"БИЛАЛ ЛАЙПАН. САЙЛАМАЛАРЫНЫ ЭКИТОМЛУГЪУ" китабны Юбилейиме хазыр этиб къояргъа таукел болгъанма: бир том - къарачай тилде, экинчи том — орус тилде.
Хазыр этген бла къалмай, окъуучу, джазыучу шохларым ала бла эм алгъа былайда шагъырей болсала, иги болур деб, оюм этеме.

___________________________

Мен, Лайпанланы Билал, 1955 джыл апрель айны онекисинде Къыргъызстанны Кок-Сай элинде туугъанма. Алай а, кесими туугъан элиме Къызыл-Къаланы санайма. 1957 джыл сюргюнден былайгъа къайытханбыз. Мен былайда ёсгенме, орта окъулну-школну да былайда битдиргенме. Тёбен элде, дуппур башында, атам-анам ишлеген къанджалбаш юйюбюз бюгюн да турлукъ болур эди, «ветхое жилье» атха чыгъарыб, ачха алыр ючюн, чачыб къоймасала.

Уллу эгечим Айшатны кючюнден, окъургъа-джазаргъа беш джылымда, школгъа баргъынчы, юреннгенме. Сёзлени бир-бирине тагъыб да, ол заманлада башлагъанма. Ол дефтерле эгечимде бюгюн да сакъланалла. Сабийлигими, элими тансыкълагъандан, ол къол джазмаладан бир къауум «назмуну» китабыма салыргъа тыйыншлы кёргенме – аланы тыш къарамлары не ич магъаналары сизни сейирсиндирмезликлерин билсем да…

Экинчи джанындан а - бюгюн назму джазаргъа тырмашханла, аланы джылларында мен да аладан иги джазалмагъанымы кёрюрле да, джазыучулукъ ишге бютюн да таукел болурла... Эртде айтылгъанды да, фахму бир процентди, къалгъан - къаджыкъмай кюрешиу бла келеди. Джазыучулукъ иш бла да - сабан иш блача, бичен иш блача, къаты кюреширге керекди. Сёзден башланнганды хар зат. Сёзге бек сакъ болургъа, уллу сый берирге юретгендиле, юретедиле бизни Кязим хаджи да, Джырчы Сымайыл да, назмучу Къайсын да. Акъсакъалларыбызгъа тыйыншлы болургъа кюрешейик.

Bilal LAYPAN


АХЫРЫМА ДЖУУУКЪЛАША

Джерден чыкъгъан отдан
къутулургъа боллукъду,
Кёкден келген Отдан а —
огъай.
Эки имбашымда мёлеклени
джазгъанларын окъуб,
айтама алай,
сёлешгенлерин эшитиб,
айтама алай.

Ахырзаманны келлигине
къалмагъанды бир да экилигим.
Аллахха джазылгъан затны
бар-джокъ эсе да эркинлигим,
окъудум...

Тюшмю эди ол? Огъай.
Джети къат Кёкге да къарай,
эки имбашымдагъылагъа да къарай,
джазама.

Мени юсюмден мёлекле джазгъанча,
ёмюрде да джазалмам кесим.
Гюнахым-сууабым, тюзюм-терсим -
кёз туурама келедиле бары.

Мёлекле джазалла гюнахымы, сууабымы.
Не ючюн этгеними уа аланы
джазаргъа керекме кесим.

Къыямат кюн
ата-ана, эгеч-къарнаш,
сабий-субий, къарт-джаш,
тийрем, элим, халкъым,
бютеу адам улу
къараб тургъанлай,
тынгылаб тургъанлай,
джууаб берирге керекме Аллахха
хар бир иннетим, сёзюм, ишим ючюн да,
этгеним, этмегеним ючюн да

Чегинде джандет бла джаханимни
эм баш Тёрени аллында,
бютеу халкъны аллында
хар бир иннетим, сёзюм, ишим ючюн
джууаб берирге тюшерин
кёреме да,
джангыдан келеди джашарым,
башха тюрлю келеди джашарым,
башха тюрлю келеди джазарым...

Башха тюрлю башлайма джашаб, джазыб.
Болса насыб,
къоркъуууму къууанчым джабар,
гюнахымы сууабым дженгер.

Адам болургъа кюрешгениме
Къадау ташым да шагъатлыкъ этер,
Джангыз Терегим да шагъатлыкъ этер,
Къазакъ бёрюм да шагъатлыкъ этер,
Темиркъазакъ джулдузум да этер шагъатлыкъ.

Кязмимни джаралы джугъутуру да этер шагъатлыкъ,
Сымайылны Минги Тауу да этер шагъатлыкъ.
Къайсынны джаралы ташы да этер шагъатлыкъ,

Хакъ сёз бла Акъ сёз этселе шагъатлыкъ,
келир кёлге-джюрекге рахатлыкъ.
Къутхарырла Отдан Китаб бла Къалам,
мен алагъа тыйыншлы болалсам.

Эки имбашымда эки мёлекге да
бере салам,
ахырыма къалмагъан эсе да кёб,
башха тюрлю башлагъанма джашаб,
башха тюрлю башлагъанма джазыб.
Болса насыб,
къызармаз бетим Аллахны аллында,
къызармаз бетим миллетни аллында.

Bilal LAYPAN


КЪАЙЫТЫБ КЕЛЛИКМЕ СИЗГЕ

Суу толкъунлача баралла джылла,
сууча кетеди заман.
Къадау ташлача къалалла джырла...
«Суу кетсе да, таш къалыр» деб,
нартла айтхан болурла андан.

Алайды:
сууча кетсе да заман,
ташча къалады Сёз.
Сёзден къарайды Ёз.
Сёзюнде джашайды адам,
Сёзюнде джашайды халкъ.

Джазма сёзю-тили болгъан халкъ,
джазыуун кеси джазалгъан халкъ,
джер юсюнден болмайды тас.

Къара таныгъан адам,
къара таныгъан халкъ -
боллукъ тюлдюле талкъ.

Баргъан суугъа да къарай,
суу алыб баргъанлагъа да къарай,
суу алалмагъан ташлагъа да къарай,
Джуртда Джангыз Терек болгъанымы да ангылай,
джазама былай:

илинмек аджалдан ёлсем да таб,
тирилликме болуб китаб,
тирилликме бурулуб Сёзге.
Тынч-къыйын болса да,
эртде-кеч болса да,
къайытыб келликме сизге,
джашарыкъма къайгъыра сизге.

Bilal LAYPAN


КЪУТУЛУРГЪА ДЖОКЪДУ МАДАР

20-чы ёмюр келеди ызымдан.
Ол мени илгендирир ючюн да,
таша, туура къабар ючюн да
къалмагъанды.
Мен да аз урмагъанма аны бурнуна.
Алай а, уяла билмеген бетсиз,
келеди ызымдан.

Чекден ётюб,
джангы ёмюрге атласам,
къутуллугъуму биледи.

Джетиб, джабышады этегиме.
Этегими кесиб, къачама андан.
Къалады кийим бусгакны чайнай.
Атлайма чекден.
Башланады хар не джангыдан...

Джангы ёмюрге, джуртха, тилге да юреналмай,
чыдай келеме да, тёзюмюм бошалады.
Джангыдан тюшерик эсем да отха,
къайытама артха.
20-чы ёмюрге къайытама.
Айтама:

Сенде туугъанма, джашагъанма мен,
къазауатланы, тутмакъны, сюргюнню да сынагъанма,
сени «адамланы, халкъланы ашаучу ёмюрге» санагъанма.
Алай а,
сенде къалгъанды мени джашлыгъым...

Къан къатхан, къан къызартхан башлыгъым
кийилмезча болгъан эсе да энди,
окъла тешген джамчым да
джауумну, джелни тыялмай эсе да энди,
аланы къоялмайма атыб.
Сакълайма юйюмю къабыргъасына тагъыб.

Къууанч, бушуу, къайгъы да къарайды аладан.
20-чы ёмюр къарайды аладан.
Аланы манга кёл ашаб хазырлагъан,
«сау джырт, кёб джаша» деб, алгъышлагъан
джарлы анам да къарайды аладан.
Бир ариу къыз да къарайды аладан:
аны къачыргъан кюн
юсюмде эдиле ол башлыкъ бла джамчы...
Бир тепсиде эдиле татлы бла ачы.

Джангы ёмюрге атлатса да къадар,
кетген замандан къутулургъа
джокъду мадар. Джокъду мадар.

Bilal LAYPAN

КИМДИ КЪОНАКЪБАЙЫБЫЗ БИЗНИ?

Бу дунияда къонакъ эсек биз,
къонакъбайыбыз а кимди бизни?
«Келгинчи къонакъ уялыр,
келгенден сора уа — къонакъбай»...
Кимди да къонакъбайыбыз бизни?

Bilal LAYPAN

НАСЫБЛЫДЫЛА ЁЛГЕНЛЕ ДЖАШЛАЙ

Насыблыдыла ёлгенле джашлай,
джазгъы Кёкча кюкюрей, джашнай.
Не барды джашагъандан къартлыкъгъа,
тёзюб терсликге, зулмугъа, артыкълыкъгъа.

Андан эсе, душманланы-джауланы,
амантишлени да илгиздик эте,
атынгы да ёлюмсюз эте,
сермеше ёлген иги тюлмюдю?

Анала боллукъдула мыдах -
ма олду палах.
Алай а, Аллах
алагъа да берир сабырлыкъ:

ата-ананы джерге къаратыб тюл -
ичиб-эсириб тюл,
дуния малгъа сатылыб тюл,
къара багъанагъа тагъылыб тюл -
сен ёлесе сый-намыс ючюн,
дин-тил-джурт-халкъ ючюн,
тюзлюк ючюн, эркинлик ючюн.

Ёлесе инсан-миллет хакъларын джакълай.
Джылла хомух этгинчи, бюкгюнчю,
кетесе бёгеклей, ётгюрлей, джащлай,
джазгъы кёкча кюкюрей, джашнай.

Сыймыды джетген къачха-къартлыкъгъа
бой бериб терсликге, зулмугъа, артыкълыкъгъа?
Андан эсе ёл сермешде джашлай,
джазгъы Кёкча кюкюрей, джашнай.

Bilal LAYPAN

САБЫР БОЛ

Сабыр бол, джюрек, сабыр бол.
Билесе, джашау деген джол -
ныхытды, тюлдю сыйдам.
Къайгъыны да
къачан, къайда, къайдан,
къалай келирин билмезсе.
Аны себебли, хазыр бол,
хазыр бол тюберге анга -
къоркъмай, абызырамай, рахат.

Джараргъа излеген сеннге — азды,
джарыргъа излегенле уа — кёб.
Джумдурукъ тенгли болгъанлыгъынга,
сыйынады санга джети къат Кёк.

Сыйынады санга джети къат Джер,
джазы, джайы, къачы, къышы бла.
Бютеу дуния джашайды сенде
къууанчы, бушууу, джарсыуу, сагъышы бла.

Джюрек,
сагъыш эт джууукъгъа, узакъгъа.
Дженгиллик этиб,
тюшюрме иенги отха, тузакъгъа.

Джюрек,
акъылллы джюрек бол,
сабыр джюрек бол,
иманлы джюрек бол.

Не къыйын эсе да,
ёрге, мийикге, Кёге элтген джол,
Тейри адамыны джюрегисе -
анга тыйыншлы бол.

Bilal LAYPAN


БЕРМЕ ФАХМУ, БИЛИМ ДА

Ачылмазла
джети къат Кёк,
Кёк башындан келген Сёз да -
болушмазла къулакъ, кёз да -
сокъур, сангырау болса джюрек.

Палах
къуру джахилликден тюлдю:
азмы биле эди ибилис,
Аллахха уа болду ассы.

Джахилден да къоркъуулуду
билими болгъан терсейсе -
билимин да, фахмусун да
адамгъа къаршчы ишлетсе.

Аллай ит, не да этиб,
Башчы болса къралгъа -
къаллай зулму джетдиреди
адамлагъа, халкълагъа.

Мен тилейме Аллахдан
джюрегим бла, кёлюм бла:
болмагъаннга иманы,
берме фахму, билим да.

Bilal LAYPAN


ХАР КЪУРУ ДА КЪУТХАРГЪАН МЕНИ

Ма энтда къара къайгъы шыбылача джетди,
джюрегиме къатылды, джаралы да этди,
тынгым-тынчлыгъым учхун болуб кетди...
Тюзлюк хорланыб къалырмы керти?

Джюрегим тюрлюле урду,
къанаты сыннган турналай.
Кеси кесиме айыб этдим:
«джанынг саудан ёл да тур алай...».

Бурху терезе чалдышы бла,
мутхуз чыракъ — темир ауда ол да...
«Терсликден, зулмудан бир къутхар,
Я Аллах, мени джанлы бол да».

Учуб келиб эки къанатлы
эки имбашыма къондула.
Кёк ийген Хакъ сёз бла Акъ сёз
къылыч, къалкъан да болдула.

Хар къуру да намаз бла назму
кёлсюзлюкден къутхаралла мени.
Аллахха шукур,
Хакъ сёзню, Акъ сёзню
чалдышха джыялмаз киши.
Ала бла болгъан адамны да
хорлаялмаз, бюгалмаз киши.

Бугъоуда турса да тёнгегим-саным,
эркиндиле джюрегим, джаным.
Хар къуру да сакълагъан мени,
хар къуру да джакълагъан мени,
хар къуру да къутхаргъан мени -
Аллахдан келген эки мёлегим -
Хакъ сёз бла Акъ сёз.

Bilal LAYPAN


СОРУУ

Уллу тюзде Джангыз Терек
хар къуру да эсимдеди мени.
Сагъыш этеме аны къадарына.
Къадарыма этеме сагъыш.

Нек айырылгъанды ол чегетинден -
тереклеге тюл, адамлагъа
джарар ючюнмю?
Огъесе,
ол адамлагъа болушса,
адамла да аны чегетин
аярла, керексиз заран салмазламы деб?

Bilal LAYPAN


АЙТАМА СЫНАБ

Къыйынлыкъ джетсе,
болушлукъ да келмезча болса,
умут этебиз Аллахдан.
Къутулгъанлай а палахдан,
унутуб аны,
дуния малны сюребиз ызындан.
Таугъа, тюзге чачылады эсибиз,
тюзча кёрюнеди терсибиз.
Башыбызны къоя палахха
батылабыз харамгъа, гюнахха...

Къыйынлыкъ джетсе уа джангыдан,
уялмай, дагъыда,
болушлукъ тилейбиз Аллахдан.

Ауруу бууса, тилейбиз саулукъ,
ёлюм джетсе, тилейбиз джашау,
зулму басса, къутхар деб тилейбиз,
чалдышха тюшсек, излейбиз бошлукъ -
Аллахдан сакълайбыз болушлукъ.

Джюрегибизни ачыб харамгъа, гюнахха,
кесибиз джол бериб къайгъыгъа, палахха -
кюйсек,
сейир тюлмюдю, дагъыда, базыб,
болушлукъ излегенибиз Аллахдан?

Аллах дагъыда къоймайды атыб,
излейди бизни тюшюндюрюрге, тюзелтирге:
гитче от бла къоркъутуб, сагъайтыб,
уллу отдан къутхарыргъа, сакъларгъа кюрешеди.

Мен кесимде сынагъанма аны,
келгенде къыйынлыкъ, къайгъы, палах.
Ненча кере къутхаргъанды Аллах
тюзелирге заман, мадар да бериб.

Къыйынлыкъ джете тургъанды меннге
Аны джолундан джанлагъаным сайын -
Китабдан, къаламдан эсе,
дуния малны сайлагъаным сайын.

Ол айтханча джашаргъа кюрешсек,
къутула барлыкъбыз хар бир палахдан.
Джукъ тилер ючюн, базыб, Аллахдан,
Ол айтханча джашаргъа керекбиз.

Тилегинг болур ючюн къабыл,
Аллахха къуллукъ эт, анга табын.
Дуниянг да, къабырынг да болмаз ючюн тар,
Ол кёргюзтген Хакъ джолда бар.

Bilal LAYPAN


ТЮРЛЮДЮЛЕ АДАМЛА

Кимни Хакъ сёз,
кимни Акъ сёз
келтиреди Аллахха.

Кимни саула,
кимни ёлгенле
къайтарадыла диннге.

Кимни
тюшю тюшюндюрюб,
къайтарады Аллахха.

Кимни
башхалагъа джетген къыйынлыкъ титиретиб,
къайтарады Хакъ джолгъа.

Ким а,
кесине джетгинчи къыйынлыкъ,
Аллахны эсгермейди.

Ким а, къыйынлыгъын
джууукъдан, узакъдан,
Аллахдан, адамдан
кёрюб тургъан болмаса,
тюшюне билмейди.

Тюрлюдюле адамла.

Bilal LAYPAN


КЪАЧ АЛА ТЕРЕК

Бетинден къачса да къаны,
алкъын ичиндеди джаны,
аякъ юсюнде сюеледи алкъын...

Чапыракълары да агъыб,
къанатлылары да учуб
кетгендиле.
Тозураб, джунчуб,
сюеледи джалан терек,
къачхы терек.

Юлюш этерча бола джанымдан,
къарайма: билмейме, анга джангыдан
келликмиди джаз.

Джылы джерлеге кетген къанатлыладан
къалгъан уялА да,
къараладыла бютюн мыдах.
Уяла да билмей,
алагъа къоннган къаргъаладыла
этгенле къычырыкъ-хахай.

Къач къаралтхан терекни
артыкъ да къара кёргюзтедиле
къаргъала.
Джаз чапыракъ джабханча,
къаргъала джабхандыла
къач ала терекни юсюн.
Не эсе да, ала
джалан бутакъланы
сюедиле бек.

Огъесе,
джаз чапыракъ чыкъгъанча,
къач ала къаргъала
чыгъа болурламы
терекни кесинден, ичинден?

Къарайма да кёлде терекни кёлеккесине
кесими да кёреме анда.
«Сёзлерим къаргъалагъа
ушарла да» деб,
къоркъгъан да этеме.
Толкъун титиретеди кёлню.

Заман
бирча къатылады
терекге, кийикге, адамгъа -
джаны болгъанланы барына да.
Къач ала терекде
ол артыкъ да кескин кёрюнеди.
Адам къой, терек да
ёлюмсюзлюкге термиледи.

Бетинден къачса да къаны,
алкъын ичиндеди джаны,
аякъ юсюнде сюеледи алкъын...

Бир минг тогъузджюз къыркъ ючюнючю джыл
ноябрны экисинде
бу терекге ушай эдинг, Ата джурт.
Сеннге
14 джылдан келген эди джаз.
Бу терекге да келмей къалмаз
сууукъ къачха, аман къышха да
бой бермей, чыдаса сенича...

Bilal LAYPAN


ЮРЕТЕДИ КИТАБ

Джангы къайгъыла келтиреди хар кюн.
Джан къайгъыда джюрюйдю хар ким,
баш къайгъысын кёреди хар ким.
Алай а, билеме адамланы
къайгъыларын этген джуртланы, халкъланы,
кюрешгенлени, сермешгенлени
дунияны адамлары, халкълары ючюн,
инсан-миллет хакълары ючюн.
«Керти адамла» дейме алагъа,
«Тейри адамлары» дейме алагъа.
Джашайма
юлгю алыргъа кюреше аладан.
Мен тутмайма къама,
мен тутхан — къалам.
Меники — Китаб,
юретеди ол:
Тейри адамы бол,
Хакъ шайыры бол.

БИЛЕДИ...

Атламазча болса да чёбден,
адам
умут юзмейди Кёкден:
ары кетерин биледи джаны.
Къайсы адам да тюл -
Тейри адамы биледи аны.

Bilal LAYPAN


ТАШ-ТЕРЕК-ДЖЮРЕК

Ташны джарылгъаны -
кесине палах эсе да,
башхагъа насыбды:
не кырдык, не терек,
не экиси да
чыгъаргъа боллукъдула андан.

Джюрегими джарылгъаны уа
насыбды кимге?

Аны сиз билмейсиз.
Аны билген -
кесимме джангыз:.
джарылгъан джюрекде
джаратыладыла,
джарылгъан джюрекден
тууадыла
сап-сау назмула.

Джарылгъан джюрекден
ёседи
Поэзия тереги.
«Джуртда Джангыз Терек» -
анга шагъат.

2
Ташны ышыгъына
къысылыргъа боллукъдула
джаныуар да, кийик да,
адам да...
Артыкъсыз да,
ташны джарылгъанындан
ёсюб чыкъгъан деу терек
аман кёзден сакъларча,
джашырырча болса аланы.

Къуру, кёзюм бла тюл,
джарылгъан джюрегим бла
къарагъанымда -
ангылагъанма:
ол терек — терек тюлдю,
джарылгъан ташны
тышына чыкъгъан
джаныды ол,
алай а,
таш тёнгегин
къоюб кеталмай,
къуршалаб, къучакълаб
турады ол.

3
Джарылгъан джюрегимден чыкъгъан Акъ сёз -
«Джуртда Джангыз Терек» -
ма алай къуршалаб, къучакълаб,
къоруулаб, сакълаб турады мени.
Къуру кесими да тюл -
Ана тилими, Ата джуртуму,
тарихибизни -
ёмюрлени теренинден келген.

Хоу,
Акъ сёз -
шайырны тышына чыкъгъан джаныды,
шайыр джанны халкъгъа кёрюнюуюдю ол.

Джангыз Терек -
терек болгъан сагъатында да,
кесилиб, ёлюб,
бираздан Сёз болуб,
тирилгенден сора да,
кертилей къалыб Тейриге-Хакъгъа,
джарагъанлай турады халкъгъа.

Тейри терек -
Джуртда Джангыз Терек,
минг джыл джашагъан терек,
имансыз коммунистле, джарым моллала -
джарым адамла кесген терек,
ёлгенден сора, Сёз болуб, тирилген терек,
джандет терек, шйиир терек,
ёлюмсюз терек, ёмюрлюк терек,
Сени джашарынга, джашнарынга
юлюш къошханланы барына
Кёк, джер да, алада джашагъанла да
турлукъдула болгъанлай разы.

Джаралы джугъутур да,
Джаралы таш да,
Джангыз терек да
саудула -
джокъду алагъа ёлюм.

Кийикни, ташны да
джаралары болгъандыла сау.
Ёлюмден да ётюб,
тирилгенди терек да.
Алай а, джюрек
(билмейме, нек)
къайгъыдан, къоркъуудан
къалалмайды къутулуб -
къоялмайды унутуб
кийикге, ташха, терекге да
джетген къыйынлыкъланы.

Алгъа баргъан чархны
ызына да тёнгерегенин
кёб кёргенди джюрек.
Тура-туруб,
джарым адамланы туудукълары,
бабалары Джангыз Терекни кесгенча,
ала да Сёз терекни кесселе,
Китабны бырнак этселе -
Ахырзаманнга ачыллыкъды джол,
дунияны ахыры боллукъду ол.

Болгъандан да бек,
болургъа боллукъдан
титирейди джюрек.

Bilal LAYPAN


ДЖАШАРЫКЪДЫ КЪАРАЧАЙ

Кёргенмисиз сиз ол чий телилени -
Къарча Атаны от келилерин
атылтыб, джол ишлегенлени.

Къалай къууансын Къарча
джетгендиле деб туудукъла ёсюб,
ала -
душманны-джауну кесер орнуна,
той этселе
Джуртда Джангыз Терекни кесиб.

Энди Къадау Ташы къалгъанды Къарчаны.
Аны да бир къурутсала,
айтырыкъдыла, сора:
«Къарча таурухду, мифди.
Алай тюл эсе,
андан къалгъан не барды, кёргюзтюгюз».

Ай аджашхан джарлыла -
джарым алимле, джарым моллала, джарым башчыла -
джарым адамла, къысхача, айтыргъа.

Къарча таурух эсе, миф эсе,
аны нёгерлери -
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам -
ала да таурухмулла, мифмилле?

Ким кёргенди быллай адамланы -
тарих эскертмелерин къурутуб,
тарихибиз джокъду деб тургъанланы.

Къарчаны къалаларын да ойсакъ,
бийлени, бийчелени кешенелерин да къурутсакъ,
джигитлени къабырларын да унутсакъ,
алай эте сюрюуге бурулсакъ -
аз бек къууанмазла душманла-джаула...

Кеси къошубузгъа от салсакъ,
джау эталмагъанны этсек кесибизге,
от къуса, гюрюлдеб таула,
оюлмазламы юсюбюзге?

Темирни сюргюнюнден халкъыбызны
Ат аджуртуна къайтарыб,
бир минг тёртджюз джыйырма сегизинчи джыл
Къарачай къралны къурагъан
Къарча Атаны унутмазбыз биз.
Къарча Бийни да унутмазбыз биз -
душманла бла къазауат этген,
аланы къырыб,
Басхандан Къартджуртха кетген.

Унутмазбыз
деу Боташны, джигит Ёзденни да,
унутмазбыз
Кърымшаухал бийлени да.

Унутмазбыз
Ачемезни, Татаркъанны, Умарны, Джаттайны...
ала болгъандыла джакълагъан, сакълагъан,
атын айтдыргъан да Къарачайны.

Бизни тарихибизни
1917-чи джылдан башларгъа умут этгенлени,
Къарчагъа (Къарчалагъа) къара джагъаргъа кюрешгенлени,
тарих эскертмелерибизни къурутургъа кюрешгенлени,
миллет джигитлерибизни утутдурургъа кюрешгенлени,
алимликлери, адамлыкълары да болмай этелле алай,
къарачайлылыкълары да джарты болуб этелле алай.

Ёзге, джангылалла ала:
душманланы да сууутур амалла таба,
амантишлени да къара багъанагъа тагъа,
джашагъанды, джашайды, джашарыкъды Къарачай.

Bilal LAYPAN


АЛЛАХ, САКЪЛА, АЛАЙ БОЛГЪАНДАН БИЗНИ

Хомух, къарыусуз къауумла да бардыла дунияда:
тарихлерин, тиллерин, джуртларын, адетлерин
джакъларгъа, сакъларгъа, айнытыргъа излемей,
джазыуларын кеслери джазаргъа излемей,
башха халкъны тилин, тёресин да алыб,
тауун, тюзюн да башхалагъа кючлетиб,
аты, сыфаты, къылыгъы да тюрлениб,
эриб, тас болуб, тюб болуб кетген.

Аллах берген динин, тилин, джуртун сакъламагъан къауум,
адамлыгъын, халкълыгъын сакъламагъан къауум,
кеси кесин сыйсыз этген къауум,
малкёз болуб, дуния малны сюре ызындан,
динин, тилин, джуртун, къраллыгъын да тас этиб,
къаядан, джардан кетиб къалгъан къауум,
эки дуниядан да кесин юлюшсюз къойгъан къауум -
Аллах, адам да джийиргенедиле сенден.
Аллах, сакъла, алай болгъандан бизни.

Bilal LAYPAN


АЛКЪЫН БАРДЫ ЗАМАН

Энди рахат болгъанды кёлюм.
Ычхындырмазча тутханды ёлюм.
Алгъанды аягъымдан.
Алай а,
джетгинчи тамагъыма,
талай тюз иш этерге
алкъын барды заман.

Bilal LAYPAN


ДЖАЗЫУ

Джюрек къой эсенг,
таш да джарылады:
къыйынлыкъ келеди
байгъа, джарлыгъа да.

Джазыкълыкъ джетеди
ханнга, патчахха да.
Ёзге, дауум джокъ
адамгъа, Аллахха да.

Дауум барды
джангыз кесиме:
гюнахларым -
бары эсимде.

Джетеди азаб,
джетеди палах -
джашамагъаннга
буюргъанча Аллах.

Джашагъаннга да
буюргъанча Аллах -
ай медет, анга да
джетеди палах.

Алай а аны
рахатды джаны:
кюч береди анга
тюзлюгю, иманы.

КъараладАн джетеди
анга заран, палах -
анга болушмай,
къалай къояр Аллах.

Тургъанны уа батыб
харамгъа, гюнахха -
чыдар къарыуу
джокъду палахха.

Ол палах чыкъгъанды
аны кесинден.
Ол тонгузчады
кирни ичинде.

Бирер тюрлю келеди
хар кимге палах.
Хар ким кеси биледи
нек келгенин палах.

Кир бла нюр
келиширле къалай?
Ёле, тириле,
барама джашай.

Джангыз Терек -
мени къадарым.
Халкъны Хакъгъа
тарта джашадым.

Джарым молла уа
мени марады...
Балтагъа, мычхыгъа
титирей къарадым.

Алай а зулмугъа
мен болмазма Юй.
Андан эсе -
Кёк чартлаб урсун да -
этсин мени кюл.

Мурдар да кюйсюн
мени бла бирге.
Разыма алай
кетерге, ёлюрге.

Ёзге джазыуум
кёрюндю кёзге:
«Ёлгенден сора,
бурулуб Сёзге,
тирилликсе сен.
Акъ сёз болуб,
джашарыкъса сен...

Шош болсун кёлюнг:
сеничалагъа
джокъду, джокъ ёлюм».

Bilal LAYPAN


ШАЙЫР

1
Джерден айырылгъан -
шайыр болалмаз.
Кёкден айырылгъан да
болалмаз шайыр.

Тамыры джерде,
башы уа — кёкде:
ма олду шайыр.
Терекди шайыр.

Чегетде терек
шайыр болалмаз.
Чегетге да андан
хайыр болалмаз.

Чегетде турса,
чегетни кёралмаз.
Джау чабса да,
къуугъун эталмаз.

Кёкге да
болур ючюн джууукъ,
чегетин да
кёрюр ючюн ачыкъ,
дунияны да
кёрюр ючюн ачыкъ -
къаягъа
ёрлегенди терек.

Ма олду шайыр,
ма олду шайыр.
Къаяда терек -
ма олду шайыр.

2
Орман чегет
шайыр болалмаз,
джыйын джанлы
шайыр болалмаз,
чауул да
шайыр болалмаз.

Билирге, ангыларгъа керекди:
шайыр — ол — Джангыз Терекди,
шайыр — ол — къазакъ бёрюдю,
шайыр — ол — Къадау Ташды

3
Къазакъ бёрю джортууулундан
къайытханында
Джуртда Джангыз Терекни
кесилиб тургъанын кёрюб,
джаны саудан ёлюб,
кече узуну дюккючню къучакълаб,
улугъанлай турду.
Сора дерт джетдирирге
Тейриден тиледи изин.

4
Билмейме, анга
аллай эркинлик
Бердими Тейри.
Алай а манга
Кёкден келди ауаз:
«Джаз,
юч китаб джаз.
Джуртда Джангыз Терек,
Къазакъ бёрю,
Къадау таш -
аланы атлары.

Ма ол заманда
ёлмезле ала,
ёлген да тирилир.

Юч шайыргъа -
Джангыз Терекге,
Къазакъ бёрюге,
Къадау Ташха
къошулурса сен да.
Ат а -
кесинг ата кесинге».

Bilal LAYPAN


КАРФАГЕН БАРМЫДЫ БЮГЮН?

Тогъуз джылында Ганнибал
Карфаген ючюн джашаргъа, ёлюрге
ант этгенча, мен да ант этдим
Къарачай ючюн джашаргъа, ёлюрге.

Ганнибал Карфагенни сюйгенча,
сюеме мен Къарачайны.
Джолуму джарытхан къадарда
джарыгъы джулдузну, Айны -
инсан-миллет хакълары ючюн
тохтамаз къазауатым.

1990-чы джыллада
Къарачайны энчи джумхуриет
этерге джетдирген эдик,
Ельцинни да - къралны башчысын -
«хо» этдирген эдик.

Алай а,
джыйымдыкъ Элни амантиш башчылары,
Карфагенни хукумети Ганнибалны
сатханча, сатдыла да бизни,
джарлы Къарачай къраллыкъсыз къалды -
ассимиле эминагъа джол ачылды.

Алп тауладан Ганнибал аскерин,
пиллерин да аудургъан кибик,
Къарачайны кърал этиу оноуну,
тауладан да мийик тыйгъычладан ётдюрюб,
джетдирген эдик къралны башына,
насыб излей халкъны къызына, джашына.

Ууакъ тюйюшледе чыныкъдыкъ,
уллу урушлада да хорлаб чыкъдыкъ -
кючлю джаула онглаялмалла бизни.
Ай медет,
амантишлеге уа хорлатдыкъ кесибизни.

Уллу хорламны джокъ этдиле ала,
халкъларын къраллыкъсыз къойдула ала.
Акъылманлыкъча кёргюзе итликлерин,
кемире Аю берген сюеклени,
халкъларын, джуртларын тоната, тонай,
оноуда, къуллукъда къалдыла алай.

Ганнибалча мен кетдим тышына,
Азрет Кечерукъ кеси джангыз къалды джуртда...

Ганнибалны къыстаб Карфагенден,
Урумгъа баш уруб, тобукъланыб,
сатлыкъла изледиле джашаргъа тынч-эсен.
Ганнибалгъа кюреб бютеу гюнахланы,
кеслерин сакъларгъа изледиле палахладан.

Алай а, Ганнибал болгъанында джокъ,
Урумну тыймады джукъ -
Карфагенни кюйдюрдю, кюл этди...

Тариххе къарай, кесиме кёл этдим:
Карфаген тюлдю Къарачай,
мен да Ганнибал тюлме, огъай,
Урум тюлдю Эресей да, огъай.

Ёзен тубанча кетерле къоркъуула,
ёсюб джетерле таулучукъла-сыркыула.
Ётген шойбуз сюргюнден-ёлюмден...
Алай а, биле эсегиз, бир айтыгъыз:

тирилгенмиди ызына Карфаген?

Bilal LAYPAN


КЪАТЫ БЕЛГИСИМЕ ХАЛКЪНЫ

Хар къуру да тилейме Аллахдан
сакъла деб, халкъымы палахдан.
Манга уа айталла бирле:
джарлы джан, халкъны къой да,
тилей эсенг, башынга тиле.

Ай джахилле, ангыламайсыз къалай:
меничаладан къуралады халкъ.
Ахыр харифи эсем да халкЪ-ны,
къаты белгисиме аны.

Аны къаты (Ъ) белгиси эсем да,
кесим джангыз джукъ да тюлме мен.
К-гъа къошулсам а мен —
мен — Ъ (къаты белги),
аны да этеме къаты.

Карачай - тиширыу джумшакълыкъдан кетиб,
Сёзню ёзю да тюрлениб,
эркиши ауазгъа, тюрсюннге кёчюб,
къылыч къынындан чыкъгъанча,
къаты айтылады: КЪарачай.

Хоу, халК-ны халКЪ этеме мен,
Карачайны КЪарачай этеме мен.
Олду мени борчум,
Тейри салгъан борчум.

Кесим джангыз а джукъ да тюлме мен.
ХалкЪ бла болсам, КЪарачай бла болсам,
бир джукъгъа джарайма мен -
келтиреме хайыр кесиме, халкъгъа да.

ХалкЪны къаты белгисиме мен.
Халкъыма тилесем насыб,
кесиме да тилейме мен.

Bilal LAYPAN

ДЖЮРЕК, СОРУШ, КЪАЙНА ДА

Чыкъгъаным сайын джолгъа,
тюберикча аджалгъа,
бир тюрлю болама мен.
Къайытсам а сау-эсен,
къоркъуу кетиб эсимден -
рахат болады кёлюм.
Тюзюн айтсам а — ёлюм
джетерикди къайда да:
«аджалгъа - джокъду болджал»,
джюрек, соруш, къайна да.

БИР КЕРЕ БИР КЁРСЕЛЕ

«Къанатларыбыз джокъду да,
аны ючюн учалмайбыз»
деб, турадыла адамла.
Гюнахлары ауурдан
учалмагъанларын
билмейдиле джазыкъла.
Гюнахсыз джанланы
учуб джюрюгенлерин
бир кёрселе,
башха тюрлю
болур эдиле ала.

МАГЪАНАЛАРЫН ТАС ЭТМЕЗЛЕ АЛА

Интернет болмагъан заманда
къалай джашай болур эдиле адамла?
Алай а, келирле аллай заманла,
интернетге эски-чирик затхача къарарла адамла.
Бюгюн адам улуну джетишимине саналгъан затла,
бары да керек болмай, къалырла артда.
Алай а,
адамны джаныуардан, хайуандан айыргъан халла,
адамны Аллахха джууукълашдыргъан затла -
иман, адеб-сый-намыс, окъуу-билим, фахму,
джигитлик, эслилик, ариулукъ -
ёмюрде да магъаналарын тас этмезле ала.

Bilal LAYPAN

МАГЪАНАЛАРЫН ТАС ЭТМЕЗЛЕ АЛА

Интернет болмагъан заманда
къалай джашай болур эдиле адамла?
Алай а,
келирле аллай заманла,
интернетге
эски-чирик затхача къарарла адамла.

Бюгюн адам улуну джетишимине саналгъан затла,
бары да керек болмай, къалырла артда.
Алай а,
адамны джаныуардан, хайуандан айыргъан халла,
адамны Аллахха джууукълашдыргъан затла -
иман, адеб-сый-намыс, окъуу-билим, фахму,
джигитлик, эслилик, ариулукъ -
ёмюрде да магъаналарын тас этмезле ала.

Bilal LAYPAN


ТИЛЕГИМ

1
Тилейме Аллахдан:
имандан, акъдан эмда джуртдан
айырылмаз насыб бер бизге

2
Сакъла деб тилейме Аллахдан
аллай дуния малдан, кёзбаудан, зулмудан -
халкъны чыгъарлыкъ, айырлыкъ
дининден, тилинден, джуртундан.

3
Джети къат Кёкню башындан келген
хакълыгъы, акълыгъы Сёзню...
Кесинг берген диннге, тилге, джуртха,
я Аллах, тыйыншлы эт бизни.

3
Эм уллу тилегим а:
сауубуз дуниядан,
ёлгенибиз ахыратдан
къачаргъа излер къыйынлыкъдан,
Я Аллах, сен сакъла бизни.

Bilal LAYPAN


ЭСКИ-ДЖАНГЫ ТИЛЕК

Къара танымагъан халкъ,
Сёз ангыламагъан халкъ -
къаллыкъ тюлдю болмайын талкъ.

Китаб не ючюн келгенин
билмеген, билирге да излемеген,
анга кёре джашауун
къурамагъан-къурмагъан,

Къалам не ючюн берилгенин
билмеген, билирге да излемеген,
аны бла джазыуун
джазаргъа тырмашмагъан, джазмагъан -

къаллыкъ тюлдю башхалагъа болмай къул-къарауаш,
къаллыкъ тюлдю дуниядан болмайын тюб,
таб ызы да къаллыкъ тюлдю аны джерде, тарихде.

Хар къуру да тилейме Аллахдан:
айырма бизни Китабдан, Къаламдан,
бизни халкъны алагъа тыйыншлы эт,
джазыуубузну - алагъа таяна, джазарча эт.

Bilal LAYPAN


БАРАДЫ КЕТИБ ЁМЮРЮМ

Тенгиз ичине тартады.
Джашау а — джагъагъа.
Мен... чекде...
чайкъалгъан сагъатда,
туз себмегиз джарагъа.

Кетгенлеге да болгъанма тансыкъ,
саулагъа да этеме къайгъы,
келликлени да излейме кёрюрге...
Чыдамаз эдиле ташла, темирле -
джюрекде болгъан алагъа кёчсе.

Келгенлей джашарым, ёлюрюм,
барады кетиб ёмюрюм.

Bilal LAYPAN


САГЪЫШЛА

Дин-тил-джурт ючюн сермеше ёлгенле,
сермеше тургъанла да дин-тил-джурт ючюн,
джокъ эсе да пелиуан кючюм,
къошулургъа излейме сизге.

«Неге керекди дин-тил-джурт?»-
деб, джашасакъ - болурбуз манкъурт...
Огъай, ёлгенибиз ашхы андан эсе -
хайуанлача джашагъандан эсе.

Къауумубуз-халкъыбыз ючюн,
инсан-миллет хакъыбыз ючюн,
Адам болур ючюн, Халкъ болур ючюн
керек тюлбюзмю кюреширге?

Бизни адам этиб, къауум этиб,
дин да, тил да, джурти да бериб,
джаратханнга салама махтау.

Къалгъанладан сыйлы да кёрдю,
Китаб да берди, Къалам да берди,
заман да берди, мадар да берди,
биз — Адам болуб, Халкъ болуб джашарча,
джазыуубузну кесибиз джазарча.

Аллай ышаныугъа болмасакъ тыйыншлы,
Къаламгъа, Китабха болмасакъ тыйыншлы,
хайуанлыкъгъа, джаныуарлыкъгъа хорлатсакъ кесибизни -
не сакълай болур эки дунияда да бизни?

Bilal LAYPAN


ХАЛКЪЫМ

Къалгъанында да хакъсыз,
къалгъанында да акъсыз -
Хакъ сёзсюз а къалмады,
Акъ сёзсюз а къалмады.

Динине болду къаты,
Тилине да болду сакъ,
бир-бирине болду джакъ.
Ма алай бла сакъланды
ол сюргюн джыллада халкъ.

Адамлыкъдан, халкълыкъдан
айырыргъа кюрешди
ибилис джорукъ бизни...
Къара бетине аны
тюкюрдю да къара халкъ,
бюгюлмеди, сынмады.

Бюгюлмеди, сынмады -
къырылгъан а къырылды.
Эм маджаллары халкъны
къум тюзледе къалдыла,
буз тюзледе къалдыла.

Энтда келди бир ёмюр:
ким сау къалыр, ким ёлюр -
Аллахды билген аны.
Динди, Тилди эм Джурту
сакъларыкъ халкъны джанын.

Bilal LAYPAN


ДУБАИДЕ

1
Дунияны кёб къралында болдум.
Адам къолу ишлеген, таулача, мекямлагъа сейир этдим.
Адам улу Кёкге термилгенден
ишлей болурму бу мийик юйлени?

2
Мазаллы къайыкъла тенгизден чыгъыб,
Кёкге джетерге термилгенча,
джагъада шын туруб,
юйле болуб тохтагъандыла.

Адам файгъамбарны кемесинден
ишленнген къайыкъ юйле
энтда кёб ахырзамандан
къутхарырла
алада джашагъан адам улуну.

3
Дубаиде
дунияны эм уллу тюкенин,
эм мийик юйюн да кёрдюм.
Кюню, тенгизи джылытсала да мени,
Ата джуртума тансыкъдан ёлдюм.

Унуталмайма Минги Тауну,
андан келген Къобанны, Басханны...
Туугъан джери-джурту адамны
нек тарта болур кесине былай?

Халкъ болгъаныбыз ючюнмю былайда?
Атыбыз, сыфатыбыз, халибиз, тилибиз да,
тарихибиз да
джурт бла байламлы болгъаны ючюнмю?
Нарт ата-бабаларыбыз эмегенле бла
былайда сермешгенлери ючюнмю?

Билмейме. Алай а,
джуртубуздан, тилибизден айырылсакъ -
адамлыгъыбызны сакълаялсакъ да -
халкълыгъыбызны этерикбиз тас.

Ёзге,
джуртун, тилин сакълаялмагъан -
адамлыгъын да сакълаялырмы?
Къайдам.

Bilal LAYPAN


МИНГИ ТАУ БЛА АДАМЛА

Кёкде къалкъыб тургъан акъ къушха
ушайды Минги Тау:
адамчыкълагъа, аланы къайгъыларына да
сейирсиниб къарайды мийикден.

Бу бурху джанланы къайгъылары
джерге, Кёкге да бермейле тынчлыкъ.
Бу къуджур джанлагъа не дерге да билмей,
къарайды Минги Тау.

Бу бурху джанла
ие болургъа излейле джерге, Кёкге да.
Кёбню кёрген акъсакъал,
бир-бирде къаш да тюе,
ышара къарайды алагъа.

ТИЛНИ ДЖАРАТЫЛЫУУ

Сен сёзню аласа джерден,
мен а — Кёкден.
Сени кёзюнг къарайды Кёкге,
сени сёзюнг учады Кёкге.
Мени кёзюм къарайды джерге,
мени сёзюм учады джерге.

Кёк-джер чекде тюбеб,
эки сёз боладыла бир -
алай къуралады Акъ сёз.
Ма ол Акъ сёзден
башланады Тил да.

НАСЫБ ЭТСИН АЛЛАХ

Таусуз, чегетсиз, суусуз тюзледе
джашагъан адамла
кюрешелле орнатыргъа чегет,
джер тюбюнден кюрешелле чыгъарыргъа суу,
мийик юйле ишлерге кюрешелле
ушатыб таулагъа.

Энди ангылайма:
тюзлеге сюрюлген халкъыбыз
тау джуртуну
ташын джаларгъа, сууун ичерге
нек термилгенин.

Ташы, агъачы, сууу да болгъан
джандет джуртубуз бизни!

Бизге
сени багъалатыргъа, сакъларгъа,
санга тыйыншлы болургъа
насыб этсин Аллах.