ызыбыздан джау джетер,
Сюйсенг, сен атланы сюр да, тёкдюр тер,
Сюйсенг, къал да, эмегеннге къаджау чыкъ,
Оноуунгу терк айт! – деди Ногъайчыкъ.
Нарт Ёрюзмек айтды: «Хайда, сен айда!
Тюбешейим джау бла мен а былайда».
Бир кесекден ахырзаман джел урду,
Ёрюзмекни джылкъы таба учурду.
Ногъайчыкъ да сорду: «Терк нек джетдинг сен?»
- Учуб кетдим ол аджирни джелинден! -
Деб, амалсыз ышаргъанды Ёрюзмек.
Джел а сюред къачханланы бекден бек.
- Да, Ёрюзмек, энди сен сюр джылкъыны,
Мен сакълайым сюрюб келген атлыны,
Сен, къутулуб, узакъ кетсенг, сакъларса,
Мен ызынгдан джетмей къалсам, джокъларса,
Ёлюб тургъан болсам, джерден алырса,
Къанджыгъамда кебинликге салырса,
Ёлюгюмю атха къаты байларса,
Кеси баргъан джары атны айдарса,-–
Деб, Ногъайчыкъ, бетджан къуруб джатханды.
Эмегенни кёзюн мараб атханды,
Джангыз кёзге уулу садакъ киргенди,
Деу эмеген мычымай джан бергенди.
Эмегенни аты чабыб кетгенди,
Экинчи къарнашны алыб джетгенди,
Экинчи да биринчилей ёлгенди,
Ат ючюнчю эмеген бла келгенди,
Тылпыуу бла тереклени аудуруб,
Шытылары джангурланы джаудуруб...
Эмегенни кёрелмегенлей ачыкъ,
Уу садагъын атды джаугъа Ногъайчыкъ,
Садакъ аз-маз бир джанына кетгенди,
Эмеген да мычымайын джетгенди.
Эки тулпар бир-бирге ал бурдула,
Бири бирин аямайын урдула,
Экиси да чортлаб барыб, джатдыла,
Къоба келиб, садакъладан атдыла.
Эки садакъ учдула да тюзюне,
Садакъ кирди эмегенни кёзюне,
Деу эмеген аууб тюшдю дыркъыгъа,
Аджири уа кишнеб кетди джылкъыгъа.

Ногъайчыкъгъа аджал къучакъ кергенди -
Джити садакъ киндигине киргенди.
Киндигинден ол садакъны алгъанды,
Акъ башлыгъын джарасына салгъанды,
Кючден-бутдан Ёрюзмекге келгенди:
«Осиятымы толтур», – деб, ёлгенди.
Ёрюзмек да кебинликни алгъанды,
Ногъайчыкъны чырмаб, атха салгъанды,
Къаты байлаб, ахыр джолгъа ашырды,
Кёз джашларын джаугъан джангур джашырды.
Мылы аяз эжиу эте кюуюне,
Ол джылкъыны сюрюб кетди юйюне.
Андан сора кесек заман озгъан эд,
Ёрюзмекни кёлю кесек тозгъан эд,
Ногъайчыкъны къыстаса да эсинден,
Нарт Ёрюзмек кетелмей эд кесинден.
Ногъайчыкъны ким болгъанын билирге,
Танышларын, ахлуларын кёрюрге,
Нарт Ёрюзмек айта юйде хапарын,
Ол эмеген къарнашланы атларын
Адеж тартыб, узакъ джолгъа атланды,
Кёб тауладан, сууладан да атлады.
Тау джуртлада джукъ да билмей кетгенди,
Тюзге тюше, Адил суугъа джетгенди.
Бир элчикни къыйырындан киргенди,
Къарт амма бла бир джашчыкъны кёргенди.
- Кюнюнг ашхы болсун! – деди, Ёрюзмек.
- Ашхылыкъ кёр! Сабырчыкъ бол бир кесек,
Джашчыкъ юйге кириб суусаб чыгъарсын,
Ол чыкъгъынчы джюрегими джарасын
Сёл этерча, айт дуниядан бир хапар...
- Джюрегинги джарасына мен мадар
Этер кибик, аны несин билейим?
Сен биринчи айт деб, сенден тилейим...
- Онгмагъандан хапар сорма, джашым, сен...
Бу дунияда нени кёрмегенме мен...
Баред мени баш ием бла юч джашым,
Баред мени илячинча къарнашым.
Насыб кючлеб, джашау этиб тургъанлай,
Бир кесекден болдукъ биз буз ургъанлай.
Бизни джуртха юч эмеген келдиле.
Ма аланы къолларындан ёлдюле...
Алгъы бурун баш ием бла къарнашым,
Дертли болуб эки абадан джашым,
Кетдиле да, башсыз болуб къалдыла,
Джюрегиме уллу джара салдыла.
Ючюнчю джаш кёб оюмла этгенед,
Ол Нарт Ёрюзмекни излеб кетгенед,
Ёрюзмекге ышанаед джарлы джан.
Ол болушса алаллыкъма, - дей эд, - къан.
Джыл чакълыдан къайтырма, – деб, айтханед,
Алай, атда ол сал болуб къайтханед.
Хей, къудурет, дуния деген джалгъанды.
Эркек уру болуб ма бу къалгъанды,
Ногъайчыкъны джангыз ёксюз баласы
(Джюрек ауруу табыб ёлдю анасы),
Деб, къарт амма, шош хапарын терк юздю.
Суусаб алыб келгенчикни кёргюздю.
- Анам, менме ол Ёрюзмек деген нарт.
Табу уллу Тейрибизге! Тюзлюк бард.
Мен а, сизни кёб джерледе изледим,
Буйрукъ болуб, ахырында тюбедим! –
Деб, къучакълай Ногъайчыкъны анасын,
Эркелете уппа эте баласын,
Соруулады хар бирини къадарын,
Башдан аякъ айтды болгъан хапарын,
Джукъ керекли болмаз кибик зат берди.
Ногъайчыкъны джашчыгъына ат берди –
Эмегенле миннген атха миндирди,
«Атанг кибик джигит, тулпар бол!» – деди.
Учунады Ногъайчыкъны баласы,
Къууаннгандан джылайды къарт анасы,
Сау болгъанча баш иеси, къарнашы,
Хорлам алыб къайтхан кибик юч джашы.
Хар не кереклерин этиб Ёрюзмек,
Экисин да къууандырыб тамам бек,
- Энтда сизни джокъларма, – деб, къол тутду,
Нарт Ёрюзмек Нарт Джуртуна джол тутду.

"Къарачай" газетден бери салырча этген Чомаланы Суат(Тинибек)
Sabr 24.01.2017 04:41:52
Сообщений: 7254
2017 дж. январны 21
" К Ъ А Р А Ч А Й "

Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС

НАРТЛА ЭМЕГЕНЛЕНИ
КЪЫРДЫЛА


Нартла, джорта, таудан, суудан ётдюле,
Кёсе Тауну тийресине джетдиле,
Тёбелеча эмегенле кёрдюле,
Хазырлыкъгъа кескин буйрукъ бердиле.
Тизилишиб, бетджанланы къурдула,
Джауларына къурчатарны бурдула,
Къурчатардан талай кере атдыла,
Сора, сынджыр болуб, алгъа чабдыла.
Къурчатарла къаяланы ойдула,
Эмегенле къалабалыкъ болдула.
Нарт батырла къылыч уруш ачдыла,
Эмегенле Къула Тюзге къачдыла.
Деу Ёрюзмек, буйрукъ беред хахайлаб,
«Къачханланы иймегиз!» - деб, тууайлаб,
Нарт Ёрюзмек от сырпынын булгъайды,
Аууз джелинден а, булут къайнайды,
Сырпынындан элия мюйюз чыгъады,
Тийген-тийген эмегенин джыгъады.
Сюйсе, сырпын къычырымгъа созулад,
Ишин эте, терк ызына джыйылад,
Нарт аскери арымады, талмады...
Къула Тюзде сау эмеген къалмады.
Токъсан кюнню уруш этди Ёрюзмек,
Тейриле да болушдула анга бек.
Нарт аскерле кёб джигитлик этдиле,
Хорлам алыб эллерине кетдиле.


ЁРЮЗМЕК БЛА ФУК УЛУ ДЖАНБАРАЗ

Къызыл Фукдан къутхаргъанлы Ёрюзмек,
Он джыл толгъан кюнде уллуд къууанч бек...
Уллу ишде къызгъанчлыкъны къойдула,
Аликлада къыркъ бугъаны сойдула.
Той барады таш тёшелген арбазда,
Бирлик макъам согъулад хар къобузда,
Тейрилеге махтау сала джырчыла,
Къызыл Фукга къозгъуч къурай чамчыла...
Тутушалла, таш аталла уланла,
Джатма тюбде къайнайдыла къазанла.
Тепси джанда чёкген алкъын джокъ тилли,
Ёрюзмекни сакълайд бютеу нарт эли.
Ёрюзмек а, чакъырылмай бармайды,
Чакъырыргъа аны киши базмайды.
- Нек турасыз Ёрюзмекден сиз къоркъа?
Мен барайым! – деди сабий Сосуркъа.
Баш джартыдан тилни джыртыб къабханды,
Ёрюзмекге келечиге чабханды,
Къоркъмай-юркмей Ёрюзмекге келгенди:
- Мени элинг келечиге ийгенди,
Кюч бюсюреу болмай элни разы эт,
Мычый турмай, Аликлагъа дженгил джет!
- Хей, халисиз, хей, сен ёлгюн кёмеден!
Базыб, меннге тик сёлешген кимсе сен?! –
Деб, Ёрюзмек мараб аны аягъын,
Джашчыкъ таба быргъагъанды таягъын.
Табанына тийиб таякъ сыннганед,
Джашчыкъ аны истем этмей къойгъанед,
Артха къараб ышаргъан да этгенед:
«Келмей къалма!» – деб, ышарыб кетгенед.
Сатанайгъа къараб айтды Ёрюзмек:
«Уллу болса, бу къалмазлыкъ бек халек
Зат боллукъду, деб алайды акъылым.
Ким биледи, шохум болур, не къанлым...»
Сатанай а, бир джомакълы ышарды,
Не эсе да айта тебреб джашырды...
- Сени ары бош чакъыра болмазла,
Джаулукъ этер итле болмай къалмазла...
Тейри кесин сакълагъанны сакълайды,
Сакъ болмагъан уянмаздан джукълайды! –
Деб, Сатанай, Ёрюзмекни сакъ этиб,
Бир кесекге аны бойнун къакъ этиб,
Богъурдагъын тешиб, быргъы кийирди,
«Боза ичсенг, ма муну бла ич», - деди.
Аман инсан аман урлукъ къояды,
Аманлыкъны ашхы улан джояды.
Иги джашла кёб болсунла, аман - аз.
Къызыл Фукдан туугъан эди Джанбараз.
Фукну джашы Нартда джашаб къалгъанды,
Фук джашына чола къанын салгъанды,
Атасыча, ол да къутсузд, джалгъанды...
Ёрюзмекни джояр акъыл алгъанды,

Кеси кибик бир къауумну табханды,
Дуния мал бла ауузларын джабханды,
Ёрюзмекни джокълаб, тёрге къарайды,
Кёрмейди да, келлик джолун марайды,
«Уу ичириб ёлтюрейик!» - дегенед,
Ол оноуун Сатанай да сезгенед...
Кёб да турмай, сора, келди Ёрюзмек.
Харс уралла, табынады бир бёлек...
Уллу къууанч джангы кюч бла ашланды,
Къурч садакъдан атыу эриш башланды.
Джюз атламдан ийне учну марайла,
«Ай, джаш заман а...», - деб, къартла къарайла.
Ийне ушча джитид кеси садакъ окъ,
Джаш къауумдан тийдиралгъан киши джокъ.
Ёрюзмекге тутдурдула джаяны,
Бюсюреусюз къолгъа ала ол аны,
Джая къылны тартхан кибик этгенди,
Садагъы да мычымайын джетгенди,
Терсеймейин, ийне учха тийгенди,
Садакъ учда ийне, бишиб, кюйгенди.
Садакъ, барыб, батханд темир чыпыннга,
Тартыб киши къарыу эталмайд анга.
Джаш Сосуркъа, джетиб, тартыб алгъанды,
Гёджеблеге джюрек къайгъы салгъанды.
Фукну джашы: «Сырпынланы сынайыкъ,
Ат джал тюкню кёкге атыб урайыкъ,
Олду аны уруб эки этелген,
Усталыкъда тамамлыкъгъа джетелген».
- Джашчыкъ, мен да нарт ичинде ёсгенме,
Бу сырпын бла кёб баш токъмакъ кесгенме,
Бу сырпынды бугъа этле биширтген,
Буд атангы баш токъмагъын тюшюртген.
- Ийилчин! – деб, тобугъундан салгъанды,
Тулусундан тюгюн джыртыб алгъанды,
Къызыл тюкню, «уф» деб, кёкге учургъанд,
Сырпыны бла элияча терк ургъанд,
Къызыл тюкню эки кесек этгенди,
- Юренигиз! – деб, ышарыб кетгенди.
Ёрюзмекни чакъырадыла тёрге,
Унамайды ол да ёрге ётерге.
Къызыл Фукну джашы бютюн бетсинед:
«Атам ючюн мен джууаблы тюлме!» - дейд,
«Нартла башы сенсе, сенсе, Ёрюзмек,
Атамдан да сени сюе эдим бек!
Дерт къалмазча биз бир-бирни кечейик,
Ант этейик да, бозадан ичейик!» -
Деб, Фук улу уу бозаны теджейди.
Ёрюзмек да айтылгъаннга, «хоу», дейди,
Разы эте, джюреклени «къандырад»,
Бозаны ол быргъысы бла бардырад,
Уулу боза джерге тама кёл болад.
Фук улу уа, баш муратым терк толад,
Деб, сюйюнюб Ёрюзмекге къарайды,
Къачан эсин ташлайды деб, марайды.
Болмады да, келечиле ийгенди...
Аман тилли Гилястан да келгенди,
Бергендиле анга «алгъыш» аягъын,
Чапылдата эки къангич джаягъын:
«Къабантишни эки тиши ууалсын,
Хар бир санын шынгкъарт тили джаласын,
Кюл тегене болсун джатхан обасы,
Кюлю болсун калак джелле табасы!» -
Деб, Гилястан бетин кёзбау этгенди,
Кёрюнмейин, туруб чыгъыб кетгенди.
Ёрюзмекни сёз джанына джетгенди,
Ёрге туруб, ол ма былай дегенди:
«Къабантишни эки тиши ууалмаз,
Къурч ашхынын бозадагъы уу алмаз,
Кюл тегене болмаз джатхан обасы,
Биргесинде эсе сауут-сабасы!» -
Деб, эшикни къылычларын бек салды,
Къылычы бла сермеб башларын алды.
Деу Ёрюзмек адам къаннга батханды.
Сосуркъа да кесин юйге атханды,
Эшиклени чачыб юйге киргенди,
Ёрюзмекни джунчугъанын кёргенди,
Имбашына салыб, алыб чыкъгъанды,
Элтиб, аны шоркъа суугъа тыкъгъанды,
Къанын-къунун да тазалаб, ышарды,
Атха миндириб, юйюне ашырды.
Сатанай да Ёрюзмекге соргъанды:
«Чууакъ кюнде джибирча не болгъанды?»
- Да, иссилеб, кесим суугъа киргенме...
Ой, мен бюгюн бир тамаша кёргенме...
Бюгюн бизге келиб кетген баланы,
Кёб мычымай келир керти заманы,
Терсеймесе, ол боллукъду нартха баш,
Насыблылла ёсдюргенле аллай джаш...
- Ол къарнашчыкъ болса сеннге, сюерменг,
Къууанса, къууаныб, кюйсе, кюерменг?
- Огъай. Онглу болсанг, къарнаш къарнашды,
Онгсуз болсанг а, джюреги къуу ташды.
- Сюерикменг джашынг болса ол сени?
- Джюрек джарамы къозгъама сен мени!
Меннге къайда аллай насыб дунияда...
Джангыз терек ёсген кибик къаяда,
Адамым джокъ, аусам, сарнаб джыларгъа,
Тур, атам, - деб, джаягъымы сыларгъа...
Мен эсем да нартла башы Ёрюзмек,
Бушууума джокъду, джокъду, джокъду чек!
Кёз джашларын сюрте обур Сатанай,
Тау артындан чыкъгъан кибик толгъан ай,
Джарыды да, Ёрюзмекни къаратды,
Къарамы бла шош джюрегин джарытды,
Айтды сора Сосуркъаны хапарын,
Аны ташдан джаратылгъан къадарын...
- Хазыр тюленг аны сен джаш этерге,
Ашыгъаем мен бу кюннге джетерге,
«Хоу!» десенг, ол энди сени джашынгды,
Къартлыгъынгда сен таяныр ташынгды!
«Джаш туугъанд!» – деб, къууанчына болмай чек,
Хахайлайды нартла башы Ёрюзмек.


