"БИЛАЛ ЛАЙПАН. САЙЛАМАЛАРЫНЫ ЭКИТОМЛУГЪУ" китабны Юбилейиме хазыр этиб къояргъа таукел болгъанма: бир том - къарачай тилде, экинчи том — орус тилде.
Хазыр этген бла къалмай, окъуучу, джазыучу шохларым ала бла эм алгъа былайда шагъырей болсала, иги болур деб, оюм этеме.

___________________________

Мен, Лайпанланы Билал, 1955 джыл апрель айны онекисинде Къыргъызстанны Кок-Сай элинде туугъанма. Алай а, кесими туугъан элиме Къызыл-Къаланы санайма. 1957 джыл сюргюнден былайгъа къайытханбыз. Мен былайда ёсгенме, орта окъулну-школну да былайда битдиргенме. Тёбен элде, дуппур башында, атам-анам ишлеген къанджалбаш юйюбюз бюгюн да турлукъ болур эди, «ветхое жилье» атха чыгъарыб, ачха алыр ючюн, чачыб къоймасала.

Уллу эгечим Айшатны кючюнден, окъургъа-джазаргъа беш джылымда, школгъа баргъынчы, юреннгенме. Сёзлени бир-бирине тагъыб да, ол заманлада башлагъанма. Ол дефтерле эгечимде бюгюн да сакъланалла. Сабийлигими, элими тансыкълагъандан, ол къол джазмаладан бир къауум «назмуну» китабыма салыргъа тыйыншлы кёргенме – аланы тыш къарамлары не ич магъаналары сизни сейирсиндирмезликлерин билсем да…

Экинчи джанындан а - бюгюн назму джазаргъа тырмашханла, аланы джылларында мен да аладан иги джазалмагъанымы кёрюрле да, джазыучулукъ ишге бютюн да таукел болурла... Эртде айтылгъанды да, фахму бир процентди, къалгъан - къаджыкъмай кюрешиу бла келеди. Джазыучулукъ иш бла да - сабан иш блача, бичен иш блача, къаты кюреширге керекди. Сёзден башланнганды хар зат. Сёзге бек сакъ болургъа, уллу сый берирге юретгендиле, юретедиле бизни Кязим хаджи да, Джырчы Сымайыл да, назмучу Къайсын да. Акъсакъалларыбызгъа тыйыншлы болургъа кюрешейик.

Bilal LAYPAN



КЪАДАУ ТАШНЫ КЪАТЫНДА

Джуртда Джангыз Терекге ушайма мен,
Джырчы Сымайыл а — Къадау Ташха.
Джангыз Терекни къурутханла кесиб,
Къадау Таш а турады алгъынча.

Атылтырла деб къоркъама аны да -
таркъайгъанды халкъда эс да, ангы да.
Дагъыда басама кёлюмю:
Къадау Ташыбыз кёрмез ёлюмню.

Барыбыздан алгъа да келгенди,
артха да къаллыкъды барыбыздан.
Джулдуздан, Минги Тауубуздан да
барды бир ышан-керамат анда.

Чыкъгъан эсе да джети къат джерден,
джети къат Кёкден тюшген эсе да,
билмейме. Алай а,
Кёк-джер ыз, тамгъа бардыла анда.

Кябаны къара ташыча,
Къарачайгъа багъалыды ол.
Отну ичинден, кюйсе да, чыгъыб,
Къобан сууда сууугъанды ол.

Къадау ташы болур ючюн Къарачайны,
къаллай сынауладан ётгенди ол.
Ата джуртубузну бойнуна
Аллах кеси такъгъан дуады ол.

Къадау Ташха таяна,
Джангыз Терек да тирилгенди.
Миллет ангы, тарих эс да энди
тебрегендиле уяна.

Таш бла Терек болгъан къадарда,
Джуртха, Халкъгъа да келмез ёлюм.
Къарчаны къайытыры къалгъанды энди -
джангыдан къурар ючюн Элин.

Къадау Ташы Къарачайны,
сени сыйынг да Тауунгча — Минги.
Керамат джарыгъы джулдузну, Айны
джарытханлай турлукъду сени.

КЪОБАН БЛА МЕН

Барды бир Кюч
оноу этген бизге.

Къобан бла бирге
Минги Таудан эниб,
джетдим тенгизге.

Тенгизде уа
Къобан танылмаз, табылмаз:
аты да, кеси да,
неси да, неси да -
тас болур, сакъланмаз.

Алай а, юзюлмей,
ол турлукъду келиб:
тауу саулукъда
анга джокъду ёлюм.

Джаны таууна
ашыгъыр Кёк бла,
дагъыда тенгизге
ол саркъар джер бла.

Сукъланама мен
бир-бирде анга:
барыууна
таудан — тенгизге,
тенгизден да — таугъа.

Аллай насыб
бармыды меннге?
Мийикден, узакъдан,
агъара, къарала,
къарайды Минги.

ДАУ

Акъылындан шашыб тургъан бир адам —
мен — къарайма таула таба джагъадан:
арабызда чайкъалады тенгиз-терк,
суу юсю уа — къуру джаулукъ, къуру бёрк.

Сюймегенле адамлыкъны эм Хакъны,
къыргъандыла, къурутхандыла халкъны.
Джайылгъанды тёгерекге шайтан уу.
Танылмайды адам къандан къобан суу.

Мен излейме къутхарыргъа адамны.
Мен излейме тенгиз сууда Къобанны.
Адам джокъду — къуру джаулукъ, къуру бёрк.
Къобан джокъду — чайкъалады тенгиз-терк.

Къалай джокъду бир хорлар онг зулмуну?
Джокъмуд кючю ангны-эсни-фахмуну?
Джокъмуд себеб Къалам бла Китабдан?
Джаныуарлыкъ, хайуанлыкъ адамдан

къачан кетер? Адам, Халкъ
къалырламы джер юсюнден болуб талкъ?
Чайкъалады кёз аллымда тенгиз-терк,
сууну юсю - къуру джаулукъ, къуру бёрк.

Къалюбала — Ахырзаман: бумуд джол?
Адамлагъа андан башха джокъмуд джол?
Халкъны джута, чачаяды тенгиз-терк...
Бизге оноу нек этмейсе, айтчы, Кёк?

КЮЗ АРТЫ

Джаратылгъан джанма табигъатдан -
табигъатча, мен да тюрленеме.
Айырылмасам да алкъын джайымдан
къачны келе тургъанын сеземе.

Эртден-ингир, билмей тургъанлай,
къачхы аяз титиретеди.
Алай а,
сарыджилик этген джазым,
меннге бираз аякъ тиретеди.

Терегими да чапыракълары
башлагъандыла саргъала.
Чауул тёбеде къычырыкъ этелле
чаукала бла къаргъала.

Ёзен суу да болгъанды сай,
къанатлыла да тебрегенле кёче.
Тыяр онг джокъ — кетеди джай,
къышдан хапар айтады кече.

Терегимден учхан чапыракъла
Ташымы джабханла юсюн.
Мыдах болама къарай алагъа,
джазгъы кюнлени аулайды эсим.

Турна таууш эте, кетеди джайым,
Терегиме ушаб, сюелеме кесим.
Джууугъуракъ болгъанды джулдузум-Айым,
Ташыма тюше кёлеккеси.

Ёзге джокъду къыйналыу, сокъураныу.
Джазны, джайны кёрмей къалсам да,
къуру къачха, къышха къалсам да тюбеб,
дунияны кёргениме къууанырем дагъыда.

Мен а кёрдюм тёрт чагъын да джылны:
Терегим тууду, ёсдю, кёгерди, саргъалды -
джашауну, ёлюмню, тирилиуню да сынады.

Таш да болдум джагъада,
терек да болдум къаяда,
кетиб баргъан къобан да болдум,
Акъ сёз да болдум.

Мен разыма джашауума,
Джаратханнга этеме шукур.
Ассы болурма,
кеси кесими этсем мугур.

Ташыма таяныб, Терегиме къарайма:
къанатлылары, чапыракълары да кетелле андан.
Ташым, Терегим, Кесим да тынгылайбыз:
тенгизге кетиб барады къобан,
тенгизге кетиб барады заман...

Мен да кетеме ала бла.
Мен — адам,
джаратылгъан табигъатдан,
табигъатха къайытама.

Сизге къалалла:
джап-джашил табигъат
эмда
чыммакъ Акъ сёз.

Сизге къаллалла менден:
Таш бла Терек,
«Таш бла Терек».

ШАГЪАТ

КЁЗ кючлюдю менден,
анда барды ЁЗ.
СЁЗ кючлюдю менден,
анда барды ЁЗ.

МЕН а неме, кимме?
Не барды менде?
Менде барды ЭН.
Джокъ эсе уа эн -
джукъ да тюлме мен.

Болмагъанны ёзю -
джукъланыбды кёзю.
Болмагъанны ёзю -
тутхучсузду сёзю.

Барды Ёзюм,
барды Эним.
Алагъа шагъат -
Акъ сёзюм мени.

СЁЗДЕДИ ЁЗ

Сёз кючлюдю менден.
Башлагъан мен болсам да сёзню,
аллында мен болсам да башчы,
ол — хапарчы,
бираздан алгъа чыгъады ол,
меннге кёргюзтеди джол.

Барама къара тер басыб,
Акъ сёзню ызындан.
Сёзге бий болургъа изледим,
ахырында — къул болдум анга,
ол болду Башчы,
мен а — хапарчы.

Сёз кючлюдю адамдан.
Хакъ сёз бла Акъ сёз
тюрлендиредиле бютеу дунияны,
тюрлендиредиле адамны кесин да.

СЁЗдеди ЁЗ.

СЁЗДЕН БАШЛАНАДЫ ЁЗДЕН

Хакъ сёз кибик,
Акъ сёз да Кёкденди.
къалгъан сёз — джерденди.

Хакъ сёз кибик,
Акъ сёз да тартады ёрге.
Ала бла болгъан -
сюркеллик тюлдю джерде.

Хакъ сёз бла Акъ сёз
джюрекни этелле эркин -
учарча этелле,
джертин тюл, Кёктюн.

Болгъан Хакъ сёз бла, Акъ сёз бла -
боллукъ тюлдю къул

СЁЗдеди ЁЗ.
СЁЗден башланады Ёзден.

МЕКТУП

«Кёзден кетген — кёлден да кетер»
дейдиле. Сен а, кетмей кёлден,
къыйнайса мени.

Ауазынг, сыфатынг да
унамай айырылыргъа,
джашайдыла мени бла.

Мен къуйгъан суу,
болгъан кибик уу -
юй гюлле бары
болгъандыла къуу.

Сени тобукъларынгда
хурулдаргъа бек сюйген кишдик да,
ызынгдан бара барыб,
къайытмай къалгъанды.

Кёл тёгерегине сени бла бирге
чабыучу ит да,
джукъ ашаргъа унамай,
улуй-улуй туруб, тюнене ёлгенди.

Хоншула соралла сени,
салам да берелле.
Сен кёргенча туралла,
шабат кюн ичелле.

Сен аш этиучю сауутла,
къойгъанынгча туралла.
Тюрк кафеде
ауузланыучума мен а.

Сени отоуунгу тюл,
мюйюшде оданы
бир тышкъраллы къызгъа
бир джылгъа бергенме.

Сен кетгенли
кёб назму, хапар да джазгъанма.
Кёбюсюн джаратмай,
отха атханма.

Джокъду джангылыкъ,
айтырча сеннге.
Джангыз,
кечеми кюн этгенме,
кюнюмю уа — кече.

Хы, сен кетгенли.
Ийгенме сакъал.
Кёрсенг — танымазса.
Танг атды. Сау къал.

СЁЗНЮ ЮСЮНДЕН

Кёк джашнайды Сёзде,
Кёк джашайды Сёзде:
джандырады джукъланнганны,
уятады джукълагъанны,
тургъузады джыгъылгъанны -
къаратады, тартады ёрге,
сюркелгенни да сюейди ёрге,
къулну да этеди ёзден,
ёзденни уа -
къоймайды болургъа къул.
Акъ сёздю ол.

Акъ сёз болгъан джерде,
къарангыгъа джокъду орун,
къара иннетге джокъду орун,
къара кючлеге джокъду орун -
джюрекни, тёгерекни да
джарытыб турады Акъ сёз.

Акъ сёз Хакъ сёз бла бирге,
адам улуну тартады ёрге -
джыгъылыргъа, сюркелирге
къоймайды аны.

Хакъ сёзден, Акъ сёзден айырылса халкъ,
бир ёмюрню ичинде боллукъду талкъ.
Дуния мал, кёзбау, зулму, ётюрюк -
былалла аны къул эте, ёлтюрлюк.

Кёк джашнайды Сёзде,
Кёк джашайды Сёзде:
аны унутсакъ бизле -
сюркелгенлеге къошуллукъбуз джерде.

Хакъмыды сёзюбюз бизни,
Акъмыды сёзюбюз бизни?

НАЗМУ ДЖАЗА БАШЛАГЪАНДЫ ШАЙЫР

Назму джаза башлагъанды шайыр:
тиллене башлагъанды сабий,
табигъат тиллене башлагъанды,
кёк да кюкюрей башлагъанды,
джер да кёгере башлагъанды...

Бу кюкюреген, джашнагъан да -
кёкмюдю, огъесе, джюрекмиди?
Узун сёзню — къысхасы:
назму джаза башлагъанды шайыр...

ШЫЙЫХЛА БЛА ШАЙЫРЛА

Эниб келеди Хакъ сёз Кёкден.
Акъ сёз къошулады анга джюрекден.
Кече-кюн демей, экиси да бирге,
адам улуну тарталла ёрге.

Адамгъа Кёкге эм къысха, эм тюз, эм ачыкъ джолну
кёргюзтеди Хакъ сёз.
Адамны айланч-буйланч, таша, тамаша джолла бла
тёппеге чыгъарады Акъ сёз.

Бир болса да борчлары, къуллукълары аланы,
башха-башха амалла бла, джолла бла
келтирелле ала Аллахха адамны.

Хакъ сёзню айтхан шыйыхла да,
Акъ сёзню айтхан шайырла да -
эм джууукъ адамладыла Кёкге.

Bilal LAYPAN



ТЮШЮНЮУ

Барады кетиб къобан.
Кече-кюн да къарай анга,
кече-кюн да тынгылай анга,
джагъада сюеледи терек.

Джазы, джайы да кетиб,
келди энтда бир къач анга.
Чапыракълары агъалла суугъа,
къанатлылары да кетгенле учуб.

Бош къалгъан чыпчыкъ уяла
бютюн да мыдах кёргюзелле аны.
Чапыракъ шууулдагъан да джокъ,
къанатлы джырлагъан да джокъ.

Юсю да джалан, кеси да джангыз.
Къанатлысы, чапырагъы да джокъ.
Сын болуб, сиреледи терек.
Къобан а барады, барады...

Терекни хар чапырагъы, кёз джашыча, тюшеди -
суу ташайтады кёзден аланы.
Джылы дуниягъа кетиб баргъан къанатлыларындан да
терекге къалгъан -
аланы мыдах «сау къал»дылары.

Сау къалады терек. Сау къалады.
Хазырланады чыдаргъа
джангызлыкъга, къыш чиллеге да.
Къадау таш анга этеди кёл:
«Джангыз тюлсе, сени блам мен».

Турадыла Джуртда Таш бла Терек.
Турадыла джагъада таш бла терек,
кетиб баргъан къобаннга да къарай,
кёчюб баргъан къанатлылагъа да къарай.

Суу таууш джерде, турна таууш кёкде...
Тынгылайдыла Таш бла Терек.
Кёчерге, кетерге унамай,
Элде къалгъан эки къартны
эсге тюшюредиле ала.

Къачхы шылпы джибитеди аланы.
Юслерине аланы
джамчы къабларча болама.
Аладан сора Джуртда
кёрмейме бир джан.

Аланы багъалатырча, сыйларча
къалмагъан эсе халкъ,
къалмагъан эсе халкъ -
кимге керекдиле сора, ала да?
Алагъа да келликди ёлюм.

Акъ башлыгъымы байлаб терекни бойнуна,
къара джамчымы къаблаб ташны юсюне,
экисин да къаты къучакълаб,
айырылдым мен да аладан.

Алай а аланы тюшюре эсге,
кесими да санай хомухха, терсге,
тенгиз джагъада бурула менгирге,
джашайма алай.
Эшта, къайытмасам Ташха,Терекге,
келлик болмаз тынчлыкъ джюрекге.

Атылыб къалсала Таш бла Терек,
къалай къутулурла баш бла джюрек
ата-бабаланы, туудукъланы да
дауларындан, сорууларындан?!

Ташын, Терегин сакълаялмагъан халкъ,
къалай къалыр кеси да болмайын талкъ?
Джюрекни кемире быллай къайгъы, сагъыш,
джолгъа къуралама ашыгъыш.

Сорадыла былайда манга адамла:
«Кимди сени сакълагъан анда?».
Къычырама: таш бла терек,
Таш бла Терек.
Джашнай, кюкюрей, къатлай,
къайтарады Кёк:
Таш бла Терек.

КЪУДЖУРДУЛА АДАМЛА БЮТЮН

Адамла къуджурдула бютюн.
Елюмню сюрюб айланнган бар,
ёлюмден къачыб айланнган бар.
Кертиге ийнанмагъан бар,
ётюрюкге ийнаннганла бар.
Къуджурдула адамла бютюн.

АТЛАННГАН АЯКЪ

Чууакъды, джылыды. Алай а,
ышанма кюннге.
Билмезсе: джауармы, джаумазмы,
джолда да тюберсе кимге.

Кюн амандан, джаныуардан да
къоркъуулуду адамны ити.
Бир Аллахдан сора, кишиге ышанма,
бегитиб джюрю кесинги.

Шкогунгу, герохунгу,
къамангы да хазырлыкъда тут.
Кюбенг да юсюнгде болсун -
джолгъа чыгъа, рахатлыкъны унут.

Тахсачы уруш тюзюндеча,
алай сакъ бол.
Билмезсе кимге, неге
тюбетирин джол.

Къазауатхача хазырлаб кесинги,
джолгъа алай атлан.
Ол заманда ётерге болурса
тюрлю-тюрлю тыйгъычладан.

Ёзге, билмезсе: Кёк башынамы,
джер тюбюнеми келтирир джол.
Эркишича джашаргъа, ёлюрге да,
тирилирге да хап-хазыр бол.

БЁРЮ ЧЫКЪГЪАНДЫ УУГЪА

Итлеге итча юрсенг -
кёрюннюксе аладан бирича.
Андан эсе, джанлылай тур,
бёрюлюгюнгю хар ким да билирча.

Амантиш итлени-адамланы
кеслерича юрюб, эталмазса джукъ.
Андан эсе, къысыл да джууукъ,
аман тишлерин къурут аланы.

Къазакъ бёрюге ушаш джюрегим,
улуйду — не Кёкден, не тёгерекден
келмейди джууаб.

Бу ёзенде кесимден сора
къалгъан болмазмы джанлы?
Къуру итле эмда маскеле
юредиле джан-джанымдан.

Алай а, кючлюден кючлю
болады къалабалыкъ, къаугъа.
Бир да ажымсыз
къазакъ бёрю чыкъгъанды уугъа.

Къазакъ джюрегим сезеди аны,
бёрю тилде ол да береди салам.
Рахат болады джаным:
бир ит джыйыннга бир бёрю да — тамам.

МЕЖГИТДИ КАВКАЗ

Межгитди Кавказ,
таула — минарала.
Чыгъыб мен алагъа,
къычырама азан.

Къылама намаз,
джууукъ бола Кёкге.
Джандетди Кавказ.
Аны берген бизге -

Аллаххады махтау,
андады уллулукъ.
Болабыз Халкъ, Адам,
эте анга къуллукъ.

Шайтан адам, душман
келмесинле бери.
Таба разылыгъын
Кёкню эмда Джерни,

Къычырама азан,
къылама намаз.
Болмай къалмаз азат
шайтанладан Кавказ.

БЫЧАКЪ БЛА КЪЫН

Эркиши — бычакъды,
тиширыу — къыны:
дуппукъ да этмей,
тотха да кесдирмей,
сакълайды аны.

Керек кюн бычакъ
чыгъады къындан:
душманны туурайды,
къызарта къандан.

Сакълайды къынны
намысын, сыйын.
Бирдиле ала -
бычакъ бла къын.

Джашайла ала
сакълай бир-бирин.
Айырылсала уа -
келеди ёлюм.

Турур ючюн а
кюнлери болуб акъ -
туралла бирге
къын бла бычакъ.

Тюшюреме эсге
къазауат джылланы -
бычакъсыз къынланы,
къынсыз бычакъланы.

«Кто был ничем, тот станет всем»
болур ючюн,
«Дан приказ ему на запад,
ей в другую сторону».

Бу сёзле, бу ишле
кёрюнелле эрши.
Джангыз Хакъ ючюн,
Тил, Джурт ючюн,
сый, намыс ючюн
керекди чыгъаргъа
бычакъ къынындан.

Бирге болмайын
къын бла бычакъ,
болурму джашау,
ёсалырмы халкъ?

ДАУЛАШАЛЛА ДЖЮРЕК БЛА АНГЫ

Сени бла бирге
кетгенди илхам...

Келгенди ингир.
Тенгиз джагъада
къараб таулагъа
сюеледи менгир.

Узакъдан, мийикден,
къарала, агъара,
къарайды Минги.
Ёзюм, сёзюм да,
атым, сыфатым да
тюрленнгенле мени.

Къалгъанма кесим.
Талайды эсим -
хайда, кёл кенгдир.

Тенгиз джагъада
къараб таулагъа
сюеледи менгир.

Джан кирир ючюн,
тирилир ючюн
не керегин билесе анга.

Кече, кюн да тохтамай,
терсни-тюзню айырыб къоялмай,
даулашалла джюрек бла ангы.

Чайкъалады кёл-тенгиз.
Алайды халы сенсиз.

ЭНЧИ ЮЙЮ БОЛМАСА ХАЛКЪНЫ

Ана тилим — къаным-джаным,
Ата джуртум — сюегим-этим.
Болмаса да тулпар кючюм,
къолдан келмегенни да этдим
аланы сакълар ючюн.

Бир хакъны ангыладым дагъыда:
энчи Юйю болмаса халкъны,
джыйымдыкъ Элде-Джумхуриетде
ассимиле ёлюм сакълайды аны.

Энчи Миллет Юйю болуб,
кесине Башчы айырмаса халкъ,
тилин, джуртун да къалай сакълар,
къалай къалыр, болмайын талкъ.

Джыйымдыкъ Элдеми джашайса,
огъесе энчи Юйюнг бармыды?
Анга кёре боллукъду халкъны
тамбласы болуру-болмазы.

Ана тилим — къаным-джаным,
Ата джуртум — сюегим-этим.
Аланы да сакълаялмайма
джокъду да къраллыгъым-Элим.

Энчи Юйюбюзню къурамасакъ,
къайтартмасакъ хакъыбызны,
джыйымдыкъ Элде-Джумхуриетде
асимиле ёлюм сакълайды халкъыбызны.

ЭКИ ДЖУУУКЪ

Кёрдюм джокъдан бар болгъанын адамны.
Бардан джокъ болгъанын да кёрдюм аны.
Кёкге, джерге да къарадым, айталмай джукъ:
бизге экиси да бирча джууукъ.

ЁЛЮМ КЪЫСЫЛАДЫ ДЖУУУКЪ

Бууубму ёлтюреди джылан,
ууу бламы ёлтюреди джылан -
манга джокъду чырт башхасы...
Огъай, барды, барды башхасы.

Ёлюм къачан, къайдан,
кимден, неден, къалай
келлигин билсем -
анга кёре этерикме мадар.

Ансы,
джыланны къуйругъундан
башына тарыгъыу бла -
тюрленмейди джукъ.
Ёлюм а -
къысылады джууукъ.

Эмегенни
къайсы башы этсе да оноу,
билгени:
мурдарлыкъ, тоноу.

Бир башындан башхасына
тарыкъгъанлыгъыбызгъа -
тюрленмейди джукъ.
Ёлюм а -
къысылады джууукъ.

Кёб башлы къушну,
къайсы башы этсе да оноу,
билгени -
мурдарлыкъ, тоноу.

Бир башындан башхасына
тарыкъгъанлыгъыбызгъа -
тюрленмейди джукъ.
Ёлюм а -
къысылады джууукъ.

Къайдадыла Ёрюзмек бла Сатанай?
Къайдадыла Сосуркъа, Къарашауай?
Къайдадыла Тейри адамлары -
Къарча,
Адурхай, Будиян, Науруз, Трам?
Къайдадыла Татаркъан, Умар, Джаттай?

ДЖЮРЕГИМ МЕНИ

Къалкъыйды сан да,
къалкъыйды джан да,
ангы да къалкъыйды...
Билмеген солуй -
джюрекди джангыз.

Ол -
ушайды Кюннге:
кюеди, джанады,
кюеди, джанады -
сууургъа, уюргъа
къоймайын къанны,
тёт-тёгерек бурады аны.

Чыпчыкъ балагъа да,
чексиз Аламгъа да,
гюлге да, Кюннге да
ушагъан джюрегим мени...

ЫЗЛАРЫНДАН КЪЫЗ БЛА СЁЗНЮ

Эм иги назмуму джаздым тюшюмде,
эм ариу къызны да кёрдюм тюшюмде.
Уяннганымда уа — табмай аланы,
ауладым мен тюзлени, тауланы.

Ётдюм ненча тенгизден-теркден.
Изледим болушлукъ Ташдан, Терекден.
Тиледим насыб джети къат Кёкден.
Къызны, Сёзню да табалмадым мен.

Эм ариу сёзню эм ариу къызгъа
тюшюмде, къууана, айталдым.
Тюнюмде уа аланы табалмай,
излей-излей арыдым-талдым.

Къайдады ол сёз — къанатлы, къууатлы,
ол къыз да — акъбет, кёккёз, сарычач?
Ётдю джазым, джайым да кетди,
келе тургъан а къачмыды, къач -
ол манга келтирирми къууанч?

Тюшюмде кёрюннген къызгъа да, Сёзге да
мен разыма — излей аланы,
эниб таудан, джетдим тенгизге да,
тёрт джанын да кёрдюм дуньяны.

Къыз да, Сёз да къалсала артда,
ма ол заманда кетеригем атдан.
Ма ол заманда турлугъем джылай...
Насыбым — болмагъаны алай.

Къыз да, Сёз да сакълайла алда.
Тынгысызды джюрек, барама джолда.
Джолуму джарытадыла Ай бла джулдуз.
Мени тыяллыкъ — ёлюмдю джангыз.

Джашау а — неди: тюн этиу тюшню.
Излейме къызны, излейме Сёзню.
Насыбым — ала сакълайла алда.
Къаллыкъ эсем да, билмейме, джолда.

Алай а, излейме эм ариу къызны.
Алай а, излейме эм иги сёзню.
Сюймеклигим къоймай ёлюрге,
барама ётюб ёмюрден ёмюрге.

Ай бла джулдузча — къыз бла Сёз.
Кёб къалмагъанды — тёз, джюрек, тёз.
Узакъда болсала да, джууукъдалла ала.
Къарт болургъа, ёлюрге да къоймазла ала.

Алай а, къоркъама: табсам аланы,
толуб муратым, тауусулуб джолум -
келиб къалырмы мени ахырым...

Аланы табыб, алгъанлай кесиме,
ёз тукъумуму бергенлей алагъа,
тохтаб джюрюуюм, барыуум, излеуюм,
башланыб къалырмы мени ёлюуюм?

Къызны, Сёзню да излейме къоркъа.
Аланы табаргъа, табмазгъа да къоркъа,
барама джолда.

ДЖАРЛЫМЫДЫ ТИЛИБИЗ БИЗНИ?

Ангыламайла бир-бирле Сёзню.
«Джарлыды,- дейле, - тилибиз бизни».
Тилибиз тюл, кесигизсиз джарлы -
Излемейсиз билирге аны.

Къайсы тилди бизни тилден бай?
Бизни тилде да барды джулдуз бла Ай,
къарайла андан Кёк да, Алам да,
къалюбала, ахырзаман да.

Чайкъалады анда кёл да, тенгиз да,
джюзелле анда чабакъла, балыкъла да,
джюзелле анда кемеле, къайыкъла да...
Бир халкъдан, бир тилден тёбен тюлбюз биз да.

Кимникиден къарыусузду Акъ сёзюбюз бизни?
Кимникиден онгсузду нарт сёзюбюз бизни?

Нарт таурухларыбыз, хапарларыбыз,
тарих джырларыбыз, ийнарларыбыз -
бир халкъныкъыдан тюлдюле кем.
Окъугъаным сайын аланы мен,
джети къат Кёкге джетеди башым.

Нарт ата-бабаладан
къаллай байлыкъ джетгенди бизге,
къаллай Тил, Джурт джетгенди бизге,
къаллай адет-тёре джетгенди бизге.

Тарихибиз, Тилибиз, Джуртубуз -
биз ыйлыгъырча тюлдюле джарлы.
Бола келгенбиз — ит тюл — джанлы...
Энтда джукъланыб къалмаз Отубуз.

Ангыламайла бир-бирле Сёзню.
«Джарлыды,- дейле, - тилибиз бизни».
Тилибиз тюл, кесигизсиз джарлы -
излемегенле билирге аны.

Тарихибиз, Тилибиз, Джуртубуз да - бай.
Аланы сакълаялсакъ — барлыкъбыз джашай.
Аладанды бизни ангыбыз, эсибиз да.
Адамбыз, Халкъбыз ала бла биз да.

Ислам динибизге, тюрк тилибизге,
Кавказ джуртубузгъа, нарт тарихибизге
тыйыншлы эт, Аллах бизни.
Башха тилегим джокъду мени.

ФЕРМЕР САБАННЫ КЪАТЫНДА

Бюгюн Стоккаванн кёлню къатында
бир фермер сабандан ауазланы эшитиб,
ары къарагъанымда - не кёрдюм:
джангы чалыннган дюрюде
бир къыз бла бир джаш
ийнакълай эдиле бир-бирин...

Эсиме тюшдю.
Сабий болуб, Кесмезде
(ючкъарыш чалкъычыкъ бла чалгъан кёзюуюм)
дырын джыя тургъан бир къызны кёрген эдим.
Андан ариугъа тюбемегенлей барама энтда.

Атам — малда,
къарнашларым — кими аскерде, кими — окъууда,
чалкъы чалгъан а — мен.
Эрикмез ючюн да, арымаз ючюн да
дюрюлени этиб къысха,
чала эдим, къарагъанлай къызгъа.

Ол а манга бёлмей эди эс,
уялгъан да этмей эди менден — сабийден.
Джалан бутларын кюйдюре Кюннге,
джыя эди дырын.
Тёгерекде джан джокъ экибизден сора.

Чалкъым, джырлай келиб джырын,
ташха тийди да, табды ахырын.
Сыннган чалкъымы да имбашыма атыб,
тикни башына чыкъдым.

Къыз да, арыгъан болур эди,
сенегин да бир сенек ауузгъа чанчыб,
бир тюз талачыкъгъа акъ джабыуну джайыб,
ауузланыргъа тебреген эди.

Сора, не келди эсе да эсине,
къол бугъаб, чакъырды кесине.

-джаратамыса?
-Кимни?
-Кимни тюл — хантны.

Къыз ышарды, мен къызардым.
Дженгиллетгеникде къызны азыгъын,
мен кетерге башладым.

Къыз унамады:
-ашаб, къачыбмы кетериксе, сора?
Кёремисе, бутларымы кюйдюргенди кюн,
джау сюртмесек — боллукъла хыппил.
Базыкъ бутларыма дери инчиклеримден,
ол джауну ал да бир иги сюрт сен...

Ол кюн ингирге дери
эм ариу къызны биргесине турдум.
Дырын да джыйдыкъ ойнай-кюле.
Андан иги кюнюм болмагъанды элде.

Ол къызны унутханма атын,
сыфатын а — огъай,
Кюн кюйдюрген бутларын а — огъай.

Ол къызны джашауу къалай
болгъанын бир билир эди...
Биягъы кюн къайытыб артха,
Кесмезни, ол къызны да
джангыдан бир кёрюр эди.

ИЗЛЕУ

Джюрек сюерик къызны табмай тёгерекде,
энди аны излейме интернетде.
Анда да тюртюлмесем анга,
ёлюм деген келлик болур манга.

АЛДА НЕ САКЪЛАЙ БОЛУР БИЗНИ?

Бир-бир адамлача,
бир-бир халкъла да,
кёб палахдан ётгенден сора да,
билмейле оюм эте, тюшюне.

Билемисиз сиз,
1920-чы, 1930-чу джыллада
къалай тутдургъанларын адамла бир-бирин?

Джарлы-бай, къул-ёзден айырыу,
халкъны къауумлагъа юлешиу,
бир-биринден тил этиу,
бир-бирин аманлаб,
къралгъа эрши кёргюзтюу,
тутдуруу, джокъ этиу -
титирете эди халкъны.

