Лайпанланы Сейит - прозаик эмда журналист. Батчаланы Мусса Къарачайда эм иги романнга санагъан "Машалла" романны автору.

Лайпанланы Сейит - прозаик эмда журналист. Батчаланы Мусса Къарачайда эм иги романнга санагъан "Машалла" романны автору.

Sabr 07.10.2015 23:26:26
Сообщений: 7254
Лайпанланы Зекерьяны джашы Сейит 1925-чи джыл октябрны 5-де Ючкёкенде туугъанды. 1962-чи джыл Ленинградда кърал университетни журналистика факультетин бошагъанды. Кёб джылланы узагъына къарачай газетни бёлюмлерине тамадалыкъ этиб тургъанды, иги кесек заманны редакторну заместители болуб да ишлегенди. 2001 джыл ауушханды (джандетли болсун). Ол туугъанлы быйыл 90 джыл болады.

Китаблары:
1964 джыл - "Къарачайны уланы - Белоруссияны джигити"
1967 джыл - "Заманла ушагъы"
1971 джыл - "Гургумлу"
1980 джыл - "Баталлары"
1991 джыл - "Гюрге кюн"

1998 джыл - "Ючкёкеним"
1999 джыл - "Кесибизде аланлада"
2001 джыл - "Сталиннге алай демегиз"

1991-чи джылдан бери КЧР-ни кърал басмасы - ёмюрню тёртден чакълы бир заманны ичинде - не 70-джыллыгъына, не 80-джыллыгъына, не 90-джыллыгъына Сейитни бир китабын чыгъармагъанды. Уллу джазыучуларыбызгъа да ма алайды республикада эс бёлгенлери.

"Баталлары" роман "Машалла" романны джарымыды. "Гюрге кюн" романны экинчи китабы басмаланмай, къол джазмада къалгъанды. Сейитни китаблары бир джерге джыйылыб, талай том болуб чыкъсала, бек хайырлы иш боллукъ эди. Сейит кесини чыгъармалары бла кесине эскертме да салгъанды, классиклерибизни сафына да къошулгъанды.

Сын ташында джазыу: Къалдыргъаным - джазгъан китабларым болдула
Sabr 16.10.2015 23:39:45
Сообщений: 7254
2015-чи джыл, октябрны 15-де чыкъгъан къарачай газетни 2-3 бетлеринде Лайпанланы Сейитни 90-джыллыгъына аталгъан материалла басмаланнгандыла. А ла бла танышыдырабыз окъуучуланы да.


МЕН БИЛГЕН СЕЙИТ

1972-чи джыл Лайпанланы Рашид бла сёлеше тургъанлайыма, кабинетге бир токъ адам кирди, къолунда да папкасы бла. Ол Сейит эди. Ол заманда анга 50 джыл да болмагъан эди, энди уа 90 джыл бола турады.

50 джыл чакълы бир заманны — 2001-чи джыл керти дуниясына кетгинчи — Сейит къаламны къолдан тюшюрмегенди. Къарачай газетни аякъ юсюне салгъанладан бириди, таб аны ара багъанасы эди десек да, терс болмаз. «Публицистни оюмлары» деб чыгъыучу материалларын Сейитни — излеб, соруб, бир-биринден алыб, халкъ къалай окъуучан эди! Къарачай сюргюнден къайытхандан бери, Сейитден иги журналист, публицист болмагъанды, бюгюн да аны дараджасына джеталгъан джокъду. Къасайланы Османны юсюнден китаб джазар ючюн, ол Белоруссияны архивлеринде ишлеб, анда адамлагъа тюбеб, уллу иш этгенди. «Сын Карачая — Герой Белорусии» китабы тамал болгъанды Османнга «Совет Союзну Джигити» атны бериллигине.

Алай а, Сейит суратлау адабиятыбызгъа да уллу юлюш къошханды. Аны «Машалла» романына редакторлукъ этген Батчаланы Мусса, «Бу Шолоховну «Тихий Донуча» бир затды, мындан иги роман джокъду бюгюнлюкде бизде» дегени эсимдеди. Не келсин, тюрлю-тюрлю чурумла бла, китаб эки къатха къысхартылыб, «Баталлары» ат бла чыкъгъанды басмадан. Аны толусу бла басмаларгъа керекди — ол заманда ангылашынныкъды Батчаланы Мусса да, Къараланы Асият да ол романнга мийик багъа не ючюн бергенлери. Аны кибик, Сейитни «Гюрге Кюн» романыны экинчи китабы да басмаланмай турады.

Кёбдю Сейитни басмаланмай тургъан затлары — алай а, кеси барын джаршдырыб, басмагъа бергинчи, арабыздан айырылгъанды. Адабият хазнасын Сейит аманат этген экеуленден бири — Лайпанланы Рашид — ол бир дуниядады, экинчиси уа — тыш къралдады. Алай бла, Сейитни аллында борчлу болуб турабыз, къуру Лайпанлары тюл, джазыучуланы организациясы да. Сейитни къуру «Машалла», «Гюрге Кюн» романлары толусу бла басмалансала да, бек уллу, бек хайырлы иш боллукъ эди адабиятыбызгъа, бютеу культурабызгъа да.

Сейит бла мен бир-бирибизге къагъыт джазыб да, бетден бетге тюбеб да кёб сёлешгенбиз. Сейитни бираз билеме дегенлигимди.
Сейит юч затха бек къаршчы эди: тукъум айырыугъа («артыкъсыз да 1917-чи джылдан бери халкъыбызны абызыратхан, халеклик салгъан къыйынлыкъды, андан къутулмасакъ — миллет болаллыкъ тюлбюз»), миллет айырыугъа эмда Къарачайны энчи республика болуруна. Аны себебли берген эдим мен Сейитге Дудаланы Махмутну къарачай миллетге джораланнган «Ахыр Сёзюн» да — анда ол да Къарачайны эм уллу кемлигине халкъда бирлик болмагъанын, тукъум айырыуну санай эди. «Диннге, адамлыкъгъа да келишмеген бу джахилликден къутулмасакъ — биз халкълыгъыбызны сакълаяллыкъ тюлбюз». Бу сорууда Сейит да, Махмут да бирча айта эдиле. Алай а, Сейит олсагъатда Махмутну «Осиятын» басмаларгъа базмагъан эди...

Сейит къайгъылы адам джокъду бюгюн, таб 90-джыллыгъына да бир затын басмаламагъанды республиканы кърал басмасы. Сейитни сау заманында да, областны (республиканы) джазыучуларыны организациясы анга уллу эс бёлмей эди. Аны СССР-ни джазыучуларыны Союзуна алмай тургъанлары да сейир эди. «Аллыкъ болсала, кёрмейми турадыла — тыйыншлы болмам» деб, къоюучан эди. Мен къайгъысын кёрюб, Москвада келишиб келгенимде да, «Биджиланы Идрисни бир киргизт ары, ауруб турады кеси да» деб, тохтагъан эди. Экисин да киргизтдим, алай а Союздан уллу магъана къалмагъан эди. Магъана болгъан заманда уа, областны джазыучуларыны Союзу тыйгъычла салыб тургъанды. Дагъыда, Союзну башчыларына «биле болурла не этгенлерин» деб къойгъан болмаса, табсыз сёз айтыргъа къоймай эди.