"Къарачай" газетден бери салырча этген Чомаланы Суат(Тинибек)
Sabr 28.01.2017 01:17:40
Сообщений: 7254
2017 дж. январны 26 " К Ъ А Р А Ч А Й "

Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС


СОСУРКЪА БЛА ЭМЕГЕН


Нарт батырла джортууулгъа чыкъдыла,
Ала джолда къуусуз, отсуз къалдыла.
Ачы сууукъ замансызлай джетгенди,
Хар бир джанны джик-джигине ётгенди.
Сосуркъа да ол джыйында болгъанды,
- Бир от алыб келейим, - деб джортханды.
Джорта барыб таудан, суудан ётгенди,
Бир дорбунда от джарыкъны кёргенди.
Тору атын дорбун таба бургъанды,
Атдан тюшмей ары кириб баргъанды.
Чыкъмад ауаз хош кел деген, кир деген,
От джанында джукълай эди эмеген.
Нарт Сосуркъа отха джууукъ баргъанлай,
Атдан тюшмей бир кёсеуню алгъанлай,
Джылыныргъа кирген джелчик дорбуннга,
Кесин ышый Сосуркъаны къолуна,
Чартлатханды кёсеуюнден джилтинни,
Ол кёзюне тюшдю деу эмегенни.

Суратны МИЖАЛАНЫ Умар салгъанды

Тюшюн бёлмей эмеген а, узалгъанд
Сосуркъаны къолгъа аты бла алгъанд.
Экисин да кёз ичине атханды,
Джукъусуну теренине батханды.
Сосуркъа уа, кёз ичинден чыгъалмайд,
Эмеген да хур-хурундан уянмайд.
Деу эмеген джукъ да сезмей джукълайды,
Кёзюнден а, от джилтинчик чартлайды.
Бир заманда ол уяныб эснеди,
- Бу джукъуму бёлдюртген зат, бу неди...
Чёбмю тюшгенд? – дей, кёзюне узалды,
Кёз ичинден ол атлыны чыгъарды.
Сейир болду: «Кимсе, къайдан келгенсе?
Кёзюме уа къалай, къачан тюшгенсе?»
- Биз, - дегенди, - нартла, джолгъа чыкъгъанек,
Заман ёте къуусуз, отсуз къалгъанек.
Акъсакъалла кесек кенгеш этдиле,
Артда мени от алыргъа ийдиле.
Джорта келиб дорбунунгу эследим,
Кёсеу алыб, мен ызыма тебредим,
Сен а, сермеб кёз ичинге салгъанса,
Уяннгынчы барамталаб къойгъанса.
- Сиз нартлада Сосуркъа деб бармыды,
Хапардача ол пелиуан нартмыды?
Оюнларын билемисе сен аны?
Биле эсенг, меннге айтчы аланы!
- Айхай барды, бек таныйма мен аны,
Кёб кёргенме ол этген оюнланы.
Оюнларын айтсам а, бек кючдюле,
Алай сеннге кереклиси ючдюле.
Бири буду: мен бир таугъа минеем,
Къаяланы оюб андан иеем,
Сосуркъа уа, тау тюбюнде тураед,
Къаяланы ол башы бла ураед.
Ургъан ташы чартлай эди ызына...

Эмеген да къарыууна базына,
Сосуркъагъа: «Кел, кёрейик!» - дегенди.
Нарт Сосуркъа тау башына миннгенди,
Къаяланы уллуларын сайлагъанд,
Бирем-бирем таудан ийиб башлагъанд.
Эмеген да учуб келген ташланы
Джангыз бирин джибермейин башлады!
Тюшген ташны ол башы бла урады,
Ургъан ташы терк ызына чыгъады.
Бир-бир ташла къушла кибик учдула,
Сосуркъаны тёппеси бла аудула.
- Сосуркъача ойнаймамы, айтчы, мен? -
Деб, сорады ташны ура эмеген.
- Айхай, - деди, - андан иги ойнайса,
Сосуркъаны бу оюн бла онглайса.
Эмегенни джюреги хош болгъанды,
- Экинчиси не оюнд? – деб соргъанды.
- Ол а, - дегенд, - алтмыш сабан темирни
Бирге джыйыб, алыб андан хар бирни,
Отха салыб, къыппа-къызыл къыздырад,
Джутады да, ызына да чыгъарад.
- Ол да джарайд, темирлени джый да, джет.
Отха сал да, бек къыздыр да, хазыр эт.
Сосуркъа да, темир джыйыб къыздыргъанд,
Эмегеннге: «Джут да кёр», - деб буюргъанд.
Деу эмеген темирлени алгъанды,
Джутуб, артда чыгъарыб да баргъанды.
- Ай, бу нечик ашхы оюн терк тынды,
Сууукъ къарным бир кесек да джылынды! -
Деб, эмеген нартха башын бургъанды,
- Ючюнчюсю не оюнд? – деб, соргъанды.
- Нарт Сосуркъа, къамиш кёлге кире эд,
Тёрт санын да саулай суугъа бере эд,
Баш токъмагъын мени таба бура эд,
Тёрт санын а, къымылдатмай тура эд,
Къыш чилледе ётдюре эд беш кюнню,
Кёл бузласа, кёлтюре эд ол кёлню.
Къамиш кёлге кирген эди эмеген,
Сосуркъа уа, тилеген эд Тейриден:
«Уллу Тейри, къыш чиллеча, ий сууукъ,
Кёлню юсю болур кибик бузлауукъ!»
Тилегича бузлагъанды къамиш кёл,
Эмеген кёл болмагъанды аз да сёл.
Кючюн джыя къымылдатханд санларын,
Къамиш кёлню чыкъырдатханд бузларын.
Ол заманда нарт Сосуркъа къоркъгъанды:
- Джангылгъанма, ашыкъма! – дей, чабханды.
- Сен керексе эндта кесек сакъларгъа,
Мен чыкъ десем кюреширсе чыгъаргъа, -
Деб, Сосуркъа эмегенни алдады,
Эмеген а, биягъынлай ийнанды.
Нарт Сосуркъа къамиш башла ташыды,
Кёлню ол, джарылгъанларын джашырды,
Андан сора ол Тейриден тиледи:
«Сен беш джыллыкъ сууукъну бир ий!» - деди.
Келди аллай бир сууукъ - ахырзаман,
Кёл бузлады, къатды ташдан да аман.
Сора айтды: «Хы, эмеген, силкинчи,
Къарыуунгу бу буз кёлге билдирчи!»
Эмеген а, силкинирча болалмад,
Къысыр бузгъа ол къарыу да эталмад.
- Ай медет а, ай нарт улу, болуш сен,
Бу оюнну эталмайын къалдым мен...
- Къарт эмеген, нарт Сосуркъа ма менме!
Сизден джетген кёб зорлукъгъа тёзгенме!
Энди сени башынгы мен кесерме,
Отну алыб нарт джыйынга кетерме.
- Сен къаягъа чыгъа туруб, сезгенем,
Сосуркъаса деб, аз ишек этгенем,
Ай, байтамал! Энди кесмей къоймазса,
Мен сау къалыб, сен тынчлыкълы болмазса!
Меннге сени къылычынг джукъ этелмез,
Деу бойнуму сенде къылыч кеселмез.
Чач тюбюмде къылычымы алсанг сен,
Ма аны бла кесериксе, сермесенг.
Сосуркъа уа, сескеклирек болгъанды,
«Хыйла этер бу джаман» деб, къоркъгъанды,
Излей кетиб, эмен къазыкъны табханд,
Чач тюбюне ол къазыкъ бла узалгъанд.
Олсагъатлай къылыч чынгаб башлагъанд.
Джетген джерин кесиб, юзюб ташлагъанд.
Ол къазыкъны тынч кесгенди сапындан,
Сосуркъа да сермеб тутханд сабындан.
Эмегенни уруб башсыз этгенди.
Отну алыб нарт джыйыннга кетгенди.
Sabr 28.01.2017 01:25:17
Сообщений: 7254
" К Ъ А Р А Ч А Й " 2017 дж. январны 28

Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС


СОСУРКЪАНЫ ЁРЮЗМЕКГЕ ДАРМАН ИЗЛЕЙ БАРГЪАНЫ, ДЖЕР ТЮБЮНДЕ БОЛГЪАНЫ


Нарт Ёрюзмек джортууулдан къайтханды,
Не эсе да ауруйма деб, айтханды.
Сауутларын, кючден теше, атханды,
Онгсуз бола, тёшегине джатханды.
Сатанайгъа къайгъы ауруу тийгенди,
Сосуркъагъа къуугъунчуну ийгенди.
Тюрлю-тюрлю дарман-дары этгенди,
Къыйыны уа бошунакъгъа кетгенди.
«Ёмюрюнде аурумагъан Ёрюзмек
Нек ауруду? Нек хорлады ауруу, нек?!» -
Деб, Сатанай кёб сагъышла этгенди...
Мычымайын Сосуркъа да джетгенди.
«Балам, тангнга кёз къысмайын чыкъгъанма,
Билимими барын аулаб чыкъгъанма.
Джарамайла мен эталгъан дарманла,
Джангыз амал барды энди,тынгыла:
Ол амалгъа ич эсим бла джетгенме,
Сагъышымда барыб, кёрюб кетгенме.
Кюн чыкъгъаннга джолну тутуб барсанг сен,
Талай таудан, тюзден, суудан сен ётсенг,
Къара орман чакъгъан джерге джетерсе,
Къалынлыгъын истем этмей ётерсе,
Бара барыб, чыгъарыкъса талагъа,
Ол талада тюртюллюксе къалагъа.
Акъ мермерден ишленнгенди ол къала,
Ол сюелед, тёгерекге нюр сала.
Бир ариу къыз иесиди къаланы,
Эшигинден кириб барсанг сен аны,
Бек хазыр тут сырпынынгы къынында...
Къыз джукълагъан орундукъну аллында,
Гулла кибик тегенени кёрлюксе,
Тегене уа чий алтынданд - билликсе.
Ол толубду джылтырауукъ бир суудан,
Нюр алгъанча Кюнден, Айдан, джулдуздан.
Ма ол сууда джюзедиле чабакъла,
Кёз алдарча, бир-биринден омакъла.
Чабакъланы санлары уа алтыды,
Бир чабакъны тыш къабугъу алтынды.
Ол чабакъны алыб, бери джетелсенг,
Сен атанга аны азыкъ этелсенг,
Олсагъатда кетерикди аурууу,
Алгъын кибик къайтырыкъды къарыуу!» -
Деб, Сатанай Сосуркъагъа юретгенд.
Нарт Сосуркъа эрлай атын джерлегенд.
Ат туякъла джерни талай къакъдыла,
Бир чегетден кенг талагъа чыкъдыла.
Ол талада уллу джылкъы отлаед,
Ол джылкъыны алау киши сакълаед.
Джылкъы таба къутсуз джыртхыч чабады,
Джетген атын аямайын къабады.
Алау киши да тюшгенди арагъа,
Джыртхыч тырнакъ салгъан ачы джарагъа,
Тёзелмейин киши хахай этгенди,
Ол кёзюуде Сосуркъа да джетгенди.
Сырпыны бла ол джыртхычны ёлтюрдю,
Сора барыб ол кишини кёлтюрдю...
Джарасын да байлаб къанын тыйгъанды,
Сора алау киши эсин джыйгъанды.
Сосуркъаны джылы бетин кёргенди,
«Сау бол! Мен а, не этейим?» – дегенди.
Нарт хапарын ол кишиге айтханды.
Джылкъысындан киши бир ат тутханды.
Тутхан аты джабагъылыд, арыкъды,
(Анга миниб, ким уялмай барлыкъды?..)
Атны джерлеб киши, нартха бергенди.
- Юретирим сеннге ма буд... - дегенди, -
Бу джерледе биз джашайбыз юч къарнаш,
Ичлеринде тамадама – менме баш.
Тамам бири бирибизге ушайбыз,
Беш къычырым узакълыкъда джашайбыз.
Гитчебизден ма ол Къызны къаласы
Он къычырым узакълыкъдад арасы.
Андан джууукъ ол къалагъа джокъ инсан,
Ол хариб да, кёчалмайды алайдан.
Къыз тынгысыз этгенден ол тойгъанды,
Замансызлай сакъалы акъ болгъанды.
Ортанчы да, кичибизча, агъаргъанд,
Ол къыз этген къайгъыладан арыгъанд.
Мен тамада болгъанлыкъгъа аладан,
Узагъыракъ джашайма да, къаладан,
Агъармагъанд алкъын чачым, сакъалым.
Буду сеннге эм биринчи хапарым.
- Экинчиси, ма бу ат бла бар да сен,