Унутуб аны,
«нек джетди сойкъырым, сюргюн»
дегенлеге сейирсинеме.

«Совет власт -
джарлы-джалчы къауумну властыды» деб,
алашадагъыла болгъанелле баш,
болгъанелле ибилис джорукъгъа,
коммунист партиягъа къул-къарауаш.

Ленинннге, Сталиннге баш урмай,
Аллахха баш ургъанланы -
къуру афендилени, имамланы тюл,-
иманы болгъанланы барын,
ангылары, эслери болгъанланы барын,
окъуулары, билимлери болгъанланы барын,
сыйлары, намыслары болгъанланы барын,
бурундан хапарлары болгъанланы барын,
хакъсызлыкъгъа къаршчы тургъанланы барын -
тута эди, къурута эдиле.

Аллайла уа — билгенле, излегенле Хакъны -
кёбюсю эдиле халкъны.

Айырылмай халал-харам, сууаб-гюнах, акъ-къара,
иги-аман, сый-сыйсызлыкъ — къатышды халкъ.
Чамланды Аллах: «дин бердим сизге,
тил бердим сизге, джурт бердим сизге -
не джетмейди ёзге?

Хакъсызлыкъ джетмесе сизге,
тилсизлик джетмесе сизге,
джуртсузлукъ джетмесе сизге,
айырылмасагъыз бир-биригизден да -
адамлыкъны, халкълыкъны да багъалата билмезсиз,
Эл болуб джашай да билмезсиз,
диннге, иманнга къайыта да билмезсиз».

600 кесек болуб,
сибириялагъа, азиялагъа чачылдыкъ.
Зулмудан ачыдыкъ, къыйналдыкъ, къырылдыкъ.

Дагъыда джазыкъсынды Аллах -
14 джылдан къайтарды Джуртха.

Тюшюндюкмю биз?
Къуран бла Шериат бла джашарча болдукъму?
Джуртубузну, Тилибизни сакъларча болдукъму?
Бир-бирибизни багъалатырча болдукъму?

Огъесе, сойкъырым, сюргюн да
тюшюндюрмедилеми бизни джукъгъа?

Энтда
къаты тутмайбыз динибизни,
харам этебиз тилибизни,
къырабыз бир-бирибизни...
Алай эсе, Аллах да бизни
нек джазыкъсыныргъа керекди?

Эки кере ётдюк сюргюнден,
къралсыз, къраллыкъсыз да къалдыкъ.
Дагъыда, къутхарыб Темирден, Къурчдан
Аллах къайтарды джуртубузгъа.

Насыбсызла, энтда бирлешмейбиз,
дин-тил-джурт ючюн кюрешмейбиз,
излемейбиз джашаргъа Хакъ бла...
Не боллугъун билебизми тамбла?

Ючюнчю кере да бир палах
иеди деб къоркъама Аллах.
Ёлтюре эсек кесибизни -
алда не сакълай болур бизни?

СЁЗНЮ-ТИЛНИ ЮСЮНДЕН

Бардыла ойнагъанла сёз бла.
Сёз бла ойнаргъа джарамайды -
фахмусуз къауум аны ангыламайды.

СЁЗден къарайды ЁЗ.
СЁЗде джашыныбды ЁЗ.
СЁЗде джашайды ЁЗ.

Минг-минг джылны кюрешгенди халкъ
къурар ючюн, сакълар ючюн Тилин-Сёзюн.
Энди биз ёлтюрсек аны,
ёлтюргенча болмазмы ата-бабаны,
келлик тёлюню ёлтюргенча болмазмы,
атыбыз къаргъышда айтылмазмы?

Тас этген Тилин-Сёзюн,
тас этеди кесин-ёзюн.

Ёз тилине болмагъан сакъ -
боллукъ тюлдю не Адам, не Халкъ.

Сакъ болмасакъ СЁЗге-ЁЗге -
къара кюн келликди бизге.

КЪАРАЙМА ЁРГЕ

Кесими этерге кюрешсем да нарт,
бола башлагъанма къарт.
Тырнакъ кесерге, сакъал джюлюрге да
эрине тебрегенме.

Терекни да келсе джылы,
алгъынча джарыкъ чыкъмайды джыры.
Юсюне къоннган чыпчыкълагъа да
къонакъбайлыкъ эталмайды алгъынча.

Адам да, терек да боладыла къарт.
Джукълана джукъланады
джюрек деген шынкъарт.

Кимге да, неге да къатылады заман.
Ёледи терек, ёледи адам.
Джер да къартаяды: болджалы джетсе,
анга да келликди ёлюм.

Ол да ёллюкдю: къартлыкъданмы,
огъесе, илинмек аджалданмы?
Аны билген Кёкдю джангыз.

Бир джанынады джол:
къалюбаладан — ахырзаманнга.
Ахырын сезе, кёре,
тынчмыды джашагъан?

Адамдан кючлю джокъду джан:
ёллюгюн биле, джашайды адам.
Къуру бир джанына болса да джол,
тюнгюлюб, бюгюлюб къалмайды ол.

Сеземе:
бекден бек тартады джер кесине,
белиме дери батханма джерге.
Дагъыда,
«Къарт болсам да нартма» деб,
Тейри адамы - къарайма ёрге.

Bilal LAYPAN


АХЫРНЫ АЛЛЫНДА

Къач келген джазым.
Кеч келген джазым.
Келгенингча, терк да кетериксе,
кетериксе къышха къоюб мени.

Терс айтама - менме кетерик:
сенден тансыгъымы да алгъынчы,
кюн аманнга чыдаялмай алгъынча,
къышхы бораннга кёмюллюкме.

Сен а ызынга къайытырыкъса,
«бош алданнганем» деб да айтырыкъса.
Айтырыкъса — болсанг да нюрлю:
къач келген джаз — болады тюрлю.

Огъай, джаз тюл, кесимме тюрлю:
«Умут — тау башда, аджал — имбашда»,
къалай ангыламайма аллай бирни.

Имбашымда мёлекледен
меннге джокъду чёб чакълы хайыр.
Керекмидиле ала? Шайыр
гюнахын, сууабын да джазады кеси.

Кеси джазмагъан а -
шайыргъа саналмаз ёмюрде да.
Кязим хаджича иги сёзню айтмаса,
Джырчы Сымайылча таубагъа къайытмаса,
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтмаса -
ол ёмюрде да саналмаз шайыргъа.

Билмейме, не айтырын Аллахымы.
Ёзге, сууабымы-гюнахымы,
мёлеклеча, джазарыкъма тюзюн.
Аллахха, адамгъа да
бирча боллукъду сёзюм.
Аллахха бир тюрлю,
адамгъа бир тюрлю
боллукъ тюлдю сёзюм.

Эки бетли, эки сёзлю
боллукъ тюлме, огъай.
Джашайма алай,
ёллюкме алай...

Къач келген джазым,
кеч келген джазым!
Азынг да кёбдю меннге.
Сюеледи агъарыб Минги.

Насыблыды ол —
«башы къыш болуб,
бели джаз болуб,
этеклеринде джай болгъан».

Не этейим — мен тюлме тау.
Билмейме:
джаным джазгъа чыгъармы сау?
Алай а,
бир кишиге салмайма дау.

Гюнахым джерге тартады мени,
сууабым ёрге тартады мени.
Учама, учсам да джертин.
Бир кишиге джокъду дертим.

Алырча тюл эсем да ёч,
джашайма. Келди эсе да кеч,
джазым да келди. Аны да кёрдюм.
Игирек болду кёлюм.

Кёбге тюл эсе да джазым,
мен аны эталсам разы,
айырылгъан кюн джазымдан,
ол къалыр джылай ызымдан.

Кёз джашы къара ташны джара,
Гошаях бийчеча, къалыр джазым.
Мен а кетерме. Мен сизге разыма,
сиз да болугъуз манга разы.

ТЕРЕКГЕ КЪАРА

Къара къайгъыла джюрекге
къатыла тебреген сагъатда,
Къара Къаяда терекге
къара.

Къаясы болмаса да акъ,
джашау, ёлюм болсала да хакъ,
джелге, бораннга да бой бермей,
Кёк чартлаб урса да,
Кёкден умут юзмей,
джашиллигин тас этмей,
ёхтемлигин тас этмей,
джашайды ол.

Къутулгъанлыкъгъа мычхыдан, балтадан,
къутулалмайды джелден, борандан.
Сюйген Кёгю да аямай аны,
къыйнайды джанын.
«Аллах сюйгенин сынаргъа
бек сюеди» дей шойла.

Не эсе да, къаяда терек,
къаясына болуб бек,
табады себеб, табады ашау,
таш башында да эталады джашау.

Иги къара анга -
ол ушайды ата-бабанга.
Анданмы къыйынды санга
бюгюн джашау этген?

Къарыусуз, хомух болургъа
къаяда терекден уял.
Джашаугъа аныча къадал,
джуртунга аныча къадал.
Аныча сакъла ёзюнгю, бетинги..

Къара къайгъыла джюрекге
тебреген сагъатда къатыла,
Къара Къаяда терекге,
ол джашил терекге, къара.

ЧАРХ

Заман барады чархча тёнгереб,
тыяргъа, ызына бурургъа да джокъду мадар.
Бирсикюн джаз эди, энди тёгерек
къач бет алгъанды: не этейик —
кючлюден да кючлюдю къадар.

Чархча бурулуб барады заман,
башдагъын тюшюре энгишге,
тюбдегин да чыгъара ёрге,
орунларын ауушдура алай,
барады заман, барады заман.

Башдагъы да тюл, тюбдеги да тюл,
чархны арасында тургъанла,
баш да болмай, тюб да болмай,
аладыла рахат джашагъанла.

Ёзге, ким, къалайда боллугъу
белгисизди бизге.

ТАНСЫКЪДАН ЁЛЕМЕ

Бу дуньяны кёрюр керекли да
къалмадым.
Ёзге, къайсы чегетде болсам да,
Джуртда Джангыз Терекни
унуталмадым.

Сылай туруб да
Каабаны къара ташын,
унуталмадым
Къарачайны Къадау Ташын.

«Къан бла кирген джан бла чыгъады»
дейдиле. Хар халкъгъа
Ата джурту — Ата,
Ана тили — Ана.

Атасын-Анасын багъалатмагъан халкъ,
къалай къалыр дуньядан болмайын талкъ?

«Нени кёрдюнг Джабаль ан-Нурдан къарагъанынгда?»-
сордула хадждан къайытханымда. Дедим:
«Нюр таудан къараб да Минги Тауну кёрдюм».

Зем-зем суудан иче да,
Къобан суудан уртларым келди.
Къадау Ташыма, Джангыз Терегиме,
Къобан сууума, Минги Тауума -
алагъа тансыкъдан ёлдюм.

Къобанны сууун ичиб, ташын джаладым,
Къадау Ташны башын сыладым,
кесилген Джангыз Терекни сёз бла тирилтдим,
Минги Тауну башына чыгъыб, намаз этдим.

Ма ол заманда болдум Кёкге джууукъ.
Джарым моллала, манга айтмагъыз джукъ.
Туугъан джерден башланады мийик Кёкге джол.
Манга къыркъ джыл бола ачылгъанды ол.

Туугъан тауунда келгенди файгъамбаргъа да Хакъ сёз.
Туугъан джуртумда келгенди манга да Акъ сёз.

Джандет джуртумдан ёмюрде тоялмам.
Дагъыда бир сейирликни айтмай къоялмам.

Къобан суудан иче,
зем-зем суу эсиме тюшеди.
Къадау Ташны сылай,
Каабаны къара ташы
эсиме тюшеди.
Минги Таугъа къарай,
Минги Таудан къарай,
Джабаль ан-Нурну кёреме.
Меккягъа, Мединагъа
тансыкъ болгъандан ёлеме.

ДЖЫРЫБЫЗ

Биз бир хАлкъбыз — джашагъан
чегинде Кёк бла Джерни
Кюкюреген, джашнагъан -
эркин джырыбыз бизни.

ОГЪЕСЕ...

Экеу-экеу учалла къанатлыла да Кёкде,
экеу-экеу джюзелле дууадакъла да кёлде.
Таш бла Терек да сюелле бир-бирин...
Биз а бирге тюлбюз — келеди билирим:

айтчы, джаным, нек тюлбюз бирге?
Излемеймисе ушаргъа Ташда Терекге?
Огъесе,
къоркъгъанмы этесе мени бла тюшерге
сууаб-гюнах джазылгъан дефтерлеге?

ЁЛЕ ДА ТИРИЛЕ, ДЖАШАЙМА

Ташда терек — терек тюлдю, эслегиз:
ол — дуньягъа къараргъа чыкъгъан джаныды ташны.
Терекни ёлтюрген — ёлтюреди ташны,
ташны ёлтюрген — терекни ёлтюреди.

Таш бла Терек — тёнгек бла джан.
Ангылаймыды экен аны адам?

Биз Тейри адамы болгъан кёзюуде,
сакъ эдик Ташха, Терекге да,
тюз тура эдик джерге да, Кёкге да.
Багъалата эдик Къарачайны Къадау Ташын,
Джуртда Джангыз Терекни кёре эдик сыйын.

Биз Тейри адамы болгъан ёмюрде
сакъ эдик джаныуаргъа, кийикге да.
Бёрю ауузун байласакъ да, ачмай къоймай эдик -
ач азаб бермей эдик анга да.
Кийиклени керексиз къыргъаннга да,
Апсатыны къаргъышы джетерин биле эдик.

Ол заманда барыбыз да ёзденле эдик, бийле эдик,
ахырат азабдан, дуния намысдан да къоркъа эдик,
къулу тюл эдик не адамны, не дуния малны -
Тейри адамы эдик, Тейри халкъы эдик биз,
неден да баш кёре эдик Тюзлюкню, Эркинликни.

Артда уа, Тейри адамы болмай, совет адамы болдукъ,
джахил коммунистле болдукъ, джарым моллала болдукъ.
Кесдик Джуртда Джангыз Терекни да,
от келилерин да атылтдыкъ Къарчаны.

Энди уа,
динден, тилден, джуртдан да чыгъыб,
эски тарихибизни, тюненебизни да унутуб,
тамблабызгъа да этмей сагъыш,
дуния малны сюрюб ызындан,
тёрт дуньягъа джайылыб барабыз.

Тейриден айырылдыкъ, Аллахха келдикми?
Хакъ сёзню магъанасын билдикми?
Аллахны бир аты тюлмеди Тейри?
«Кёкдеги» деген магъана бар шойду анда?

Суу - эски ызына къайытыргъа да болур,
Джуртда Джангыз Терек джангыдан чыгъаргъа да болур,
къазакъ бёрю джыйын джанлыгъа Башчы да болур:
башны тюб эте, тюбню баш эте,
дагъыда биягъы халгъа келтире,
барын тёгерек бура,
алай тёнгерейди чарх аллына.

Кёк кюкюрейди, джашнайды
къарангыны илгендире, къачыра.
Ёле да тириле, джашайма,
азан назмуму джаза, къычыра.

ИГИДИ

Барды бир акъылманлыкъ къачхы чегетде:
къарасанг да къайсы терекге -
ол чапыракъ арта тургъанлыкъгъа,
кесин хорлатмайды мыдахлыкъгъа.

Терекни алайды адети:
къызара, саргъала турса да бети,
ахырына тюбейди эрча,
«аякъ юсде ёледи» дерча.

Къачхы чегетде барды кераматлыкъ:
къайсы терекге къарасанг да анда,
джанынга береди рахатлыкъ,
сен чыдарча боллукъгъа алда.

Къачхы сары чегетни ичинде,
джашил нызыла илинелле кёзге.
Джашау, ёлюм да, дуния, ахырат да
бирча джууукъдула бизге.

Къачхы чегетге къарасам,
болгъанны, боллукъну да кёреме.
Игиди терекча джашагъан, джашнагъан,
ёлюмге да аныча чыдагъан игиди.

Барды бир ойлашдыргъан кюч къачхы чегетде:
къарасанг да къайсы терекге -
чапыракъ арта тургъанлыкъгъа,
кеслерин хорлатмайдыла мыдахлыкъгъа.

АЗАН ТАУУШ

Ол, нюрге бёлениб, энеди Кёкден.
Атламазча болуб тургъан да чёбден,
ётерча болады аман ауушдан -
алай тириледи азан тауушдан.

Сейирсине джашайма ёмюрюм:
кераматла, кераматлыла табалла бир-бирин.
Айтханлайыма «Ата джурт — Кавказ»,
джетеди учуб ушаш сёз «намаз».

«Ушамагъан джукъмайды» - нарт сёз алдамаз.
Айырылмазлыкъдыла Кавказ бла намаз.
Дегенлейиме «Малкъар-Къарачай»,
кёзюме кёрюнеди джулдузу бла Ай.

Эки минаралы Акъ межгит Минги Тау,
сен керти да джууукъса Кёкге.
Шыйыхла сеннге чыгъыб, намаз къылалла,
джангЫлгъанла кетгенле Тюркге.

Туугъан джерден-джуртдан айырылсала да,
айырЫлмай тургъанла динден, тилден!
Къайытыгъыз таулагъа, таубагъача,-
буду мени тилерим сизден.

Алай а, Кёкден болмай къадар,
къайытыргъа джокъ эсе мадар,-
джашагъыз ол Кюнню джууукълашдыра, сакълай,
дуагъыз бола Малкъар-Къарачай.

Хакъ сёз энеди-келеди Кёкден.
Джерде джашагъан, къыйналгъан, ёлген -
ётерча бола аман ауушдан -
тириледиле азан тауушдан.

КИМГЕ, НЕГЕ ТАБЫНАБЫЗ БИЗ?

адам болсун, халкъ болсун, кърал болсун -
дуния малны кёрсе неден да баш,
анга болса къул-къарауаш,
терилсе анга, сатылса анга -
къаллыкъ тюлдю болмайын тюб.

Дуния малгъа табыннган адам -
айырылады адамлыкъдан,
дуния малгъа табыннган халкъ -
айырылады халкълыкъдан,
дуния малгъа табыннган кърал -
айырылады къраллыкъдан.

Адамгъа, халкъгъа, къралгъа
къарайма да этеме сагъыш:
кимге, неге табынабыз биз:
адамбызмы, халкъбызмы, къралбызмы биз?

ЧАРСДА

Къарт аджир — юреннген — харсха,
кесин тыялмай, къошулду чарсха...
Къуйрукъларын силке, къозуб,
джаш байталла тебрелле озуб.

«Джашаудан, махтаудан да
алкъын алырма юлюш»,-
дей, къарт аджир
къошады джюрюш.

Ичинден да айта
айталгъанын,
джетиб озады
байталланы.

Джаш аджирлени да
къояды артда.
Кёк титирете,
харс уралла анга.

Биринчи болуб
ётсе да чекден,
талагъы туруб,
джыгъылады джерге.

Буракъ джаны уа
чыгъыб ичинден,
кетеди Кёкге,
учады Кёкге.

Къарайма джерге,
къарайма ёрге:
быллай бир мыдах
болама неге?

Къыйналама,
тынгысыз болама,
быллай бир
неге:
кёргеним ючюнмю
кеси кесими
атны кёзюнде?

Айыра
дуньядан ахыратны,
джумАма
кёзлерин атны.

Энди боллукъну
кёрмезча болама,
къадарымдан
илгенмезча болама,
къоркъгъандан
ёлмезча болама.

Алай а, ол ат
кетсе да кёзден,
кетмейди кёлден.

Башланнганы сайын чарс,
урулгъаны сайын харс,
ол къарт аджир
эсиме тюшеди.

ДЖАШАДЫНГМЫ?

Файгъамбарыбыз алейхис-салам
джашагъан чакълы бир джашагъан -
ёкюнмесин «аз джашадым» деб-

Аллах буюргъанча джашамадым деб,
Файгъамбаргъа ушамадым деб,
къара танымадым, джаймадым деб,
анга къыйналсын.

«Къуллукъ этмедим Хакъгъа,
джарамадым адамгъа, халкъгъа,
кесими, халкъымы да харамдан, гюнахдан
тазалаялмадым» деб,
анга къыйналсын.

Алиф болалмагъан — болалсын Я.
Таш болсун болалмагъан къая.
Терек болалмагъан — бир кёкен болсун.
Къобан болалмагъан — бир къара суу болсун.

60 джылгъа этмегенинги,
100 джыл джашасанг да этмезсе.
«Иги сёз айтыргъа, иги иш этерге
заман джетмеди» деген ётюрюк бла
сыйрат кёпюрден ётмезсе.

Къысха тюлдю ёмюрю адамны.
Бошуна ие эсек а аны -
кимдеди терслик? Кесибиздеди.

Сагъыш эт: не этдинг бюгюн,
кюнюнгю ётдюрдюнг къалай?
Иннетинг, сёзюнг тюз болмаса,
ишлеринг да болурламы къолай?

Айынг, джылынг да бир кюнча ёте,
джашауунг, кючюнг, саулугъунг да кете,
джууукълашаса ахырынга...
Къарасанг а айланыб ызынга -
шагъатлыкъ джокъ джашагъанынга:
ызынг да джокъ,
ызынгдан келген да джокъ.

Заманынгы джояса неге,
къуллукъ этесе кимге, неге?
Не къаллыкъды дуньягъа сенден?

Сыйы-намысы, ангысы, саны,
ёсерча, халкъынга къошалдынгмы джукъ?
Не этдинг
дини, тили джурту сакъланырча аны?
Бош сёзледен а бир да хайыр джокъ.

Иннетинг-сёзюнг-ишинг да кёрюнмей,
дуньяда барынг-джогъунг да билинмей,
джашадынг. Джашадынгмы?

НЕ ОНОУ ЭТЕСЕ БИЗГЕ?

Джерге тартса да тёнгегим-саным,
бойсунмай анга, -
джети къат Кёкге да джете,
Аллах бла ушакъ да эте,
хар кюнде джангырады джаным.

Cенгилчек кёпюр бла ётюб,
уллу джолда сакълайма улоу.
Сыйратдан да ётерча алай,
кеси кесиме этеме оноу.

Кийикни сюрюб барады бёрю,
экисин да марайды уучу.
Къайсы джанлы боллукъду Тейри,
кимни джазыуу боллукъду ачы?

Бёрюню, кийикни да ангылайма:
бёрю, кийик да болгъанлай джашайма.
Алай а, къачсам да , къуусам да,
мараб тургъан барды уучу.

Андан къутулгъанды къыйын,
тыялмаса да не тенгиз, не терк.
Не оноу этесе бизге,
башыбыздан къараб тургъан Кёк?!

КЪАЧ БЛА ДЖАЗ

Къачхыдан арыб агъач,
чапракъ арта тургъанлай,
акъбет, кёккёз, сарычач
бир къыз келди къатына.

Ийнакълады терекни...
Джазы къайытыб артха,
саламмы берди къартха,
къууандыра джюрекни?

Тюбегенча къач бла джаз,
кёрюне элле. Сора,
къыз къучакълаб терекни,
джылай эди не ючюн?

Джангыз эди терек да.
Ол къыз да джангыз эди.
Джууукълашхан эди къыш.
Ёзге, алкъын къач эди.

Бирин къыш, бирин да джай,
сакълай эди аланы.
Джаз тюрсюнлю къыз, джылай,
джыя эд чапракъланы...

Терек анга мийикден
къараб, баш булгъай эди.
Айырылыу тынч тюлдю -
Кёк да къыз бла бирге,
тохтаусуз джылай эди.

КЪАЙДА ЭНДИ ЭРКИН МИЛЛЕТ ЭМДА ДЖУРТ?

Себеб излей джуртуму терегине, ташына
тарыкъдым джыланны къуйругъундан башына.
Эшитир эсе дей, бютеу айтханларымы,
ибилисге да джаздым: «тый шайтанларынгы».

Тебреди мени уруб джыланны къуйругъу,
«толтурама,- дей,- башны буйругъун».
Шайтанла да «харх» эте, джетдиле,
ибилисге джазгъанымы хыликке этдиле.

Бу кёзюуде келди да ибилис,
«тюзлюк болургъа керекди» деб,
бир шайтанын уруб ёлтюрдю,
къууандырды, кёлюмю кёлтюрдю.

Джыланны башы да къуйругъун тюйдю.
Аны ючюн аны да махтадым, сюйдюм.

Махтау сёз, джыр да айтдым алагъа,
тиймезле дей мени джуртума, халкъыма.

Алай а, эслемегенлей кесим да,
айтханларын эте тебредим джыланны, ибилисни да.
Ала мени джамагъатха, элге Башчы этдиле,
халкъгъа палахла бары мени юсюм бла джетдиле.

«Къуйругъу не этгенин билмейди джыланны башы -
билдирсек, къуйругъун тюер, зулмугъа бермез джол.
Шайтан джыйыны не этгенин билмейди ибилис -
билдирсек, аладан бизни къутхарлыкъды ол».

Былай бла айырылыб имандан,
баш урдукъ ибилисге, джыланнга.
Къайда энди эркин миллет эмда джурт?
Барыбыз да болубму къалдыкъ манкъурт?

СЮЙГЕН ДЖЮРЕК

Адам джюреги къой,
таш да джарылады.
Алай а,
ауур джарала да,
бир кюн бир
боладыла сау.

Сюймеклик джарала уа -
огъай.
Бир къыз манга джазгъан эди
былай:

«Джюрегимде джарама
дарман-дары салмайма:
турсун алай къан тама -
сенсиз джашаялмайма».

Артда билген эдим
ол Акъ сёз
аныкъы болмагъанын.
Ёзге,
ол назму ючюн тюл,-
ол къызны джюреги ючюн,
сюймеклиги ючюн,
мен анга этген эдим джууаб.

Артда джюрегими джаргъанында уа,
къаным бла джазгъан эдим былай:
Адам джюреги къой,
таш да джарылады.
Алай а,
ауур джарала да,
бир кюн бир
боладыла сау.
Сюймеклик джарала уа -
огъай.

ДЖЮРЕК БЛА ТЕРЕК

Нек ёрлегенди терек къаягъа?
Къачыбмы балтадан, мычхыдан?
Болур ючюнмю къарауул,
этер ючюн хахай къайгъыда?

Огъесе, азанчы болурму,
неда шайыр — назмучу.
Мийикликни, джангызлыкъны
не ючюн сайлагъанды ол?

Чегетинден кёлю къалыб, суууб,
чыгъаргъа да болур ары.
Неда, кесин сынар ючюн
ёрлеген эсе да, ким биледи.

Джерден айырылгъанлыкъгъа
Тейриге болалдымы джууукъ?
Къарайды терек къаядан,
манга — къарнашына да — айтмайды бир джукъ.

Джол тутуб джети къат Кёкге,
тохтагъан эсе да арыб,
билмейме.
Андан ары баралмай,
ызына къайытыргъа да уялыб,
тура эсе да — ким биледи.

Чегетин къутхарыргъа дарман излей чыгъыб,
бир гюнахы ючюн,
Бийнёгерча раннга беклениб,
къалгъан эсе да, джокъду хапарым.

Башындан къараб дуньяны,
сагъышха батханды терек.
Кёргеним сайын аны
бир тюрлю халгъа киреди джюрек.

НАЗМУ НЕДИ?

Акъ сёзден башланады адабият.

Назму неди? - Сюзмеди.
Назму неди? - Сёзмеди.
Узун сёзню къысхасыды ол.

Хапарны сыкъсанг —
Акъ сёзю къалады.
Назмуну созсанг —
хапаргъа бурулады.

Сёзню баш къусханыды назму.

МАРТ

Джазгъы кюн — джети тюрлю,
къалалмайма ышаныб:
бузулургъа хазырды,
къараса да ышарыб.

Джаз келди деб, базыныб,
джанкъоз да чыкъгъан эди.
Къыш а къайытыб артха,
аны бузлатхан эди.

Джокъду ышаныу джазгъа -
кюкюрейди, джашнайды.
Джауумсурай эриксе,
боранлаб да башлайды.

«Март кетмейин дерт кетмез» -
айтылгъанды сыналыб.
Ёзге малла кюнбетге
къарайдыла къууаныб.

«Сау чыкъды джазгъа джаным» -
къууанады акка да,
къууанады джанлы да,
къууанады кийик да.

Сабийле да джаланлаб,
чабышыргъа хазырла.
Керти джаз а келирге
бир ай керек азы бла.

Я АЛЛАХ, КЪУТХАР БИЗНИ АЛАДАН

Кёрген - дунья малны неден да баш,
анга - болгъан къул-къарауаш,
адамлыгъын, халкълыгъын да этерикди тас,
туугъан джуртун, къраллыгъын да этерикди тас.

Дининден, тилинден, джуртундан, халкъындан
дунья малны ким кёрсе багъалы,
дунья малгъа ким ауушдурса аланы -
табар юлюш сыйсызлыкъдан, палахдан.

Дунья малгъа терилиб, алданыб,
туугъан джерибизни бардыла сатханла.
Намысларын аякъ тюбге атханла,
дагъыда боладыла бизге башчы-оноучу.

Алагъа махтау салгъан айдынла бар.
Аланы итликлерин акъылманлыкъча кёргюзтген да бар.
Къарыусуз адамлада чайкъай акъылны, эсни,
шайтанла махтайдыла Ибилисни.

Къатышдырадыла иги бла аманны, акъ бла къараны.
Хайуан, джаныуар, манкъурт этиб кюрешедиле адамны.
Дунья малгъа терилгенле, сатылгъанла -
эки дуньяда да эм сыйсыз аладыла, ала.

Унутуб Тюзлюкню-Эркинликни-Хакъны,
аллайла болсала кёбюсю халкъны,
сора ол халкъны тюб болгъаннга сана -
аллай адамны, халкъны от сакълайды алда.

Диннге, тилге, джуртха да къатылгъанладан,
адетге, намысха, тариххе да къатылгъанладан,
дунья малгъа сатылгъанладан,
Я Аллах, сакъла, къутхар бизни аладан.

Bilal LAYPAN



СЮЙМЕКЛИГИМ БАРДЫ КЪАЛАЙ?

Чамландыра Аллахымы,
сууабымы, гюнахымы
санайса, тергейсе. Нек?
Тюл шойса сен да мёлек.

Болур мени да тюзюм, терсим.
Сууаб-гюнах джазыучу мёлекле
джазалла барын — билесе кесинг.
Алагъамы къошуласа сен да?

Сора, гёджеб бойнума мин да,
эки имбашымдагъы мёлеклеге
тил эт: «Поэт
аллайды, быллайды,- де.
Айланнганын къоймайды,
ариу къызладан тоймайды,- де.

Аны бла къалса уа...

Акъ сёздю Тейриси аны,
Ана тил бла бирди джаны.
Умметчиден эсе миллетчиди.
Халкъ бла Джурт — ёзюдю, сёзюдю...».

Кюлдюрме кесинге, кюлдюрме.
Аллай затны эсинге да келтирме.
Кимни ким болгъанын биледи Аллах.
Сюе билмеген — ма олду палах.

Ата джуртун сюймегенни,
Ана тилим демегенни,
Халкъым, Элим демегенни
иманы болурму толу?

Сейирсинеме кесиме:
Миллетим дей билмегеннге,
Ата джуртун сюймегеннге,
Ана тилин сюймегеннге
сюймеклигим барды къалай?

ИЗЛЕЙМЕ СЕНИ ЭМДА СЁЗНЮ

Бир иегим джетмегенча меннге,
назмума да джетмейди бир сёз.
Излейме аны, излегенча сени -
тыш, ич дуньягъа да бурулады кёз.

Аны табсам, табарыкъма сени да,
сени табсам, табарыкъма аны да,-.
аулай джети къат Кёкню, джерни да,
арыгъандыла тёнгегим, джаным да.

Алай а, къалмай тюнгюлюб,
излейме сени да, сёзню да.
Бардыла Айджаякъ, Акътамакъ да -
аладан кем керек тюлдю меннге да.

Адамла джерден, мёлекле Кёкден
къараб сукъланырча, къала сюерикбиз.
Кёк-джер чеги мийикликде
экибиз джашау этерикбиз
Ёрюзмек бла Сатанайча,
Къаншаубий бла Гошаяхча,
Къасбот бла Айджаякъча,
Сымайыл бла Акътамакъча.

Ёрюзмекни нартлагъа башчы
ким этгенди? - Сатанай бийче.
Къаншаубийни уа ёлюмсюз
ким этгенди? - Гошаях бийче.

Джырчыды, назмучуду
кесин, башханы да ёлюмсюз этген.
Сатанай бийче да шайыр эди,
шайыр эди Гошаях бийче да.

Джырчы Къасбот болгъанды
Айджаякъны ёмюрлюк этген.
Акътамакъны да ёлюмсюз этген
Джырчы Сымайыл болгъанды.

Ёрюзмекни Сатанайы,
Къаншаубийни Гошаяхы,
Къасботну Айджаягъы,
Сымайылны Акътамагъы.

Табалсам Сёзню эмда Сени -
ол къауумгъа къошуллукъбуз биз да,
боллукъбуз насыблы, ёлюмсюз да...
Излейме Сени эмда Сёзню.

МЕН КЪОРКЪАМА СЁЗДЕН

Мен къоркъама Сёзден -
ол уллуду менден,
ол кючлюдю менден,
тамадады менден.
Анга ненча джыл, ёмюр
болгъанын — айталмаз киши.

Мен келгенимде да бар эди ол.
Мен кетсем да къаллыкъды ол.

Къалюбаладан, Ахырзамандан да
Айтады хапар.
Аллахдан, адамдан да,
файгъамбарладан да,
джинледен, мёлекледен да,
джети къат Кёкден да,
джети къат джерден да,
джети къат джюрекден да,
джандетден, джаханимден да,
халалдан, харамдан да,
сууабдан, гюнахдан да -
хар кимден, хар неден да
айтады хапар.

Джети къатлыды кеси да Сёз.
Анда джашыныбды Ёз.
Заман, Алам да къарайла андан,
Аллах, адам да къарайла андан,
болгъан, боллукъ да къарайла андан.

Къарангыны чачады ол,
бизге джол ачады ол.
Таша кючню кёзюдю Сёз.
Андан къараб турады Ёз.

Мен къоркъама Сёзден:
Ол тамадады менден.
Анга ненча джыл, ёмюр
болгъанын — айталмаз киши.

Адамла келелле, кетелле,
тёлюле келелле, кетелле -
ол а турады
бешик джыр да бола,
къайгъы сёз да бола;
айланады чабыб:
башлыгъы — акъ,
джамчысы къара...

Мен къоркъама Сёзден.

УШАКЪ

-Сууукъду Ай джарыкъ,
тау башында къарча.
-Джанынга джарарыкъ
неди сени, айтчы?

Джылыу керек эсе,
табайыкъ аны да.
Къояйыкъ бУ джерни,
къарны да, Айны да.

Табарбыз бир джурт
Кюн чырт батмагъан.
Къач, къыш чакъладан
бири да болмагъан.

Турурбуз анда
махтай къадарны,
излегинчи сен
Айны эм къарны.

Тынгылайса. Не ючюн?
Тюлмюсе разы,
джашаргъа къучакълаб
джаз бла джайны?

-Мени халымы
сезмейсе къалай:
сенсе меннге
джаз бла джай.

КЪУУАНЧНЫ СЫФАТЫ

Дейсе: къаллайды къууанч?
Джаз келсе, келсе да къач,
ма сеничады къууанч -
айбет, кёккёз, сарычач.

КЪЫЙЫНЛЫКЪ

Башынгда Кёк джашнаса, кюкюресе,
Аякъ тюбюнгде джер да тебренсе,
тенгиз чайкъалса, булкъан тёгюлсе -
илгенмезге боллукъмуду джюрек?
Боллукъмуду алагъа юренирге?

Алай а, аладан да бек,
адамдан илгенеди джюрек:
адам улу кесине джетдирген къыйынлыкъ
табигъат палахланы унутдурады,
кёзюмю Кёкге къаратады:
бизге къалай да тёзюб турады Андагъы?

БАШЛАНАДЫ ХАР ЗАТ ДЖАНГЫДАН

«Джашау, ёлюм да — хакъ.
«Джашау, ёлюм да — кёзюу».
Бютюн къыйналады халкъ.
Кёкге бурулады кёзюм.

Кёкге айтылады сёзюм.
Джууаб а келмейди андан.
Джеталмазгъа башлагъанма «Я»-гъа,
талай харифге кетсем да «А»-дан.

Адам къычырыкъланы сёз къычырымла бла
тергей, къарайма Кёкге.
Адам къычырыкъла сёз атлауучла бла
чыгъадыла ёрге.

Сёз атлауучла оюлгъан да этелле
адам къычырыкъланы ауурлукъларындан.
Бары да джерге кёмюлелле...
Башланады хар зат джангыдан.

КЮН ТУУДУРГЪАН ОЮМЛА

Джулдузубуз Кюн атлы,
сен джукъланма ёмюрде.
Хар неден да джан татлы,
ким сюеди ёлюрге?

Минг-минг джан джашар ючюн,
сен керексе джанаргъа.
Джокъ эсе да деу кючюм,
санга мен да ушаргъа

кюрешеме. Алайсыз,
батарбыз къарангыгъа.
Къалсакъ джулдузсуз, Айсыз,
ушарбыз лобанлагъа.

Джангыз бир Кюн — бир джулдуз,
тюшюндюре адамны,
джангыз кеси джылытады,
джарытады Аламны.

Тюрлендирир адам да
джазыуун элни, халкъны,
джумдурукъча джюреги
Кюннге ушаса аны.

Кюн джюрекли адамла
болгъан къадарда джерде,
джол бош болуб а къалмаз
къарангыгъа, ёлюмге.

Кюн джюрекли адамы
болмагъан миллет ёлюр.
Тюшюнсек ангылаб аны,
бизники болур ёмюр.

Бир ёгюзню бойну бла
сау бир эл ичеди суу.
Бир адамны кючю бла
бир миллет къалады сау.

«Кюрешиб джангыз кесинг,
не эталлыкъса?»- дегенле,
сиз къарагъыз эс ийиб,
ол мийик Кёкде Кюннге.

КЪЫШХЫ ХАУА

Алтын суу бла джазсам да назму,
болса да кюмюшден къаламым,
турна таууш этелле сёзле,
кетгенди дей, мени заманым.

Мен джыйын этген къазакъ сёзле,
улуйдула — сезе боллукъну.
Аллыкъ болурму сизни да эсге
Кёк башындагъы джаза буйругъун.

Бёрю улугъан, турна таууш
чыгъадыла джюрегимден.
Мийик эсенг да, джашау аууш,
ёлюм ётдюрлюкдю сенден.

Андан арысы белгисизди,
ол кюннге къалмагъанды кёб.
Сангыраугъа, сокъургъа, тилсизге да
соруу-сууал этерикди Кёк.

Алай а бек уллу соруу, азаб
джетерикди — билсин хар бир ул -
джюреклерин сангырау, сокъур, тилсиз этиб,
зулмугъа, ётюрюкге болгъанлагъа къул.

Инсан, миллет хакълары ючюн
кюрешмеген, турмагъан ёрге -
ёле турлукъду джаны саулай,
джууаб эталмай, къыйналлыкъды кёрде.

Ма ол кюнден къоркъама мен,
болмаса да кишиге зараным.
Билмейме, къутхарырмы отдан
иннетим-ишим-джазгъаным.

КЪАЧХЫ ЧЕГЕТДЕ НЫЗЫ ТЕРЕКЛЕ

Къарагъанчама дуньядан ахыратха:
къач келгенди табигъатха.
Къызара, саргъала, къарала,
сюеледи чегет.

Джангыз нызы терекле
турадыла кёгергенлей...
Айыб тюлмюдю сизге
къара кийген чегетни ичинде
тойдача, джасаныб турургъа?

Ахырзаманны кёзюуюнде да
той этер акъылыгъыз бар эсе,
сора,
бир ташагъа кетигиз да,
хайда, айтыгъыз ийнар,
тебсегиз, аугъунчу арыб...

Ансы,
къара кийген халкъны ичинде,
джасаныб, омакъ болуб сюелген -
эрши кёрюнеди кёзге...

Сёзюме башларын чайкъаб,
этеклерин къагъыб,
кюледиле бетсиз къызла — нызыла.

ДЖЫР ЮЙЮМ ОЮЛЛУКЪ БОЛМАЗ

Кюн къысхагъа айланнганды,
хапарым — узуннга.
Акъ сёзюмю бёлелле
чаукала, къузгъунла.

Кюн аманны къаргъалары
къычырмайла бош.
Джюрегим болмаса да хош,
алагъа да айтмайма джукъ.

Къычырсынла: джокъду къоркъуу.
Джер юйюм оюлса да,
джыр юйюм оюллукъ болмаз.

Аны ишлерге болушхАнла
тёрт дунияны къаламчылары -
ёлгенле, саула да:
сокъур Гомер да, асхакъ Кязим да,
Пущкин да, Бродский да,
Гарсия Лорка да, Назым Хикмет да
Джырчы Сымайыл да, Къайсын Къулий да,
Чингиз Айтматов да, Олжас Сулейменов да...

Джыр юйюм оюллукъ болмаз,
Акъ сёзюм ёллюк болмаз -
къара къаргъала къычыра берсинле.

КЁЛЛЕНДИРГЕН НАЗМУ

Нечик чомартды санат:
баргъан адамгъа ёрге -
эртде болсун, кеч болсун -
бермей къоймайды къанат.

Излемегиз Акъ сёзню
къара сёзге къошаргъа,
талпыгъыз андан эсе, -
Ол болгъан мийик Кёкге
таза Кёкге учаргъа.

«Биз джеталмагъан джулдуз,
таш болуб тюшсюн джерге»,-
дейле къанатсыз джанла,
зарлыкъдан кюе-ёле.

Къайытыгъыз таубагъа:
сиз сюркелмей, тюнгюлмей,
кюрешигиз учаргъа -
Акъ сёз къалмаз кёрюнмей.

Барды, барды керамат:
баргъан адамгъа ёрге -
эртде болсун, кеч болсун -
битмей къалмайды къанат.

ТЕНГИЗ ДЖАГЪАСЫНДА

Тенгиз джагъада сюеледи таш адам.
Джагъада сюеледи таш адам.
Сюеледи таш адам.
Таш адам.

Къарай тенгизге,
ол бир джанында таулагъа да къарай,
хапар сакълай,
сын болгъанды ол.

Сиреледи къалюбаладан бери.
Батханды джерге белине дери.
Суу ахырзаманны кёзюуюнде,
Унух файгъамбарны кемесинде
анга орун
къалгъан болурму табылмай?

Не эсе да,
кетгенлени къараб ызларындан,
келликлени къарай алларына
сюеледи ол.

Ташха бурулгъанды адам.
Аны атламазча этгенди заман.
Белгисизди аты, тукъуму.
Имбашына салсам къолуму,
разы болгъанын сеземе.

Аны сагъышлары кёчелле меннге,
мени къайгъым уятады аны.
Чайкала да, эте сыйыт-къычырыкъ,
учалла ары бла бери.

Мен аны тартыб топуракъдан чыгъарама,
Замандан а — огъай.
Тенгизге, таулагъа да къарай,
сюелебиз —
таш адам бла сау адам.

Кемеле къатыбыз бла озалла.
Ашырабыз, тюбейбиз алагъа.
Биз сакълагъан джокъду алада.

Не кёрюнюрге керекди,
ким кёрюнюрге керекди
таш адам тирилир ючюн?

Мен да сормайма аны,
ол да айтмайды джукъ.
Айтылыр зат а — кёбдю.
Къалюбала адамы — ол.
Ахырзаман адамы — мен.
Чайкъалады тенгиз.

АДАМ УЛУ БАРАДЫ КЕТИБ

Бурху атомну чачалгъан адам,
чексиз Кёкге учалгъан адам
онглумуду, онгсузмуду?

Кёб ауруугъа таба дарман,
кёб палахны да чыгъара кеси,
чынгылны эрни бла барады адам...
Сакълаялырмы ангысы-эси?

Ёлюмгеми, ёлюмсюзлюкгеми -
къайры эсе да барады кетиб.
Минг бетли къара джин джетиб,
чынгылгъа тебереди аны.

Мёлек да къанаты бла уруб,
тюзетеди ызына, джолгъа.
Абына-тура, абына-тура,
адам улу барады алгъа.

КЕТГЕНЛЕГЕ КЪАРАЙ

Тенгизни аргъы джаны тауладан
кетгенле къарайдыла манга.
Мен да, къутулуб ауруудан-талаудан,
кёб турмай, къошуллукъма алагъа.

Болджал джетсе, джан къанатланныкъды,
айт, аны тыярыкъса къалай?
Къарт сакъат эрин джаш къатыны
къоюб кетеди бир-бирде алай.

Былай тенглешдириб, болмайым ассы:
джан чыкъмайды ёлмесе тёнгек -
бир-бирин сакълай джашайдыла ала.
Алай болса да, рахатсызды джюрек.

Къыйнар керекли къалмагъанма джанымы да -
айырылса, къууанныкъ да болур.
Къыйнар ючюн къоймагъанма санымы да -
ол да кёрде бир рахат солур.

Тенгизни аргъы джаны тауладан
кетгенле къол булгъайдыла манга.
Айырылыб да къалалмай сауладан,
кюн сайын къарайма алагъа.

Bilal LAYPAN

ЕВРОПАДА


Къалай къатышханды Европа -
къарадан айырмазса акъны.
Инсан хакъларын джакъласа да,
ибилис хорлагъанды аны.

Джашны джаш бла юйлендиреди,
къызгъа къыз бла этеди некях.
Быллай сыйсыз, джоюлгъан дунияны
къалай къояр тюб этмей Аллах?!

Бу барыудан барыб турса,
кече келир да, чамланыр Аллах:
Помпеяны басханча Везувий,
Европаны да басар бир палах.

Къалай къатышханды Европа -
къарадан айырмазса акъны.
Инсан хакъларын джакъласа да,
джолундан джанлагъанды Хакъны.

САКЪЛАРГЪА КЮРЕШЕ ТИЛНИ

Къарча Джуртха къайытыб,
къурагъанча Элни,
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтыб,
сакъларгъа кюрешеме тилни.

Сёз ачады меннге
джабыуларын Кёкню, джюрекни да.
Джарсыуларын Ташны, Терекни да
Сёз айтады меннге.

Ауалны, ахырны да
ташаларын, тахсаларын
ачады да Сёз,
болгъанны, боллукъну да
кёреди кёз.

Ызындан барама Сёзню.
Ол Иесине
джууукълащдырады мени.

Акъ сёз
ачады джюрекни,
Хакъ сёз а -
джети къат Кёкню.

Къарча Джуртха къайытыб,
къурагъанча Элни,
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтыб,
сакъларгъа кюрешеме тилни.

ЁЗ АЧЫЛСА

Сёзню сюзсенг -
къалады ёзю.
Ма ол заманда
кёреди кёзюнг

бу дунияны
ауалын, ахырын.
Сора, келеди
ёлюрюнг, джашарынг.

Уллу дунияны
башлагъан бурху -
ичиндеди Сёзню...
Тууады назму.

ТИРИЛИУ ЧАКЪ ЭНТДА КЕЛИР

1

Арыйды тил. Арыйдыла сёзле.
Ала да боладыла къарт.
Тохтаб джюрюгенлери,
къатадыла, боладыла сын.

Миллет кийимлерибизни
Европа кийимлеге ауушдургъанча,
тилибизни, адетлерибизни да
ауушдура барабыз алай.

Чебген, къабдал, чабыр, ышым,
башлыкъ, джамчы — бары да къайда?
Кетселе тил да, адет-намыс да,
сора, не къалыр Къарачайдан?

Дуния малгъа, къуллукъгъа алданмай,
Къарча къайытыб сюргюнден,
джангыдан къурады Тау Элни,
къутхарды халкъны ёлюмден.

Ёлюмден къутхарды тилни,
адетни-тёрени сакълады.
Бизни тюб этерге, къул этерге
излегенлени ууатды.

Энди Къарча къурагъан Элни,
Къарча къоругъан тёрени, тилни,
ёзден адетни, джорукъну, сёзню
тас этсек — кимлебиз да биз?

Дуния тенгизни ичинде
джашил айрымкан эдик биз.
Минг-минг джылны узагъына
ёлмей, сакъланнган эдик биз.

Энди биз — Эркин айрымкан -
кесибизни джутдурсакъ тенгизге,
не айтырла ата-бабала,
не айтырла туудукъла да бизге?

2

«Огъесе, адамчамыды халкъ?
«Джашау, ёлюм да — хакъ»
болурму анга да — хар бир джаннгача?
Биз быллай бир кюерча, джанарча,
терс болмазмы ёлюмге да джол -
табигъатны джоругъу эсе ол».

-Быллай къарыусуз оюмла бла,
«трусливое благоразумие» бла
джашырыргъамы кюрешесе
хомухлугъунгу, къызбайлыгъынгы?

Хакъ ючюн, Халкъ ючюн,
Тил ючюн, Джурт ючюн,
эркишича къазауат этер орнуна,
джуртсуз къалыргъа да хазырса,
тилсиз къалыргъа да разыса.

-Не ючюн тёкгендиле къан,
Ачей улу Ачемез, Татаркъан,
Умар да, Къайтукъ улу Джаттай да...
-Не ючюн?

«Джашау, ёлюм да — хакъ» -
ёле берсин деб халкъ»,-
айтмагъандыла ала.

Кюрешгендиле, сермешгендиле
къутхара ёлюмден халкъны.
Алай ангылагъандыла ала
сыйны, намысны, хакъны.

3

Ачыб боюнларын, къоюнларын,
билеклери, бутлары джалан -
бу баргъанла кимледиле?
Таулу къызламы? Огъай.

Эркишиледе бёрк кийген кёрмезсе,
тиширыулада джаулукъ къысхан джокъ.
Не айтыргъа, не этерге билмезсе -
буруннгу халкъ, джамагъат къайда?

Мен билген джуртда мен билген халкъ
джашамайды энди — палах.
Темирни, Къурчну сюргюнлеринден да
джуртубузгъа къайтарды Аллах.

Тюшюнюр, тюзелир орнуна,
кеси кесибизден бошайбыз.
Бек болмай диннге, тилге, джуртха да,
бир-бирибизни ашайбыз.

Бу барыудан барыб турсакъ,
къалмасакъ да саудан болуб талкъ,
тюрлениб ёзюбюз, сёзюбюз да,
орус тилли боллукъбуз бир халкъ.

Ёзге, миллет, чынгылдан кетмей,
эсин джыяр да къутхарыр кесин.
Ёле, тириле келген бир халкъбыз,
Тирилиу чакъ энтда келир.

ДЖУРТХА КЪАРАЙ

Буйрукъ келди да Кёкден,
ётдюм тенгизден-теркден.
Энтда келгинчи буйрукъ,
тышында болурма турлукъ.

«Джарлыны ийнеги ёгюзлюк да этер»,
дегенлей, кёб кюнюм ётер.
Ана тилим халкълыкъ, джуртлукъ да эте,
айла, джылла баралла ёте.

КъалгъАнла джуртда Терегим, Ташым да.
Къарайма ары тенгизни башы бла:
акъ тауланы басыбды булут,
Минги Тауну басыбды булут.

Джуртну басыб турса да булут,
кюн аязыр деб, этеме умут.
Къара къыш да тыялмаз джазны.
Этеме тилек, джазама назму.

Аз да кючю бар эсе сёзню,
эшитирле джер, Кёк да бизни.
Къара къайгъыда ётмез ёмюр,
саннга, джаннга да рахатлыкъ келир.

Бюгалмайын Темир да, Къурч да,
кёб къыйынлыкъдан ёте келген халкъ,
динине, тилине, джуртуна да сакъ
нек тюлдю бюгюн — ангылаялмайма бир да.

Сейирсинмейме андан бек джукъгъа.
Шимал тенгизден къарайма джуртха.
Джуртну басыб турады булут.
Унут, джюрек, тынчлыкъны унут.

Къарагъа «къара» де, «Акъ» де акъгъа,
халкъынгы джууукълашдыр Хакъгъа.
Поэт эсенг, къошул алагъа -
Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъанлагъа.

Инсан хакъларын джакълайды Баты,
сен а миллет хакъларын да джакъла.
Рахат солургъа къоймайла мени
булут басхан таула узакъда.

ХАКЪ БЛА, АЛЛАХ БЛА БОЛСАКЪ

Сюрюуню Халкъ этген къыйынды,
сюрюу этген а бек тынчды халкъны.
Бир он джылгъа, джыйырма джылгъа
хайуан, джаныуар этерге боллукъду аны.

Къарын къайгъы, джан къайгъы этсенг,
джукъ да къалмай кёреме халкъдан.
Айырылгъанлай а Тюзлюкден, Хакъдан -
адамлыгъы, халкълыгъы да башлайла къуруб.

Не дженгил тюрленеди халкъ,
Амантиш болса башчысы артыкъсыз да.
Дуния мал болгъаннга Тейриси,
керекмидиле Ай да, джулдуз да.

Сюрюу болгъан къауум,
ызына айланыб халкъ болалырмы?
Огъесе, динден, тилден, джуртдан да чыгъыб,
тюб болуб, тас болуб къалырмы?

Сюрюуню Халкъ этген къыйынды,
сюрюу этген а бек тынчды халкъны.
Душманла бла амантишле
бек ариу биледиле аны.

Амантишлеге, душманлагъа
кесибизни тонатсакъ, къырдырсакъ,
ала бла кюрешмей, сермешмей,
бойсунуб, къул болуб къалсакъ,-

сора къаллай адамлабыз биз,
къаллай муслиманлабыз биз?
Хакъ бла, Аллах бла болсакъ а биз,
къалай хорлар бизни ибилис?

КЕРТИ СЁЗ

Адам къартаяды, джыр а — огъай.
Ачемез, Татаркъан, Хасаука,
Къара-Мусса, Къанамат, Джаттай
Айджаякъ, Акътамакъ, Минги Тау
турлукъдула джырланнганлай.

Тюзлюкге, Эркинликге,
Джигитликге, Сюймекликге,
Халаллыкъгъа, Игиликге
джокъду къартлыкъ, джокъду ёлюм.

МИЛЛЕТ БЕРЕДИ НАЛАТ

«Тюзюн айтсам, тилиме
урлукъдула балакъа,
андан эсе, махтайым -
берирле бир садакъа».

Былай айтыб, зулмуну,
мурдарны эм гудуну
кюрешеди ол махтаб.

Ала да,
тоноуларындан
чыгъарадыла юлюш -
итге сюек атханча,
берелле отуз кюмюш.

Алтын суу ичирилген
аман тиши бла къысыб,
ачханы кюмюшлюгюн
сынайды ол амантиш.

Амантиш къуллукъчуну
бир амантиш джырчысы да
къалай къалыр болмайын.

Амантишге «халкъ башчы»
деб джыр этеди джырчы.
Амантиш да «халкъ джырчы»
деб, ат атайды анга.

Къатышалла алай бла
танылмазча къара,акъ.

Амантиш къуллукъчугъа да,
амантиш назмучугъа да,
амантиш джырлаучугъа да,
амантиш макъамчыгъа да,
амантиш суратчыгъа да, -
амантишлени барына да
миллет береди налат.

МИНГИ ТАУНУ БАШЫНДА

Минги Тауну башындан къычырама азан:
тийреде-элде, бютеу джерде да къалмасын бир шайтан.
Минги Тауну башында - шыйыхла бла бирге - къылама намаз.
Джууукъду Кёкге таулу джурт, джандет джурт Кавказ.

Шамил шыйыхны, Кязим хаджини, Джырчы Сымайылны да
кёреме былайда.
Аралашыбдыла къама бла къалам, зикир бла орайда.
Къарайма да кёреме Гунибни, Хасауканы...
Кетгенле кёллендиредиле келликлени, сауланы.

Минги Тауну башында этебиз тилек:
динине, тилине, джерине эркин болсун хар бир миллет.
«Амин» дей саркъадыла къобанла тенгизге.
Кёкден бир болушлукъ, бошлукъ келмей къалмаз бизге.

ЁЛЮМНЮ АЛЛЫНДА

Кече арасында да, танг аласында да
келе тургъанын сеземе аны.
Халкъым «Джан СакълАр» къаласында да -
Кёкге джууукъ джандет джуртунда да -
къутулур мадар табмайды андан.

Тыймайды аны кюндюзгю джарыкъ,
таш буруу да тыймайды аны.
Тюрленмейди бу ачы джорукъ -
къалтыратады дунияны.

Ёледиле адамла, халкъла да,
сёзле, тилле да боладыла сын.
Джазыугъа бойсунуб къалалмай,
шайыр джюрегим турады шын.

Сууаб-гюнах дефтерледен
къуралады китаб «Джашау-Ёлюм».
Батханлагъа гюнахха, харамгъа -
къуру алагъа — келсе эди ёлюм.

Кече арасында да, танг аласында да
келе тургъанын сеземе аны.
Тюшюндюрмей эселе Хакъ сёз да, Акъ сёз да,-
сора,
кимди, неди къутхарлыкъ дунияны?!

СОРУУ

Суу анасы,
сен нек алдынг
джанын Сапиятны -
ол
джерде адамладан къачыб,
атхан эди башын суугъа.

ЮЧ МЁЛЕК

Биягъы менн назму джаза,
ассы бола, башладым:
...эки къолунг эки имбашымда
мёлеклени сылайла башларын.

Не джазарларын билмейме аланы -
гюнахмыды, сууабмыды биз этген?
Ол экисине сен да къошулдунг:
тынчмыды юч мёлек бла джашау этген?

БУРУЛУУ

Кёкден бир джарыкъ тийди да ДЖЮРегиме,
«Юй» харифни орнуна «Ы» харифни салды.
Сора, ДЖЫРегиме,
буйрукъ халда, шыбырдады: джаз.

Болмады этерча ушакъ -
башладым джазыб джазыууму.
Тёрт санынга ушаш,
тёрт тизгинден къуралды назму.

Кёк джаздыргъанны,
андан да иги этерге изледим артда -
къошханым-къоратханым сайын,
ол амандан аман болуб баргъанын эслемей.

Эм ахырында
назму рух тас болду -
сабахлача,
къуу сёзле къалдыла къуру.
Сени бла да кюрешдим алай -
сенден да къалдым къуру.

Биринчи сёзге, биринчи сезимге
джокъду джетерик.
Къатылдым да ДЖЫРекге,
ол бурулду ДЖЮРекге.

Мени бек уллу джарсыуум -
джазылмай къалды джазыуум.
Джазылмай къалды ДЖАЗЫУУМ.
Джазыуубуз джазылмай къалды.
Джырыбыз джазылмай, джырланмай къалды.

ДЖЮР + ЭК = ДЖЮРЕК

«джюр»-ге къошулады «эк»,
алай къуралады джюрек

СЁЗГЕ БУРУЛА...

Ким учады джертин,
ким учады кёктюн,
мен а — сёзтюн.

Ким энеди Кёкден,
ким чыгъады джерден,
мен а — сёзден.

Ким джашайды Кёкде,
ким джашайды джерде,
мен а — Сёзде.

Сёзден Сёзге да
барама сёз бла.
Джетерме сизге да
сёз бола, Сёз бола.

Сёздю мени
Халкъым да, Джуртум да, Элим да.
Джокъду меннге
къартлыкъ да, ауруу да, ёлюм да.

Бурулгъунчу Cёзге,
кёрюннюк, билинник да
тюлме сизге.

Ёзге,
Бурулгъунчу сёзге,
джашаудан, ёлюмден да
керекме ётерге.

Алайды буйрукъ,
алайды джазыу.
Къышдан сора
келликди джазым.

БЕРЕМЕ САЛАМ

Тёрт дунияны да кёрдюм,
джуртха тансыкъдан да ёлдюм,
хакъ кертисин ангыладым, билдим:
джандет джурт Кавказды, Кавказ.

Джокъду сёзюм Чыгъышха, Батыгъа...
Тюзюн а боллукъма айтыргъа:
бизни ёзюбюз,тёребиз да башха,
ушатма, Аллах, бизни алагъа.

Алмазбыз юлгю Гъарбдан не Шаркъдан -
узакъдыла ала да Хакъдан.
Таубагъача, къайытыб таулагъа -
береме салам ёлгенлеге, саулагъа.

НАРАТ БЛА НЫЗЫ

Нарат бла нызы -
джашил джазны джашы бла къызы -
кёгередиле бойсунмай къачха,
къууат сала ташха, агъачха.

Балдан татлы джазыбыз-джайыбыз
тауусулады —
къачыбыз болурму къолай?
Къачхы-къышхы чегетде нарат бла нызыча,
кёрюналырбызмы биз да алай?

НЕ БОЛГЪАНДЫ, АЛАНЛА, БИЗГЕ

Хакъ ислам динибиз бола тургъанлай,
къуруталмайбыз гюнахны-харамны.
Бай тюрк тилибиз бола тургъанлай,
тилине кёчебиз орусну-орманны.

Джандет джуртубуз бола тургъанлай,
джайылыб кетиб барабыз тюзге.
Динден, тилден, джуртдан да къачарча,
не болгъанды, аланла, бизге?

ТЕНГЛЕШДИРИУ

Чабыучу ат бла джюк ташыучу ат,
минилиучю ат бла джегилиучю ат -
Акъ сёз бла къара сёз кибик.
Огъай, Акъ сёз ушайды эмиликге.
Эмиликге да тюл — Эркинликге.
Эркинликни сыфатыды Акъ сёз.

ШИМАЛДА САГЪЫШЛА

Бергенни джаууму джибитсе,
Ставангерни джели кебдиреди.
Буруш халиси, сууукълугъу бла
Шимал мени ёлтюреди.

Чакъырадыла Таш бла Терек,
алай а, джол джокъду артха:
джангыдан кирирге отха
излемейди энди джюрек.

Терек да джокъду — кесгенле аны,
джугъутур да, таш да - джаралы.
Эсгереме Кязимни, Къайсынны,
осиятларын да аланы.

Семенланы Джырчы Сымайыл да
Минги Таудан турады къараб.
Хаджи, Джырчы, Назмучу
халкъыбызны туралла сакълаб.

Хакъ сёзлери бла, Акъ сёзлери бла
Ала бизге табдыралла эс.
Иннетлери-сёзлери-ишлери бла
юлгю бола, бередиле дерс.

Джаралы джугъутур да, джаралы Таш да,
кесилген Терек да чакъыралла артха:
«Джуртда ДИН-ТИЛ-ДЖУРТ ючюн баргъан
къошул къазауатха.

Хорлам келтирлик джигитле бла болурса,
сермешде ёлсенг — шейит болурса,
эки дуниядан да къалмазса къуру,
артха къайыт да халкъынгы къору».

Урады джел, чайкъалады тенгиз.
Ана тилли Ата джуртум, сенсиз
джандет да джаханимди меннге,
ёлсем, къалсам да болайым сенде.

Кязим, Сымайыл, Къайсын да
айырылмагъандыла Джуртдан, Халкъдан.
Болалырмамы мен Джырчы, Поэт
юлгю алмасам аладан?

ЦВЕТАЕВАГЪА СЮЙМЕКЛИК

1
Цветаеваны назмуларына
ушай эди ол къыз. Аты да — Марина.
Артда
башхалагъа да ушай башлагъанында,
арабыз аман болду.
Айырылдыкъ.

2
Экинчи Маринагъа сюймеклигим
башланнган эди неден?
Цветаеваны бютеу чыгъармаларын
айта эди кёлден,
аны назмуларын -
барын — этген эди азбар.
Алай а, буюрмады къадар
аны бла да джашаргъа меннге:
ол бир кере Ахматованы
Цветаевадан эсе кёрген эди баш...

3
Ючюнчю Марина бла да арабыз
нек бузулгъанын айтайым уялмай.
Мен Цветаеваны назмуларын
ана тилиме кёчюрюб кюреше эдим,
ючюнчю Марина бла да
аны хакъындан кенгеше эдим.

Ёзге бир кере ол чарлады:
«нем кемди мени Цветаевадан?
Мен назмула джазмайма, хоу.
Алай а, мен андан ариума.
Кёрмеймисе? Сора, сау къал,
Цветаеванг бла къал...

Джыялмай эсенг а эсинги -
психиатргъа да бир кёргюзт кесинги».

4
Ма алай бла,
Марина Цветаева ючюн,
юч Маринадан айырылдым.

Андан бери кёб заман кетди.
Аллай телими эдим керти?

Бир къызгъа да джокъду сёзюм,
алай а, айтсам тюзюн —
бюгюн да
анга джетген джокъду бир къыз.

Ол джандыргъан джулдуз -
турлукъду джаннганлай, джарытханлай,
Джети къат Кёкге тартханлай, къаратханлай...
Цветаеваны сюймезге боллукъду къалай?

ШАЙЫРНЫ КЪАДАРЫ

«Алма терегинден узакъ кетмейди»
деселе да — кетгенме узакъ,
эркин тыш джурт меннге
боллугъун билсем да тузакъ.

Алай а, Джуртда Джангыз Терек
унамайды кетерге эсден.
Огъесе, аны джаны
джашаймы болур менде?

Аны тёнгегин кесгенлеринде,
анга ушашны излей джаны,
кёб заманны учуб айланнганды -
шайырла кёрюб тургъанла аны.

Эм ахырында мени сайлагъанды...
Джуртда Джангыз Терекди шайыр.
Къачан да, къайда да
Джангыз Терекди шайыр.

Кёб къыйынлыкъ джетерикди анга,
зулму къолундан кесилликди.
Алай а, келликди заман -
ол Сёз болуб тирилликди

Алайды Терекни къадары,
шайырны къадары алайды.
Джуртда Джангыз Терек
шайыр джюрегинде джашайды.

ДЖОКЪДУ ЁЛЮМ КЪАРЧАГЪА

Не ючюн ёлгенди Умар,
не ючюн ёлгенди Джаттай?
Инсан-миллет хакълары ючюн
мен да ёллюкме алай.

Ачемезни садагъы,
къылычы Татаркъанны
бизни бла болгъанда -
джолу болмаз душманны.

Къазакъ бёрю улуйду тауда -
узакъ болсун саламы.
Бычакъча джылтырайды къолда
Махмуд Дуданы къаламы.

Атамдан къалгъанды меннге
Шакай улуну сураты.
Тыйыншлы болсам алагъа,
толмай къалмаз муратым.

Къазакъ бёрю турады тауда
амантишлени кесе эм чача.
Бек къыйын кёзюуде анга
кёрюнеди джыйыны бла Къарча.

«Джуртда Джангыз Терекни
кесдиргенбиз — кёлюбюз аман.
Къадау Ташынг а Сени -
сауду: анга джеталмаз душман».

Кёкча чартлайды Къарча:
«ай хомухла,- дер,-
кёлеккегизден да турасыз къача...
Къайдады мен къурагъан Эл?».

«Джюрекдеди сен къурагъан Эл,
ызына къурарыкъбыз аны.
Зулмугъа бойсунмайды кёл,
бёрюлерибиз биз Къарчаны.

Тохтагъанлыкъгъа тышында
ичибизде барады къазауат.
Къоруйбуз Сени Ташынгы,
джаныбыз Тейриге аманат».

Шошлукъгъа баталла таула,
агъара-къарала-агъара.
Титирегиз душманла-джаула -
джокъду ёлюм Къарчагъа.

КЪАЙДА КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР

Ёлюкнюча джууады мени
Шималны джангуру.
Ким биледи, ёлюб тирилсем,
сёзюм да джангырыр.

Тирилмесем а — хазырды кебин:
къайры къарасанг да — къар.
Алай а барды къыйнагъан мени:
къайда Къарачай-Малкъар?!

ХАДЖИ-МУРАТ, ХОЖ, ХАСАУКА

Толстой джазды Хаджи-Муратны,
Хож джырны этди Къарачай.
Керти бети къазауатны
джийиргеншлиди къалай.

Хаджи-Мурат, Хож, Хасаука
суратлау сёзле тюлдюле къуру.
Айтханлай туралла ала:
Ата джуртунгу душмандан къору.

Зулмуну аллына сюел,
ушаб къаягъа, таугъа.
Керек эсе — артха турма — ёл:
джуртну теблетме джаугъа.

Таулугъа намазлыкъды Кавказ,
Имансыз аны ангыламаз.
Хаджи-Мурат, Хож, Хасаука -
шагъатдыла бары анга.

Толстой джазды Хаджи-Муратны,
Хож джырны этди Къарачай.
Бети зулмуну, къазауатны
джийиргеншлиди къалай.

БИРЛЕШГЕН КАВКАЗ
Шимал Кавказны, Дагъыстанны эмда Абхазны таулуларыны Союзун
эсге тюшюре

Джети джулдузлу байрагъым Кавказ!
Меккада-Мединада къылсам да намаз,
Аллахдан иман кюч, насыб да тилеб,
эм алгъа санга бурулады джюрек.

Адыг-Абхаз, Алан, Дагъыстан, Вайнах...
джандет джуртну бизге бергенди Аллах.
Биз бу джуртда болалгъанбыз халкъ.
Билебиз: джашау, ёлюм да — хакъ.

Заман къатылады ташха, темирге да.
Ахырзаман келликди джерге да.
Аллахдан тилейбиз насыб
иман бла джашаргъа, ёлюрге да.

Келгинчи уа ахырзаман
борчлуду джашаргъа адам
динин, тилин, джуртун да джакълаб,
адамлыгъын, халкълыгъын да сакълаб.

Аллах джаратхан адамла, халкъла,
тюз болмасакъ къуру да Хакъгъа -
къуру да Анга этмесек къуллукъ,
боллукъбуз зулмугъа, дуния малгъа да къул.

Джандет джуртдан къурутургъа бизни,
излегендиле кёб ёмюрлени.
Сермеше, ёле, тириле,
ханланы, эмирлени,
патчахланы темирлени,
палахларындан къутула келгенбиз.

Джети джулдузлу байрагъым Кавказ,
къаратаса, тартаса, джууукълашдыраса Кёкге.
Сени бергеннге джаныбыз къурман,
бирикген халкъ кесин хорлатмаз кишиге.

Бир джумдурукъ болгъан Кавказ халкълары,
теблетмезле инсан, миллет хакъларын.
Этеме уруш, къылама намаз:
джашасын Кавказ, джашасын Кавказ.

НЕ ЭТДИМ

Джуртда Джангыз Терекни
Мен тирилтдим ызына.
Андан сора не этдим
аны кесген халкъыма?

Инсан, миллет хакъларын
джакълаучу Махмуд Дуда
эмда Джырчы Сымайыл,
разы болугъуз манга.

Сизни тин хазнагъызны
къоймадым, огъай, тюзде.
Алай а, айталмадым
тыйыншлы сёзню сизге.

Зулму оту кюйдюрген
инсанланы, халкъланы,
къайтартыргъа кюрешдим
тюзлюклерин, хакъларын.

Иман, тил, тарих эм джурт,
сый-намыс, адет-тёре,
бирикдирир Кавказны,
башхалагъа да кёче.

Тилде, фикирде, ишде бирлик
(D ilde , fikirde , işte b irlik) -
ючден, хоу, дагъан таймаз.
Хакъ сёзню эм Акъ сёзню
айтмасакъ - насыб болмаз.

Исмайыл Гаспыралы,
Вассан-Гирей Джабагъы,
Авторхан, Махмуд Дуда -
ёкюллерибиз была,
эслилерибиз была.

«Юйге да игилик» деб,
чыгъарыб турдум газет,
«Ас-Алан» деб, журнал да -
басмачы болду поэт,
(бурундан келген адет).

Къаршчы тура зулмугъа,
Хаджиге эм Джырчыгъа
тюз бола -
Хакъ сёзню эм Акъ сёзню
мен кюрешдим айтыргъа.

Джырчы Сымайыл, Халимат да,
Къайсын, Чингиз, Олжас да
кёлюмю кёлтюрдюле -
тюз джолдаса дедиле.

Джашлай турса да джаным,
мени да келди джылым.
Тауусулса да джайым,
кёбдю джарсыуум, къайгъым.

Джуртда Джангыз Терекни
мен тирилтдим ызына.
Андан башха не этдим,
айтыр кибик халкъыма?

СТАВАНГЕРДЕ КЪЫШ

Джел джырын башласа,
эжиу этерге ашыгъады джауум.
Джангур джаууб башласа,
эжиу этерге ашыгъады джел.

Кёзюу кёзюую бла
бир-бирин ауушдура,
джырчы, эжиучю да бола,
тебсейдиле джел бла джауум.

Арый тебреселе уа,
шыбыла къамчисин чакъдырыб,
аланы къыздырады Кёк.
Ставангерге келгенди къыш.

НЕ БОЛГЪАНДЫ, АЛАНЛА, БИЗГЕ?

1
Кёрмейбиз сыйын джулдузну, Айны.
Арт 20 джылны ичинде,
юч мингден артыкъ къарачайлы
илинмек аджалдан ёлгенди.

Кимге, не айтайыкъ энди?
Кеси кесибизге душманлыкъ
эте эсек, - къайда акъылманлыкъ?
Адамлыкъ, муслиманлыкъ къайда?

Темирле, патчахла, къурчла да
тюб эталмагъан халкъыбыз,
адетин-тёресин, тилин да сакълаб,
бюгюнлеге джетген халкъыбыз,
энди
башха халкъны тилин, халисин да алыб,
кесини ёзюн этиб харам,
тас болуб кетерге тебрегенди.

Кеси кесин бизнича талкъ
этиб кюрешген
Эресейде джокъду бир халкъ.
Не болгъанды, аланла, бизге,
не болгъанды, аланла, бизге?


2
Миллет Юйюбюз-Элибиз болса,
Джуртум деген Башчыбыз болса,
Халкъым деген Башчыбыз болса,
бу кюннге джетмез эдик биз.

Кете миллет ангыбыз, эсибиз,
бу халгъа джетмез эдик биз,
бизни джакъларыкъ, сакъларыкъ
болса Къралыбыз, Элибиз.

Болмаса энчи къраллыгъы, Эли,
халкъ сакълаяллыкъ тюлдю
не джуртун, не тилин, не динин.

Энчи миллет Юйюн-Элин
къурар ючюн кюрешмеген халкъ,
къаллыкъ тюлдю болмайын талкъ.

Терслик — балтада, сабда да,
терслик — къралда, халкъда да.

Ана тилибизде сёлешир орнуна,
хакъыбыз ючюн кюрешир орнуна,
биригиб,
зулмугъа къаршчы сермешир орнуна,-.
анга къул-къарауаш болабыз,
бир-бирибизни тонайбыз, къырабыз,
адамлыкъдан, халкълыкъдан да айырылабыз...

Не болгъанды, аланла, бизге,
душманлыкъ этерча кеси кесибизге?

Bilal LAYPAN



ЁРГЕ

Тюз джерни шын тургъузтсанг,
тик къабыргъа боллукъду ол да.
Шын тургъузтсанг хапарны
назмугъа буруллукъду ол да.

Алай бла, ала бла
боллукъду ёрлерге ёрге.
( Тюзю - шын тургъан джюрекди
айыргъан адамны джерден).

Акъ сёз болур ючюн а,
керекди къанатла, керекди Кёк.
Алай а,
сёз къанатлы болур ючюн,
къанатлы болургъа керекди джюрек.

МИНГИ СЁЗ

Узакъда къалсала да халкъым бла джуртум,
диним бла тилим биргемелле мени.
Тенгиз не джер къойгъунчу джутуб,
меннге агъаргъанлай турлукъду Минги*.

Къайры элтсе да, атса да джазыу,
диним бла тилим къутхаралла мени.
Аладан айырылмасам — адамлыгъым,
миллетлигим да сакъланныкъла мени.

Диним, тилим этелле джууукъ
халкъгъа, джуртха, Аллахха да.
Имандан алгъа тилемейме джукъ
къайытыр ючюн алагъа да.

Динине, тилине бек болгъан халкъ,
Ахырзаманнга дери боллукъ тюлдю талкъ.
Зулмугъа да бойсуннукъ тюлдю,
дуния малгъа да алданныкъ тюлдю.

Джетсе да анга сойкъырым, сюргюн,
сынау болса да анга хар бир кюн,
тас этмесе динин эм тилин -
джуртун табарыкъды ол,
Элин да къурарыкъды ол.

Халкъым бла джуртум узакъда къалсала да ,
диним бла тилим биргемелле мени.
Аланы кючлеринден, къайда болсам да,
кёлюмю джарытханлай турады Минги*.

*Минги/мёнгю — ёмюрлюк. Минги Тау — вечная гора.
1206 джыл (барс джыл) Темучиннге Чингизхан атны бередиле. Кесини сёзюнде ол былай айтады: «Моими устами говорит Мёнкэ-Кёкё-Тенгри (Вечно Синее Небо). В девятиножное белое знамя вселяется гений — хранитель рода Чингиса, это „сульде"— знамя будет оберегать его войска, водить их к победам, покорит все страны, потому что Вечное Небо повелело Чингисхану править всеми народами. Чингисхан царствует «Силою Вечного Неба» (Мёнкэ-тенгрин-кючин-дур).

АЛИФ БЛА Я

Кёб магъаналыдыла харифле.
Сейирсиниб къарайма дуниягъа:
Эркиши ушайды биринчи харифге - Алифге,
тиширыу а — ахыр харифге — Я-гъа.

ТЕЛЕФОН УШАКЪ

Джокъду не джел, не джангур,
джукълайдыла кёл да, тенгиз да.
Сен да бери бир джангыл,
болурча рахат экибиз да.

Кёл бабушдан, къанкъаздан
толуду — ала да рахат.
Айтчы хапар Кавказдан,
тохтагъанмыды къазауат?

Огъесе, тышында... тохтаб,
джюрекледеми барады ол?
Узакъдан айырмазса къараб -
акъмыды, къарамыды джол?

Бери да джетеди андан
къазакъ бёрюню улууу.
Кетмез эдим Кавказдан
тауусулмаса къарыуум.

Итле болгъандыла кёб,
бёрюле...бёрюле уа — аз.
Ёзге, бизни блады Кёк -
анга джууукъду Кавказ.

Эмегенле бла нартланы
урушлары тохтарыкъ болмаз.
Зулмугъа тюл, дуния малгъа тюл,
Хакъгъа табынады Кавказ.

Мындан ары боллугъу да алайды -
тынчлыкъ болмаз хорлагъынчы Тюзлюк.
Кавказ джуртда кёб миллет джашайды,
алай а, керек тюлдю Сёзлюк.

Адетибиз-тёребиз бирди,
тарихибиз эсе - нартладан.
Бир бетден кёрюнебиз къайда да,
чыкъгъанла бир джуртдан — Кавказдан.

Бир Аллах кеси джаратса да
тауну, тюзню, тенгизни,
тёнгегибиз къайда болса да,
джаныбыз Кавказдады бизни.

Бюгюн не джел, не джангур
джокъду: шошдула кёл да, тенгиз да.
Алай а, сен келме бери -
ёллюкбюз мында экибиз да.

АНЫ ЮЧЮН БАЗАМА...

Амантишни да тишлерин
агъызгъан — Дебо улу...
Джокъду бизни Джырчыбыз
бюгюн да андан уллу.

Атаджокъну да ташха
джыр сёзю бла байлады:
аямады — ит эселе —
бийлени не байланы.

Аны ызындан Къасбот,
андан сора - Сымайыл...
Джырчылыкъны тамыры
кенгнге, тереннге джайыл.

Акъ сёз бла Хакъ сёзню
айталгъанла кёб болуб,
къалмаз бизни тилибиз,
халкъыбыз да тюб болуб.

Хазырлыкъда тутсакъ да
шкок бла къаманы,
аладан кёребиз баш
Китаб бла Къаламны.

Аны ючюн базама
сакъланыр деб, халкъыбыз.
Кёб къыйынлыкъ кёрсек да,
тюзде къалмаз хакъыбыз.

ДАУ

Бедишлик болмаз ючюн
къралгъа-элге,
джакълай сыйын-намысын
чыкъды дуэлге.

Башха тюрлю сый сакъларгъа
табмады мадар.
Аны джанлы нек болмады,
билмейме, къадар.

Ол сорууну бередиле
ангы бла эс.
Керек эди ёлюрге
поэт тюл, Дантес.

Мен айтама мийик Кёкге:
Натальяны кёр,
ариулукъ бергенинге,
сен акъыл да бер.

Ариулукъ бергенинге,
Сен намыс да бер.
Сюймеклик бла джашар кибик,
джашнар кибик джер.

Эркишини къанаты
башхагъа къанат,
болгъан чакъда башланады
уруш-къазауат.

Къара сууну къатында
къызарады къар.
Ол кёб затны юсюнден
айтады хапар.

Эресейни патчахына,
халкъына да — дау:
Поэзиягъа къол кёлтюрген
къалай къалды сау?

ШАЙЫРНЫ НАСЫБЫ

Алифден-Адан,
не узакъ кетсе да адам,
джеталады джангыз Я-гъа -
аны бла бошалады дуния.

Алай а ол харифледен
джангы сёзле-дунияла
къурайдыла да шайырла,
къутуладыла ёлюмден.

Джаны саулай джандетге,
кеси къурагъан джандетге
кириб джашаргъа — поэтге
буюрулгъанды джангыз.

Алай а, поэтле ары
киргизтелле
тенгизлени, тюзлени, тауланы да,
адамланы, халкъланы да...

Унух файгъамбарны кемесине
ушайды сёз къайыгъы шайырны -
бютеу джанланы ахырзаманладан
ол кюрешеди къутхарыб.

АХЫР НАРТЛА

«Кёзбау махтау излегенни -
кёкрегине къалай керек.
Мийик таугъа тебрегенни -
аягъына тагъай керек»,-

деучен эди Ислам улу,
джюрюшюне къоша джюрюш,
оюнундан-оюмундан
барыбызгъа эте юлюш.

Туугъан джылын соргъанлагъа,
«ол Хасаука урушдан сора,
16 джылдан туугъанма» деб,
къысха джууаб бере эди.

Хасаука уруш а къайсы джыл
болгъанын айталмайед.
Мен таныгъан къарт Джюсюб,
Ислам улу, ма аллайед.

Ётюб кетген заманлагъа,
кюнбетгеча, кёзю джете,
Ол джырлайед Хасауканы,
Белкъау улу эжиу эте.

«Джёгетей аягъы стансе,
тюшген сагъатда, ат аллына
къойну алыб, сыртдан тюшген
бир джаш эдим...

«Бу джер юйчюклерин мыжыкъланы
ат ёшюнле бла урдуруб,
оюб къоймай эсек, былайын
башлагъандыла кючлерге,-
дей эдиле уллу джашла....».

Хапардан эрикселе джыргъа кёче,
джырны арытсала сёзге кёче,
тамблагъа да мурат биче,
джашай эдиле ол эки къарт.

Аллай къартла джокъла энди.
Джыр, хапар айталгъан да джокъду энди.
Аланы таныгъанла да азбыз энди.
Бизден да не къалыр, къайдам...

ДЖАШАУ БЛА ЁЛЮМ

Кёкюрекде кюкюрейди Кёк.
Къуругъан кёлню толтурады сезим ырхы.
Сёз гяхиник кючлейди дунияны.

Джашаугъа кесин къор эте,
назмусун къорлукъ эте,
ёледи поэт.

СЁЗ АХЫРЗАМАНДАН КЪУТХАРЛЫКЪ

Суу ахырзаманча, сёз ахырзаман
басханды дунияны.
Къуу сёзден, уу сёзден, кёзбау сёзден
кимди, неди къутхарлыкъ аны?

Хакъ сёз бла Акъ сёздюле джангыз
сёз ахырзаманнга болаллыкъ буруу.
Биринчи Сёзге къайытырча,
Акъ сёз бла Хакъ сёзню айтырча,
Аллах, бер къарыу.

ДЖАН БЛА ТЁНГЕК

Джюрек - тынчлыкъ бермейди меннге,
турады джаныб.
Джан-джаныуар болмагъан кёкге
тартады джаным.

Гюнахдан толу харам тёнгек
айырылалса уа джерден...
Секиртмеча къуюлады
нюр джарыкъ Кёкден.

Джанны джууады ол,
тёнгекни уа — огъай.
Тёнгекни джууады суу,
джутады джер, къыйнай.

Харам тёнгекде халал джан
турду тюрмедеча.
Къачаргъа да изледи
андан чыгъыб, ненча.

Джетди болджал — къутулду,
кетди адамдан.
Толуду юсю аны
табдан, джарадан.

Кече кетер да артха,
ата-атар Танг.
Тёнгекден хапар айтыр
Иесине джан.

Къыямат кюн билинир
оноуу Тёрени.
Даулары ачыкъ болур
джан бла тёнгекни.

АТ

Танг, ат. Анг, ат

АЗ ДЖАШАДЫМ ДЕБ, КЪЫЙНАЛМА

Ашаладыла таш да, темир да.
Файгъамбарыбыз (алейхиссалам)
джашагъан чакълы бир джашагъан -
аз джашагъанма демесин бир да.

Къыркъда болсанг да акъыл-балыкъ,
дагъыда джыйырма джылны
къуллукъ эте Тюзлюкге, Хакъгъа,
джараяллыкъса адамгъа, халкъгъа.

Файгъамбаргъа да файгъамбарлыкъ
джылы къыркъ бола келгенди.
Хакъ диннге къайтара дунияны,
ол алай джашагъанды, ёлгенди.

Ашаладыла таш да, темир да.
Файгъамбарыбыз (алейхиссалам)
джашагъан чакълы бир джашагъан -
аз джашадым деб, къыйналмасын бир да.

Сууаб, халал иш аз этгенме деб,
ма анга къыйналсын джангыз.
Сагъыш этсин: тюшерлеми
сын ташына Ай бла джулдуз.

БОЛУР ЮЧЮН ХАЛКЪ, АДАМ

Не затла этдирмейди
мадарсызлыкъ адамгъа:
тарыгъабыз джыланны
къуйругъундан башына.

«Башы бир билсе эди
не этгенин къуйругъу...» -
башха тюрлю болгъанча
къара джинни буйругъу.

Халкъны къурутхан буйрукъ
келмегенча ёргеден.
Бизни джутмай къоярмы
импер башлы эмеген?

Хакълары ючюн халкъла
къобмасала биригиб,
бирем-бирем джутулуб,
къаллыкъдыла гимигиб.

Инсан хакълары ючюн,
миллет хакълары ючюн
кюрешмеген халкъ, адам -
болалырмы Халкъ, Адам?!

СТОККАВАННА КЁЛНЮ ДЖАГЪАСЫНДА

Бабушлагъа аш бере,
меннге да кёз-къаш бере,
кёл джагъада турады
мен танымагъан бир къыз.

Бабушла, дууадакъла,
ашыгъадыла анга,
къычырыкъ-сыйыт этиб,
чайкала да джетелле.

Гырджын бурхула ючюн
сермешедиле ала.
Мен къыстайма аланы,
шимал къызны ышарта.

Узакъда бир тау элде,
джюджеклеге аш бере
тургъан бир ариу къызчыкъ
кёз туурама келеди.

Ийнек сауа тургъаны,
чага эте тургъаны,
алма джыя тургъаны
тюшедиле эсиме.

Къайда болур ол энди?
Мен кесим а къайдама?
Акъыллыса, эсим, сен -
къой, джюрекни къыйнама.

ПОЭТНИ КЪАДАРЫ

Дуниягъа да къарай,
кёлюмю да къармай,
айланыб, къайытдым юйюме.
Ол а, джыламсырай, джылай,
бир тюрлю къарады кёзюме.

Анга атагъан назмуму
джанымдан чыгъардым да — бердим.
«Сёз — не,
алтын-кюмюш тюл,
бумуду манга саугъанг»,- деди.

Алай айырылдыкъ биз.

БИРИИНЧИ БЛА КЪАЛАДЫ ШАЙЫР

Кетесе сен да. Хайыр.
Акъ сёз бла къалады шайыр.

Акъ сёз биринчи эди,
Сен экинчи.
Къачан да алай эди.

Акъ ачыуунг, къарча джыйыла,
тёзе-тёзе турдунг.
Бир кюн а, кюртча юзюлдюнг.
Сюймединг болуб турургъа экинчи.

Биринчи болур джерингеми кетдинг?
Табалдынгмы аллай джер? Къайдам.
Тюз-терс этдинг эсе да — болсун хайыр.
Шайыр а, шайыр -
Биринчи бийчеси бла къалады.

Къайры элтсе да джол -
биргемеди ол.
Къайырыллыкъ, айырыллыкъ да тюлдю менден.
Къартлыкъ, ёлюм да джокъду анга.
Турлукъду джашлай -
джазгъы Кёкча, джерча джашнай.

Мен ёлсем да — къаллыкъды ол.
Мени да сакъларыкъды ол.
Бир-бирибизни джаратханбыз биз.
Мен ёлгюнчю ол джашайды менде.
Мен ёлсем — джашарыкъма анда.
Биз бирге болгъан къадарда,
джокъду ёлюм не меннге, не анга.

Акъ сёзюм мени -
акъ мёлегим, акъ бийчем да мени,
ёмюрлюкге сюйгенме сени.
Сен да cюесе мени — этеме умут.
Къалгъан затны, джюрек, унут.

Экинчи кетеди. Кетсин. Хайыр.
Биринчи бла къалады шайыр.

ЭРКИНЛИК КЪАЛАСЫДЫ КАВКАЗ

Къая башында улуйду бёрю,
сасыта тауланы.
Бу къадар адамдан бири
къалай ангыламаз аны.

Джанлы ауаз келеди бери
ёмюрлени узагъындан.
Харам джукъуну тузагъындан
бизни къутхарады бёрю.

Уятады эсибизни,
къайтарады Тейрибизге:
«Ие этмегиз итлени
джандет кибик джерибизге!».

Манкъурт халкъ хурулдайды
чамландыра Кёкню.
Акъ барс да хырылдайды,
юзерча бола кюртню.

Шимал Кавказыбызгъа
кече-кюн да къарауул болуб,
Нарт-Алан тамгъабыздан
кёз къакъмай къарайла ала.

Айланады къуш да Кёкде -
келген джауну ол кёрмей къалмаз.
Барсы, къушу, бёрюсю бла
эркинлик къаласыды Кавказ.

КЮРЕШИУ

Намазлыгъым ашалса да,
къылама анда намаз.
Джюрек эки джарылса да,
тынч болургъа унамаз.

ЫШЫКЪ

Джолда джетсе джел, боран,
ышыкъ излейди адам.
Эл да тюше башласа,
ышыкъ джерни сайлайды.

Поэтни да ышыкъ сёзю
къазакъ джанланы алай
тартыучанды кесине.

Ышыкъ джерле — тёнгекни,
ышыкъ сёз а — джюрекни
къутхаралла къыйын кюн.

«Ышыкъ» сёзню тюрк тилде
барды юч магъанасы:.
«ышыкъ», «джарыкъ» эмда «от».

Ышыкъ сёзню айталгъан -
олду джырчы, шайыр да.
Къуу сёзден а, бош сёзден а
джокъ магъана, хайыр да.

АКЪ СЁЗНЮ ЫШЫГЪЫНДА

Башха мадар къалмаса
къутулургъа борандан -
Акъ сёзню ышыгъында
рахатлыкъ табады джан.

КАВКАЗДА

Аю бла ит -
бёрюню джаулары.
Ёмюрде къурумаз
аланы даулары.

Орман аю бла
къулу амантиш -
къаршчыды бизге
ала тутхан иш.

Аю юсдюреди
итин бёрюге:
Тейринги къой да,
табын аюге.

Минг кере айтама
санга къайтарыб:
къалгъанында
амантиш къартайыб,

алтын тишле
салдырдым анга...
Изле сен да
тынчлыкъ джанынга.

Къошул итге
сал да кючге бой.
Тауларынгы уа -
барын манга къой.

Къулагъымы
джыртханенг алгъын...
Аны да кечерме,
кел манга табын!».

Бек чамландырды
ол сёз бёрюню,
башха къулагъын да
джыртыб аюню,

джанлы
джанлады таугъа.
Джангыдан
башланды къаугъа.

Къараб Кёкден
къууанды Тейри:
ёмюрде да
ит болмаз бёрю.

Ёмюрде да
бёрю ит болмаз.
Эркин халкъланы
джуртуду Кавказ.

КЁЗБАУ ДУНИЯ

Къысхады десек да
ёмюрю адамны,
къысхартхан да
кесибизбиз аны.

Кюрешебиз
джашаялмай аны да,
кесибизденди
джарсыу да, къайгъы да.

Ётеди джашау -
бары да бош.
Чегет да,терек да
къач ала — шош.

ДЖАЗЫУ

Талай минг джылны мындан алгъа ишленнген
бек эски къылычны табхандыла алимле.
Анда быллай джазыу барды:

Сауут-сабанга сакъ бол, бол къаты:
не ариу болса да аты, сыфаты,
бычакъны чыгъарма къындан.
Ол къындан чыкъса,
излерикди ичерге къан -
алайды аны табигъаты.

Бычакъны къындады орну -
бир заманда да унутма аны.

КЁЛ ЭТЕМЕ КЕСИ КЕСИМЕ

Халкъынгдан, джуртунгдан айырса да джазыу,
айырылмасанг динингден, тилингден -
джашаргъа, сермеширге табарыкъса къарыу,
къутхара халкъынгы зулмудан-залимден.

КИМДИ, НЕДИ АДАМ, ХАЛКЪ

Адам кёрмез тюш джокъду,
адам этмез иш джокъду.

Бир ёмюрню ичинде
не къалды ол этмеген.

Кёкге да чыкъды учуб,
джерге да кёмдю кесин.

Адамланы, халкъланы -
бирер тюрлю чурум бла -
къурутуб да кюрешди.

Къызыл китаб да ачды
адамдан башха джанланы
къутхарыр, сакълар ючюн.

Хакъ китабны, къаламны
харам этиб да турду,
дагъыда эскериб кесин
дуниягъа джангыдан тууду.

Ненча терсейди дагъыда...
Ол бу барыудан барса,
Кёк джандыргъан чыракъны
боллукъду джукълатыргъа.

Биринчи сёзге къайытмай,
биринчи атын эсгермей,
къалай сакъланыр адам?

Хар не — Алифден, А-дан.
Элибге ушагъан адам
тюз болур, тюз да турур
джети къат Кёге, джерге.

Кёк бла бизни арабызда
джокъду буруу, джокъду чек.
Узакълыгъы, джууукълугъу да
тенгдиле аны бизге.

Къараб тургъан барды Кюч.
Сынай тургъан барды Кюч.
Адам атыбыз — андан.
Нюр джаныбыз да — андан.
Кимге — таурух, кимге — хакъ.
Кимди, неди адам, халкъ?

АДАМ АТХА ТЫЙЫНШЛЫЛА

1
Къалмаса дунияда ызынг -
сёзюнг-ишинг, джашынг-къызынг,-
къалмаса дунияда атынг -
ёхтемлениб айтырча халкъынг,

джашасанг, сагъыш этей джукъгъа,
къайгъы этмей узакъгъа-джууукъгъа,
кёзбау затлагъа ийиб эсинги,
динден, тилден, джуртдан да
хапарсыз этиб кесинги -
сора, къамыжакъдан-къуртдан
бармыды башхалыгъынг сени?

2
Инсан, миллет хакълары ючюн,
динибиз, тилибиз, джуртубуз ючюн,
сёлеше, кюреше, сермеше
джашагъанла эмда ёлгенле -
аладыла насыблыла,
шейитле да аладыла.

Тыйыншлыла Адам атха
аладыла джангыз.

КЁКГЕ ДЖОЛ

Бу тар тёнгекге джанны
ким салгъанды? Аны,
излей билирге, таныргъа,
джууукълашдым Тейриге-Тангрыгъа.

Алай а,
Кёкге болсам да джууукъ,
Тейри адамы болсам да,
кёралмадым джукъ.

Сора къайытдым сизге,
сизге десем да — Сёзге.
Анга бурулду кёз:
Сёзден къарай эди Ёз.

Кёк къудуретин,Тейри кючюн
сездим Сёзню:
джаныуарлыкъдан, хайуанлыкъдан да
олду айыргъан бизни.

Сёзден башланады адам.
Айырылгъан андан -
айырылады адамлыкъдан.

Кёкге да джол
башланады Сёзден.
Тёнгекге да джан
келгенин кимден
ангылатады Сёз.

Къара таныгъан
Кёккёз, Акъсёз адамла,
ангыларла бир джукъ
сизге тынгылагъанла.

Къарасам Кёкге,
къарасам Сёзге -
Хаджи бла Джырчы
кёрюнелле кёзге.

РАХАТ БОЛ

ДЖЮРЕК, рахат бол.

Джюрюк ат бол,
алай а, рахат бол:
тынгылай тур
АНГЫгъа да.

КЁЛЕККЕМЕ

Келе эсенг, ызымдан кел,
неда аякъ тюбюмде тур,
аллыма уа ётме.
Мен поэтме
кишини ызындан бараллыкъ тюлме.

Сен ёте эсенг а аллыма,
сора, башлагъанма джангыла,
ёрлегеним тохтагъанды Кёкге,
тебрегенме кетиб энгишге.

НАЗМУ НАМАЗЛЫКЪДА

1
Назму да джазама
къылгъанча намаз:
алайсыз ол хакъ сёз,
алайсыз ол акъ сёз
болургъа унамаз.

Аллахха-адамгъа
джетер деб да ол -
джокъду базыуум.
Ёзге, излей джол,
чыгъама тангнга -
андан башха
джокъ джашау манга.

Джокъду башха
джолум, мадарым:
алайды мени
джазыуум, къадарым.

Кёкге, джюрекге
бурулса кёзюм,
ачылгъанча болады
Сёзню да ёзю.

2
Сёз дорбунда
джашайды шайыр.
Бармыды андан
дуньягъа хайыр?

Назму да джазама
къылгъанча намаз:
алайсыз ол хакъ сёз,
алайсыз ол акъ сёз
болургъа унамаз.

Джума кюнча
назму кюн келирми?
Шайыргъа имамгъача,
шайыргъа шыйыххача,
шайыргъа хаджигеча,
адам эс бёлюрмю,
халкъ да сый берирми?

Кёбдю соруу,
къоркъуула да кёб.
Кетиб чек-буруу,
ачылырмы Кёк,
ачылырмы
джюрек?

3
Сёз дорбунда
джашайды шайыр.
Бармыды андан
дуньягъа хайыр?

Ол джазады
назмусун кимге -
тура эселе
халкъ, тил да ёле?

Огъесе, аны
алгъынчы къабыр,
сёзю-тилеги
болурму къабыл.

Акъ сёзю
Хакъ сёз бла бирге,
къоймазламы
халкъны ёлюрге?

Кёк бермезми
аллай бир кюч,
берлик эсе да -
сынаргъа, ёнгкюч?