«Къалдыргъаным – джазгъан китабларым».
(Лайпанланы Зекерияны уланы Сейит (5.10.1925 -29.09.2001)
(Осиятындача, сын ташында джазылгъан сёзле).
________________________________
Сейтни къызлары айтадыла
Байчораланы ( Лайпанланы ) Айшат , тамада къызы:
Онбир айда мени атамы атасы бла анасы кеслерине алыб ёсдюргендиле. Юч тёлюде биринчи къыз мен болгъаным себебли, аття Зекерия, ання Хаджат къыз кюсеб тургъандыла. Алты джыл толгъунчу мен ала бла тургъанма. Школлгъа баргъанымда мен бир орус сёз билмей эдим. Атам бла анам ишге джюрюй эдиле. Ингирде келселе, атам мени бла дерс эте эди. Атам арыб келгенликге, мен да кёзлерими ууа турсам да, алай къоюб кетмей эди, дерсими этдире эди. Анам юй джумуш бла, гитче эгечим бла кюреше эди. Ючкёкеннге кёчгеникде, атам къуру ыйых кюн келе эди юйге, сау ыйыкъны Черкесскеде ишлеб. Алай бла талай джыл ётдю…
Эсимде къалгъан, бир кюн Облпотребсоюзгъа Черкесскеге атам бла барама да, андан къайтыб келе, атамы кёзлерин джыламукъла басыб… Сора Джёгетейге джетгеникде, Батчаланы Мусса аушуб къалгъанды, мен къайтыб къайгъы сез бере кетейим деди. Къайтдыкъ, адамларына тюбеб, джолну узунуна бир сёз айтмагъанлай, Ючкёкеннге джетдик. Ол Муссаны кишиге къошмай эди, аны замансыз кетгенине бек бушу эте эди. Атам ишлесе да, къаты ишлей эди. Кабинетден ингирге дери чыкъмагъанлай, кёб кюнлери кете эди. Бачха ишле башлансала, асыры ариу джарашдыргъандан, ичине кирирге уялгъан эте эдик. Атам бир да тюз адам эди. Бир кюн автобусха минебиз да, шофёр ачха тёлегиз дейди, бир тиширыу тёлемегенлей тюшюб кетеди. Атам, аны эслеб, меннге алай айтады: «Джол хакъ деб нек айтадыла, ол хакъды, тёлерге керекди, гюнахды тёлемесенг, аны унутма!». 28 сентябрда 2001 джыл мен ишден келгенимде, сабийле : «Аття Сейит, келиб, бизни бла ушакъ этиб кетди»,- дедиле. Хоншубуз Чотчаланы Соня (джандетли болсун!), скамейкада олтуруб тура эди. «Айшат, атанг келиб кетди, билемисе не айтыб кетди?»- деди. «Не зат?»- дедим. «Сейит ауруб, адамланы къыйнаб турлукъ тюлдю. Сейит есть, Сейит нет!»- деб, кюлюб кетди. Эртден бла 29 сентябрда 8 сагъатда анам, джылаб, телефон бла «Атагъыз ёлгенди»,- деб, билдирди...
Бек кёб кюнлени излейме атамы, анамы, экиси да кетдиле, джандетли болсунла.Аллах рахмат этсин.
Хар ангыламагъан бир затым болса, атам ангылатырыкъ эди деб, ахсынама.
Уллу Аллах кюч къарыу, насыблы джашау берсин сизге, атамы эсигизге тюшюрюб, атын сагъыннганыгъыз ючюн.
Къарачай миллетде, атамча миллетни намысын кёлтюрген, миллетин багъалатхан адамла кёб болсунла. Алллах къарачай мллетни бир-бирлерин сюйген миллет этсин!
____________________
Текланы (Лайпанланы) Тамара, ортанчы къызы:
Багъалы Атамы тансыкълай
Атама 5 октябрда 90 джыл толлукъ эди. 76 джылында кетди, бек кёб туудугъун да кёралмай. Юйден хапарламай, этген ишлерин тизерге боллукъ эдим, алай аланы бизден эсе элчиле иги айтырыкъдыла, аны танымагъан районда хазна адам болмаз эди, кеси да халкъны ичинде ётдюргенди джашауун, джазгъанларыны герою да – халкъды, тюз адамла. Мен а кесибизни энчи джашауубуздан бир талай затны джазайым.
Биз юч къыз барбыз. Юч къыздан сегиз туудукъ, аладан да 15 туудукъ болдула. Атам бла анам ариу джашай эдиле. Джашауларында, мен билиб, бир кишиге хыны этиб кёрмегенме. Джуукълукъну, тенгликни тутхан, кишиге зарлыкълары болмагъан, керекли болгъан адамлагъа бир затларын аямагъан, сыйлы адамла эдиле. Тогъуз джашны уллусу болуб, атам гитчелерине аталыкъ этиб тургъанды. Бюгюн да ала анга, багъалатыб, разылыкъ этедиле. Инджиулери болгъан элчиле да юйге келе эдиле. Бир джолда, бир къарт келиб, тарыгъыуун айтды: «Сейит, къызымы, некях этиб, эрге бердим. Юч айдан кюёуню ёлтюрюб къойдула къошда. Къызым сылтаулу болуб къалды андан. Къайынларына керек болмай къалды, загсы уа джокъ. Туудугъум тукъумсуз болургъа айланады, бир мадар эт»,-деб. Атам несин да джарашдырды. Бюгюн ол джаш, бек сыйы болгъан, юйдегили болуб турады. Мен Сейитни джангыз бир этгенин айтдым. Аны аллай ишлери къыйырсыз, учсуз эдиле. Элчиле анга хар джунчуулары бла келиучен эдиле. Ол да миллет ёкюлча бир адам эди. Бизге, къызлагъа, бек джумушакъ эди. Небизни да бизден алгъаракъ билиб тура эди, анга кёре да тюз оноу эте эди. Мен школну бошаб окъуугъа кирирге умут этдим. Узакъгъа ийерге кёзю къыймады. Ол заманлада къызланы узакъгъа окъургъа ийген да хазна тюбемей эди. Черкесскеге барсам разы болду. Къоймай, мени къагъытларымы джыйдырыб, Черкесск шахаргъа, ол айтханча, Пашинскеге элтди. Мен да, анда окъургъа излемей «харамлыкъчыкъ» этдим, картларымы унутханча этдим. Экибиз комиссиягъа къагъытланы берирге кирсек, картла джокъ. Приемная комиссияда тиширыу, «биз ингирни 5 сагъатына дери алабыз документлени. Ол заманнга дери келтирирге кюрешигиз картланы»,- деди. Атам хариб, къолумдан тутуб редакциясына чабды. Газетни фотографы Чанкаланы Къази-Мухаммат эди. Ол Сейитни болумун кёрюб, эрлай картха тюшюрдю, кебмей тургъа картланы чыгъарыб къолубузгъа тутдурду. Мен да бек уялдым этген хатама. Сагъат бешден атлаб келгеникде, къагъытларыбызны алмадыла. «В виде исключения утром примем у вас»,- дедиле. Ючкекеннге атландыкъ, эртден бла келирбиз деб. Ушакъ эте, Красный Восток элге джетдик. Атам мешинаны къысха тохтатыб, мени кёзюме къараб: «Картланы иш этибми унутхан эдинг юйде?»- деди. Джууабым къысха «хоу» болду. Андан юйге сёз айтмай джетди. «Кесинге база эсенг, сюйген институнга бар», деб, мешинадан чыкъды. Москвада окъуй тургъан къарачай къызчыкъгъа ашырдыла. Кесим кириб, алты джылны окъуб, диплом алыб къайтдым. Атам къатылыкъ этмеди. «Къыз юйдегим барды, алагъа хыны джарашмайды»,- деучен эди. Атамы джазгъан затлары да – керти затладыла. Джашаудан алыннган. Ким бла да ушакъ этсин, тамбласына машинкасына олтуруб джазыб къоя эди. Атамы прозасын да документли этерге, журналистика уллу себеб бергенди. Ол аны энчи хаты боллуб къалгъанды десек, терс болмазбыз. Джашау аны джазгъанларыны тамалы эди. Ол алай болгъанына шагъатлыкъ этген, эсиме тюшгени бла бир хапарчыкъ келтирейим былайда. Каникуллагъа келиб, юйден сохта, джёрме, къакъ эт элтиучен эдик ызыбызгъа. Бурунча, джёрмеле агъач чюйчюклеге тизилиб, иги кебдирилиб. Общежитиебизде этажда джангыз кухня. Отха асама джёрмелени, ийислерин да тансыкълай. Энди уа бишдиле деген сагъатда кухнягъа барама. Чоюнчугъуму башын ачыб, терт-беш адам: «Опять эти иностранцы змей варят»,- деб, къараб кюреше эдиле… Шыбыртсыз ызыма айланыб, адам болмагъан заманны мараб, чоюнчугъуму кесиме джыйдым. Ма бу хапарчыкъны да атам джазыб басмалагъанды. Атамы бек кёб заты уа чыгъарылмай турады. Арт джыллада китаб басманы директору Лайпанланы Рашид эди. «Къарачайны уланы, Белоруссияны джигити» деген Къасайланы Османны юсюнден документли повестин, адамла даулаб, Сейит, дополненияла этиб, Рашидге берген эди. Атам ауушуб, Рашид, аны «издательствону къарыуу къалмагъанды» деб, ызына къайтарды. Бюгюн да турады алайлай. Бир амал болса, чыкъса халкъ разы боллукъ эди. Рамазан къарнашыны джашы Рашид бир къауум гитче затчыкъларын энчи типографияда басмалады. Атам анга аны кеси берген эди. Чыкъгъанын а кёралмады. Чыкъса китабы бир бек къууана эди. «Сталиннге алай демегиз» деген китабчыкъда «Альмо» деб хапарчыкъ барды. Не атларын, не джылларын тюрлендирмей къарнашларыны юслеринден джазгъанды. Тогъуз къарнашны уллусу атам эди. Эки къарнашчыгъы – Борисбий бла Джатдай – кёчгюнчюлюкде аушхандыла замансыз. Къалгъан джашла бары да окъургъа тырмашханла. Атам Ленинград Университетни журналистика факультетин бошагъан эди, РСФСР-ны культурасыны Заслуженный деятели, СССР-ни журналистлерини, писателлерини члени болгъан эди. Атамы къарнашлары Абюсюп, Шабагъан, Рамазан, Сулеймен, Джетул (джетинчи джаш), Сегдул (сегизинчи джаш). Рамазан – физика-математика илмуланы кандидаты, доцент, Сулеймен - врач, полковник мед. службы, Джетул – химия илмуну кандидаты, Сегдул – ажымлы аварияда ёлген эди, экономикадан кандидат диссертациясыны защитасыны аллында эки-юч кюн къалыб, кеси да Къарачай шахарда горрайисполкомда къуллукъчу болуб ишлей эди. Аны бла Абюсюп къарнашлары замансыз кетгенлерине бир бек ачыгъан эдиле. Зекерия аття бла Хаджат аннябыз кеслери къараннгы боллгъанлыкъгъа, аллай бир джашларына баш билим, илму дараджа алдыралгъан эдиле. Биз школда окъугъан заманда, джай кёзюуде атамы къарнашлары, деу джашла бары -кими каникулгъа, кими отпускагъа бир айгъа келе эдиле. Джаш эдиле, юйдегили болмагъан заманлары. Хаджат аннябызны къуру бир сагъышы – «келин алыб, бир ашыралсам» деб. Ала уа бир-биринден тансыкъларын ала, саман керек болса, саман эте, мешина бузулса, аны ишлей, бичен болса – чалкъыгъа…Кюлюб, ойнаб, чам эте… Аттябызны бир уллу тёгерек тепсиси бар эди, бирден сыйынмай, кёзюу бла ауузлана эдик. Къалай иги, татлы заманла болуб къалдыла эсибизде… Ол айла да бир кюнча кете эдиле. Хаджат аннябыз да: «Ах, мен биягъы келин алалмай къалдым», - деб ахсыныучу заманла… Джетул Ташкентде Университетде окъуй эди. Ол анда заманда кючлю джер тебреннген эди. Хапар билялмай, кёб джунчугъан эдик. Къарнашла оноу этиб, къартлагъа да джукъ айтмай, Рамазанны Ташкентге ашыргъан эдиле. Джетул айтыучан эди: «Общежитиеде олтуруб, дерсими эте тургъанлай, эшик ачылыб, Рамазан кириб келди. Къууандыкъ, къучакълашдыкъ. Хатам болмагъанын кёргенинде, эрлай ызына кетерге ашыкъды, къарнашла хапар сакълайла деб..» Муну барын тизгеним, къарнашла бир бирине сакъ эдиле…
Онтёрт джыл болду атам кетгенли, тюнене кетгенча унутулмайды, эсдеди, не кеси, не джазгъанлары… Басмаланмай а бек кёб заты къалгъанды. Лайпанланы Нюр-Магомет къарнашыма Аллах саулукъ берсин,аны кючю бла бир талай иш этилгенди атама аталыб. Ючкенде бизни орамгъа Сейитни аты аталгъанды, 80-джыллыгъына районда творческий вечер этилгенди, Учкекен ТВ документал бериун кёргюзгенди джамагъатха. Гналаны къызлары Асиятны да район администрациядан, сыйлы къартны Хапаланы Адемейни, джазыучу Ёзденлени Борисни, культура отделни тамадасы Хубийланы Алийни кёб къыйынлары барды атамы юсюнден этилген затлада. «Къарачай» газетни да тамадасы Какушланы Хусей, атабызны коллегалары, сау болсунла аны унутмагъанлары ючюн. Барына да Аллах саулукъ, эсенлик, насыб берсин. Энди Лайпанланы Билал бла Нюр-Магомет (эм джуукъ атауул къарнашла бизге) чыгъарлыкъла атамы чыкъмай тургъан затларын деб сакълайбыз. Алай болса, миллетден, бизден, Аллахдан да разылыкъ табарыкъ эдиле дейбиз. Атам миллетни адамы эди. Къор болайыкъ миллетибизге.
2.10.2015 дж. Ючкёкен
___________________________
Сылпагъарланы (Лайпанланы) Лейля, Сейитни кичи къызы:
Юч къызны ичинде, гитчелери болуб, атам бла бирге мен кёб джашагъан болурма. Сабий заманымдан мени мешнасындан тюшюрмей айландыра эди. Атамы айтханларын эскералырча замандан бери кёб заты кёз аллымда турады: юретгени, сабыр ауазы, ышаргъаны, чамы. Джолда бара да: бу ёзенни аты былайды, суучукъны алайды, сыртны аты да … Барлыкъ джерине дери, дерсдеча, хапарлагъа бёлениб бара эдинг. Атамы билими терен эди, кёб эди. Къайда болса да, бир адамны сёзю бла сёлешмей, талай адамны айтханын фактла бла тенглешдириб, артдан миллетге тюзюча басмалай эди статьяла, хапарла чыгъарыб. Бир кере бир къошха бардыкъ атам бла. Къошчула атамы ортагъа алыб, таб оруннга олтуртуб, хапарла айтыб тебредиле. Кими малны юсюнден, кими чегетде кёрген джаныаурны юсюнден, атам да соруула сора, талай сагъатны джазды. Ол къыйын джашауда джашагъан адамла, джюреклери джумушакъ, кирсиз, ачыкъ кёллю болгъанлары кёрюнюб тура эди. Атама аллай бир сый бериб, къалай кёлюне джетерге билмей, тёгерегине айланыб, тебсичикге айран, гырджын, эт салыб: «Бир бисмилля эт, Сейит»,- деб, атамы сыйларгъа кюреше эдиле. Къошчуланы ичлеринде бир къарт бар эди: «Сейит, сени джазгъанларынгы мен таймай окъуйма, бек тюз затланы джазаса. Мени кёлюме алай келеди, сени джазгъанларынгы барын да басмалаб бара болмазла, сени бычакъ бла кесгенча затларынгы власт басмаларгъа къоя болмаз»,- деди. Атам: «Чыкъмагъан затларым бек кёбдю, аланы басмалар заманла да, Аллах айтса, келирле, бусагъатда уа не этерикбиз, къалгъан затланы чыгъара эселе да, къууаныб турургъа керекди»,- деб, эшикге атланды. Къошдан кете барыб, мен атама: «Нек алай дженгил кетдик?»- дедим. «Ол къарт адам соруб тебресе, кёб зат айтыргъа керек боллукъ эди. Мен да тюзюн айталмай учхараракъ айтсам, кесим да къыйналыб, аны да мыдах сагъышлагъа бёлюб, джюрек ауруулу этиб кетерик эдим. Бек къартды, бу къралда кёрмегени къалмагъанды, керекмиди аны энтда къыйнаргъа, не Лёлюш?!», -деб, ышарды. Энди ангылайма атамы сакъджюреклилигин, адамлыгъын. Ол публицист геройларына джашауда тюбесе, аланы ырызларын этиб, айтхан, джазгъан сёзюм да табсыз къатылмасын джюреклерине деб, алагъа, аланы джашауларына хаман сагъышлы эди. Мен сейирсинген, не джуукъ, не тенг болмагъан, адамланы джашауларына къайгъыргъаны атамы. Ол хар тюбеген адамны джашауун ичи бла ётдюрюб, тинтиб, анга сагъышланыб, джаны ауругъаны - атама бек къыйын тие эди. Хар адамны джазыкъсыныб, джюрек джауун бошаб, аны орнуна кесин салыб, сора не джаны бла да адамгъа заран болмасын, деб, кесини джюреги ауруса да, не къыйын къайгъыны да джумушатыб, адамгъа алай джетдире эди. Ол саулай дуниягъа, тыш къраллагъа, кесини къралына, республикагъа, районнга, элине, орамына, хоншуларына дери джарсыгъанлай джашай эди. Ол кетгенли - онтёрт джыл. Атамы ким болгъанын, къалллай адам болгъанын энди ангылай тебрегенме. Бара баргъанда, Аллах айтса, миллет да аны этген ишлерине, китабларына, къарачай миллетге, аны тилине, тарихине, адетине, намысына къаллай бир джан аурутханнына, керти багъа берир.