Ортанчыбыз джашагъан джерге джетсенг,
Ауушдуруб, аны атын алырса,
Ма ол ат бла кичибизге барырса.
Алайда да сен ауушдур атланы,
Кичибизни аты таныйд къаланы.
Ары джетсенг, эсинги бек джыярса,
Атны такъмай, кишенлемей къоярса!
Кёб адамны ол къыз джоя келгенди,
Бек кёб джигит сырпынындан ёлгенди!
Ол къыз кетиб джортууулгъа юч кюннге,
Андан сора къайтыб келсе юйюне,
Хаман да да къызда адет алайды:
Сау юч кюн бла юч кечени джукълайды.
Сен акъырын кириб бар да юйюне,
Мычыма да ариулукъгъа сюйюне,
Тегенеден алтынтыш чабакъны ал,
Андан сора терк джуртунга джолну сал».
Джылкъычыгъа алгъыш эте Сосуркъа,
Атха миниб, умут эте джортургъа,
Тарт-соз эте, къамчиси бла керилгенд,
Ол заманда ат адамча сёлешгенд:
- Къамчи тийген атны кёлю болмаз токъ,
Атны ургъан эркишиге ийнам джокъ!..
Хомух болмай, сен кишилик этелсенг,
Ийнан, керти атлыкъ этеллигем мен !
Алай эсе, алгъа! – дегенд нарт атха, -
Атлыкъ этсенг, мен да турмазма артха!
Алау киши айтхан кибик этгенди,
Къыз джашагъан акъ къалагъа джетгенди.
Атдан тюшюб, сакъ къалагъа киргенди,
Пил сюекден орундукъну кёргенди.
Орундукъда бир ариу къыз джукълаед,
Алтын чачы кёкюрегин джабаед,
Къатында уа, нюр сууу бла тегене,
Ичинде да, хар тауушдан илгене,
Джюзеелле тамам айбат чабакъла,
Уллу-гитче, бир-биринден омакъла!
Сосуркъа шош орундукъгъа баргъанды,
Къызны чачын сакъ къолуна алгъанды,
Орундукъну къулагъына байлаб бек,
Сора алтын чабакъчыкъны алыб, терк
Чабыб чыгъыб, атха миннгенд къууана,
Ол кёзюуде къыз джукъудан уяна,
Къычырыгъы шош хауаны бузгъанды,
Джел сызгъыра, джер тебгенча болгъанды.
«Итден туугъан, къутулуб а кетмезсе,
Менден къачыб, юйюнге сау джетмезсе!» -
Дей, Алтынчач Сосуркъаны сюргенди,
Нарт да къача, къыз да джете келгенди.
Ол заманда нарт атындан тюшгенди,
Ортанчыны деу атына миннгенди.
Ол амал бла къыздан кесек узайгъанд,
Къыз дагъыда джууукълаша башлагъанд.
Ол кёзюуге нарт, атына джетгенди,
Джабагъылы тору атха миннгенди.
- Атым, энди атлыкъ этиб кёргюз сен,
Айтханымча кишиликни этдим мен! Дей, -
Сосуркъа бошлагъанды джюгенни.
Олсагъатлай джыра ачы джеллени,
Ат, сюзюлюб, джерден кёкге чыкъгъанды,
Джерде къуру кёлеккеси къалгъанды.
Сюрген къызны къозугъанча кёлекке,
Джерде джюзед, мине ташха, терекге...
Терк огъуна бек мийикге чыкъдыла,
Акъ тауланы башлары бла учдула,
Тау сууланы, ауушланы ётдюле,
Джерге тюше, бир дорбуннга джетдиле.
Нарт Сосуркъа атын бошлаб отларгъа,
Бутакъладан орун тёшей джукъларгъа,
Анга джастыкъ болур кибик таш излей,
Бара барыб, ол дорбуннга киргенлей,
Тайыб кетиб сырты джерге джетгенди,
Джер ачылыб, джер тюбюне кетгенди.
Аякъ тиреб къоялмайын, тёнгерей,
Бешли бугъа джардан эниш кетгенлей,
Ташла салгъан джараладан къан агъа,
Ахырында тюшдю сейир талагъа.
Узакъ болмай шаудан суучукъ саркъаед,
Къатында уа сейир терек чагъаед.
Ол терекни чапыракълары тюрлюлле,
Бир тамаша, джюз бояулу нюрлюлле.
Хар чапыракъ кёзчюклери болгъанчад,
Баш Тейрини джарыгъындан толгъанчад.
Нарт Сосуркъа ол шаудандан ичгенди,
Джаны солуй, санына кюч киргенди.
- Бармыд мадар джер башына чыгъаргъа,
Уллу Тейри къанат берсе учаргъа,
Учар эдим къушча къанат къакъгъанлай –
Деген сагъыш ангысында чакъгъанлай,

Бир джашчыкъны алгъа сюре, уруша,
Ол джашчыкъ да къылыкъ эте, къарыша,
Ол талагъа бир тиширыу джетгенди.
Нартны кёрюб, уллу сейир этгенди.
Нарт айтханды бери къалай тюшгенин.
Джашчыгъына къатын бере этегин:
- Кёремисе, мен да къоркъа балама,
Алгъа сюре, терк барама къалама.
Ызыбыздан эки къочхар келелле,
Къаугъалаша бири бирин сюрелле,
Бири акъды, бири къарад аланы,
Келе келиб, джагъасында шауданны,
Сермешиуден бир кесекни солурла,
Суудан иче, аз сериуюн болурла.
Ол кёзюуде сен тирилик эталсанг,
Акъ къочхарны мюйюзюнден туталсанг,
Ол илгениб, джерни къаза, макъырыр,
Силдеб сени джер башына чыгъарыр.
Тутуб ийсенг сен къараны джангылыб,
Ол силдесе кючюн сала, макъырыб,
Мындан терен бир дуниягъа тюшерсе,
Кюн джарыкъны мындан да бек кюсерсе,
Дей, ол къатын джашчыгъы бла кетдиле.
«Чаркъ-чуркъ» эте, эки къочхар джетдиле.
Суугъа джете, къагъышыуну къойдула,
Солуу ала, кесекге шош болдула.
Сосуркъа да секирди да, абынды,
Акъ къочхарны тутама деб, джангылды,
Къара къочхар нартны силдей, макъырды,
Бютюн терен бир дуниягъа ашырды.
Бу къаты уа джерни чарслы, тубанлы,
Тёгерекде кёрюнмейди бир джанлы.
От аууздан джанлай дженгил кетгенди.
Эл башында бир юйчюкге джетгенди.
Ол юйчюкде бир къатын бла къызлары
Джашаелле, къачха ушай джазлары...
Нарт Сосуркъа хапар айтыб алагъа,
«Суу ичерем», - деб, тилегенд къызлагъа.
Ол заманда аналары джылагъанд,
Сосуркъагъа ол тарыгъыб башлагъанд:
- Суусуз къалыб, суу кюсейбиз кесибиз,
Суу амалтын къырылады элибиз,
Къара къадар бизге палах салгъанды,
Сууну аллын бир эмеген алгъанды.
Бир-эки деб, тогъуз башы бард аны,
Ол ашайды суугъа баргъан инсанны.
Бизни анга къарыуубуз джеталмайд,
Суу Анасы анга джукъ да эталмайд.
Халкъыбызны ол тауусуб барады,
Кюндюзюбюз кечеден да къарады...
Дей, ол къатын джыламугъун сюртгенди,
Сосуркъа да терен сагъыш этгенди.
Къыйналгъандан джюрегинден къан агъа,
Ол айтханды ол къызла бла анагъа:
- Сырпынымы билерча таш беригиз,
Эрлай меннге сегиз гоппан этигиз.
Хоншу-тийре, бары дженгил джетдиле,
Нарт Сосуркъа айтхан кибик этдиле.
Тёрт гоппанны салыб онг имбашына,
Тёртюсюн да салыб сол имбашына,
Сегизин да имбашлагъа тикдириб,
Хар гоппаннга бёрклени да кийдириб,
Сырпынын да, джаясын да алгъанды,
Сермеширге эмегеннге баргъанды.
- Къуджур ийис! Ас ийис! – дей, эмеген,
Эрнин-бурнун джыйыргъанды бек кенгден.
Ёрге къоба, келген джашны кёргенди:
- Атышыуму, тутушууму?! - дегенди.
Сосуркъа да: «Атышыуду!» – дегенди,
Андан сора: «Тутушууду!» – дегенди.
Атышыудан башладыла урушну.
Джюз атламдан кёзюн ургъан нарт къушну,
Терк тартды да, джая къылны сызгъыртды,
Джити садакъ эмегенни къычыртды.
Онг башыны боюн джигин юзгенед.
Деу эмеген бу къоранчха тёзгенед.
Андан сора эмеген да атханды,
Сосуркъаны онг гоппаны тайгъанды.
Сосуркъа да мараб энтда атханды,
Эмегенни сол башына ургъанды.
Къызыныша, садакъ уруш ачдыла,
Сызгъырыша, садакълары учдула...
Сосуркъаны гоппанлары тюшгелле,
Эмегенни сегиз башы кетгелле.
Андан сора башланнганды тутушуу,
Аякъ тиреу, бир-бирине къатышыу.
Нарт Сосуркъа, деу къарыуун салгъанды,
Эмегенни имбашындан ургъанды.
Уруб аны джерге терен батдыргъанд,
Дебет этген къурч сырпынын терк алгъанд,
Эмегенни къалгъан башын кесгенди,
Ма алай бла элге сууну ийгенди.
Эл джыйылыб, уллу къууанч этгенди,
Сосуркъагъа, «мында къалсанг», дегенди,
«Юй ишлербиз, къыз берирбиз», - дегенди,
«Не айтсанг да, биз этербиз», - дегенди.
Сосуркъа да, алай айтханд алагъа:

- Мени келед бек кетерим нартлагъа,
Кетер эдим, сиз разылыкъ берсегиз,
Миллетиме къайтыр мадар этсегиз.
Ол заманда къартла кенгеш этдиле,
Сора нартха: «Бек тынгыла», – дедиле.
Бизни элни башында бир къаяда,
Къуш балала чыгъарыучанд уяда.
Балалары айныб, къанат къакъгъынчы,
Къуш тауладан азыкъ алыб къайтхынчы,
Хар джыл сайын бир Джелмаууз джетеди,
Балаларын ашайды да, кетеди.
Сен къаяда къуш уягъа чыгъалсанг,
Балаларын Джелмаууздан къутхарсанг,
Ол къуш сеннге ашхылыкъла этеред,
Сени алыб, джер башына джетеред».
Нарт Сосуркъа, сауутларын хазырлаб,
Ол элчикде къартны, джашны алгъышлаб,
Джолгъа чыгъыб, ол къаягъа баргъанды,
Ёрлей барыб, къуш уяны табханды.
Къуш балала Сосуркъадан къоркъгъалла,
Башчыкъларын къанат тюбге сукъгъалла,
Андан заран джетмезлигин сезгенлей,
Къуш балала бир-бири бла джюйюлдей,
Кёзчюклерин, кюн джарыкъгъа бургъалла,
Сосуркъа бла аз шагъырей болгъалла.
Бир замандан къая ранла къызгъалла,
Кырдык, чапыракъ кюйюб кёсеу болгъалла.
Ёкюре да, ауузун ачса, от чыгъа,
Ташны басса, аны бышлакъча сыгъа,
Бир Джелмаууз чыгъыб келгенд къаягъа.
Нарт Сосуркъа садакъ салыб джаягъа,
Джелмауузну ёшюнюнден ургъанды,
Къара къанын ташха, хансха къуйгъанды.
Джелмауузну онгу кете, аугъанды,
Сырпыны бла нарт къатына баргъанды,
Джелмауузну дуккул этгенд, туурагъанд,
Къуш уяда балаланы къутхаргъанд.
Къуш балала Сосуркъаны ийнакълай,
Бир кесекни алай эте тургъанлай,
Кюнню бети джабылгъанча болгъанды...
Тёгерекге бир уллу джел ургъанды.
Сосуркъаны кёлюн къайгъы алгъанды:
- Неди бу? – деб, къушчукълагъа соргъанды,
- Бу а, бизни деу анабыз келеди,
Къанат къакъса, булутланы сюреди,
Ауанасы кюнню бетин джабады,
Аны ючюн кюн кёрюнмей къалады.
Бир кесекден кёкден джангур джаугъанды,
Тамчылары тузлу, джылы болгъанды.
Джангур тохтаб, ызы бла кюн тийгенди,
Нарт Сосуркъа: «Бу уа неди?» – дегенди,
- Бу джангур а, джылай келед анабыз,
«Джелмаууздан къалмагъанд», - дей джаныбыз,
Кюн тийген а – джюрегине ышаныу,
Балаларын сау кёрюрге ийнаныу!
Къанат таууш тамам джууукъ джетгенди,
Джерни, кёкню бирден титиретгенди.
Къуш балала Сосуркъагъа къоркъгъалла,
Нартны юсюн къанатла бла джабхалла.
Ол кёзюуде къуш уягъа джетгенди,
Балаларын барын саулай кёргенди.
-Хар джыл сайын чыгъараем балала,
Джелмаууздан къалмай эдиле ала!
Ма сизни да сау кёрюрге ышанмай,
Келе эдим, бушуууму чачалмай...
Джелмаууз бла мен джау эдим ёмюрден,
Ким къутхарды барынгы да ёлюмден?
Джюрегиме быллай къууанч салгъаннга,
Не айтса да, этер эдим мен анга!
- Бу инсанды Джелмаууздан къутхаргъан,
Бу инсанды, Джелмауузну туурагъан! –
Дей, балала кёргюздюле батырны.
Ана къуш да кесине къысыб аны,
Ийнакъ эте бетин, башын джалады,
Бек къууаныб, такъыр болуб джылады.
Баласына этген кибик этгенди.
- Не ашхылыкъ этейим мен?! – дегенди.
Нарт айтханды болгъаныча хапарын,
Джер башына чыгъалмайын тургъанын.
Къуш айтханды: «Алай эсе, сен элге
Къайтыб бар да, тиле да хар тийреге,
Сайлаб-сайлаб, тогъуз геммеш кессинле,
Териледен эки гыбыт этсинле,
Къанларын да, бир гыбытха къуйсунла,
Этлерин а, экинчиге джыйсынла,
Экисин да орнатсынла сыртыма,
Сен кесинг а, минерсе да бойнума,
Мен «къаркъ» десем, эт къабдырыб барырса,
Мен «къуркъ» десем, къан уртлатыб барырса!»
Нарт Сосуркъа, къуш айтханча этгенди,
Эл джыйылыб тогъуз геммеш кесгенди,
Гыбытланы джюклегендиле къушха,
Минерге да болушхандыла джашха,
Ызларындан талай алгъыш айтхалла,
Джаш бла къуш да, уча, кёкге чыкъгъалла.
Къуш бурула, айланч уча барады,
Эки дуния къанат тюбде къалгъанды,

