Цитата |
---|
Сэстренка пишет:
за Фатиму Байрамукову точно знаю, что она и сейчас могла бы сидеть и писать свои стихи, прозу, еще на много томов написала бы, если бы то время, что посвящает продвижению творчества других посвящала бы себе любимой. Я говорю это, потому что, судя по переводам мультфильмов, фильмов, которые дублирует на карачаево-балкарском языке "Эльбрусоид", у Фатимы Байрамуковой все тот же острый ум, легкий, хоть и не упрощенный, язык, что в стихотворениях и прозе ее авторства. Это такой альтруист, что второго такого трудно и сыскать! Может быть, если бы не было ее, "Эльбрусоид" нашел бы кого-нибудь еще, кто выполнил бы то, что выполняет она. Может быть. Может - не может, а она-то уже 14 лет этим занимается! Занимается тем, что поднимает из руин, стряхивает пыль и доводит до издания чужие произведения, тогда как другие в это время пишут свои произведения, издают свои произведения, прославляют себя любимых. Вы просто не знаете, что такое "Эльбрусоид", кто такая Фатима Байрамукова
|
Салам, Сэстренка! Сен бу никни алай бош алмагъанынгы, кимге да эгеч джюрек бла къараргъа алланыб тургъанынгы ангылатдынг. Сау бол! Игиликге алланнган игини кёреди…
Былайда форумчулагъа Семенлени Исмаилны джангы чыкъгъан «Акътамакъ» китабыны Ал сёзюн теджейме.
«БАРЫМ БАТМАСЫН, ДЖОГЪУМ ЧЫКЪМАСЫН…»
Семенлени Исмаил... Джырчы Сымайыл… Чыгъармачылыкъ джолу, фахмусуча, джарыкъ башланнган Халкъ джырчы…
Чыкъдым кёклеге, учунуб, учуб,
Мийикден къараб, дунияны кёрдюм.
Мен эшитмеген таууш къалмады,
Джашаугъа: «Сейир-тамаша!» - дедим.
Меннге келгенед аллай бир кёзюу:
Джумлай аламгъа айтдым сёзюмю.
Къарачай тилни сыйлы этдирдим,
Къарачай джырны кенгнге эштдирдим.
«Халкъ атагъан атым»
Семенлени Исмаилны махтаулу джолу 1936-чы джыл Ереванда «Давид Сасунский» атлы эрмен эпосну мингджыллыгъына аталгъан къууанчдан алгъа башланса да, анда къралгъа белгили джырчыланы хорлаб, юбилей медалны алгъаны, аны атын бютеу къралгъа белгили этеди. Ол джыллада анга «Къарачайны халкъ джырчысы» ат аталады, Совет Союзну Джазыучуларыны союзуна член болуб, фахмусу къанат кереди.
Семен улуну джырларын С. Родов, И. Звягинцева, Г. Орловский, В. Торопецкий, Г. Миловидова орус тилге кёчюредиле. Дагъыстан совет джазыучу, литературовед, публицист, поэт Эфенди Капиев да, Исмаилны юсюнден хапар эшитиб, аны джырларын кёчюрюб, Москвада чыгъарыр кёл алыб, 1938-чи джыл октябрда Къарачай облисполкомгъа къагъыт иеди. Муратыча этиб, 1940-чы джыл эки фахмулу джырчыны (Къочхарланы Къасбот бла Семенлени Исмаилны) назмуларын орус тилде, «Стихи и песни» деб, ал сёз да джазыб, китаб этиб чыгъарады.
Ары дери бир-бири ызындан 1937-чи, 1938-чи, 1939-чу джыллада чыкъгъан юч китабы Исмаилны атын кенгнге джаядыла. Ол джыллада «Дружба народов» журналда – назмулары, «Огонёкда» (1940, №14) «Песни Карачая» деб, аны юсюнден очерк басмаланадыла. Совет правительство да Къарачайны халкъ джырчысын «Урунууну Къызыл Байрагъы» орден бла саугъалайды.
Ариулукъгъа, ёхтемликге джораланнган «Минги Тау» джыры да дуниягъа айтылады. Таулу халкъны джюрек шартын уста суратлагъан джыр саулай Шимал Кавказны белгиси болады.
Семен улуну эм баш чыгъармасы «Акътамакъ» поэма, таулу къызгъа ёлюмсюз эсгертме болгъан бла бирге, аны фахму къадарыны кенглигине, теренлигине, чомартлыгъына шагъатлыкъ этеди. Джырчы, кеси айтханлай, чыгъармалары миллетини ауазына саналыр дараджагъа чыгъадыла...
Амма, Семен улуну джашау джолу, мийиклеге чакъыра келиб, къаядан атханча, эниш сюрем алады. Уллу Ата Джурт къазауатны аллы бла къралда иннет-политика болум Джырчыны, кёб сыйлы адамланыча, атын харам этдире башлайды…
Уруш, сюргюн джылладан ётюб, миллети кёрген, сынагъан джарсыуланы барын чегиб, туугъан джуртуна сау къайтхан Джырчыгъа тёрню да, сёзню да берир орнуна, атын къара тынгылаугъа бёлеб, кесин да сансызлыкъ бла сындыра башлайдыла. 1963-чю – 1964-чю джыллада чыкъгъан 4-чю классны ана литературадан окъуу китабында «Минги Тау» джыр «иесиз» басмаланады (ол джыллада Исмаилны тёгерегинде къуралгъан болумдан бу китабны аякъ сюреминде басмаланнган эсге тюшюрюуле хапар айтадыла).
Талай джылдан биринчи кере поэтни атын белгили литературовед Къараланы Асият къарачай литератураны юсюнден джазгъан уллу илму ишинде («Очерк истории карачаевской литературы», Москва, 1966) сагъынады.
Семен улуну чыгъармаларын тас этмей сакълауда белгили поэтле Сюйюнчлени Азамат бла Хубийлени Назирни энчи юлюшлери барды. Поэт Лайпан улу Билялны, Исмаилны джазыучу, сахначы, режиссер къызы Семенлени Софья бла бизнесмен Семен улу Дахирни къайгъырыулары бла ёмюр джарымдан асламгъа созулгъан «къара тынгылау» бузулуб, Семен улуну «Джырла бла назмула» китабы 1992-чи джыл Москвада чыгъады. 1996-чы джыл Нальчикде «Минги Тау» журналда поэт Бегий улу Абдуллахны башламчылыгъы бла, тамада джашы Азрет хазырлаб, Джырчыны «Акътамакъ» поэмасы биринчи кере басмаланады.
Ёмюр джарымны аты тутмакъда тургъан закий Поэтни тин хазнасыны ёлюмсюзлюгюн, фахмусуну теренлигин, кенглигин кёргюзюуге джоралаб, белгили алимлерибиз-литературоведле Къараланы Зухра («Художественный мир Исмаила Семенова», 1997.) бла Тотуркъулланы Къази-Магомет («Эркин дуния», 1999; «Великий Певец Кавказа», 2006.) Семен улуну джашауундан, чыгъармачылыкъ джолундан да тынгылы илму ишле джазадыла. (Китабда аладан да юзюкле бериледи).
Халкъыбыз сюргюнден къайтхандан сора джыллада джаш джазыучула Поэтни китабын чыгъартыр умут бла областны башчыларына тилекчи болуб джюрюгендиле. Ала уа, Баболаны Сапар, Исмаилны джашы Азрет, Сюйюнчлени Азамат, башхала да белгилегеннге кёре, Семен улугъа динден джырдан бирин сайла деб тохтайдыла. Аны юсюнден Поэт кеси былай айтады:
Тутхан дининги сат, делле манга,
Адамлыгъынгы ат, делле манга,
Аллахха аман айт, делле манга,
Сора орнунга къайт, делле манга.
Исмаил «Чаб, деселе, чабханма, къаб, деселе, къабханма…» деген адамладан болса, анга къыйынлыкъ, зарауатлыкъ да аллай бир джетерик болмаз эди. Кесин, джазгъанларын да «харам» этерге кюрешгенлеге: «Мени джырым Къарачайда айтылыр//Миллетими ауазына сайланыб», - деб ийманы бла къалады.
Джазыучу, литературовед Тотуркъулланы Къази-Магомет ётген ёмюрню 90-чы джылларында, республиканы башчыларына джазыб, газетлени, телевидениени хайырландыра, Джырчы Сымайылны халкъны джюрегинде джашагъан атын халкъгъа ачыкъ къайтарыр джанындан кёб кюрешгенди. Ол Хубий улу Владимирден башлаб, республиканы хар джангы башчысына тилек къагъытла джазгъанлай тургъанды. Тотуркъул улу 1997-чи джыл «Къарачай» газетни беш номеринде бир-бири ызындан басмалагъан статьясындан башлаб (Джаны-тини джыры бла. //«Къарачай», №71-№75, сентябрь, 1997.), Семен улуну джашау эмда чыгъармачылыкъ джолундан газет бетледе, илму китаблада 20-дан аслам статья чыгъаргъанды.
Арт эки-юч джылда Поэтни 120-джыллыгъы бла байламлы джазылгъан эсге тюшюрюуледе, Семен улуну унукъдургъан кючлени юслеринден кёб айтылгъанды (аладан бир къаууму китабны ахыр сюреминде басмаланадыла). Амма, Поэтни тарлыкъгъа тыйгъан кючле, ол джыллада фахмуларын къралны иннет-политика джоругъуна къул этмегенлени бирине да, не сёз, не тёр, не кёл, не джол бермегендиле. Эркинликни «тенгизин», Исмаилча закийге къой, бир тюз адамгъа да ачмагъандыла.
Джыйырманчы ёмюрню тарихи джангкъылычны бояулары бла тюл, асламысына кюуле бла джазылгъанды. Артыкъ да, бизнича, сюргюн миллетлеге. Ол кёзюуге багъа бере, аны унутмазгъа керекбиз.
Закий джырчыгъа болушалмагъанларын, кеслерине джюрек ауруу этиб тургъанла да аз болмагъандыла.
Мен Семен улуну джангыз бир кере кёргенме. Ол 1972-чи джыл джазыучу къарнашланы Хубийлени Османны, Магометни, Назирни аналары Мамурхан ауушханнга, къайгъы сёзге келген эди. Адам бек кёб эди. Мен – биринчи курсну студенти – сыйыннгысыз миллетни арасында Исмаилны эслеб, ким болгъанын а билмей, аны бетини нюрюне сейирсиннген эдим. Эслемезча тюл эди – тамам ариу адам. Тин байлыкълары терен адамланы къартлыкъларында да къууатлары, чырайлары адам сукъланырча болуучусу, аны юсюнде да кёрюнюб эди. Сыфаты кёзюме джазылыб къалыб, талай кюнден Хубийлени Магометге соргъан эдим. Ол терк огъуна аны Семен улу болгъанын ангылаб, терен ахсыныб: «Бедный Исмаил, переживает судьбу великих поэтов», - деб орусча къошхан эди.
Керти да, кесибизни адабиятыбызны чеклеринден чыгъыб, тёгерекге къарасакъ да, атлары айтылгъан уллу джазыучулада джашауу къыйынлы болгъан аз тюбемейди. Ала мийик шиндикледе олтургъан «къобузчулагъа» «харсчы» болургъа унамай, азат джюреклери башларына пелахны тартадыла.
Уллу джарсыуну кёлтюрелмезликге, Аллах чексиз фахму бере болмазмы?!
Семен улу Къадар бла Джазыугъа бойсуннганын «Кете тебрей» деген назмусунда чертеди:
Джазыуум джардан атса да,
Ийсе да манга пелахла,
Буюрулгъаннга тюбедим –
Оноуум джокъду Аллахха.
Кетиб барама дуниядан,
Тохтайды тылпыу кёрюгюм...
Джамагъатынгдан уялмаз,
Сымайыл, ёлген ёлюгюнг.
Хар адамны Къадары бирер зат бла сынай эсе, Исмаилны махтау бла да, джарсыу бла да толу сынагъанды. Къралда, халкъында да махтауну эм мийигине джетиб, сансызлыкъны да эм терен кёмеуюлюне тюшгенинде:
Бу залимликди – ыхдырыу, эзиу,
Эталлыкъ тюлме бу джыргъа эжиу!
Насыб сагъайыб, келгинчи кёзюу –
«Тёзген, тёш ашар» – меники тёзюу, -
дейди поэт кеси кесине.
Аны джолун «фахмулары аз, джюреклери тар, зар адамладан» да бек къоркъакълыкъ сезим кесгенди. Совет властны ал джылларында репрессияла, сюргюн джылла миллетни къанына къаллай къоркъуула сингдиргенлерин эсге алсакъ, кёб зат ангылашынады…
Поэтни адамла аяялмагъан эселе да, Аллах аягъанды. 1937-чи – 1939-чу джылланы «тирменинден» да, фашист оккупацияны «къуршоуундан» да, кёчкюнчюлюкню «къадамасындан» да, аны ызындан «чыгъана джыллада» тылпыусузлукъдан да сакълаб тургъан Аллахха, Поэт ючюн, шукур этерге керекбиз. Закийни аууазын «эшитдирмегенликге», джюрек тебиуюн тохтатдырыргъа Аллах кишиге да къоймагъанды. Адамны джашауун учуз этген джыйырманчы ёмюрде, терен къартлыкъгъа джашаб, талай ёлюмсюз чыгъармасын да халкъына тюб-тереке этиб кетген афенди кишиге сукъланыргъа керек тюлбюзмю?! Аллах бла сакъланнган Поэт, Джырчы, Дин къуллукъчу джюрегини тебиуюн бизге юлгю этгени бла бирге, чыгъармалары бла Сюймекликге юч ёмюрлюк эсгертме салгъанды: Аллахха, Халкъына, Таулу къызгъа. Ючюсю да мийикдиле, сейирликдиле, магъаналыдыла.
Джырчыны «Акътамагъы» ким болгъаныны юсюнден эки тюрлю оюм джюрюудю. Бирле: «Ижаланы Анисатны юсюнденди», - дейдиле. Башхала аны огъурамайдыла.
Поэманы кесинде Анисат да, эт адамлары, атасы-анасы да талай джерде сагъыныладыла. Джырчыны, бу ёлюмсюз сюймеклик чыгъармагъа аллындан учундургъан, сёзсюз да, Ижаланы къыз болгъанды. Алай а поэма 1937-чи джыл джазылыб бошалгъаннга тергелгени, мен акъыл этген бла, Исмаилны кесини оноуу тюлдю. Поэманы «1916-чы – 1937-чи » джылла бла поэтни 1938-чи джыл чыкъгъан китабында басмаланнган вариантын белгилерге тыйыншлыды. 1996-чы джыл «Минги Тау» журналда чыкъгъан «Акътамакъ» андан талай кереге уллуду. Белгилисича, Семен улуну андан башха сюймекликге аталгъан чыгъармасы хазна джокъду. Аны барын да эсге алсакъ, «Акътамакъны» туудургъан сезимли джюрекни сюймеклик тебиую 1937-чи джыл бла тохтагъанды деб бегитиу, джангылыч оюм болгъаны ангылашынады.
Мен джазыу чотдан джукъ ангылай эсем, поэт, ёлюб кетгинчи, ол асыл сезимни хакъындан айтырын «Акътамакъгъа» салыб айтханлай тургъанды. Аны ючюндю джыр алай къыйырсыз-учсуз. Ол поэтни джашлыгъына «къайтаргъан» татлы джомагъы болгъан бла бирге, поэзияны бир амалыды (поэтический прием). Исмаилны джырчы джюреги 1937-чи джылдан сора сюймекликге джукъланыб къалгъанды, дерим келмейди, ийнаналмайма анга. Ма бу тизгинле да анга шагъатдыла:
Мен Акътамакъны таныгъанымда,
Отуз джылым да джетмейин,
Тохсан джылыма келгенимде да –
Сюймеклик дертим кетмейин...
«Акътамакъны» джангы джаза башлагъан кёзюуюнде, автор, ол поэма боллукъду, деб да сезе болмаз эди. Джылдан джылгъа теренден терен, кенгден кенг суратлай, тизгинлерин мингле бла саналырлай этгенди.
…Алтын бояулу бу мыйыкъларым.
Джулдуз джаннганча кёзлерим.
Эй! Бу тау эллеге таурух болурла,
Мени сеннге айтхан сёзлерим.
Бюгюнлюкде «Акътамакъ» да, Поэтни башха чыгъармалары да кеси бек сюйген халкъыны байлыгъыды. Назмучу эгечибиз Мусукаланы Секинат айтханча: «Акътамакъ» – сюймекликни ёмюрлюк белгиси, аяз къанатына къонуб, Минги Тауну эки джанында да сюйюмчюлюк къонагъыбызды. Айта барсанг, эрикдирмеген джырыбыз, санай барсанг, бошалмагъан сюймекликди».
«Акътамакъны» юсюнден сёзюмю тамамлай, атасындан иги фахму юлюш джетген Азрет 1996-чы джыл поэмагъа джазгъан Ал сёзюнде чертген бир оюмун эсигизге салыргъа излейме:
«Поэманы китабха тюшюрюуню юсюнде эки тюрлю оюм барды. Бир къауумла айтханнга кёре, куплетлени джырланныкъларыча джазаргъа керекди. Исмаил кеси былай джырлайды:
Махаралада уа кёксюл кёгюрчюн а,
Салыб, Семенлеге келгинчин,
Эй! Джюрек аурууум а джокъ эди мени,
Ариу Акътамакъны да кёргюнчюн...
Секириб миндим да атыма, деймен а,
Былай джууукъ олтур къатыма.
Эй! «Анисат» дерге уялгъан этеме,
«Акътамакъ» атадым да атынга...
Экинчи къауум буюргъаннга «хо» десек, окъуллукъларыча басмалау дурусду. Ол былайды:
Махаралада кёксюл кёгюрчюн,
Салыб, Семенлеге келгинчин,
Эй! Джюрек аурууум джокъ эди мени
Ариу Акътамакъны кёргюнчюн.
Секириб миндим атыма,
Былай джууукъ олтур къатыма.
Эй! «Анисат» дерге уялгъан этеме
«Акътамакъ» атадым атынга.
Мени сартын «Акътамакъны» макъамын нотала бла кёргюзе , автор кеси ауузу бла джырлагъан (кассетадагъы) куплетлени, джырлагъаныча, басмалаб, къалгъанларын, окъуллугъуча, джазыу тюз болур».
Азрет айтханча эте, джырлары бла зикирлерин къурагъан китабха (2-чи томгъа) «Акътамакъны» «автор кеси джырлагъанча» вариантын (40 куплетин) беребиз, биринчи томгъа – поэманы Азретни архивинде сакъланнган вариантын (6 мингден аслам тизгин).
Семен улуну 1938-чи джыл Микоян-Шахарда чыкъгъан китабында басмаланнган «Акътамакъ» эки кесекден къуралады: Джаш, Къыз. «Къыз» деген бёлюмде, къызны джашха джууаб ийнарлары 160 тизгин бардыла. Ол «джууабны» юсюнден Джырчыны тамада къызы Зубайда: «Ол тизгинлени атам джазмагъанын окъугъанлай да ангылайса. Китабны чыгъаргъанла «джашны джырына къызны да джууабы болсун» деб, халкъда джюрюген ийнарланы джыйышдырыб салгъандыла», - деб белгилейди.
Джырчыны: «Барым батмасын, джогъум чыкъмасын…» - деген осиятыны къачын кёре, ол джаны бла къолдан келген этилгенди. Бу ишде Семен улуну тамада джашы Азретни архиви бек болушханды. «Мен – Исмаилны закон бла тюл, адет бла къагъытчысы, поэтни хар несин да иги билеме», - дегенича, Азретни эндиге дери басмаланмагъан статьялары Джырчыны джашауунда, чыгъармачылыкъ джолунда да белгили болмай неда джангылыч айтылыб тургъан затланы ачыкълайдыла. Аны 1993-чю джыл джазгъан «Эки – заран, бир – хайыр» деген статьясында сёз Семен улу Исмаилны 1992-чи джыл чыкъгъан китабыны кемликлерини, ары джангылыч тюшген назмуланы юслеринден барады. Ол себебден, китабны редколлегиясыны оноуу бла, ишекли зат ётмесин деб, Исмаилгъа тергелиб тургъан бир къауум назму, джангы китабха теджелмегендиле. Аны бла бирге, башха назмулада да Азрет кёргюзген халатланы, тюзете баргъанбыз.
Былайда «Эльбрусоид» фонд Джырчы Сымайылны джазгъанларыны толу джыйымын чыгъарыргъа деб, аллай таукелликни бойнуна алалмагъанын айтыргъа керекди. Ол уллу комиссиягъа джууаблы да, сыйлы да джумушду.
Биринчи том тёрт бёлюмден къуралады: назмула бла «Акътамакъ» поэма; Семен улуну юсюнден ана тил бла орус тилде джазыучула, алимле, танышла джазгъан илму статьяла, эсге тюшюрюуле (кесини юйдегиси джазгъанланы энчи бёлюм этиб салгъанбыз); китабларыны эмда аны юсюнден джазылгъанны тизими.
Эсге тюшюрюулени юслеринден энчи айтыргъа излегеним: алада Поэтни джашаууну тюрлю-тюрлю кёзюулеринден кёб хапар барды. Ала окъуучулагъа, алимлеге да Джырчыны ётген къыйын джолуну «суратын» толуракъ кёрюрге болушурукъдула.
Семен улуну чыгъармаларын басмагъа хазырлай башлагъан кёзюуюбюзде, аны орус тилге кёчюрюлген назмулары кёб болмагъанларын эсге ала, аланы да джангы китабха къошар акъыл этген эдик. Башында айтханыбызча, Джырчыны бир бёлек назмусун Ата Джурт къазауатха дери, бир бёлегин да арт 9-10 джылда орус тилге кёчюргендиле (алим Лайпанланы Нюр-Магомет, малкъар поэт Беппаланы Муталип, ногъай поэт Сидахметова Фарида, орус поэт Синельников Михаил). Аланы бир джерге джыйышдыргъаныбыздан сора, редколлегия башха оноу этди… Керти да, закий поэтни не къадар кёб чыгъармасын, орус тилге тыйыншлы дараджада кёчюртюб, энчи китаб этиб чыгъарыу, ол тюз боллукъ болур.
Поэтни зикирлери бла джырлары, ноталары бла бирге, экинчи томну къурайдыла.
Семенлени Унухну джашы Исмаил – къарачай литератураны тамалын салгъан биринчи профессионал поэт эмда джырчы, СССР-ни Джазыучуларыны союзуну члени, Халкъ поэт, Урунууну Къызыл Байрагъыны кавалери 1891-чи джыл мартны 3-де Уллу Къарачайны Учкулан элинде туугъанды, 1981-чи джыл июлну 31-де Гитче Къарачайда, Терезе элде, ауушханды. Алай а…
Сауду назмучу Исмаил, къарачай-малкъар поэзияны сюйгенлеге, ана тилибизни байлыгъын, баш байлыкъча кёрюб, къууана билгенлеге.
Сауду закий Исмаил, къанатлы сёзню ангылагъанлагъа, джырны сюйгенлеге, Аллахха къуллукъ эте, ийман бла джашагъанлагъа.
Сауду оразлы Исмаил, сабийлерин Аллахны джолунда ёсдюрюрге, ана тилни ариулугъун танытыргъа къаст этген джаш аналагъа да.
Сауду джырчы Исмаил, джашау нёгерге сайларыкъ къызларына джюрек сарыуларын айтыргъа «Акътамакъдан» «дерс аллыкъ» джаш адамлагъа.
Сауду Исмаил афенди, джашауларыны ахыр чагъына джетиб, Аллах бла «ушакъларын» аны зикир тизгинлери бла этген къартларыбызгъа да.
Сауду хикматлы Исмаил, аны джашау, чыгъармачылыкъ джолу бла алкъын шагърей болмагъанлагъа, ол шагърейликни насыбын энди сынарыкъ келе тургъан тёлюлеге да.
Сауду акъылман Исмаил, къарачай-малкъар тил сау болуб! Халкъыбызны сёз устасы, джырчысы, олий поэти, дин къуллукъчусу болгъанлай турлукъду ёмюрледе…
«Эм керти джыр бу дунияда – белляуду // Эм керти сёз – осиятды адамгъа», - деген закий Джырчыны юсюнден сёзюмю тамамлай, артында къалгъанлагъа этген осиятларыны бирин эсигизге салыргъа излейме:
Эй, джашагъан, хар кюнюнге сейирсин!
Бир сагъатны керексизге оздурма!
Ёмюр деген, учуб тюшген бир джилтин...
Ашыкъ, джаша, сюй, джюрекни тоздурма!
Байрамукъланы Фатима,
джазыучу.