Акъыллы, билимли, оюмлу, айтырын сагъыш этиб айтхан, джазарын сагъыш этиб джазгъан, керти адам эди Сейит. Сейитге аман айтхан адамгъа тюртюлмегенме. Аны уллу джазыучу, айырма публицист, журналист болгъанын билмеген адам джокъду. Лайпанланы Сейит бизни литератураны классигиди эм иги прозаигибизди. Не келсин, адабиятыбызны дараджасын мийкге чыгъаргъан адамны эслемегенча этиб турадыла. 90-джыллыгъына кърал китаб басма аны бир китабын чыгъармагъаны, сан этмегени — бек айыблы ишди. Атыбыз - миллет республика, миллет культура уа - болмагъанчады.

Тоторкъулланы Алий болмаса не этерик эдик экен? Лайпанланы Сейитни айтхылыкъ «Машалла», «Гюрге кюн» романлары, «Къарачайны уланы — Белоруссияны джигити» документли повести, «Заманла ушагъы» тарих хапарлары - аны фахмусуну теренлигин, кенглигин, бизни адабиятны да бишгенин кёргюзтген чыгъармаладыла. Къарачай-малкъар адабият классиканы чыгъара баргъан Тоторкъулланы Алий, Сейитге да эс бёллюк болур, Аллах анга кюч-къарыу берсин. Алай а, соруу къалады: республикабызда культура, литература бла байламлы къуллукъчула, джазыучуланы Союзу, китаб басма Сейитча адамлагъа къайгъырмай эселе, кимлеге къайгъырадыла, не бла кюрешедиле, не этедиле?

Бир-бир соруулагъа Сейит бла мен бирча къарамай эдик. Мен «Къарачай энчи республика болсун» деб, Сейит да «КЧР» болургъа керекди деб, даулашыр ючюн да къалмагъанбыз. Аны себебли, романын «Ас-Алан» журналда бере башлагъанымда, унамагъан эди — журналны позициясы бла Сейитни къарамы бирча болмагъанлары ючюн.

Коммунист партияны Къарачай-Черкес област комитетини секретарлары болуб ишлеген Токъаланы Сейит-Умаргъа да, Темиров Умар Эреджебовичге да, артхаракъда республикагъа Башчы болгъан Хубийланы Владимирге да аман айта башласала, сёзню тохтатыб къоя эди. 1937-чи джыллада болгъан ишлени да чучхуб, къозгъаб айланыргъа керек тюлдю деб тохтай эди. Кимни ким болгъанын бек ариу биле эди Сейит, алай а, «тюзю айтылса, халкъны бирлигине къоркъуу тюшерик эсе, айтылмай къалгъаны игиди аны»,- дей эди.

Бир масхабда тургъан адам эди Сейит. «Ары оракъ, бери чалкъы» болгъанланы сюймей эди. Алай а, киши бла кюрешмей эди. Не джаны бла да, «джамагъатда къайгъы болмасын, айрылыкъ болмасын» - бу эди Сейини баш нюзюрю. Кърал чачылгъанында да бек къыйналгъан эди - «ай, социализмден иги джукъ джокъду, артда ангыларыкъсыз, сокъуранныкъсыз» деген эди 1990-чы джыллада.

Сейитни юсюнден терен, уллу зат джазаргъа керекди. Огъурлу адамны огъурсуз заман джашауун къысхартханды, алай а, чыгъармалары бизни бладыла — адамлыкъгъа, сабырлыкъгъа, бирликге чакъыргъанлай турадыла. Сейитни архивин тинтиб, чыгъармаларын джарашдырыб, талай том этиб чыгъаргъан — халкъыбызгъа бек уллу иш этерикди.
Миллет адамы эди Сейит. Джашау ызы да, къалам ызы да анга кёре...

Тамара къызына айтхан ахыр сёзлери Сейитни: «Бир да бир кёб затны билеме миллетим билмеген: аны барын джазыб чыгъаралгъынчы джашасам — ол меннге берилген борчдан къутуллукъ эдим». Осиятында джазгъанларындан: «Къалдыралгъаным — джазгъан китабларым болдула» деб, сын ташыма джазарсыз».

2001 джыл сентябрны 29 — Сейит ауушхан кюн бек къыйналгъан эдим. Кёбле болгъан эдиле менича. Ол заманда джазылгъан эдиле бу тизгинле да:

Сюргюнню, зорлукъну кёрген адамла,
Сёзню магъанасын билген адамла,
Керти таулула, керти айдынла
кетедиле - Аллах джандетли этсин.

Боран тышында тохтаса да,
Эслеринде къалмай шаушалыб,
Джюреклери
замансыз ашалыб, бошалыб,
Кетелле дуниядан къыйынлы тёлюле,
Кёб зорлукъ, терслик сынагъан тёлюле.

Къышдан къутулгъан да, ёледи джаз.
Къорагъан - кёб, къошулгъан а – аз.
Билеме, билмейме нек болгъанын алай...
Соруу белгиге ушайды Къарачай.