Сосуркъа да къан уртлатад, «къуркъ» десе,
Эт къабдырад кёзюуледе, «къаркъ» десе.
Алай эте, джер башына джетерге,
Кёб къалмайын джерни Кюнюн кёрюрге,
Къуш «къуркъ!» десе, уртлатыргъа къан къалмад,
Къуш «къаркъ!» десе, къабдырыргъа эт табмад!
Ауур болду къушну къанат къакъгъаны,
Къарыу къоюб башлагъанды санланы!
Джер да аны эниш тартыб тебреди,
Тёзе кетиб, къуш дагъыда «къаркъ!» деди.
Нарт Сосуркъа эрлай бутун кесгенди,
Бут этинден къушха къабын бергенди.
Къарыу кире, мыллык атды къуш ёрге,
Тейри джарыкъ кёзге джете тебрерге,
Къуш дагъыда нартха, «къуркъ-къуркъ!» дегенди,
Нарт, бутундан акъгъан къандан бергенди.
Ма аны бла джер башына чыкъдыла,
Ол дорбунну туурасында къондула.
- Ма, джетдик! – дей, – сен термилген бу джерге,
Къуш болушду нартха джерге тюшерге.
Андан сора къуш айтханды батыргъа:
- Энд керекме мен ызыма къайтыргъа,
Кетгинчиме джюрюб кёрчюн, къарайым,
Кетгинчиме, бир затынга джарайым!..
Сосуркъа уа, ауур асхай атлагъанд,
Бутдан саркъгъан къаны хансны боягъанд.
Къуш, алайда бу болумну ангылаб,
Алай айтханд, Сосуркъаны къучакълаб:
- Бир татлыед артда уртлатхан къанынг,
Бир татлыед артда берген къабынынг,
Ол къабынны тил тюбюме джашырыб
Къойгъан эдим, – дей, ызына чыгъарыб,
Сосуркъаны джарасына салгъанды,
Андан сора джалаб, къанын тыйгъанды.
- Сеннге саулукъ, хайда меннге эсенлик,
Сен да, мен да, джуртубузгъа кетейик! –
Дей, батыргъа, къуш ызына кетгенди.
Сосуркъа да дорбун таба келгенди.
Аны кёрюб, тору аты джетгенди,
Кишней-кишней нартны ийнакъ этгенди.
Атха миниб нарт, джуртуна джол салгъанд,
Ауушланы, тауну, тюзню да баргъанд.
Элге джете бир сюрюуню кёргенди,
Ол сюрюуню бир нарт джашчыкъ кютгенди.
Сюрюу кюте ол джашчыкъ а джырлайды,
Джырлаб бошаб, ызы бла уа джылайды.
- Ой, кёб болсун! – дей, нарт салам бергенди,
Ол джашчыкъ да анга: «Сау бол!» – дегенди.
- Къарайма да, ангыламайма сени,
Бир джырлайса, кенгертесе джюрекни,
Бир – джылайса, болгъан кибик ёлгенинг,
Неди сени былай тюрлю этгенинг?! –
Дей, Сосуркъа ол джашчыкъгъа соргъанды.
Ол джашчыкъ да, нартха хапар айтханды:
- Бизни элде бир нарт баред - эм батыр,
Аны сорсанг, ким да хапарын айтыр.
Мен а, сабий, танымай эдим аны,
«Сосуркъа эд» дейле аты ол нартны,
Ёрюзмекди ол батырны атасы!
Ёрюзмек а – джулдуз ташны баласы!
Нарт Ёрюзмек къаты ауруб джатханда,
Бир дарман да болушмайын къалгъанда,
Алтын чабакъ излей кетгенд Сосуркъа,
Чыртда джукъдан билмегенди ол къоркъа!
Ол чабакъны этин къабса атасы,
Сау боллугъун айтханд дейле анасы!
Андан бери талай Ай, Кюн батханды,
Сосуркъа уа джуртха къайтмай къалгъанды.
Бу ингирде къазанланы асалла,
Аны ашын юлешелле, чачалла.
Баш Тейриден излейдиле болушлукъ,
Хар юйге да этилликди хоншулукъ,
Ма меннге да, джукъ джетер деб, джырлайма,
Бир а, нартны джазыкъсыныб джылайма!
- Къой джарсыма! Тейри айтса, къайтыр ол –
Дей, Сосуркъа эли таба тутду джол.
- ...Ёлюгюн да ашагъалла къаргъала! –
Дей, ызындан джылай къалды нарт бала.
Ёрюзмекледе джаналла шынгкъартла,
Арбазында джыйылгъандыла нартла.
Шынгкъартлада эт къазанла къайнайла,
Нарт арбазда сабийчикле ойнайла.
Ёрюзмек а, ауруй, онгу кетгенди,
Джашын сакълай, аманына джетгенди...
Ол кёзюуде элге киргенд Сосуркъа,
Бек ашыгъа, санларындан тер саркъа,
Аны таныб, миллет сейир болгъанды,
Аны таныб, халкъ къууанчдан толгъанды!
Аны кёрюб, сабийчикле чабдыла,
Сатанайдан сюйюмчюлюк алдыла!
Нарт Сосуркъа ата юйге киргенди,
Атасына алтын чабакъ бергенди.
Халкъгъа айтды джолда болгъан хапарын,
Чабакъ алыб, джуртха къалай къайтханын.
Чабакъ этден бир къабханлай Ёрюзмек,
Ауруу кетиб, деу къарыуу къайтды терк!
Бишген этден толуб тургъан къазанла
Къурманлыкъгъа юлешиндиле ала!

Къарачай газетден бери кёчюрген: Чомаланы Суат (Тинибек)
Sabr 04.02.2017 04:32:30
Сообщений: 7254
2017 дж. февралны 2 " К Ъ А Р А Ч А Й "

Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС


ЁРЮЗМЕК БЛА ДЖАНЫБЕК


Нарт элине бир кюн атлы киргенди,
Ёрюзмекни къаласына келгенди.
Ол къаланы эшиклерин къакъгъанды,
Нарт Ёрюзмек къаласындан чыкъгъанды.
Келген къонакъ деу атындан тюшгенди,
Ёрюзмекге ашхылау сёз бергенди.
Ёрюзмек да: «Кел, джууукъ бол!» – дегенди,
Къаласыны эшиклерин кергенди.
- Уллу Тейри хурмет берсин къаланга!
Сен къарасанг, къарагъанча баланга,
Къонакъ болуб бёлек заман турлугъем,
Керек кюнде сеннге билек боллугъем.
Хар кюн сайын мен бир иркни ашайма,
Суусаб ичсем, бир гыбытны бошайма,
Деу атым да гебен ашайд кюнюне,
Менден сора джан миналмайд юсюне, –
Деб, келген джаш нартха сынаб къарады.
Ёрюзмек да, сагъышлана, ышарды.
Къонакъ джашны ол атындан таныды,
Кетген заман джюрегинде джангырды...
Ёнге, бузмай джаш башлагъан оюнну,
Джашха айтды кёлюндеги оюмну:
- Сыйлы улан, орнал, кир да къалама,
Мен къарарма, къарагъанча балама.
Айтхан сёзюнг уятханды эсими...
Эсге салдынг ёлюб кетген тенгими.
Кёз аллымда - ётюб кетген джылларым...
Къалтыратдынг джюрегими къылларын.
Сени кибик алгъын бир джаш келгенед,
Къонакъ болуб эшигимден киргенед.
Ашай эди ол да кюннге бир иркни,
Джаяу сюрюб джете эди кийикни.
Аны аты Ногъайчыкъ эд, сорсанг а...
Сен ким болдунг, хапарынгы айтсанг а?..
Джаш ышарыб: «Мени атым – Джаныбек...
Сен а, дюллю-дуния билген Ёрюзмек,
Эртделеде келген эдинг бизге сен,
Бек къууанчлы болгъан эдим ол кюн мен!
Тура туруб къарт анам да ауушду.
Сен берген ат меннге иги болушду,
Алай а не... кемирди да джангызлыкъ,
Джаным саудан болмайым деб мен джазыкъ,
Туралмайын кириб сагъыш тубаннга,
Ата джылыу излеб келдим мен санга.
Бир сёзюнгю тюшюрмезме мен джерге,
Ауурсунмай айтханынгы этерге
Сёз береме, эт кесинге джаш мени».
- Сау бол, бала, джаш эталмам мен сени,
Ногъайчыкъны джашыса сен, бил аны!
Бизге къараб турад аны хур джаны...
Мен а, сеннге боллугъуча айтайым,
Сен Ногъайчыкъ улу болуб тур дайым,
Унутулмаз ючюн аты атангы,
Эсден атма чыртда юзюк шартынгы!
Мени туугъан джерим да джокъ, джокъ атам,
Дебет атам болуб, мени бир хатам
Болмаса да, къараб чексиз кёклеге,
Джашлыгъымда джыламукъла да тёге,
Бек кёб кере тыхсыгъанма, бил аны,
Мен артда айтырма ол хапарланы...
Бек сейирди дунияда джашау джол...
Сен, Джаныбек, меннге гитче къарнаш бол!
Башха болмай, балам кибик кёрюрме,
Ата, къарнаш джылыуну да берирме! –
Деб, къучагъын керди анга Ёрюзмек.
Бек къууаныб, къучакъ керди Джаныбек.

АКЪБИЛЕК

Ойра-ойра, хоншу элде Чолпан деб къыз джашай эди,
Ариулугъу чууакъ кёкде Танг Чолпаннга ушай эди.
Экиджюрек деген тулпар аны кёрюб, сюйген эди,
Тамам билиб, бютюн сюйюб, келечиле ийген эди.
Ариу Чолпан намыслы да, этимли да болгъанд, дейле,
Нарт элине келин болуб, саны сабыр толгъанд, дейле...
Нарт келинни къадары уа бир бушуулу болгъан эди,
Къызчыкъ табыб, эрнин къабыб, уянмайын къалгъан эди.
Туугъанкъызчыкъэртденликдекюнтийгенлейтуугъанд,дейле,
Сабийчикни билегине кюнню нюрю ургъанд, дейле.
Экиджюрек къызчыгъына Акъбилек деб атагъанды,
Ёз джашауун кёз джарыгъы къызчыгъына атагъанды.
Акъбилекчик атасыны тыбырында джашай эди,
Ариулугъу джашил сыртда къызыл гюлге ушай эди.
Къызчыкъ джетиб, нюр сыфаты хар бир джанны къаратханды,
Къолун созса, ол нюрю бла къарангыны джарытханды.
Ариулугъу кибик аны къарыуу да болгъанд, дейле,
Деу бугъаны мюйюзюнден тутуб джерге салгъанд, дейле.
Экиджюрек Ныхыт-Башын сакъларгъа деб кетген эди,
Нарт Джуртуну чеклерине джау аскери джетген эди,
Экиджюрек безген эди джауну бетден бетге кёре,
Юч къурукъну сюегенед, нарт элине къуугъун бере...
Артха турмай кеси джангыз къан урушха кирген эди,
Джюз душманны башсыз этиб, ичи кюйюб, ёлген эди.
Ол ёлгенлей, Акъбилекни уллу бушуу кючлегенед,
Бир кюн джылай, кюуле тизе, суу джагъагъа ол келгенед.
Сабыр бола суу шоркъала, мыдах кюуге эжиу эте,
Ол кюу, хауа толкъунланы джырыб джюзе, узакъ кете,
Бара барыб Сосуркъаны къулагъына джетген эди,
Джаш Сосуркъа бек тынгылаб, тесукъа да этген эди.
Сора, туруб макъам чыкъгъан таба аллын бургъан эди,
Ол макъамны ызлай кетиб, суу джагъагъа баргъан эди.
Джаш Сосуркъа суу джагъада Акъбилекни кёрген эди,

Къыз ариулукъ джаш джюрекни эшиклерин керген эди.
Акъбилекни бушууун сёл этер сёзле айтхан эди,
Экинчи кюн тюбеширге деб, сёз алыб, къайтхан эди.

СОСУРКЪА БЛА АКЪБИЛЕК

Нарт Сосуркъа Акъбилек бла тюбеше,
Джюрегине джарар сёзле сёлеше,
Ышанмакълыкъ сала аны эсине,
Ахырында илешдирди кесине.
Сосуркъадан насыблы джан бюгюн джокъ!
Сюймекликден кёлю болуб тамам токъ,
Акъбилексиз кёрмеди да къадарын,
Сатанайгъа айтды болгъан хапарын.
Кёбню кёрген, кёбню билген Сатанай,
Сезген затын толусу бла айталмай,
Андан-мундан сакъ келтириб сёлешди,
Боллукъ ишни болдуртмазгъа кюрешди.
Сосуркъа уа сабий къылыкъ этеди,
Аналыгъын тюз джанына джетеди:
«Сен, насыблы болуруму сюймейсе,
Балангача джарамайса, кюймейсе!»
- Экигизни къанларыгъыз келишмез,
Бир-бирингден эригирсиз экинг тез! –
Дейд Сатанай, боллукъ затдан бек къоркъа...
Чыртда, чыртда бюгюлмеди Сосуркъа.
- Да, Тейрини буйругъундан кетерге,
Сеннге, балам, башха джазыу этерге,
Джокъду, джашым, джокъду мени мадарым...
Хар джан кёред, буюрулгъан къадарын! –
Деб, Сатанай, тутмаса да бек ичи,
Акъбилекге кеси болду келечи,
Боллукъ затла джара сала эсине,
Акъбилекни келин этди кесине.
Къыркъ ёгюзню кесиб, къууанч этдиле,
Эки сюйген бир муратха джетдиле.
Сослан ташдан туугъан таджал инсанны,
Акъбилек бла келишмеди чырт къаны,
Келгенликге къаны къызгъан джыллары,
Къозгъалмады джюрегинде къыллары.
Акъбилекни акъылы бла сюйген джан,
Кеф болалмай ол солугъан тылпыудан,
Керти эрлик эталмазын эсгере,
Кесин тамам болумсузча ол кёре,
Сюймеклиги бурулгъанед ачыугъа
Кете эди джортууулгъа не уугъа,
Джигитликле эте эди ол анда.
Нартла анга сыпас этген заманда,
Керти эрме! – деб, ол алгъа чартлай эд,
Юйге къайтса кесин бютюн махтай эд.
Акъбилек да шош тынгылай сёзюне,
Мыдах кёз бла къарай эди кёзюне.

СОСУРКЪАНЫ ЁЛГЕНИ

Нарт Сосуркъа бир кюн бир айлана кетгенди,
Нарт элинден узая, Къыркъ-Суугъа джетгенди,
Ариулукъну джюреги тамам тишлегенди,
Къыркъ-Сууну джагъасында къала ишлегенди.
Нарт элине барыб, ол хапарын айтханды,
Акъбилекни да алыб, къалагъа къайтханды.
Къыркъ-Сууну уа тауушу бекди, къоркъуулуду,
Теркди аны саркъыуу, къарыуу уллуду.
Излей барыб, Сосуркъа кёчюуге джетгенди,
Хазна киши ётмеген Къыркъ-Суудан ётгенди.
Бара барыб, бир ариу ёзеннге киргенди,
Джайылыб отлай тургъан джылкъыны кёргенди.
Иелери джылкъыны деу эмегенлелле,
- Сен, джанынга къоркъмайын, нек келдинг?! -– дегелле.
Нарт Сосуркъа аланы сёз бла алдагъанды,
Къанджыгъасындан, тешиб, гыбытны алгъанды,
Хыйла этиб алагъа боза ичиргенди,
Ол эмеген джыйынны барын эсиртгенди.
Мынгыланы ашатыб, телиле этгенди,
Джетмиш эмегенни ол башларын кесгенди.
Андан ары джылкъыны бир джерге джыйгъанды,
Чарс этдире джолланы, алгъа айдагъанды.
Ай тутула, Сосуркъа Къыркъ-Суугъа джетгенди,
Къаласына ётерге суу джолун кесгенди.
Кече къара джамчысын джерге къаблагъанды,
Кёчюу табмай, Сосуркъа тамам апчыгъанды.
Джылкъы кишней Къыркъ-Сууну тауушун джабханды,
Ол тауушдан уяныб, Акъбилек къобханды.
Ол къаланы башына чыгъыб, къарагъанды,
Къолун соза суу таба, билегин ачханды,
Билегини акълыгъы сууну джарытханды,
Сууну къутсуз ауазын джырлаб шаушалтханды.
Ма алай бла Сосуркъа кёчюуню табханды,
Болуб къууанч тыбырлы, аллына чабханды,
Мукъут эте джылкъыны, къалагъа джетгенди.
Былай эте, арадан бёлек джыл ётгенди...
Нарт Сосуркъа тышында бек кёб айланнганды,
Юйге къайтса, хапарын айтыб махтаннганды:
«Дуния билген Сосуркъа менме, мен!» – дегенди,
«Меннге кёре чыртда джукъ тюлсе сен!» – дегенди.
Ол сёзлеге Акъбилек тамам джарсыгъанды,
Кюйюб, бишиб джюреги, ол джылаб айтханды:
«Юй бийченги къатында сен бютюн тирисе,
Менсиз ким болгъанынгы сен артда билирсе!..»
Сосуркъа уа дауурла чыгъарыб тургъанды,
Бир кюн джууаб этдириб, бийчесин ургъанды,
Джылау-сарнау этдириб, Сосуркъа кетгенди,
Джылкъы сюрюб ол къайта, Къыркъ-Суугъа джетгенди.

Ол кюн къутсуз кюн болуб, джангурла джаугъалла,
Шыбыла уруб, тауладан къаяла аугъалла,
Къара булут джабыуун кёклеге джайгъанды,
Кёчюу табмай, Сосуркъа, джунчуб, сымпайгъанды.
«Нек уянмайд Акъбилек?» – деб, сагъыш этгенди,
Ол керекли болгъаны бурнуна ётгенди.
Къоллары бла бек къысыб, бетин сылагъанды,
Джюрексиниб ол, тыкъсыб, сора джылагъынды:
«Бу къутсуз кечеге ушагъан къадарым,
Джокъду-джокъ мен сени башхартыр мадарым!
Аджашханма, къайдады тюзюм бла терсим?
Кёчюуден да ётелмей турама кесим...
Джигитлик да этдим, джауланы да чалдым,
Джылкъыла да сюрдюм, къалала да салдым,
Нартладан-къартладан махтаула да алдым,
Джашаудан магъана уа табалмай къалдым!
Бу этген рысхымы мен неге джояйым?
Дуниядан кетгенде кимиме къояйым?
Джашым джокъ, мен ёлсем, санымы джууаргъа,
Къызым джокъ, «Ой, атам!» - деб, сарнаб джыларгъа.
Керексиз ёхтемлик – намысны табаны,
Джаныма себебге сайлагъанма аны,
Кесими алдагъан - махтаннган джазыуум,
Алайсыз, юзюллюкдю мени джашауум!»
Сосуркъаны такъырлыкъ джагъагъа джыкъгъанды.
Къаласыны башына Акъбилек чыкъгъанды,
Къолун созуб суу таба, билегин ачханды,
Тёгерекге билеги джарыгъын чачханды.
Суу, кюмюшча, джылтырай, кече джарыгъанды,
Акъбилек сёлешгенлей, Къыркъ-Суу шаушалгъанды.
- Кёремисе, Сосуркъа, сен менсиз сокъурса!
Джарытмасам джолну, суу азыгъы болурса,
Сени чунгкъуллугъунгдан къатын атлы къызма,
Сен джерде бир таш эсенг, мен кёкде джулдузма!
Сен этими ачытма, ачы сёзле айтма,
Ачытырыкъ эсенг а, чыртда меннге къайтма!
- Уялмайын мени бла неле сёлешесе?!
Дуния билген нарт бла, сен, къалай демлешесе?!
Кёрюб болмайма сени, джанынгы алдыртма!
Билегинги ары джаб, джолуму джарытма! Деб, Сосуркъа хахайлаб, кёчюуню кёргенди,
Атланы да терк сюрюб, Къыркъ-Суугъа киргенди.
Джылай тургъан Акъбилек билегин джабханды,
Бетин къолу бла джаба, ол эрнин къабханды.
Терк огъуна къарангы джерни тум этгенди,
Шаушалгъан суу терк къобуб, толкъуну джетгенди,
Сосуркъаны, джылкъыны да алыб кетгенди,
Чулгъай, булгъай ёлюмню ауузуна элтгенди.
Эсин джыйыб Акъбилек, билегин ачханды,
Этгенине ёкюнюб, джылаб, ачыгъанды...
Сосуркъаны эшиги алай джабылгъанды,
Юч кюнден айрымканда ёлюк табылгъанды.
Сосуркъаны ёлюгюн нартла тюзетгелле,
Ахыр джолгъа обагъа сал этиб, элтгелле.
Чууанада ёлюсю таш болуб къалгъанды,
Нарт джыйыны тёрт санын сын этиб салгъанды.

АКЪБИЛЕК БЛА
ДЖАНЫБЕК


Ёксюзлюкню кёб сынагъан Акъбилек.
Кюуле эте кёб джылагъан Акъбилек,
Нарт Сосуркъа сюйюб алгъан Акъбилек,
Эр бла джашаб, къызлай къалгъан Акъбилек.
Бёлек джылны кеси джангыз джашады,
Джыламукъ бла гырджынын тенг ашады.
Кимге айтсын джарсыуларын джарлы джан?
Айтса, джууаб табмайд тёрт къабыргъадан.
Анасы джокъ, башын салыб джыларгъа,
Атасы джокъ, аны башын сыларгъа,
Эгечи джокъ, ичги сёзюн тёгерге,
Къарнашы джокъ, джакъ болуб, кёл этерге.
Тыш насыбдан кери къалгъан Акъбилек.
Тюшлеринде эри къыйнайд джанын бек,
Тюнюнде уа шош джангызлыкъ бийлейди,
Баш Тейриден ол кечмеклик тилейди.
Суу кюсеген гюлге ушайд Акъбилек,
Кёрсе, анга кёл этеди Джаныбек.
Кюз, къыш ёте, джаз да оза, келди джай...
Акъбилекге бир кюн айтды Сатанай:
- Биле эдим не боллугъун къадарынг...
Сосуркъаны джокъ сау этер мадарынг.
Кетер мутхуз сагъышланы эсингден,
Къарангы теш, бошама да кесингден.
Джокъду кесин бошагъаннга махтау, сый...
Тенг къызла бла бар да, кесек наныкъ джый...
Бу оноугъа учунмаса да ол бек,
«Да, барайым...» - деб, тебреди Акъбилек.
Кюнортада кёк къаралды, джашнады,
Аякъданча, джангур къуюб башлады.
Элиядан къызла бютюн къоркъдула,
Кау-куу болуб, бирер джары букъдула,
Акъбилекни бийлегенди сабыр хал,
Элиядан излегенча ол аджал,
Кёк чартлауну чыртда истем этмеди,
Джаяу джолдан ары-бери кетмеди
Сюеле эд, сынча болуб, Акъбилек,
Ол кёзюуде джолоучуед Джаныбек,
Тюз юсюне келиб, атдан тюшгенди,
Терк огъуна ол джамчысын тешгенди,
Къаблагъанды Акъбилекни юсюне,
Джерден ала, къаты къысды кесине,
Сабийнича алды сора къойнуна...
Ол да салды къолун аны бойнуна,
Джаныбек да алгъа тири тебине,
Джетди уллу джатма ташны тюбюне.
Акъбилекни суу чачларын сылады,
Къыз Акъбилек къалтырады, джылады...
Джылы сёзден джылыу табыб кёлленди,
Сюймекликни къучагъына бёленди.
Sabr 04.02.2017 22:37:03
Сообщений: 7254
2017 дж. февралны 4 " К Ъ А Р А Ч А Й "

Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР
НАРТ ЭПОС

АЛАУГАННЫ ТУУГЪАНЫ


Деу нартланы бири келе, бири кете,
Бири тумлу, бири джарыкъ чекден ёте,
Этимлери джыр бла тёлюлеге джете,
Юлгюлери балаланы деуле эте,
Нарт джырланы, нартла-къартла айтадыла,
Эслеринде эртделеге къайтадыла,
Балала да къайтаралла айтханларын,
Джырлайдыла Алауганны туугъан джырын:
Ойра-ойра, нарт темирчи джашайд, дейле,
Кёкчю, джерчи тууушлагъа ушайд, дейле,
Юй бийчеси ай къууушдад, дейле, аны,
Киши кёрмейд къаллайд бети, къаллайд саны.
Айсыз кече келед, дейле ол Дебетге,
Шам дорбунда тиед, дейле эти этге.
Ма алай бла табханд, дейле онсегиз джаш,
Джашларына болгъанд, дейле Алауган баш.
Алауган а, тулпар болуб туугъанд, дейле,
Он джылында доммайланы къуугъанд, дейле,
Туу доммайны аягъындан буугъанд, дейле,
Бойнун тарта, чучхур тюбде джуугъанд, дейле.
Сау доммайны этин ашаб, тоймагъанды,
Ашарындан артыкъ джанны соймагъанды,
Артыкълыкъны, зорчулукъну сюймегенди,
Киеринден башха затха тиймегенди...
Асланланы тутуб, къойлай, байлагъанды,
Къапланланы айбатларын сайлагъанды.
Терилерин союб, тузлаб, кебдиргенди,
Эрик ашатханды, тонла тикдиргенди.
Къаяланы оюб, сууну тыялгъанды,
Чабакъланы ууучуна джыялгъанды,
Тереклени, чёбленича, юзелгенди,
Шынгкъарт этиб, чабакъланы тишлегенди.
Джаш Алауган алай къаты чючгюргенди,
Ол чючгюрсе, таулада кюрт юзюлгенди,
Эмегенле къоркъуб джерге чёкгендиле,
«Ол джетед!» - деб, тамам азаб чекгендиле.
Ол, джетген джаш болуб, айтдыргъанды атын,
Анга чыртда чыдамагъанд, дейле къатын,
Эр кючюне чырт тиширыу тёзмегенди,
Алауган а, чурум неди, сезмегенди.
Алауганды ай къууушдан рысхы саугъан,
Алтын башлы юй ишлетгенд нарт Алауган.
Рысхыдан, юйден да джокъду анга къууанч,
Джокъду, джокъду джерде анга бала джубанч.
Джангыз къалыб, такъырлыкъны сынагъанды,
Озуб баргъан джаш кюнлерин санагъанды,
Тюб болама деб, ол кемсиз бек къоркъгъанды,
Джыламугъу, сакъалын джууа, саркъгъанды.
Баланг джокъ эсе уа, не бард алтын юйден,
Сабийсизлик ол ачыды ачы кюуден.

АЛАУГАН ТАЙНЫ КЪАЛАЙ
ТУТХАНЫНЫ ЮСЮНДЕН


«Ай медет а, чыдамайды меннге къатын,
Нарт элинде бедишликге къалды атым,
Элге джараб, джукълатайым ол бедишни,
Баджарайым халкъгъа джарар хар бир ишни», -
Деб, сагъышла эте эди нарт Алауган.
Айтыулу иш болмай эди ол баджаргъан.
Нарт элине джууукъ Тёртгюл кёл бар эди,
Тюбсюз кёлню юч джагъасы юч джар эди,
Бир джагъасы аны гюллю тала эди,
Аны кёрген кёз аралыб къала эди.
Хар джаз айда анда бир гюл чагъа эди,
Ол чакъгъан кюн кёлден бир тай чыгъа эди,
Чартлаб чыгъыб, тай ол гюлню къаба эди,
Тамам джашнаб, ол кёл таба чаба эди.
Къыза барыб, учуб кёлге кире эди,
Ол тамаша тайны кёб нарт кёре эди.
Сейир тайгъа кёзлери бек къарай эди,
Менлик сезим джюреклерин тарай эди,
Тайны кёрген нартны эси тала эди,
Чырт орнундан тебелмейин къала эди,
Гюл чагъар кюн халкъ джыйылды ол талагъа,
Сакълатады, кёрюнмейди тай алагъа,
Сакълай туруб, арыб, хынч-хынч да этдиле,
Тюнгюлдюле, «энди чыкъмаз», деб кетдиле.
Алауган а, арымайын сакълайд тайны,
Ма бу кюнню сакълагъанды сау бир айны,
Чыгъар тайгъа кёрюнмезча амал табханд,
Уру къазыб, кулдала бла башын джабханд.
Эки кулда ортасындан къарар кибик,
Кёлден чыкъгъан тайны тюзде марар кибик,
Кёргюч быргъы учну аз-маз чыгъаргъанды,
Таб джарашыб, «тамашаны» марагъанды.
Бир замандан ол тюбсюз кёл ачылгъанды,
Толкъунлары тёрт джанына чачылгъанды,
Кёлден кёк тай чыгъыб гюлге, тебрегенди,
Атламындан аны тала тебреннгенди.
Кюмюш джалын хагок аяз тарай эди,
Алауган да сейир болуб къарай эди,
Аяз джалын анда-санда чача эди,
Джал тюбюнде сагъакъларын ача эди.
Быгъынлары, джашнаб, бирде къалтырайла,
Эки кёзю, накъутлача, джылтырайла,
Солууундан чыкъгъан тылпыу чыкъ болады.
Хар хырзасы, айланджюкча, бурулады,

Терк аяздан чыкъ бюртюкле булгъаналла,
Бир кёзюуде бир-бирине чулгъаналла,
Сора, накъут бюртюклеча, чачылалла,
Кюн таякъла бюртюклеге чанчылалла.
Алауганны талыу сингиб талагъына,

Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды


Къууут джуммакъ бегигенча тамагъына,
Бу сейирлик затха тамам эс атханды,
Кёзбау тайны нюрю аны джукълатханды.
Ол тюшюнде ай къууушха кетди сора,
Ай ичинде анасындан хапар сора.
Анасыны айтханына ол эс керди,
Анасы уа анга былай деб дерс берди:
- Балам, сеннге мен тюшюнг бла терк барама,
Мен уятсам, тай кёзлеге сен къарама,
Къулакъларыд тайны джангыз чола джери,
Чартлаб чыкъ да, тут да тарт сен ары-бери,
Къат джюгенни билеклигин чалыб атсанг,
Гемудады тайны аты, атын айтсанг,
Джууаш болуб, ажымсыз да бой саллыкъды,
Сеннге ёмюр кертичилей ол къаллыкъды!
Бу сёзлени эшитгенлей деу Алауган,
Уяннганды тайны кёзбау джукъусундан.
Гемуда да ол гюл таба тебрегенлей,
Джетиб гюлню башын къаба тебрегенлей...
Чартлаб чыгъыб кулда башлы урусундан,
Джетиб тутду Гемуданы къулагъындан.
Бирлешдире къарыуларын, Джер бла Айны,
Тарт-соз этиб кишнетеди тулпар тайны,
Къысхычлача бармакълары алай къатды,
Къат джюгенни билеклигин анга атды.
«Гемуда!» – деб къычыргъанлай, тай тынч болду,
Алауганны кёлю рахатлыкъдан толду.
Къулакълары салпыланды Гемуданы,
Ол джашнагъан сыфаты да кетди аны,
Бир аманкай алашагъа ушаб къалды,
Къат джюгенде ауузлукъгъа ауузун салды.
Алауганны излемине келишгенди,
Сора ол нарт тилде былай сёлешгенди:
«Онглу болдунг, сен амал бла хорлагъанса,
Башымы уа джесирликден къутхаргъанса...
Башха Джерден мен туугъанлай урланнганма,
Харралада джесир болуб айланнганма.
Биз тукъумлу атла бютюн тамамлабыз,
Керек болса джулдузлагъа учалабыз,
Керек болса тенгиз тюбде солурукъбуз,
Чырт хауасыз чегимсизде да турлукъбуз.
Алай а, мен ол джылыма джеталмадым,
Тайлыкъ этиб, джесирликден кеталмадым.
Харра джыйын Тёртгюл кёлню билгенелле,
Кёл джагъада гюл урлукъну себгенелле,
Ала мени кёлге атыб кетгенелле,
Ол гюл чагъар заманда уа джетгенелле.
Гюлню башын аш бла меннге бергенелле,
Юренчеклик халны менде кёргенелле,
Кёл джагъада энтда урлукъ атханелле,
Сора меннге ала алай айтханелле:
«Гюл чакъгъанлай, джазда сен чыгъарса кёлден,
Джюрегинги къандырырса, къаба гюлден,
Сен юч джылны джазда этиб турсанг алай,
Джашарыкъса, джашнарыкъса шыбылалай,
Кючден толсанг, бизге къуллукъ этериксе,
Уллу сыйгъа, махтаугъа да джетериксе,
Биз айтхандан чыгъыб сеннге джокъду мадар,
Не махтаугъа тыйыншлы бол, не кёрге бар.»
Алай айта, тюбсюз кёлге атханелле,
Кеслери уа джер киндикге къайтханелле.
Гюлню ууу синге болур инсан къаннга...
Сау бир джылны тансыкъ болуб туруб анга,
Эки джылда, эки джазда къабхан эдим,
Ма ючюнчю кере гюлге чабхан эдим.
Хар къабханым сайын ачыу кире эди,
Ачыу къара кючюмю да кере эди,
Мен юч къабсам ачыу кючден толлукъ эдим,

Харралагъа ёмюрлюк къул боллукъ эдим,
Баш харраны мен сыртыма аллыкъ эдим,
Нарт эллеге кёб къыйынлыкъ саллыкъ эдим.
Сен а, мени джетиб тутдунг заманында,
«Гемуда!» – деб, тюз атымы айтханынгда,
Ким болгъаным тюшдю эсге, эс джыйдым мен,
Кючюм къалды, ачыуум а, кетди менден.
Хар ишим бла мен кёлюнге джетерикме,
Ашхылыкъгъа ёмюр къуллукъ этерикме.
Хар кюнюнгде, хар ишингде болсам дагъан,
Нарт элингде чыгъарыкъды сени багъанг.
Сен къарама сыфатыма, ол кёзбауду!
Болумлуну тёгереги зарды, джауду!
Зардан, джаудан сакълар ючюн кесибизни,
Омакълыкъгъа алдатмайыкъ эсибизни,
Тыш къарамгъа, газ-газлыкъгъа сен алданма,
Кюн джарыкъда чыракъ болуб бошха джанма,
Керек болса, мен кирликме къуш сыфатха,
Чыгъарыкъма дюллю кёкде джети къатха.
Керек болса, тенгиз тюбге кирликме мен,
Анда сейир дунияланы кёрлюксе сен,
Мин сыртыма джер-суу аулай биз барайыкъ,
Дунияда не кёрлюкбюз бир къарайыкъ.
Сен джалымдан къадал, джелле алмаз кибик,
Кёзлеринги бек къаты къыс, къоркъмаз кибик,
Суугъа кирсек, сагъакъыма сал бетинги,
Менден чыкъгъан тылпыула бла джаб этинги», -
Деб, Гемуда Алауган бла учду кёкге,
Булутланы джыра, чыкъды бек мийикге,
Андан къайта, тенгиз тюбге кириб кетди,
Бир кесекге Алауганны сылыт этди...
Толкъунланы джыра, чартлаб чыкъды андан,
Не болгъанын эсгергинчи нарт Алауган,
Быягъынлай гюл талада тураелле.
Нартны эки джюреги терк ураелле.
Ма алай бла ала элге келгендиле,
Нартла къараб, экисине кюлгендиле:
«Неге ушайд Алауганны салпы аты,
Неди муну бу сюеги, бу сыфаты?!»
Нарт бла ат да чамчылагъа кюледиле,
Кимликлерин ичлеринден биледиле...

АЛАУГАН АНАСЫНА БАРАДЫ

Гемуда да, Алауган да тасдыла,
Экисине джерде джерле аздыла.
Ай къууушха кетгендиле экиси,
Андад дейле джашауладан игиси.
Анда джашайд Алауганны анасы,
Джарашмайды анга джерни хауасы.
Кийиз элек киед, келсе бетине,
Джабышмакъ сют джагъад ингил этине.
Аны ючюн Джерге хазна келмейди,
Джер джашауну алай къолай билмейди.
Айдан къараб нарт Дебетни сюйгенед,
Сюймекликни шынгкъартында кюйгенед,
Оноу болуб, тюбешгенед Дебет бла,
Шам дорбунда джалгъашханед эт эт бла,
Ма алай бла туугъан эди Алауган,
Андан сора тууду он бла джети джан.
Алауганнга ай къууушу джарашад,
Тёрт джанына сейирсиниб къарашад,
Ийнакълайды аны табхан анасы,
Тамам тансыкъ этиб келгенд баласы.
Саугъалайды ол байды да не байдан,
Хапар айтад Алауганнга ол айдан:
- Джети къатлы темирд айны тулугъу,
Он къычырымд хар къатыны къабугъу.
Ол къууушну кюн ууладан сакълайды,
Кёкден тюшген ташладан да джакълайды.
Ай къууушда джашау этген инсанла,
Кесибизча айтыуубуз – «айсанла»...
Джерибизни джаханимча этгенек,
Ол атылад деб биз андан кетгенек,
Асламыбыз урушлада ёлгенек,
Къалгъаныбыз ай къууушха келгенек.
- Анам, къалай таныгъаненг атамы?
Сен айчыса, ол джерчиди, айт аны...-
Деб сорады анасына Алауган,
Ол да айтад, аз тартына джашындан:
«Биз, айсанла, къалгъан эдик бютюн аз,
Бир-бирине джууукъ джетмеген болмаз.
Ашхылыкъ деб, сюймеклик деб джашайбыз,
Болмаз къалса, биз нартлагъа ушайбыз.
Дуниягъа джаратылгъан хар инсан,
Ёлген кюнде джылар бала ызындан,
Къоймай кетсе, мадар болуб ол палах,
Кечилмейди, кечилмейди ол гюнах!
Ма алай бла оноу этиб джууукъ-тенг,
Эки, ара болгъанлыкъгъа кесек кенг,
Бергенелле мени сени атанга,
Кёргенимде, чарламадым мен анга.
Сиз туудугъуз джюрегим да болду токъ,
Джерде джашаб турургъа уа мадар джокъ,
Саным мында, джаным сизде турама,
Кёргючюмю хаман джерге къурама,
Эс кюзгюмю сизге дайым бурама,
Биргегизде тургъан кибик сунама».
- Кёргючюнг бла мен да джерге къарайым,
Не бар, не джокъ, анам, мен бир марайым, –
Деб, Алауган кёзюн къысды кёргючге,
Сейир болду джууукълашдыргъан кючге.
Къол аязда кибик кёрдю нарт элин...
Хоншу джашха келтиредиле келин.
Алауганны тюше хар зат эсине,
Къатынсызма деб къыйналды кесине...
Эл къыйыргъа бурду кёзюн кёргючню,
Кёрдю сора харраладан онючню.
Sabr 11.02.2017 05:11:54
Сообщений: 7254
2017 дж. февралны 9 " К Ъ А Р А Ч А Й "

Окъуучуланы тилеклери бла
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР НАРТ ЭПОС

АЛАУГАННЫ ТАХСАЧЫЛА БЛА УРУШУ


Джер киндикден тахсачыла келдиле,
Тайны кёлде болмагъанын билдиле,
Ачыуланыб таш атдыла да кёлге,
Бетджан салыб, къарадыла нарт элге.
Гемуданы кёрелсек деб марайла,
Мор кёзлери къызаргъынчы къарайла,
Не кёб къараб кюрешиб да кёрмейле,
Джер киндикге, къоркъуб, хапар бермейле.
Ала тайсыз джер киндикге къайтханлай,
«Джокъ» хапарны тамадагъа айтханлай,
Башчы харра тюшюрлюкдю башларын,
Аланы къой, аямаучанд джашларын.
Бетджан салыб, ала элге къарайла,
Не аманлыкъ этейик деб, марайла.
Ангылады иннетлерин Алауган,
Джигитликни излеб тургъан нарт инсан,
Анасына «сау къал» эте тебреди,
Анасы уа не болгъанын эсгерди,
Къараб кёре, оюм келе башына,
Сора айтды ана сюйген джашына:
«Харраладан биз да азаб чекгенбиз,
Джерибизден ала ючюн кетгенбиз,
Сен аланы хорламазса тюз кюч бла,
Кесинг уруш эталмазса онюч бла.
Сен ауургъа санама да бу джюкню,
Ал къолунга ма бу темир кёрюкню,
Уулу, отлу хауа барды ма мында,
Кечинмек джокъ ол хауаны ууундан.
Харралагъа джел джаны бла джетерсе,
Бу тюймеден бассанг сен шалт этерсе», -
Деб, анасы джашын джолгъа ашырды,
Джюрегинде такъырлыкъны джашырды.
Тахсачыла бетджан салыб тургъанлай,
Кюндюзгюде, кюнча, джарыкъ болду ай,
Кёзню къысыб ачхан кесек заманнга,
Чючкюргени ушаб ахырзаманнга,
Джерге тюшдю Гемуда бла Алауган,
Алыргъа деб харраладан дертли къан.
Кёрюкню да къоюб атны белинде,
Ким биледи, не зат чакъды кёлюнде,
Джерге сала башха сауут-сабасын,
Къолгъа алыб джетмиш атлам къамасын,
Харралагъа мыллык атды Алауган,
Ол чючкюрген ахырзаман тауушдан,
Харраланы бир къаууму ойсураб,
Бир къаууму тентеклеча тюз къараб,
Турдула да терк эслерин джыйдыла,
Алауганны чабыуулун тыйдыла.
Онюч къама бир къамагъа тиеди,
Джарлы ана айдан къараб кюеди:
«Мен айтханны этмединг», - деб шыбырдайд,
«Ай, баламдан бошайдыла», - деб джылайд.
Харрала бла сермешеди Алауган,
Къулакъ суугъа ушаб барад саркъгъан къан,
Къамасындан чартлай терк-терк элия,
Джер тебренед, чарс болгъанды дуния.
Нарт Алауган тогъуз джауну къабханды,
Тогъузундан тогъуз джара табханды,
Къаны саркъа, кючю кете барады,
Гемуданы ол джюрегин джарады:
- Кёрюкню ал! – деб, Гемуда къычырад,
Джел ургъаннга таба аны чакъырад,
Онунчуну къаблагъанды Алауган,
Энди юч бла сермешеди таджал джан.
Алауганны къалмай хазна къарыуу,
Уруш эте, артдан артха барыуу,
Гемудагъа таба джууукъ элтеди,
Чыдаялса энди кесек, джетеди,
Гемуда да алгъа мыллык атханды,
Алауганнга джете, джерге джатханды.
Нартны джаны тамагъына тыгъылды,
Гемуданы сыртына ол джыгъылды,
Гемуда уа аны алыб терк турду,
Харраланы табанлары бла урду,
Джел ургъаннга таба мыллык атханды,
Кесек бара Алауганнга айтханды:
«Татлы тенгим, сагъагъыма бетни сал.
Тылпыуумдан солу, марджа, къарыу ал,
Ма кёрюрсе, этерикме сау-эсен,
Бу джол кёрюк тюймечикден бассанг сен».
Тунакыракъ эшитсе да сёзлерин,
Ахыр кючюн салыб, ача кёзлерин,
Джаугъа буруб ол кёрюкню ышанын,
Аз-маз сезе тюймесинден басханын,
Эсин ташлай, Гемудадан джыгъылды,
Биягъынлай джан тамакъгъа тыгъылды.
Джётел эте, джыгъылдыла харрала,
Джерден ёрге къобалмазла чырт ала.
Алауганны бетин аяз сылайды,
Гемуда уа джараларын джалайды.
Бителеди хар джалагъан джарасы,
Джашауу бла ёлюмюню арасы
Кери бола, сора джашау хорлады,
Эсин джыя келиб, былай джырлады:
«Дюлдюр атым, джандан сюйген Гемудам,
Сен саулукъдан боллукъ тюлдю бир хатам.
Мен да сени аман кюнде атмазма,
Ачдан ёлюб къаллыкъ болсам, сатмазма».

АЛАУГАН КЪАТЫН
ИЗЛЕБ АТЛАНАДЫ


Кёб джигитлик этгенликге Алауган,
Баш махтаугъа джетгенликге Алауган,
Тыш махтаудан ич джарсыугъа себеб джокъ,
Къатынсызны кёлю къалай болсун токъ?
Кёргенликге кёб игини, аманны,
Тыяр мадар табалмайды заманны.
Тюб болургъа бютюн къоркъад Алауган,
Тохтамайды, тохтамайды чырт заман,
Дюлдюр аты Алауганнга айтады:
«Бек теркликден заман артха къайтады,
Кел учайыкъ, къайтарайыкъ заманны,
Биз билейик, ичи неди тамамны...»
Гемуданы тюзлемейди Алауган,
Баш алдаргъа излемейди Алауган,
Къысха айтса, анга къатын керекди,
Аны ючюн бюгюн такъырджюрекди.
Къыйналады къарт Дебет да джашына,
Келтиралмай чыртда бир зат башына,
Сатанайгъа оноу сора кетгенди,

Сатанай да таша оноу этгенди...
Бир джылы кюн чагъаелле балийле,
Джолда ашыкъ ойнаелле сабийле,
Къатлары бла озуб барад Алауган...
Къулагъына келди сабий къычыргъан:
«Сабий! Къартча, сен болмагъан эсенг сер,
Мен къытханем бу ашыкъны, бери бер,
Бермей эсенг, сен тоюмсуз, барын ал,
Тейри къаргъаб, Алауганча джангыз къал!
Не къатынынг, не сабийинг болмасын,
Этген ашхы муратларынг толмасын!»
Сын этдиле Алауганны ол сёзле,
Алас-булас этедиле тум кёзле,
Сабийле уа кюлюб-кюлюб къачдыла,
Нартны джюрек джараларын ачдыла.
Сабийлеге саугъа берди Сатанай,
Алауган а не этер деб, бек сынай...
Юйге келиб нарт сагъышла этгенди,
Гемудагъа миниб узакъ кетгенди.
Таудан, суудан, тюзледен да ётгенди,
Келе келиб, бир дуппургъа джетгенди.
Джууукъ келсе, ол дуппур тюл – эмеген –
Джерни узун джарылгъанын тигелген!
Тюб эрни кёкюрегин джабханлай,
Эмчеклерин имбашлагъа атханлай,
Олтурады, гызмаларын джел тарай,
Алауган а, турмады да кёб марай,
Джууукъ келе, аллай амал табханды,
- Ой, анай-анай! - деб, анга чабханды,
Арт джанындан тутуб, онгун алгъанды,
Эмчегине эринлерин салгъанды.
Ол эмеген къатын: «Балай, балай», - дей,
Джукъусундан уяннганча, титирей,
Ёрге туруб, Алауганны эсгерди,
Ауузун да эки къулач ол керди.
-Таша келиб, сен онгуму алмасанг,
«Ой, анай!» деб, алай бала болмасанг,
Джер тигиучю бу ийнеме чанчырем,
Шынгкъарт джагъыб, тишлик этиб ашарем.
- Сен да меннге, «Ой балай» деб, айтмасанг,
Алай теркде сен ийнамгъа къайтмасанг,
Мен да сени къаты къысыб эзерем
Не къама бла тюз бойнунгу кесерем.
-Хы-хы, болду, балам эсенг, айт хапар,
Нек келгенсе, нарт элингми болду тар?!
- Не джашырыу, къатын излеб келгенме,
Ариу къызынг болгъанын да билгенме.
Меннге берсенг аны, юй-кюн этерме,
Ма кёрюрсе, кёлюнге бек джетерме.
«Къуу сёз меннге азлыкъ этед, нарт улан,
Атынг къалайд?» «Мени атым – Алауган».
- Хайда, сора, нарт Алауган, тынгыла,
Мен айтханны эсинге джый, ангыла...
Джангыз башлы юзюк эдик биз юзюк,
Биз билген а, дунияда - бу тюзлюк
Болуб, насыб кючлеб алай джашаек,
Бек урунуб, халал къыйын ашаек,
Джырсыз, тойсуз туралмаучан эдик биз,
Джарсыуладан кери эди эсибиз.
Баред бизни сейир алтын тонубуз,
Олед бизни хар неден да онгубуз,
Дуния мюлкден багъа эди багъасы,
Къобуз согъа эди тонну джагъасы,
Эки дженги харсны ариу ураед,
Этеклери уа джангызгъа бараед.
Бир джашыбыз, бир къызыбыз бар эди,
Аталары тамам бир тулпар эди,
Ийнаныучу, кенг джюрекли эди ол,
Ашхылыкъгъа тута эди хаман джол.
Юйдегили этген эдик биз джашны,
Чакъыргъанек тойгъа хоншу Ючбашны.
Ючбаш тойда тонубузну кёргенед,
Сейирсиниб, уллу багъа бергенед,
«Алтын тонну, сатыгъыз!» - деб, кюрешди,
Ичгенинде, «сатмайсыз» деб, демлешди.
Ачыуланыб, тойдан чыгъыб кетгенед,
Арадан да бир бёлек кюн ётгенед...
Ол мурдар а, аман оюм этгенед.
Ма алай бла, аны ууу джетгенед...
Ол кюн къыз бла мен кетгенек чегетге,
Биз бек багъа бериученек кёгетге...
Келинчик да джашха къарай, сюйюне,
Тансыкъ болуб кетген эди юйюне.
Биз да къайта, ыстауатха киргенек,
Сени джауунг кёрлюк затны кёргенек...
Зарлыкъ, алтын инсанлыкъдан ал болуб,
Джаш бла ата джатаелле сал болуб.
Юч башлыла экисин да ёлтюрюб,
Кетгенелле, алтын тонну кёлтюрюб.
Андан бери уллу болуб дертибиз,
Къалмагъанды алгъындача бетибиз,
Мен да, къыз да хар келгенни ашайбыз,
Дуниягъа дертли болуб джашайбыз!
Ючбашлагъа дерт джетдирир къарыу джокъ,
Сен «анай!» деб тинни этдинг кесек токъ.
Керти нартча мурдарланы сен къырсанг,
Кючюнг джетиб, алтын тонну сыйырсанг,
Баламача къучагъымы керирме,
Къызымы да сеннге сюйюб берирме.
Сеникиди, сеникиди хар неси,
Алтын тон да болур аны бернеси.
Излей эсенг сен къызымы кёрюрге,
Сыфатына аны багъа берирге,
Кир, эркинсе, юйде джукълаб турады,
Уянса уа ишни бойнун бурады,
Этимине бир да-бир да джокъду сёз.
Сыфатына тиймесин бир аман кёз.
- Мен, биринчи «ишни этиб келейим,
Баш къалымны мен ишим бла тёлейим,
Тындыралсам, кюёу болуб келирме,
Тындырмасам, уруш тюзде ёлюрме.
Къатын сёзге тесукъа да этгенди,
Алауган да атха миниб кетгенди.

АЛАУГАННЫ ЭМЕГЕНЛЕГЕ
ДЕРТ ДЖЕТДИРГЕНИ


Айырылыб ол эмеген къатындан,
Гемуда бла джолгъа чыкъды Алауган,
Иесине айтды джолда Гемуда:
«Эмегенле кёб болурла дорбунда,
Джокъ эсе да сенде талыу, не арыу,
Сен кёблюкге эталмазса чырт къарыу.

Атанг айтад: «Амал билген амал бла,
Амал билмеген да хаман аман бла».
Кел, Алауган, амал излеб кёрейик,
Ангыбызны чек къатларын керейик...»
Алауган да айтды: «Да бир къарайыкъ,
Болмай эсе, ай къууушха барайыкъ».
-Тюз айтаса мычымайын учайыкъ,
Иги беги, тартхычлыкъдан чыгъайыкъ, -

Суратны МИЖАЛАНЫ
Умар салгъанды


Деб, Гемуда кесин джерге теберте,
Къуйрукъ учу булутланы кёгерте,
Терк силкиниб, хауаланы сыкъгъанды,
«Тюу-у» дегинчи учуб айгъа чыкъгъанды.
Анасына хапар айтды Алауган,
Анга алай айтды аны джаратхан:
«Алтын тонну биз сатханек алагъа,
Керек болуб, табханыкъда баш багъа...
Къарт атамед тонну алгъын иеси...
Ал джанында бар эди юч тюймеси,
Хар тюймени баред бир магъанасы,
Бирин бассанг, къобуз согъа джагъасы,
Экинчини бассанг, дженгле харс къагъа,
Тамам къызса, харларындан от чагъа,
Ючюнчюден бассанг, тепсей этекле,
Ол тепсесе, учуналла джюрекле.
Тонну барды тёртюнчю да тюймеси,
Ол а, неди? Билмейд бюгюн иеси,
Ол тюйме уа джан хурджунда турады,
Эсин джангыз сёз буйрукъгъа бурады.
«Таша тюйме – Баш тюйме,
Аманланы чырт сюйме!
Къобуз согъа, харс къагъа,
Бар джангызгъа, нюр агъа,
Джауну тепсед, тохтатмай,
Къалыр кибик къобалмай!» -.
Деб, айтханлай, ол сёзюнгю ангылар,
Къобуз согъар, терк-терк тепсер, харс къагъар,
Эмегенле тепсеб, тепсеб башларла,
Ахырында арыб эс да ташларла,
Ол заманда, сен аланы соярса,
Дорбунларын юслерине оярса.
Баш тюймеге сора буйрукъ берирсе,
Кескин-кескин анга ма былай дерсе:
«Таша тюйме - Баш тюйме,
Мындан ары сен кюйме.
Халинг, юсюнг да - алтын,
Разы этдинг, энди тын!»
Алай десенг, ол тынч болур, сора ал,
Акъ джамчынга чырмаб къанджыгъанга сал.
Элтиб аны ол къатыннга берирсе,
Андан ары боллукъ затны кёрюрсе».
Нарт Алауган ийнакълайды анасын,
Анасы да сылай, сыйпай баласын:
«Сезиминги эсин хаман Айгъа бур,
Къыйын кюнюнг болса, джашым, келе тур...» -
Деб къучакълаб, джашын Джерге ашырды,
Баласындан кёз джашларын джашырды.
Нарт бла ат да учуб Джерге кетдиле,
Ючбашланы тийресине джетдиле.
Эмегенле ат бла нартны кёрдюле,
«Кюн ашхыгъа» кюле джууаб бердиле.
- Биз тийреге нек келдигиз оу бла шау,
Эрикдирди болур сизни тынч джашау?
- Тюз айтасыз, тынчлыкъ менден кетгенди,
Атам Дебет къаты оноу этгенди:
«Джети кюнден юйдегили болмасанг,
Къалгъанлача берекетден толмасанг
Этерикме сени бырнак ёмюрге,
Юй бийчесиз къайтыб келме юйюрге!» –
Деб къыстагъанд мени юйден нарт атам.
Сизге мени боллукъ тюлдю бир хатам...
Бек тилейме сиз тоюма келигиз,
Сыйлыласыз, меннге да сый беригиз,
Келечилик этдим кесим кесимден,
Сый берсегиз, мен кетермем эсимден!
Той-оюнну былай джарыкъ этерге,
Хар инсанны кёлюне бек джетерге,
Мадар болса, бек къызгъанмасагъыз сиз,
Алтын тонну шо бир ала келирсиз.
Башчы Ючбаш: «Сау бол чакъыргъанынга...
Ийнанмайма сени нартлы къанынга!
Тонсуз барсакъ, ол кёлюнге джетмеймид,
Тюз барсакъ а, сени сыйлы этмеймид?
Атны артын табса, аллын излеген...
Джутса къалгъан нартла кибик, джутса сен!»
- Сыйлы Ючбаш, сиз кечигиз терс эсем,
Сакъларыкъма, сиз келигиз сау-эсен,
Ашхы сора, юйге кете барайым,
Ишим кёбдю, бир джумушха джарайым.
Алай а, мен сизден бир зат тилейим,
Тон джагъаны макъамын бир эшитейим.
Сокъдуругъуз бар эсе мадарыгъыз,
Ма ол болур сизни меннге саугъагъыз.
- Да анга уа не сёз барды, бошду ол,
Джигит эсенг, сен тепсерге хазыр бол! –
Деб, ол башчы алтын тонну чыгъарды,
Тон джагъа да ариу макъам чыгъарды.

Дженг харсла уа джан саллыкъча джансызгъа...
Этеклери барадыла джангызгъа.
Тыялмагъан кибик кесин этдириб,
Къол-аякъны кёкге, джерге джетдириб,
Алауган да кюлюб, тепсеб кюрешед,
Тепсеширге алтын тон бла «эришед».
Эмегенле Алауганнга кюлелле,
Тоннга базман болалмазын билелле.
Нарт а, кесин арыгъанча этдирди,
Мангылайын тюз да джерге джетдирди...
- Хорлатханма, баш урама! – дегенди,
Сен «хо» десенг, мен турама, - дегенди.
- Тур, болумсуз! – деди анга эмеген.
- Къучакъларгъа тонну мадар берсенг, сен...
- Да къучакъла, бизден саугъанг ол болсун,
Джазыкъ кёлюнг къууанчдан да бир толсун...
Болумсузла керек тюлле джашаргъа!
Бирер къабын бол, сен бизге ашаргъа! –
Деб, эмеген кюлдю, кюлдю джыйыны,
«Къалай бош кетди – деб, - нартны къыйыны».
Алауган а, эшитмегенча этиб,
Сабыр атлаб, тонну къатына джетиб:
«Таша тюйме – Баш тюйме,
Аманланы чырт сюйме!
Къобуз согъа, харс къагъа,
Барчы, барчы джангызгъа!
Джауну тепсет тохтатмай,
Къалыр кибик къобалмай!»
Деб, айтханлай алтын тоннга Алауган,
Согъуб, харслаб, тепсеб тебрейд джангыдан.
Тёгерекге от халыла чачады,
Сезимлени безгилерин ачады.
Эмегенле алтын тондан кёз алмай,
Бирден тепсеб тебредиле тёзалмай.
Харс урады Алауган да алагъа,
Макъам синге дорбун аллы талагъа,
Аман хансла да чайкъалыб башлайла,
Бир-бирлери джашнауларын ташлайла...
Той барады сау кече бла сау кюнню,
Сылыт этген терни чыгъад тютюню,
Талакълары тамакълагъа тыгъыла,
Бирем-бирем эмегенле джыгъыла
Башладыла, ташладыла эслерин,
Ёре къауум тыялмайла кеслерин,
Тепсейдиле, къаты урад сау джюрек,
Терден, джерден чарс болгъанды тёгерек.
Эмегенле хазна къалмай аудула.
Ючюнчю кюн тер джауумла джаудула.
Джыгъылмагъанд алкъын башчы эмеген,
Тер джауумла сингиб джагъа, этек, дженг...
Ауур болуб эмегенни тёрт саны,
Сабыр бола барад къымылдагъаны...
Тойдан безе, кёлтюргенча ауур джюк,
Нарт Алауган этиб уллу кёллюлюк,
Джукълагъанды таш джатманы тюбюнде,
Эмегенни къызын кёре тюшюнде...
Тер джауумла алтын тонну джууалла,
Джелле джауумну сёдегей къууалла,
Тер тамады тонну джан хурджунуна,
Джан хурджунда тюйме терде джуууна,
Тунчугъады, терк-терк чыр-чыр этеди,
Баш тюймени кёзбау кючю кетеди.
Сабыр бола келиб тон да тохтады.
Эмеген да тохтай, арыб бек къаты,
Алауганнга: «Итден туугъан - ит юзюк,
Хар къайдача, сизде да джокъ чырт тюзлюк!
Юйюрюме тер джауумла джаудурдунг,
Залимлени хыйлалыкъ бла аудурдунг!
Кечим джокъду, энди сенден бошайым,
Бёрю къойну ашагъанча ашайым!» –
Деб тентирей, Алауганнга чабханды,
Джетиб, ауа, билегинден къабханды,
Бек джутланыб нартны къанын ичеди,
Нартны кючю эмегеннге кёчеди...
Алауган а, хахай этиб тургъанды,
Эмегенни джумдурукъ бла ургъанды.
Джюз атламгъа чортлагъанды эмеген,
Бир кесекчик нартны къанын эмелген,
Джыгъылса да, ёрге турду эс джыя,
Алауган да къысыб къанын терк тыя,
Сора атды эмегеннге мыллыгын,
Эс джыйгъынчы алалсам деб терк джанын,
Хахайындан джюрек ачыу ашланды,
Къанлы сермеш джангы кюч бла башланды.
Джумдурукъла бир-бирине тийгенлей,
Элияла ёрюш, эниш, сёдегей
Чартлайдыла, тёгерекни джашната...
Бир-бирине эталмайын чырт хата,
Бу эки деу тамам арыб джатдыла.
Кюн таякъла садакъларын атдыла,
Тер джауумла тютюн эте, кебелле,
Эки деуню джюреклери тебелле...
Нарт Алауган кёкге къараб джатады.
Кюн да сабыр тау артына батады,
Ай, къубула, тау артындан чыгъады,
Нарт кёлюнде ышанмакълыкъ чагъады.
Нарт эси бла анасына джетеди,
Анасы да анга оноу этеди:
«Балам, джаным, тур да алтын тоннга джет,
Алтын тонну этеклерин сен баш эт,
Джан хурджунда къалгъан терчик тёгюлюр,
Баш тюймеге къаты-къаты сен юфкюр,
Тамам кебсе, айтыуунгча айт анга,
«Той» башланса джауунг чыкъмаз сау тангнга!»
Нарт Алауган терк секириб къобханды,
Алтын тоннга таба къызыу чабханды,
Эмеген да аны кёрюб къобханды,
Ол да тоннга таба мыллык атханды.
Алауган а, тонну башын тюб этди,
Баш тюймеге къаты-къаты «уф» этди.
Эмеген да мычымайын терк джетди,
Алаугандан тонну ол тарт-соз этди,
Джагъалашыу башланды да джангыдан,
Айтыучусун айтды сора Алауган:
«Таша тюйме – Баш тюйме!
Аманланы чырт сюйме,
Къобуз согъа, харс къагъа,
Барчы-барчы джангызгъа!
Джауну тепсет тохтатмай,
Къалыр кибик къобалмай!»
Алтын тоннга мычымайын кюч кирди,
Дженглери бла эки деуню теберди,
Харсын къагъа, согъуб, тепсеб тебреди,
Эмегеннге кёзбау кючюн терк берди.
Эмеген да джылаб, тепсеб башлады,
Танг атаргъа, аууб эсин ташлады.
Джерни бети джарыкъ кюннге къайтханды,
Алауган да тоннга къараб айтханды:
«Таша тюйме-Баш тюйме,
Мындан ары сен кюйме,
Халинг, юсюнг да - алтын,

Разы этдинг, энди тын!»
Хар несин да тохтатханды алтын тон.
Гемуда да айтды: «Хайда, энди къон
Сен юсюме, ашхы джолгъа кетейик,
Келинликге сюйюмчю бла джетейик!»
Алауган да алтын тонну алгъанды,
Табчыкъ бюклеб, артмагъына салгъанды,
Гемудагъа миниб, сабыр кетгенди,
Ингир бола Садырлагъа джетгенди.
Чыгъыб келген джангы айны кёргенди,
Ат юсюнден анга къучакъ кергенди,
Анасына таза салам бергенди:
«Анам, меннге сен разы бол!» - дегенди.
Ай къууушдан къараб тургъан ол анад,
Айны мюйюз учу джашнаб джукъланад,
«Разыма», – деб, белги беред ол алай,
Алауганны кёлю болду бютюн бай.
Садырладан Эни-Къолгъа кетгенди,
Эмегенни стауатына джетгенди.
Кесин кенгден билдиреди ол джырлаб,
Ол эмеген къатын чыкъды хырылдаб.
«Ингир ашхы» берди анга Алауган,
Ол да таныб, тынчлыкъ сорду деу нартдан.
Алтын тонну берди нарт да чыгъарыб,
Къатын анга бек къууаныб, бек джарыб,
Алауганны къучакъ-ийнакъ этгенди,
«Къыз сеникид!» - деб къаты ант этгенди.
- Кюнортала бола тамбла келирбиз,
Джорукъдача сый, багъа да берирбиз,
Сау къалыгъыз, сиз чыгъыгъыз сау тангнга,
Мен кетейим, барды талай джол манга... -
Деб Алауган кетди, джетди элине.
Джабышмакъдан беллик къыса белине,
Ол билдирди юйдегили боллугъун,
Джууукъ-тенг да сорад анга сорлугъун...
Танг атханлай нартла джолгъа чыкъдыла,
Ызларындан балачыкъла чабдыла,
Чаба, джорта Эни-Къолгъа джетдиле,
Эмегеннге кёб саугъала этдиле.
Ол къатын да къызын берди нартлагъа,
Алтын тонну берне этди алагъа,
Къызын бериб, къатын джылай къалгъанды,
Нарт Алауган алай къатын алгъанды.

АЛАУГАННЫ
ЮЙ БИЙЧЕСИ


Нарт эллеге аллай келин кирмеген эди,
Эмегенни ау тюбюнде ким кёрген эди,
Томураубел эмеген къыз джангызбаш эди,
Дюрген сёзлю, къызыл кёзлю, джамчыкъаш эди.
Кийим кие билмей эди, кийгенин джырта,
Аякъ тюбде къалгъан болса, теблеб къычырта,
Юркюте эд джолда, барса атны, эшекни...
Юйге кире барса, оя эди эшикни.
Аш ашаса, истемлемей эди тананы,
Сюеклени ун этелле тишлери аны,
Джукъласа уа хурулдауу джар оюлгъанлай...
Алауганнга джашау этген къыйынды къалай?!
Башха тюрлю болургъа уа джокъду мадары,
Чакъмакъ чачлы эмеген къыз болуб къадары.
Не да болсун, Алауганнга тёзеди къатын,
«Алауган», - деб, бир джумушакъ айтады атын.
Тура туруб джетди сабий табар заманы,
Табыб, кёрюб, джюрек тишлеб, джутханды аны.
Алауган да джортууулдан юйге къайтханды,
Юй бийчеси джашырмайын хапар айтханды.
Алауган бек къыйналса да, этер мадар джокъ...
Алтын тонну джагъасына: «Мыдах макъам сокъ», -
Деб, тиледи, мыдах макъам сокъду ол анга,
Кёрмегенине тарала нарт чыкъды тангнга.
Алтын тондан джюрегине нарт табад себеб.
Бу дунияда хар зат бола болмаз «окъ бла кеб»,
Бир-бирине кечим сала билген юйдеги,
Эм насыблыд, дунияда олду эм иги!
Юй бийчесин юретирге кюрешеди нарт,
Бюсюреу да этедиле нартха джаш эм къарт.
Юй бийчеси нартны энтда сылтаулу болду,
Аны эсгерген Алауган насыбдан толду...
Тамам бек ашыгъыб сакълайд насыб кюнню нарт,
«Не болур?» – деб сакълайдыла къатын, киши, къарт...
Сабий тууар кюнле джете къуугъунчу джетди,
Алауган да джауну аллын тыяргъа кетди.
Ол кёзюуде юй бийчеси сабийчик табды,
Биягъынлай джюрек тишлеб, сабийин къабды.
Джауну хорлаб, къалгъанлача, Алауган къайтды,
Юй бийчеси Алауганнга хапарын айтды:
«Сен кетгенлей биртда ариу бир джашчыкъ табдым,
Кёзюм кемсиз къарады да, тутдум да, къабдым».
Нарт Алауган къыйналса да, этер мадар джокъ...
Алтын тонну джагъасына: «Мыдах макъам сокъ», -
Деб тиледи, мыдах макъам сокъду ол анга,
Кёрмеген джашына джылай, чыкъды ол тангнга.
Заман оза, къатыныны заманы джетди,
Алауган да сора хыйла оноула этди...
Джарашдырды нарт Алауган керекли затын,
Къарны буруб, ынгычхайды эмеген къатын.
Былай айтды Алауган да юй бийчесине:
«Нарт адетни бурдунг, къатын, бютюн терсине,
Нарт келинле тынгылайла «Табдыргъыч» джыргъа,
Юй башына минедиле сабий табаргъа,
Тынч табарча, кёзлерине аула киелле,
Табханларын а, оджакъдан эниш иелле,
Мен айтханны этсенг, сени къарнынг да бурмаз,
Чыкъ юй башха, хайда тирил, джугъунг аурумаз!»
Нарт келини бек ынгычхай, арбазгъа чыкъды,
Темир бачхычны да бюге, юй башха чыкъды,
Аула кие, ол оджакъгъа табчыкъ олтурду,
Баш иеси айтхан затны бютеу толтурду.
«Табдыргъычны» джырын джырлайд тонну джагъасы,
Алауганнга бу боллукъ иш – дуния багъасы,
Къулакъ салыб тангылайды сабий ауазгъа,
Тегенени тутханды нарт оджакъ ауузгъа.
Тегенеге тюшген эди сабийчик джылаб,
Алауган да джашчыгъыны юсчюгюн сылаб,
Эрлай бёлеб, балачыкъны къойнуна алды,
Тегенеге уа бир итни кючюгюн салды.
Къатынына кёрюнмейин Алауган кетди,
Гемуда бла Битик-Тюбюне ол терк джетди.
Къобан чыкъгъан Шам дорбуннга киргенди терен...
Шам дорбунну бузлары уа тарталла кюрен.
Таш бешикге джатдыргъанды Алауган джашын,
Ат тюклени джастыкъ этиб салдыртды башын,
Буз сюнгюню ауузуна эмчек этгенди,
Рахат болуб, бек къууаныб элге кетгенди.
Алауганны къатыны уа юй башдан тюшюб,
Тегенеде къансый тургъан кючюкню кёрюб,
«Джазыкъ балам, не тюрлюенг?!» - деб аны сылаб,
«Мен болмасам не кюн кёргюн?» - деб тыкъсыб, джылаб,
Ич суулары сингнген джанны алды къойнуна,
Ийисгеди: «Баламса!» деб, къысды бойнуна.
Бу болумну Алауган да кирди да кёрдю,
Юй бийчесин къучакълады, багъа-сый берди.

Газетден бери салгъан - Тинибек (Чомаланы Суат)
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный