КЪАЙСЫН КЪУЛИЙ
ТАУЛУ БОЛГЪАНЫМ – КЪУУАНЧЫМДЫ
Николай Тихоновха
Къазбегин сюйген кибик къарт таулу,
Сюеме дунияда бар жерни,
Тауда туугъаным, болгъаным таулу –
Дайым да къууанчымдыла мени.
Ичгенме сууукъ сууун Волганы,
Мен уллу орус сууну да сюйюп.
Алай анда да таулу болгъаным
Къууанчым эди, о ата юйюм!
Чувашла бла тургъанма татлы,
Къарт чуваш тютюн ичирди манга,
Бёлек тангым ала бла атды,
Аллыма да кёп келди хант къанга.
Кёргенме Латвияны сарычач
Жашларын, ол жипкил жерлеринде
Къанымы да тёкдюрдюм, сууукъ, ач
Бола, урушну ал кюнлеринде.
Ол жерни ёз жерича къучакълап,
Таулу жашны анда ёлгенине
Шагъат болгъанма, тургъанма къарап
Акъырын къысылгъан кёзлерине.
Орёл шахарда уруш тютюню
Жатханды мени зыбыр чачыма,
Ол окоплада урушну кюню
Тийди къан жугъу болгъан башыма.
Мен шимал жолларында да бардым,
Сюйдюм сабанлары кёп тюзлерин,
Анда суу ичдим, ётмек да татдым.
Алай къайда да мени кёзлерим
Кёрюп тургъандыла Минги тауну
Акъ булутлагъа кирген тёппесин,
Къазбекни башында кюмюш къарын,
Заманла да чал этген желкесин.
Мен кенг орус жолланы да сюйдюм,
Башларында булутла булгъана.
Алай къайда да бу жер юсюнде
Къууанчлай къалды таулу болгъаным.
Сюеме тюзлени кенг къууанчын,
Жырларын, тойларын да тюзлени.
Алай, исламей, къайгъымы чачып,
Тау тёппелеге чыгъардынг мени!
Жел этген жамычы! Сени къалай
Сюйдюм! Акъ башлыкъ къууатлылыгъы
Ахшам аллында, тойгъа баргъанлай,
Чабып баргъаны тауда атлыны!
Таулу болгъаным – къууанчым мени,
Жеримде сыйлы хар таш, хар шаудан.
Жау сыйыралмаз бизден бу жерни,
Жау кеси айырылыр жашаудан!
1942
-----------------------------------------------------------------
ВСЕГДА ГОРДИЛСЯ ТЕМ, ЧТО ГОРЕЦ Я!
Как старый горец любит свой Казбек,
Так я люблю все земли и края.
Но, к родине привязанный навек,
Всегда гордился тем, что горец я.
Мне довелось из Волги пить не раз,
Ее красой душа была горда.
Но свой любимый, свой родной Кавказ
Носил в душе повсюду и всегда.
Чуваш, дружа со мною от души,
Мне с табаком протягивал кисет,
Мне русые знакомы латыши,—
Я, раненный, оставил крови след
На их земле, а друг мой умер там,
Склонясь к земле, простреленный, челом.
Жестокой битвы дым по волосам
Полз-у меня в окопе под Орлом.
Я по дорогам севера бродил.
Любил простор и ширь его степей,
Хлеб дружбы ел и воду дружбы пил,
И все-таки всегда в душе моей
Блестел далекого Эльбруса снег,
Вздымались острые вершины скал.
Поднявший голову седой Казбек
Везде мне чудился, всегда сверкал!
Мне рощи сосен по душе пришлись,
Их смутный шум и свежая хвоя,
Я их люблю, но все-таки всю жизнь
Я горд был тем, что вольный горец я!
Я видел пляски северных степей
И среди них прекрасные встречал,
Но твой, лезгинка, бешеный напев
Сильнее всех в моей душе звучал.
Да, я люблю косматой бурки взлет,
И белый треугольник башлыка,
И стук копыт в горах, когда вперед
Уносит конь лихого седока.
Как горд я вами, милые края,
Коварный враг! Оставь свои мечты, .
Что эту гордость потеряю я.
Нет, жизнь скорее потеряешь ты!
НАЗМУМ
Бюгюн назмум тюзюдю урушну,
Анда адам къаны къалды къатып,
Шкок от ийис урады андан,
Эштиледи топ, ат аякъ таууш.
Бюгюн жаралы солдатды назмум,
Жыгъылады, шкокга тыяна,
Жыгъылады, ачыйды жарасы,
Тишлерин къысып, къобады кючден.
Урушну тюзюдю бюгюн назмум,
Анда адамла жоюла, атла
Кишней, жыгъыла, юйле да кюе,
Къара къузгъун чёге ёлюлеге.
1942
------------------------------------------------------------
Стихотворение
Сегодня стих мой — беспощадный бой,
В строках запеклась человечья кровь.
Он горьким порохом насквозь пропах,
В нем гул орудий, жаркий стук копыт.
Сегодня стих мой — раненый боец.
Вот пошатнулся он, за штык схватясь,
Вот падает он, кровью исходя,
И поднимается, от боли зубы сжав.
Сегодня стих мой — беспощадный бой.
В нем люди погибают. Кони в нем
Со ржаньем падают. Горят дома.
И ворон опускается на труп.
1942
***
Сууукъ къылыч тийгенди башынга,
Иеринг сенсиз къалгъанды.
Атынг къарындашы ёлген эгеч
Кибик, бетинге къарайды.
Кетмейд, ташламайд, сюйген тенгингча
Санга къайытад, табады.
Кюн кюйдюрген сууугъан бетинге
Жылы шытысы тамады.
1942
ГОСПИТАЛЬДА ЖАЗЫЛГЪАН НАЗМУ
Жерими хар жол ташы да манга
Къызча жилягъан кибик кёрюне,
Хар къая да, жашы ёлген ана
Кибик, жиляй, къара бушуу эте,
Ташла мени атымы айтханлай,
Ауаз келеди манга узакъдан:
– О, къайдаса? Кел! – деп къычыргъанлай,
Ён эштиледи манга тауладан…
1942
------------------------------------------------------------------
СТИХИ, НАПИСАННЫЕ В ГОСПИТАЛЕ
Мне кажется, в тебе, моя страна,
Девичьи слезы каждый камень льет
И каждая седая крутизна
Тоскою материнскою полна.
Как будто слышу голоса камней,
Наперебой зовут они вперед:
— Сразись во имя родины своей
И победи. Иль умереть сумей!
Август, 1942
АЛТЫН УГЪАЙ – ТАУЛАРЫМЫ!
Кавказ! Жатдым къургъакъ дорбунларынгда,
Башымы къая гыйысына салып.
Сюелгенме ёрюшлю сыртларынгда,
Къызыл жабышмакъ тыякъгъа тыянып.
Ташлы, къынгыр жолларынгда да бардым,
Жомакъчы къартха тынгылай, жыр эте,
Къара жамычыны жайып да жатдым
Жайлыкъда, жауун да шууулдап ёте.
Манга: «Тауларынгсыз жаша да, алтын
Къала да ишлербиз, сюербиз сени», –
Деселе, кюлюрме, жюрегим айтыр:
«Этмегиз патчахы да саулай жерни,
Жашау беригиз бийик тауларымда!
Алтын кийгенден да бир башха жерде,
Мен, садакъа жыя ауулларымда,
Арып, тик жоллада солуй ингирде,
Тауланы юсюнден къаяла кибик
Назмула эте, сюеме турургъа.
Къушха ариулукъ не? Батырлыкъ керек,
Алтын угъай, таула керек таулугъа!
Къамагъа айбатлыкъ угъай, жютюлюк
Керекди. Ма манга да байлыкъ угъай, –
Элим, жолларым, тереклерим, бийик
Тауларым, аладагъы кюз, къыш, жаз, жай.
Къыйынлыкъ къоркъутмаз мени жанымы,
Базынырма бир байлыкъсыз жашаргъа,
Къойчулагъа окъуп назмуларымы,
Кече къаялы дорбунда жатаргъа.
Башкеслеге уа къуллукъ этмез сёзюм,
Тау къуш бийиклени сюйгенин къоймаз,
Къысылып къалгъынчыннга эки кёзю,
Таулу поэт душманнга жырчы болмаз.
Мени сёзюм дунияда кишиден
Не байлыкъ, не махтау тилемей турур,
Не къыйын болса да, кёрмезча тюшде,
Бетибизге азатлыкъ жели урур.
Биз азат къушлабыз, таулада учхан,
Къул болгъандан сайларбыз биз ёлюмню.
Болмаса уа, жырларыбызда тургъан
Жерни къучакъларбыз, бу сыйлы жерни!..»
1942
---------------------------------------------------------------------------
САМОЕ ДОРОГОЕ
В тепле твоих пещер я ночевал, Кавказ,
На гладкий камень голову склоня;
За трубкой у костра я слушал горский сказ,
И ночь, как буркой, кутала меня.
По горным пастбищам, среди орлиных скал,
Я кочевал, на посох опершись,
На бешеном коне над пропастью скакал,
Крутой тропой карабкался, как рысь.
И если скажут мне: «Живи, Кайсын, без гор,
Тебе построят золотой дворец»,—
Я рассмеюсь в душе: «К чему мне царский двор?
Что золото погонщику овец?»
Нет, лучше нищим быть в моих родных горах,
Чем на чужбине золото носить.
Скитаться по тропам, взметать дорожный прах,
В пещерах спать — вот так хочу я жить!
Поэту ни к чему набитая мошна —
Слагай стихи да слушай эхо гор!
Орлу не красота, а смелость, ширь нужна,
А горцу — не богатство, а простор.
Кинжалу не убор, а острота нужна,
А мне, поэту,— острый слух да глаз,
Шум крыльев, и стремнин, и ширь, и крутизна,
И даль снегов, и воздух твой, Кавказ!
Мне бедность не страшна, свобода мне сестра.
Я буду днем слагать в горах стихи,
А ночью под скалой, у братского костра,
Меня сойдутся слушать пастухи.
Стиху — не золото, не праздничный убор,
Не комнатная сытость и покой,
Стиху — простор степей, и воздух вольных гор,
И даль дорог, и небо над рекой.
1942
ЖАШАУ, СЕНИ ЖАШЫНГМА
Жашау, жарыкъ кюнлерингде бийик жеримде,
Къууандым да, жарыкъ чагъырынгы да ичдим,
Къалын чачымы да артха хыны сылап, мен
Къууанчлы тойларынгда да женгил тепседим.
Бушууунг келген эсе уа, неди да! Бушуу
Этеме мен. Тюшген эсе сауут алыргъа,
Къыйынлыгъын, къанын да сынаргъа урушну,
Жашынгча алама бюгюн сауутну къолгъа!
Жашау, аямайын жыяма жюрегиме
Тоюн, урушун, бар къайгъыларын да жерни.
Жашау, мен сени жашынгма сыйлы жеримде,
Къууанчынг да, жиляуунг да – барсысы мени!..
1942
------------------------------------------------------------------------
ЖИЗНЬ, Я ТВОЙ СЫН!
Жизнь! С тобой в часы веселья чистого
Пил вино и пел что было голосу.
На пирах отплясывал неистово,
Пятерней назад отбросив волосы.
Но война сковала землю стужею,
Жизнь, печаль пришла к тебе нежданная.
Я, твой верный сын, беру оружие.
Боль твоя моею стала раною.
Мать моя! Вмещает сердце воина
Песнь твою, и пляску, и страдания,
И любовь сыновняя удвоена
Материнской сединою раннею.
1942
***
Сизни киши жолоучусуча тюйюл,
Жаш анасынча сюйеме, тауларым,
Мен сизге киши хапарчысы тюйюл,
Ёстюрген поэтигизме, тауларым!
Къушугъуз жашармы сизде учмайын?
Сизсиз уйа къайда этер, тауларым?
Акъсыл къаягъа къанатын урмайын
Ол кёкге да къалай кетер, тауларым?
Мен, окъ тийиб, жатсам кюйген аулакъда,
Къаным жерге саркъа туруб, тауларым,
Анаммы аты кибик, ол сагъатда
Мени ахыр сёзюм болур: — тауларым!
1942
***
Таулу жашчыкъ, акъсыл эшекге минип,
Къайры баргъанын да билмей, барады,
Къарангы болгъанды сабийни кюню,
Алай аллында уа тау агъарады.
Жашчыкъ къачып бара кюйген ауулдан,
Уруш кюйдюрюп аланы эллерин,
Азаматдан палах сыйырып алды
Сабийле бла ойнаучу кюнлерин.
Аны эски къапталчыгъы жылтырып.
Жоюлду къапталын этген анасы,
Урушда ёлдю, келмезча журтуна,
Жашына чарыкъла этген атасы.
Акъсыл эшекге минип, къачып баргъан
Жашчыкъ! Кетмезсе ёмюрде кёзюмден.
Чексиз къара къыйынлыкълагъа къалгъан
Халкъымы белгисисе жюрегимде!..
О, башынгы къысарча жюрегиме,
Мени аллай амалым болса эди,
Кёз жашлары тамгъан жашчыкъ жериме!
Жюрек жарамы бютюн уллу этдинг!
Жашчыкъ, эшекге минип, къачып бара,
Къайры баргъанын да билмей, къыйынлы!
Ол баргъан жол да жюрегимде къара
Ыз болгъанлай, жара болгъанлай къалды!..
1942
---------------------------------------------------------------------
МАЛЬЧИК-ГОРЕЦ
Старый ослик в пыли плетется шажком,
Из ущелья ветер прохладпый подул.
Мальчик-горец на ослике едет верхом,
Едет в горы, покинув родной аул.
Разорван чекмень у него на спине,
Но некому старый чекмень зашивать.
От бомбы, упавшей в саклю, в огне
Погибла его смуглолицая мать.
Серебром украшавший его ремень
Черноусый отец погиб в огне...
Серый ослик копытцами бьет о кремень,
И снегами горы блестят в вышине.
И сиротка мальчик в ущелье, вдаль,
Уезжает на ослике старом своем,
А в душе его детской сильней, чем печаль,
Разгорается ненависть жгучим огнем.
Этот мальчик-сиротка на старом осле
Будет долго маячить пред взглядом моим.
Горцы! Слышите, враг на нашей земле,
Кровной местью врага за все отомстим!
Старый ослик уходит к горным снегам,
Горе мальчика грузом везя на себе,
И за это горе убийцам-врагам
Отплатят горцы в жестокой борьбе!
1942
***
Къара мени кёзлериме – алада
Уруш ётген тюзлени бушуулары,
Къара мени кёзлериме – жашлайын
Жоюлгъанланы къара къайгъылары.
Къара мени кёзлериме – алада,
Эринлерин къысып, урушха кире,
Жараларын унутхан адамланы
Эрликлерин тур кёзлеримде кёре!
1943
-----------------------------------------------------------------
***
В глаза мои смотри.
Увидишь в них
Тоску друзей, погибших в день осенний.
В глаза мои смотри.
В них горе нив,
Впитавших кровь пожаров и сражений.
Смотри в мои глаза,
Увидишь в них,
Как солнце, отраженное в росинке,
Испытанное мужество живых,
Смерть побеждавших в страшном поединке.
1943
УРУШДАН СОРА БИРИНЧИ ЖАЗ
1
Сабийле арбазда дауур
Этедиле. Эштеме мен,
Кёреме ойнагъанларын,
Жалан аякъларында – къум,
Сабийле ойнай арбазда.
Сансыз кёп жылла ётерле,
Баргъанча кёкде булутла,
Сабий кюлгени уа ёлмез,
Аны бир уруш жоялмаз,
Сабий оюну сау турур!
Анга ийнаннганым мени
Насыпсыз кюнюмде окъун
Этип турады насыплы.
Сабийле дайым ойнарла!..
2
Окъла сызгъырып ётдюле,
Аны ёлтюрмей, сау къалды.
Фронтдан къайтды солдат,
Юйюнде жукъудан къанды.
Жайгъы кюн юйдегисине:
«От эт, – деди, – мен урушда
Окоплада хар заманда –
Къыш да, жай да – кёрюп турдум
Юйюбюзню ожагъындан
Тютюн тозурай чыкъгъанын!»
3
Юсюндеги солдат кёлеги онгуп
Турса да, энди жюреги насыплы:
Юйюне къайтды, насыбы тутуп,
Ишлер, жашар, сабийлерин ёсдюрюр.
Сабийле ойнай, ол анга къууана,
Хораз алгъынча къычыра элинде,
Ол эрттенликде чыгъады бахчагъа,
Орнатады энтта алма терекле.
О, тынч ишлегенни жарыкъ къууанчы,
Кёргенинг да жерни ырахатлыгъын!
Ызындан чабып чыгъады жашчыгъы,
Болушады атасына, къууанып.
Кюн тиеди, толтурады арбазны,
Кюн не жарыкъ, нечик уллуду шошлукъ!..
1945
------------------------------------------------------------------------------
ПЕРВОЙ ВЕСНОЙ ПОСЛЕ ВОЙНЫ
1
Детей босоногих возня
В зеленой чаще двора...
Не видя в окне меня,
Звенит во дворе с утра
Играющая детвора.
За облаком — облака,
За годом год плывет.
А эта возня на века,
А этот смех не умрет,
Ничто его не убьет!
2
Он в сапогах, в линялой гимнастерке,
Глаза солдата ненасытно зорки.
Трава. Хребты. Речушки горной гул.
Петуший крик. Родимый дом. Аул.
И, сплюнув на руки и взяв лопату,
Он яблоньки сажает, как когда-то.
И босоногий сын спешит помочь.
И столько солнца, что смотреть невмочь.
3
Прошли все пули стороной,
Солдат вернулся в край родной.
Весна, тепло, а он жене
Велел топить:
- В окопах мне
Частенько снился дым густой
Над нашим домиком зимой.
1945