Лайпанланы Билал,
Ючкёкенде Сейит къурагъан эмда башчылыкъ этген литература бирлешликден чыкъгъан адабиятчы
Sabr 16.10.2015 23:44:51
Сообщений: 7254
Миллетлигин тутаргъа излей эди Сейит джашауда…
Андан бери Къобан тенгизге бек кеб сууун элтгенди, алай а ол кюн кёзюмден кетмейди. Азиядан къайтхан джылларыбызда, къарачайлыла орус не да башха миллетли врачлагъа бакъдырыргъа излей эдиле кеслерин. Мени сабийими орус классха бир сал, деб, кюреше эдиле. Сентябрны ариу кюнлерини биринде уа, ишге келгенимде, директорубуз бла биреулен къызын къарачай классха салдырыр къайгъыда эди. Таб, салмасанг боллукъ тюлдю, деб кюреше эди. Аны эштгенлей, мен туракъладым, саламлашдым, тынгыладым ушакъларына. «Орусча юрене барырла, аналары да орус тиширыуду,»- деб, черте эди ол директоргъа. Келбетли, орта бойдан сюекли, шош сёлешген адамны аты Лайпанланы Зекерияны уланы Сейит болгъанын билдим. Сейитни хакъ джюреги бла тилибизни сакълар, миллетлигибизни джакълар хауасын ангылагъанымда, мен да анга хакъ джюрекден разы болдум. Хасанланы Тана улу Исса, кёб да сёлешмей, Сейитге бюсюреу эте, аны тилегин къабыл этди. Артдан Сейитни къызлары менде да окъудула орус тил бла адабиятны. Адеб, намыс тутхан къызла, бюгюн да бирер тукъумгъа тюбеб, юйдегилерини аналары болуб талай туудукъларын, аладан туугъанланы да ёсдюредиле, Сейит кеси сюйгенча, ариу къарачай халиде. Сейитни эсге тюшюре, кёб иги затын айтыргъа боллукъду. Бизни ортабыз 10-12 джыл болур эди. Сейит сынчы адам эди, джашаудан терен хапары бар эди. Хоншу болуб отуз джылны джашадыкъ. Мен Сейитни адам бла тюйюшюб, не къызарышыб кёрмегенме. Къызарса уа, не тартыныб, не уялыб къызара эди. Мен къарачайча джаза тебргенимде, меннге устазлыкъ эте эди, кёб затны эскерте эди. «Фактланы сюзюб, хапарла бла келишдириб джаз»,- деб, юрете эди. «Къарачайны эртдеги сыйы бир миллетде да болмагъанчады» десе, тамаша бола эдим. Бюгюнлюкде уа аллай джазмаланы джыя тебрегенимде, Сейитни тюз айтханына шагъатлыкъ этер затларым кёбейдиле. Алай а, биз аллай милетден эсек, не болду бизге, нек терсейдик, кёзмю тийди дерча болама. Аман юлгю джукъмай, иги джукъса не боллукъ эди, деб, ахсынама. Дагъыда эсимден кетмей тургъан, ахыр кюнюме дери Сейитни – «Гюрге кюню»…ай медет, аны 2-чи китабы эндиге дери чыкъмай турады… къаллай бир адамыбыз къалды Азияны къум тюзлеринде… Биз, къыйынлыкъ кюнюн унутуб къойгъан миллетбиз. Эсирикден Сакълаучу сакъласын! Алай демеклигим, Сейитни китабын да ол теманы ачыкълагъан затланы да бир китабха джыйышдырыб, хар юйде болурча этерге керекди. Сейит Къарачайны эм иги публицисти, романисти да болгъанды десек алданмазбыз. Аны бла бирге ол миллетни ХХ ёмюрде эм акъылман адамларыны бири болгъанды десек чыртдан да джангылмазбыз. Сейит бир-бирде джазгъан затларын газетибизде Бехтиланы С. деб, псевдоним (кесини атындан башха ат бла джазса айтала псевдоним деб) бла басмалай эди. Энди билгенме ол псевдонимни магъанасын. Сейтлени - Лайпанланы атауллары Джагъалада - Бехти деб уллу аталары болгъанды. Аны, бир да бир бек тюз адам болгъаны ючюн, Хурзук элинде сюдюнюча багъалатханды халкъ, джер юлешген, ырджы айыргъан сагъатда аны чакъыргъанды ортаны тюзетирге, аны ёлче таягъына да джамагъат Бехте-таякъ дегенди. Аны магъанасы артда Тюзлюк-таякъ боллуб къалгъанды. Бизни тарихибиз теренди. Сейитни билгенле мени бла биргелей шагъатлыкъ этерле деб кёлюме келеди: Сейит кеси да, уллу атасыча, керти Бехти эди, Тюзлюкню адамы эди, уллу атасыны Бехтини Таягъы да – Сейитни къолунда Тюзлюкню Къаламына бурулгъан эди! Аны къойгъан китаблары – миллетибизни унутулмазлыкъ Тин саугъасыдыла, билимидиле, таркъаймазлыкъ оюм кёзлеудюле.
Хасанланы Матгерий, орус тил бла адабиятны устазы, пенсияда.
Sabr 16.10.2015 23:54:24
Сообщений: 7254
«Къалдыргъаным – джазгъан китабларым».
(Лайпанланы Зекерияны уланы Сейит (5.10.1925 -29.09.2001)
(Осиятындача, сын ташында джазылгъан сёзле).
________________________________
Сейтни къызлары айтадыла
Байчораланы ( Лайпанланы ) Айшат , тамада къызы:

Онбир айда мени атамы атасы бла анасы кеслерине алыб ёсдюргендиле. Юч тёлюде биринчи къыз мен болгъаным себебли, аття Зекерия, ання Хаджат къыз кюсеб тургъандыла. Алты джыл толгъунчу мен ала бла тургъанма. Школлгъа баргъанымда мен бир орус сёз билмей эдим. Атам бла анам ишге джюрюй эдиле. Ингирде келселе, атам мени бла дерс эте эди. Атам арыб келгенликге, мен да кёзлерими ууа турсам да, алай къоюб кетмей эди, дерсими этдире эди. Анам юй джумуш бла, гитче эгечим бла кюреше эди. Ючкёкеннге кёчгеникде, атам къуру ыйых кюн келе эди юйге, сау ыйыкъны Черкесскеде ишлеб. Алай бла талай джыл ётдю…
Эсимде къалгъан, бир кюн Облпотребсоюзгъа Черкесскеге атам бла барама да, андан къайтыб келе, атамы кёзлерин джыламукъла басыб… Сора Джёгетейге джетгеникде, Батчаланы Мусса аушуб къалгъанды, мен къайтыб къайгъы сез бере кетейим деди. Къайтдыкъ, адамларына тюбеб, джолну узунуна бир сёз айтмагъанлай, Ючкёкеннге джетдик. Ол Муссаны кишиге къошмай эди, аны замансыз кетгенине бек бушу эте эди. Атам ишлесе да, къаты ишлей эди. Кабинетден ингирге дери чыкъмагъанлай, кёб кюнлери кете эди. Бачха ишле башлансала, асыры ариу джарашдыргъандан, ичине кирирге уялгъан эте эдик. Атам бир да тюз адам эди. Бир кюн автобусха минебиз да, шофёр ачха тёлегиз дейди, бир тиширыу тёлемегенлей тюшюб кетеди. Атам, аны эслеб, меннге алай айтады: «Джол хакъ деб нек айтадыла, ол хакъды, тёлерге керекди, гюнахды тёлемесенг, аны унутма!». 28 сентябрда 2001 джыл мен ишден келгенимде, сабийле : «Аття Сейит, келиб, бизни бла ушакъ этиб кетди»,- дедиле. Хоншубуз Чотчаланы Соня (джандетли болсун!), скамейкада олтуруб тура эди. «Айшат, атанг келиб кетди, билемисе не айтыб кетди?»- деди. «Не зат?»- дедим. «Сейит ауруб, адамланы къыйнаб турлукъ тюлдю. Сейит есть, Сейит нет!»- деб, кюлюб кетди. Эртден бла 29 сентябрда 8 сагъатда анам, джылаб, телефон бла «Атагъыз ёлгенди»,- деб, билдирди...
Бек кёб кюнлени излейме атамы, анамы, экиси да кетдиле, джандетли болсунла.Аллах рахмат этсин.
Хар ангыламагъан бир затым болса, атам ангылатырыкъ эди деб, ахсынама.
Уллу Аллах кюч къарыу, насыблы джашау берсин сизге, атамы эсигизге тюшюрюб, атын сагъыннганыгъыз ючюн.
Къарачай миллетде, атамча миллетни намысын кёлтюрген, миллетин багъалатхан адамла кёб болсунла. Алллах къарачай мллетни бир-бирлерин сюйген миллет этсин!
____________________
Текланы (Лайпанланы) Тамара, ортанчы къызы:
Багъалы Атамы тансыкълай
Атама 5 октябрда 90 джыл толлукъ эди. 76 джылында кетди, бек кёб туудугъун да кёралмай. Юйден хапарламай, этген ишлерин тизерге боллукъ эдим, алай аланы бизден эсе элчиле иги айтырыкъдыла, аны танымагъан районда хазна адам болмаз эди, кеси да халкъны ичинде ётдюргенди джашауун, джазгъанларыны герою да – халкъды, тюз адамла. Мен а кесибизни энчи джашауубуздан бир талай затны джазайым.
Биз юч къыз барбыз. Юч къыздан сегиз туудукъ, аладан да 15 туудукъ болдула. Атам бла анам ариу джашай эдиле. Джашауларында, мен билиб, бир кишиге хыны этиб кёрмегенме. Джуукълукъну, тенгликни тутхан, кишиге зарлыкълары болмагъан, керекли болгъан адамлагъа бир затларын аямагъан, сыйлы адамла эдиле. Тогъуз джашны уллусу болуб, атам гитчелерине аталыкъ этиб тургъанды. Бюгюн да ала анга, багъалатыб, разылыкъ этедиле. Инджиулери болгъан элчиле да юйге келе эдиле. Бир джолда, бир къарт келиб, тарыгъыуун айтды: «Сейит, къызымы, некях этиб, эрге бердим. Юч айдан кюёуню ёлтюрюб къойдула къошда. Къызым сылтаулу болуб къалды андан. Къайынларына керек болмай къалды, загсы уа джокъ. Туудугъум тукъумсуз болургъа айланады, бир мадар эт»,-деб. Атам несин да джарашдырды. Бюгюн ол джаш, бек сыйы болгъан, юйдегили болуб турады. Мен Сейитни джангыз бир этгенин айтдым. Аны аллай ишлери къыйырсыз, учсуз эдиле. Элчиле анга хар джунчуулары бла келиучен эдиле. Ол да миллет ёкюлча бир адам эди. Бизге, къызлагъа, бек джумушакъ эди. Небизни да бизден алгъаракъ билиб тура эди, анга кёре да тюз оноу эте эди. Мен школну бошаб окъуугъа кирирге умут этдим. Узакъгъа ийерге кёзю къыймады. Ол заманлада къызланы узакъгъа окъургъа ийген да хазна тюбемей эди. Черкесскеге барсам разы болду. Къоймай, мени къагъытларымы джыйдырыб, Черкесск шахаргъа, ол айтханча, Пашинскеге элтди. Мен да, анда окъургъа излемей «харамлыкъчыкъ» этдим, картларымы унутханча этдим. Экибиз комиссиягъа къагъытланы берирге кирсек, картла джокъ. Приемная комиссияда тиширыу, «биз ингирни 5 сагъатына дери алабыз документлени. Ол заманнга дери келтирирге кюрешигиз картланы»,- деди. Атам хариб, къолумдан тутуб редакциясына чабды. Газетни фотографы Чанкаланы Къази-Мухаммат эди. Ол Сейитни болумун кёрюб, эрлай картха тюшюрдю, кебмей тургъа картланы чыгъарыб къолубузгъа тутдурду. Мен да бек уялдым этген хатама. Сагъат бешден атлаб келгеникде, къагъытларыбызны алмадыла. «В виде исключения утром примем у вас»,- дедиле. Ючкекеннге атландыкъ, эртден бла келирбиз деб. Ушакъ эте, Красный Восток элге джетдик. Атам мешинаны къысха тохтатыб, мени кёзюме къараб: «Картланы иш этибми унутхан эдинг юйде?»- деди. Джууабым къысха «хоу» болду. Андан юйге сёз айтмай джетди. «Кесинге база эсенг, сюйген институнга бар», деб, мешинадан чыкъды. Москвада окъуй тургъан къарачай къызчыкъгъа ашырдыла. Кесим кириб, алты джылны окъуб, диплом алыб къайтдым. Атам къатылыкъ этмеди. «Къыз юйдегим барды, алагъа хыны джарашмайды»,- деучен эди. Атамы джазгъан затлары да – керти затладыла. Джашаудан алыннган. Ким бла да ушакъ этсин, тамбласына машинкасына олтуруб джазыб къоя эди. Атамы прозасын да документли этерге, журналистика уллу себеб бергенди. Ол аны энчи хаты боллуб къалгъанды десек, терс болмазбыз. Джашау аны джазгъанларыны тамалы эди. Ол алай болгъанына шагъатлыкъ этген, эсиме тюшгени бла бир хапарчыкъ келтирейим былайда. Каникуллагъа келиб, юйден сохта, джёрме, къакъ эт элтиучен эдик ызыбызгъа. Бурунча, джёрмеле агъач чюйчюклеге тизилиб, иги кебдирилиб. Общежитиебизде этажда джангыз кухня. Отха асама джёрмелени, ийислерин да тансыкълай. Энди уа бишдиле деген сагъатда кухнягъа барама. Чоюнчугъуму башын ачыб, терт-беш адам: «Опять эти иностранцы змей варят»,- деб, къараб кюреше эдиле… Шыбыртсыз ызыма айланыб, адам болмагъан заманны мараб, чоюнчугъуму кесиме джыйдым. Ма бу хапарчыкъны да атам джазыб басмалагъанды. Атамы бек кёб заты уа чыгъарылмай турады. Арт джыллада китаб басманы директору Лайпанланы Рашид эди. «Къарачайны уланы, Белоруссияны джигити» деген Къасайланы Османны юсюнден документли повестин, адамла даулаб, Сейит, дополненияла этиб, Рашидге берген эди. Атам ауушуб, Рашид, аны «издательствону къарыуу къалмагъанды» деб, ызына къайтарды. Бюгюн да турады алайлай. Бир амал болса, чыкъса халкъ разы боллукъ эди. Рамазан къарнашыны джашы Рашид бир къауум гитче затчыкъларын энчи типографияда басмалады. Атам анга аны кеси берген эди. Чыкъгъанын а кёралмады. Чыкъса китабы бир бек къууана эди. «Сталиннге алай демегиз» деген китабчыкъда «Альмо» деб хапарчыкъ барды. Не атларын, не джылларын тюрлендирмей къарнашларыны юслеринден джазгъанды. Тогъуз къарнашны уллусу атам эди. Эки къарнашчыгъы – Борисбий бла Джатдай – кёчгюнчюлюкде аушхандыла замансыз. Къалгъан джашла бары да окъургъа тырмашханла. Атам Ленинград Университетни журналистика факультетин бошагъан эди, РСФСР-ны культурасыны Заслуженный деятели, СССР-ни журналистлерини, писателлерини члени болгъан эди. Атамы къарнашлары Абюсюп, Шабагъан, Рамазан, Сулеймен, Джетул (джетинчи джаш), Сегдул (сегизинчи джаш). Рамазан – физика-математика илмуланы кандидаты, доцент, Сулеймен - врач, полковник мед. службы, Джетул – химия илмуну кандидаты, Сегдул – ажымлы аварияда ёлген эди, экономикадан кандидат диссертациясыны защитасыны аллында эки-юч кюн къалыб, кеси да Къарачай шахарда горрайисполкомда къуллукъчу болуб ишлей эди. Аны бла Абюсюп къарнашлары замансыз кетгенлерине бир бек ачыгъан эдиле. Зекерия аття бла Хаджат аннябыз кеслери къараннгы боллгъанлыкъгъа, аллай бир джашларына баш билим, илму дараджа алдыралгъан эдиле. Биз школда окъугъан заманда, джай кёзюуде атамы къарнашлары, деу джашла бары -кими каникулгъа, кими отпускагъа бир айгъа келе эдиле. Джаш эдиле, юйдегили болмагъан заманлары. Хаджат аннябызны къуру бир сагъышы – «келин алыб, бир ашыралсам» деб. Ала уа бир-биринден тансыкъларын ала, саман керек болса, саман эте, мешина бузулса, аны ишлей, бичен болса – чалкъыгъа…Кюлюб, ойнаб, чам эте… Аттябызны бир уллу тёгерек тепсиси бар эди, бирден сыйынмай, кёзюу бла ауузлана эдик. Къалай иги, татлы заманла болуб къалдыла эсибизде… Ол айла да бир кюнча кете эдиле. Хаджат аннябыз да: «Ах, мен биягъы келин алалмай къалдым», - деб ахсыныучу заманла… Джетул Ташкентде Университетде окъуй эди. Ол анда заманда кючлю джер тебреннген эди. Хапар билялмай, кёб джунчугъан эдик. Къарнашла оноу этиб, къартлагъа да джукъ айтмай, Рамазанны Ташкентге ашыргъан эдиле. Джетул айтыучан эди: «Общежитиеде олтуруб, дерсими эте тургъанлай, эшик ачылыб, Рамазан кириб келди. Къууандыкъ, къучакълашдыкъ. Хатам болмагъанын кёргенинде, эрлай ызына кетерге ашыкъды, къарнашла хапар сакълайла деб..» Муну барын тизгеним, къарнашла бир бирине сакъ эдиле…
Онтёрт джыл болду атам кетгенли, тюнене кетгенча унутулмайды, эсдеди, не кеси, не джазгъанлары… Басмаланмай а бек кёб заты къалгъанды. Лайпанланы Нюр-Магомет къарнашыма Аллах саулукъ берсин,аны кючю бла бир талай иш этилгенди атама аталыб. Ючкенде бизни орамгъа Сейитни аты аталгъанды, 80-джыллыгъына районда творческий вечер этилгенди, Учкекен ТВ документал бериун кёргюзгенди джамагъатха. Гналаны къызлары Асиятны да район администрациядан, сыйлы къартны Хапаланы Адемейни, джазыучу Ёзденлени Борисни, культура отделни тамадасы Хубийланы Алийни кёб къыйынлары барды атамы юсюнден этилген затлада. «Къарачай» газетни да тамадасы Какушланы Хусей, атабызны коллегалары, сау болсунла аны унутмагъанлары ючюн. Барына да Аллах саулукъ, эсенлик, насыб берсин. Энди Лайпанланы Билал бла Нюр-Магомет (эм джуукъ атауул къарнашла бизге) чыгъарлыкъла атамы чыкъмай тургъан затларын деб сакълайбыз. Алай болса, миллетден, бизден, Аллахдан да разылыкъ табарыкъ эдиле дейбиз. Атам миллетни адамы эди. Къор болайыкъ миллетибизге.
2.10.2015 дж. Ючкёкен
___________________________
Сылпагъарланы (Лайпанланы) Лейля, Сейитни кичи къызы:

Юч къызны ичинде, гитчелери болуб, атам бла бирге мен кёб джашагъан болурма. Сабий заманымдан мени мешнасындан тюшюрмей айландыра эди. Атамы айтханларын эскералырча замандан бери кёб заты кёз аллымда турады: юретгени, сабыр ауазы, ышаргъаны, чамы. Джолда бара да: бу ёзенни аты былайды, суучукъны алайды, сыртны аты да … Барлыкъ джерине дери, дерсдеча, хапарлагъа бёлениб бара эдинг. Атамы билими терен эди, кёб эди. Къайда болса да, бир адамны сёзю бла сёлешмей, талай адамны айтханын фактла бла тенглешдириб, артдан миллетге тюзюча басмалай эди статьяла, хапарла чыгъарыб. Бир кере бир къошха бардыкъ атам бла. Къошчула атамы ортагъа алыб, таб оруннга олтуртуб, хапарла айтыб тебредиле. Кими малны юсюнден, кими чегетде кёрген джаныаурны юсюнден, атам да соруула сора, талай сагъатны джазды. Ол къыйын джашауда джашагъан адамла, джюреклери джумушакъ, кирсиз, ачыкъ кёллю болгъанлары кёрюнюб тура эди. Атама аллай бир сый бериб, къалай кёлюне джетерге билмей, тёгерегине айланыб, тебсичикге айран, гырджын, эт салыб: «Бир бисмилля эт, Сейит»,- деб, атамы сыйларгъа кюреше эдиле. Къошчуланы ичлеринде бир къарт бар эди: «Сейит, сени джазгъанларынгы мен таймай окъуйма, бек тюз затланы джазаса. Мени кёлюме алай келеди, сени джазгъанларынгы барын да басмалаб бара болмазла, сени бычакъ бла кесгенча затларынгы власт басмаларгъа къоя болмаз»,- деди. Атам: «Чыкъмагъан затларым бек кёбдю, аланы басмалар заманла да, Аллах айтса, келирле, бусагъатда уа не этерикбиз, къалгъан затланы чыгъара эселе да, къууаныб турургъа керекди»,- деб, эшикге атланды. Къошдан кете барыб, мен атама: «Нек алай дженгил кетдик?»- дедим. «Ол къарт адам соруб тебресе, кёб зат айтыргъа керек боллукъ эди. Мен да тюзюн айталмай учхараракъ айтсам, кесим да къыйналыб, аны да мыдах сагъышлагъа бёлюб, джюрек ауруулу этиб кетерик эдим. Бек къартды, бу къралда кёрмегени къалмагъанды, керекмиди аны энтда къыйнаргъа, не Лёлюш?!», -деб, ышарды. Энди ангылайма атамы сакъджюреклилигин, адамлыгъын. Ол публицист геройларына джашауда тюбесе, аланы ырызларын этиб, айтхан, джазгъан сёзюм да табсыз къатылмасын джюреклерине деб, алагъа, аланы джашауларына хаман сагъышлы эди. Мен сейирсинген, не джуукъ, не тенг болмагъан, адамланы джашауларына къайгъыргъаны атамы. Ол хар тюбеген адамны джашауун ичи бла ётдюрюб, тинтиб, анга сагъышланыб, джаны ауругъаны - атама бек къыйын тие эди. Хар адамны джазыкъсыныб, джюрек джауун бошаб, аны орнуна кесин салыб, сора не джаны бла да адамгъа заран болмасын, деб, кесини джюреги ауруса да, не къыйын къайгъыны да джумушатыб, адамгъа алай джетдире эди. Ол саулай дуниягъа, тыш къраллагъа, кесини къралына, республикагъа, районнга, элине, орамына, хоншуларына дери джарсыгъанлай джашай эди. Ол кетгенли - онтёрт джыл. Атамы ким болгъанын, къалллай адам болгъанын энди ангылай тебрегенме. Бара баргъанда, Аллах айтса, миллет да аны этген ишлерине, китабларына, къарачай миллетге, аны тилине, тарихине, адетине, намысына къаллай бир джан аурутханнына, керти багъа берир.
Sabr 17.10.2015 00:04:16
Сообщений: 7254
Сейитге керти багъа энтда берилмегенди
Сейит бек уллу билимли, фахмулу адам эди. Ол, къайсы теманы алсанг да - сюйсенг космосну, сюйсенг политиканы, сюйсенг экономиканы - сейирсинирча, хапарлы эди неден да.
Джыйырма, джыйырма беш джылны мындан алгъа, мен да анда-мында окъугъан китабланы Сейит бла сюзе эдим. Ол окъумагъан китаб табмаз эдинг. Бир-бир китабланы магъанасын, огъай алай тюлдю, былайды деб, эрише эдим, тик да тура эдим. Талай джыл ётгенден сора, Сейит айтханчасы тюз болуб чыгъа эди. Бюгюнлюкде, джылым бойлу болса да, Сейитни хар айтханыны терен магъанысына сейир бола барама. «Китаб джазсанг, омагъыракъ, фантазиясы кёбюрек, интригасы асламыракъ, нек джазмайса? Алай джазсанг, бек популярный боллукъ тюлмюсе?»,- деучен эдим ол джыллада мен Сейтге. Унутмайма ол берген джуабны: «Мен Къарачайны джазыучусума. Мени излегеним - миллетни бурундан келген адети, намысы юсюнден тас болмай, бу тар ёзенледе, къыйын джашауда джашаб, былайдан чачылыб кетиб къалмай, къарачай иннетин, тилин тас этмей тургъанын кёргюзтюудю, сакълауду. Мындан ары Къарачай, не дуния малгъа башын атыб, несин да унутуб, не да башха миллетлени халисин кесине алыб, аланы джаратыб, ёрге кёлтюрюб, тас болуб кетер деб, къоркъама…»
Сейит Къарачайны юсюнден билмеген зат джокъ эди. Бир кюн ол меннге: «Юсуф, сен Сылпагъарланы Солтанны юсюнден джукъ эшитгенмисе?», - деб сорду. «Да ол мени къарт атамы Дугуну къарнашыды», - дедим. Сейит сейирсинди. Ол кюн ол меннге Солтанны юсюнден мен эшитмеген кёб хапар айтды. Менден эсе къарт атамы къарнашыны юсюнден аны кёб билгенине сейирсиндим. Нени юсюнден айтса да, Сейит аны учхара айтмай эди, терен оюм бла къараб айта эди. Мен олсагъатда, бюгюн да аныча терен акъыллы, сабыр адамгъа тюбемей барама. Сабийлеге, къартлагъа, тиширыулагъа, барысына да ушагъыулу, таб сёлеше биле эди. Бюгюнде да, Сейитни китабын окъусам, ол китабда суратланнган, сюзюлген заманланы, адамланы, джерлени, табигъатны кюсегенча болама. Ол халгъа Сейитни джазыучу фахмусу, усталыгъы келтиреди. Толусу бла аны джазгъаны миллетге тюшюб бошамагъанды. Таб кёбюсю энтда басмаланмагъанды. Аны джазгъаны къарачай миллетни энциклопедисыча алай кёбдю, теренди. Сейтге керти багъа багъа энтда берилмегенди деб келеди мени кёлюме.
Сылпагъарланы Юсуф, Сейитни кичи кюёую.
Ючкекен, 1-2.10.2015 дж.
Sabr 17.10.2015 00:11:18
Сообщений: 7254
Атамча болгъан, Сейит къарнашым
Быйыл октябрны 5-де Лайпанланы Сейитге 90 джыл толлукъ эди…
Сейит мени уллу къарнашымды. Аны ишинден, творчествосундан окъуучула кеб биледиле. Энтда аны юсюнден кебле джазарыкъ болурла.
Мен а сабийликден,бир юйдегиде ёсюб,ётген джылланы эсиме тюшюреме. Мен Сейитден он джылгъа гитчеме. «Бир сары бурма чашчыгъынг бла сен эсимден кетмейсе. Джыласанг, бир бек джазыкъсына эдим. Анам сени къайгъылы тюл эди. Атасы бла анасын, эгечин Баяутха ашыргъан эдиле да, ол себебли мен сеннге кеб къарагъанма. Аны ючюн болур, мен сени айырыб бек сюеме»,-дей эди. Сейит керти да, къайда болсамда, школда, институтда, Совет Армияда къуллукъ этген заманымда да,меннге сакъ болуб тура эди. «Иги окъу, керти билим алгъа кюреш,эринме. Ишинги эбин билсенг,кесинге тынч боллукъду. Къайры окъургъа ийселе ишингден, бар, эринме,билеме аны деб къойма. Джууаблы ишингде джетишимли бол, махтаунгу, сыйынгы ёстюр…» Сейитни ма бу сезлерин эсиме тюшюре, беш кере ишимден окъургъа баргъан эдим. Айтханын джерге тюшюрмей Лениградда Военно-Медицинский Академияда да окъудум. Берлинде Совет Аскерни бёлегини Военный госпиталыны да, артдан Грозный гарнизонны Военный госпиталыны да тамадасы къуллугъуна тюшениме, чыным ёсгенине да Сейит бек къууана эди. Къуллугъуму тындырыб келгенимде, тынч рахат келгенинге деб, къурманнлыкъ да этген эди. «Ач кезлю болма, дунияда мал табыллыкъды, сый табыллыкъ тюлдю деб», -кеб кере айтыучу эди. Сабийлеге да: «Иги окъугъуз, аман окъусагъыз, анагъызны тукъумуна кёчюрлюкбюз»-, деб, чам этеееди. Аны бла къалмай тюз адетге, намысха юрете эди. Аскер къуллугъуму бошаб, Ючкекенге джыйылгъанымда, экибиз не сыртха чыгъыб, не юйде, шай иче, джубана, кеб ушакъ этеек, буруннгу заманланы эсге тюшюре. Бир джолда экибизда 1944 джылгъа къайтдыкъ. Сеийт быллай хапар айтды: биз Къахахстаннга тюшдюк. Анам, не да эт, джашым, мени атамы,анамы, эгечими таб деб, тыхсыды 1944 джыл.Баятдан Южный Казахстаннга къартланы кечюреим деб бардым. Барсам, къарачай миллетни, список этиб, учетха ала тура эдиле военныйле. Ингирде ала къауумлары къарт атамы, анамы юйлерине келдиле, кече къалыргъа. Колларында кеб папкалары. Кече, ашаб, ичиб, тартханлары дженгиб,джукълай эдиле. Талай кюнню ала перепись этиб, алай джашадыла атамлада. Менда, араби, ол папкалада къагъатлада не джазылыбды деб талайына, ала тынчайгъан заманда, чыдамай къарадым, окъудум. Анда уа ким, не ючюн «лишон»болгъаны ачыкъланыб тура эди. Окъуй келиб, Чотчаланы Дебокну, анамы атасын, не ючюн кёчюргенлерин Баяутха белгили болду. Бир адам быллай «донесения» джазгъанды: Дебок, къарт атам, кеси гебенни башына миниб, мени уа тюбюнден бичен атдыра эди, деб. Кесин батрак, къул этдириб…» «Ким эди о ладам?»- деб сордум. Сейит, эсли адам, былай джуаб этди: «Сулемен, ол сеннге керек зат тюлдю. Не этериксе, анны билиб…Аны билмегенинг игиди» . Ким болгъанын айтмай къойду. Энди ангылайма, иги этген эди айтмагъанын. Аны кибик, ким да сейирсинирча хапарлары,оюмлары,сезимлери бюгюнда, хар кюн сайын,эсиме тюше туралла. Сейитни джарыкъ тюрсюню кёз аллымдан кетмейди, джандетли болсун! Сейит къуру маннга аталыкъ эте эди десем, алдарыкъма. Биз тогъуз джаш эдик. Барыбызгъа да эс белюб, болушуб,къарыуундан келгенча, сагъайыб, тура эди, барыбызны джашау джолубузну къыбламача тюзетиучю ол эди. Керти миллтин сюйген алим, акъылман адам эди. Джалгъан, магъанасыз, кука, джизги сезню билмеген, керти таулу эди. Сейитча къарнашы болгъан адам керти насыблыды деб келеди келюме. Аны бла къалмай мени тамада къарнашым Сейит джазыучу, журналист, миллет ёкюлю, оюмлу къаламы бла ХХ ёмюрде къарачай халкъны ич дуниясын ачыкълаб, аннга оюлмаз джазма къала ишлеб кетгенлени бириди. Аллах Сейтча уланларын халкъыбызны кёб этсин!
Лайпанланы Сулеймен Зекерьяны уланы, медицина къуллукъну отставкада полковниги.
Ючкекен, 3.10.2015 дж.
Sabr 17.10.2015 00:17:34
Сообщений: 7254
Атамы уллу къарнашы Сейит…
Атамы уллу къарнашын Сейитни андан алгъа да таный болур эдим, билмейме, эскералмайма, алай болса да, Сейит деген ат биринчи джюрегиме къалай тюйрелгенин чыртдан да унуталмайма.
Къазахстанда, Манкентде, анам почтадан посылкачыкъ алыб келеди. Сейит Кавказдан ийгенди. Сейит ары 1956 джыл кетген эди. «Ауурчукъду, неси бар эсе да…»,- дей, атам гитче агъач почта ящикчикни башын ачды. Дагъыда, башын джабхан тёрт бюкленнген газетни ёрге алса…бир тукъум бир тюрлю ауаз бла, кёзлерине джыламукъла уруб: «Чёртлеуюкле!»-деб, бети джарыды. Атамы болумун ангыларгъа акъылым 5-6 джылымда къайдан джетишсин, алай а аны ауазында – кечиниб болмагъан тансыкълыкъ, ачыу, учу-къыйыры болмагъан термилиу – бары бирден эшитилгенинде, ич акъылым ол мор тёгерекчикле «джандет джуртдан» - Кавказдан болгъанларын ангылады. Юйде Къазахстанны аты - «худжу джурт», Кавказны аты да - «джандет джурт» эди.
Эндиледе да, хар къуру да, чёртлеуюк кёргеним сайын, ол кюн сынагъан сезимим ашланыб, кёлюмю салкъын этеди. Газет да, Сейит чыгъаргъан район газет «Шохлукъ» эди. Анда басмаланнган «Люаза» деген хапарын атамы окъугъаны эсимдеди. Артда Кавказгъа къайтханыкъда, газетни редакциясына кёб кере баргъанма, бусагъатда медресе болуб тургъан юй эди.
Дагъыда Сейитни да, мени да эсибизде къалгъан затны айтайым. Сейитни "ташны сыкъса – суу чыгъаргъан" заманы. Черкесскге ишге Ючкекенден мотоциклгъа миниб, Элтаркъач джол бла джюрюй эди. Анамы къарнашы Кемалны ишин кёб болмайын Джёгетейге кёчёргендиле да, мен нулевой классны бошаб, джай каникуллада аладама. Сейтге анам "ала келирсе" деген болур эди да, бир кюн мени мотоциклны артына олтуртуб, Ючкекенге Элтиркъач бла, джолда бир кере да тохтатмайын, келтиреди. Джол гравийден джол. Сурат салыргъа бек сюе эдим да «Альбом для рисования» деб бир къаты альбомум бла кийимчиклерим сеткада, аланы да сиденьени тутуучу джеринден да къолум бла къаты тутханма да, ала да Сеит бла мени ортабызда келедиле. Юйге джетебиз да, тюшерге керек болады. Мен тюшалмайма да къалама. Асыры къаты тутуб келгенден, къолларым къарышыб, джиклерими альбом бла сетка сыдырыб, къанаб тура. Сейитни халын бир кёрге эдигиз! Аны суратлаяллыкъ тюлме. Анам: «Кеси терсди –тили джокъмуду?!»- деб, суу къуяргъа да кюреше эди, алай а Сейит кечиб зат этиб болалмай эди кесине. Ол кюнден башлаб Сейит меннге башха кёзден къарай эди деб акъылым алайды.
Биз - совет заманны элчи сабийлери - оюнчакъла бла башыбыздан бармагъаныбыз хакъды. Сейит Ленинградда заочно окъуй эди. Бир джай сессиясындан келгенинде, меннге бир мор джибек къатападан маймулчукъ келтирген эди. Маймулчукъну ачхыч бла буруб къура эдинг да, джерге салсанг чёмелтаякъ айлана иги кесек джерни бара эди. Маймулчукъну юсю букъу болса да, къатыбызда къара суугъа ойнаргъа келген сабийлени къууандыра эди. Оюнчакъларым андан сора да болгъан болурла, барын да унутханма, джангыз да маймулчукъ бла Къазахстанда гинджим болмаса. Гинджими неге эседа илиндириб джыртхан эдим да, ичинден мычхы умур къуюлгъан эди. Не эседа анга бир бек сейирсиннген эдим. Аны ючюн къалгъан болур эсимде.
Школгъа барамем, бармаймем - билмейме, Сейт юй ишлерге джер хазырлайды. Сора бир джерчикде арлакъ джаякълаб, 5-6 чыбыкъчыкъны чанчады. Тал бла бусакъ болгъанларын айыралмайма. «Былагъа суу къуя турурса»,- деб меннге аманат этиб кетеди. «Суу къуйсанг, тамырчыкъла чыгъарлыкъдыла да, терекчикле боллукъдула»,– деди. Бек айыбсыз суу къуюб турдум. Бир заманлада Сейит келеди да меннге : «Чыбыкълагъа суу къуйгъандан сора уа не эте эдинг?»- деб сорады. Тамыр чыгъамыды деб къарагъанымы билгенинде, кюлюмсюреб: «Да хар нени да тамырына къарай тур»,- деди. Ма быллай джарыкъ затла къалгъандыла сабийликден эсимде Сейитни юсюнден.
Сейитни къаллай адам болгъанын бир сёз бла айтыргъа керек болса - эсли адам эди дерикме. Бир кере да Сейитни ушагъыусуз кийиниб неда ушагъыусуз сёлешиб, кёрмегенме. Юсю-башы таб джарашханлай, сабыр джюрюй, сабыр, сакъ сёлеше, сени сёзюнге магъана бериб тынгылай, чамы-накъырдасы орну бла, терен джашауну ангылагъан къарамы бла - ма бу сыфатда къалгъанды мени эсимде.
Анамы къарнашына – Деккушланы Кемалгъа: «Сейит ауушханды, джукълагъаны бла уянмай къалгъанды…» деб билдиргеникде, магъаналы, терен джууаб къайтарды : «Джандетли болсун. Акъыллы адам эди - акъыллы да кетди…»
Бюгюн кюн тогъуз къарнашдан ючюсю саудула да, АЛЛАХ алагъа саулукъ –эсенлик, узакъ ёмюр берсин.
Лайпанланы Абу-Юсуфну къызы Фатима КЧГУ-да преподаватель болуб ишлегенди
Къарачай шахар, 2.10.2015 дж.

Sabr 18.10.2015 00:50:11
Сообщений: 7254
КЁБ ДЖЫЛЫ СЁЗЮН ЭШИТГЕНМЕ

1985-чи джыл болур эди дейме, «бисмилля» деб газетде ишлеб башлагъан ал кюнлерими биринде редактор Айбазланы Дагерман бла ушакъ эте тургъанлай, кабинетге биреу сабыр кириб келди. Башында шляпасы, къолтугъунда папкасы бир келбетли киши. Джылы саламлашыб, юйлю адамча ушагъыбызгъа къошулду.

- Хы, Сейит, коллективибизге джангы къошулгъан ол джаш адам дегеним буду, деб Айбаз улу бизни танышдырды.

- Огъур бла башла, къарнашчыгъым, огъур бла башла, газетни иши къыйынды, ийне бла кёр къазгъанчады, алай а сейирди. Онла бла джылланы ишлеб, кёбле аны татыуун ангыламагъанлай кетедиле... Бизле энди аз-аз седирей барлыкъбыз. Тюбюнден къошула бармаса, тамбласында джангыз газетибизде ишлерге адам табылмай къалыргъа боллукъду...

Акъыллы адамны сёзлерин мен, хончаларым агъаргъан киши болгъанымда, энди ангылайма. Газетге уллу юлюш къошалгъанма деб билмейме, ёзге Лайпан улу Сейитча терен билимлери, фахмулары, джашау сынамлары болгъан адамла бла тюбешдиргени ючюн къадарыма разыма. Аллахха шукур, бюгюннгю къарачай газетчилени орта тёлюсюне, бизден абаданыракълагъа да, аламат журналист школну ётерге буюрулгъанды. Чемер къаламчыла, газетчиле Чотчаланы Магомет, Лайпанланы Сейит, Джаубаланы Хусей, Джанибекланы Билял, Акъбайланы Азрет, Кёбекланы Билял, Байрамкъулланы Алибек, Лайпанланы Рашид эмда башхала миллет журналистикабызны тамалын бегитгендиле, келлик тёлюлеге джол кёргюзгендиле. Ала бюгюн керти дуниядадыла, джарыкъ джандетде джатсынла.

Сейит пенсиягъа кетгенден сора меннге аны орнунда бёлек заманны газетни Гитче Къарачай районда энчи корреспонденти болуб ишлерге тюшген эди. Анда джашагъан 15 джылымы ичинде Сейит бла къазанлашханлай тургъанма. Ол оюмлу, сабыр, акъыллы адамны кёб джылы сёзюн эшитгенме. Къартларыбыз айтханлай, Аллахдан къайтсын. Газетде бир затым чыкъгъаны сайын телефон бла сёлешиб, аны юсюнден оюмун айтмай къоймаучан эди. Гитче затынга да уллу сый бериб сёлешген къылыгъы бар эди, терслигинги, кемлигинги «мах» деб бетинге уруб къоймай, джумушакъ тил бла ангылата биле эди. Уллу элде, уллу юйдегиде ёсген, уллу джашау сынамы болгъан адам эди. Кесини заманына кёре иги билими да бар эди - Ленинградда журналист факультетни бошагъан эди. Аллах берген фахмусу уа къачан да биргесине эди, аны тюз хайырландырыргъа хыйсаб да берилген эди. Газетге бек уллу къыйын салгъанды ол. Сюргюнден къутулуб, халкъыбыз Джуртуна къайтханында, ана тилде газетни джангыдан чыгъарыб, аны аякъ юсюне салыб кюрешгенлени бириди эди. Андан бери ёлюб кетгинчи газетге къайгъырыуун Сейит зауаллы бир кюнню да къоймагъанды. Пенсиягъа чыгъыб, штатдан кетгенликге, джзгъанын тохтатмай эди. «Эй, газетим, газетим» деб аны бюгюн халына, тамблагъы кюнюне да къайгъы этгенлей тура эди. Аны окъуучула бла тюбешиуге чакъырыб, джазыучуча сёлешдирирге тебреселе: «Мен журналистме, кёргенимден, эшитгенимден джазаргъа кюрешеме, меннге джазыучугъа къарагъанча къарамагъыз», - деб тилеучюсюн билеме. Журналистде да алай бош журналист тюл эди, джарагъан публицист эди. Тёгерекде бола тургъан затлагъа кеси субъектив халда тюз багъа бере, оюмун айта, миллетни къайгъылы этген затланы тема этиб, арагъа салыб, сюзюб, хар къуру да окъуучуну ушакъгъа чакъыргъанлай туруучан эди. Бюгюн алай эталгъан, «публицист» деб ауузунгу толтуруб айтырча дараджагъа чыгъалгъан къаламчыбыз бармыды, билмейме. Тили уа? Аны джаратмагъанла да болур эдиле. Мени сартын, элчи джамагъатны тилин къургъакъ газет стилге буруб къоймагъаны ючюн, бай кёрюне эди.

Сейит кесин алаша тутханлыкъгъа, ана литературабызда прозасы да энчи орун алады. Аны бир газет материалда сюзюб чыгъаллыкъ тюлсе. Къуру «Баталлары» романындан сора бир тизгин джазмай къойгъан болса да, миллетибизни тин, культура къаласыны бир къадама ташы болгъанлай къаллыкъды.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный