ЖАНГЫ ТОЛКЪУН
(Бу материал турушунлай "Литературная Балкария и Карачай" деген адабият газетде чыгъарыкъды.)
***
Музыка – прежде всего.
П. Верлен
Дуния поэзияны закийлеринден бири Поль Верлен бу фикирни бош, ансдан айтмагъанды. Хау, поэзия эм алгъа макъамды, тейри жарыкълы бир жашырын кючю болгъан, инжи бюртюклеча бир ызгъа тизилген сёз минчакъланы макъамлары. Назмугъа макъам берген а – аны гыллыууду, ритмикасы. Адам кёзю да илинмезча ууакъ затчыкъладан – зарраладан – башлап, эси да жетмез алам теренлеринде хыйсапсыз уллу жулудзлагъа дери жюрюйдю ритм жорукъ. Алайсыз дуния, къара-къатышха (хаосха) хорлатып, ууалып къаллыкъды эди.
Терен сезимли, фикирли болур ючюн, назму да жорукъ бла «ишленирге» керекди. Силлабика назмуну мурдору жик санлары тенг къатланнган тизгинле бла рифмаладыла. Силлабо-тоника назмулагъа уа, аланы юслерине да, бир низамгъа сыйыннган басымла (ударение) да къошуладыла, силлабикадача къатыш болмай. Аллай жоругъ а назмугъа сейир къудурет, жашау кюч береди. Ол жорукъду назмуну кёлден тынч билдирген, къарыуу жетип, сёз айталмагъан терен сезимлени ачыкълагъан, эсде къалдыргъан, эстетика зауукълукъ берген да.
70-чи жыллагъа дери къарачай-малкъар поэзияны бек хорота жери ол эди. Бизни поэзиягъа силлабо-тоника жорукъну Байзуллаланы Алий кийиргенди. Малкъар силлабо-тониканы алтынжал эмилик атын Алий тутхан эсе, юйретген да, анга къанат битдирген да Ибрахим болгъанды. Бюгюн кесин поэтге санагъан, окъуучусун да тергей билген малкъар назмучу силлабика назму жазмайды, нек дегенде, ол халкъыбыз назму окъургъа нек сюймегенин энди иги биледи. Къыйын айтылгъан, жорукъсуз малкъар назмула 80-90 жылны ичинде эрикдирип бошагъандыла. Бюгюннгю окъуучу А. Пушкинден башлап Е. Евтушенкогъа дери угъай, орус тилни хайрындан, поэзияны дуния закийлерин - буруннгу румлу Гомерден ференкли Бодлерге, ингилизли Киплинге, немисли Гейнеге дери биледиле, аланы фахмулары не даражада болгъанларын да.
Бизни Пегасыбыз а, ташлы жолда асхап кёп баргъанды, кёкге учалмай. Школда сабийлени ана тилден кёллерин къачыргъан да силлабика назмула болгъандыла, бюгюн да хал махтанырча тюйюлдю. Дерслик китапла башдан аякъ силлабо-тоника назмула бла жарашдырылмай, биз сабийлерибизге ана тилибизни ариулугъун, аны макъам байлыгъын кёргюзталлыкъ, сюйдюраллыкъ да тюйюлбюз.
Силлабика назмуну макъамы, къобузгъа жарты-къурту юйреннген адамны тартыууна ушап, къатыш болады. Аллай макъамгъа не ариу жырлаялмазса, не аякъ тап алалмазса. Чалгъычы жыйынны кёз аллыгъызгъа бир келтирчигиз. Чалгъылары шууулдай, бирча тархан жыйынны иши кёп да тынгылы, къыйматлы, къарагъан кёзге да асыулу болады. Хар ким кеси аллына чалгъы тартхан жыйыннга да бир къарагъыз. Силлабо-тоника бла силлабика жорукъну арасы да алайды. Силлабика назмуларыбызны орус поэтле силлабо-тоника бла кёчюрюп, бизни назмучулагъа артыкъ махтау келирип тургъандыла. Бусагъатда аллай поэтлерибизни назмуларын кёлден жаланда орусчаларын биледиле, нек дегенде (къайтарып айтама) жорукълу назмуланы кёлден билген тынчды, аны юсюне да, сюйюп айтаса.
Малкъар поэтле силлабо-тоника жорукъгъа кёчмей, поэзия черегибиз, акъырындан-акъырын бара, тохтар чекге жетген эди. Тохтагъан суу а ийис этип башлайды. Аллахны ашхылыгъындан, поэзиябызны черегине эки уллу суу (Алий бла Ибрахим) къошулуп, кёл бола тургъан сууубуз кюч алып тебиреди. Ол энди толуп, толкъунланып баргъан бир уллу тау черекди. Бюгюнлюкде силлабикадан силлабо-тоника жорукъгъа кёчюп жазгъан поэтлерибиз беш-алты боладыла. Кёп болмай ол къауумгъа жыйырмажыллыкъ назмучу къыз Газаланы Амина да къошулгъанды.
Сёзню тасхасын киши билялмагъанды, музыканы уа – бютюн да. Поэзия уа ол экиси да бирикген бир затды. Алай аны сёзден, музыкадан да тышында адам жангыз да жалан жюреги бла сезалгъан бир жашырын кючю да барды.
Манга бу сёзню айтдыргъан Кязим бла Сымайылны атын жюрютген поэзия конкурс болгъанды. Анга къатышхан жаш назмучуларыбыз бу башда айтылгъан затладан хыйсап этерле деп бек ышанама.
Бир ауукъ жыл малкъар поэзиягъа Ахматланы Любадан бла Баккуланы Артурдан сора киши келмей, биз тюнгюлюрге жетип тура эдик. Аллахны ахшылыгъындан, бу арт тёрт-беш жылда, бир-биринден фахмулу бир ненча жаш адам поэзияда кючлерин сынап башлагъандыла. Ала кёл салып ишлеселе, литературабызгъа къошуллукъ адамладыла.
Энди ол конкурсда хорлагъан жаш назмучуланы атларын айтайым. Ала быладыла: Газаланы Амина, Кипкеланы Атика, Аппайланы Жанна, Махийланы Жамбулат, Жабелланы Лаура, Догучаланы Фатима, Ёзденланы Шамил, Лайпанланы Далхат, Мусукланы Жамиля, Эдиланы Заира.
Жюрини председатели КъМР-ны жазыучуларыны Союзуну орунбасары, Татарстан Республиканы сыйлы къуллукъчусу поэт Бегийланы Абдуллах, секретары КъЧР халкъ поэти Лайпанланы Билал, членлери, философия илмуланы кандидаты Лайпанланы Нюр-Магомет, поэт Багъатырланы Шахриза эм К.МР Къырал саугъасыны лауреаты поэт, драматург Ёлмезланы Мурадин эдиле.
Бу конкурсда башхалдан иги да айырма Газаланы Амина болгъанды. Аны биринчи назмулары окъуна къарачай-малкъар поэзиягъа бек фахмулу, биз эрттеден сакълап тургъан поэт келгенин шарт ангылатхан эдиле. Бюгюнлюкде Аминаны аты малкъар поэтлени игилери бла тенг айтылыр чекге жетип турады. Ол бизни поэзиябызны жангы бийиклеге чыгъарлыгъы хакъды, баямды. Аны ызындан Аппайланы Жаннаны, Жабелланы Лаураны, Кипкеланы Атиканы, Махийланы Жамбулатны атларын айтырыкъ эдим. Ала керти да фахмулу назмучула болургъа къолларындан келликлерин танытхандыла. Лайпанлары Далхат, Ёзденланы Шамил, Жаппуланы Юсюп да жарыкъ фахмулары бла жюрини бек къууандыргъандыла. Айтханымча, была къадалып кюрешселе, литературабызны келир кюнюне жарсымазча боллукъбуз.
Энди уа «Минги Тау» журнал конкурсда махтаулу жерлеге тийиншли болгъан жаш назмучуланы бирер назмусун басмалайды. Журналны редакциясы аланы назму жыйымларын энчи-энчи бере турургъа оноу этип: «Огъурлу кюнде хош келигиз!» дейди.
Ёлмезланы Мурадин
ГАЗАЛАНЫ АМИНА,
КБГАИ-ни студенти
***
Бюгюнден тамблагъа не зат боллукъду, бир айт?
Толмай, толуп да къалыр сакълагъан умутунг.
Къайры элтсе да жолунг, ахырда уа сен къайт,
кёрмесенг, эштмесенг, сез дуньяны жылыуун.
Азмы болады да… Сезмей къалсанг а – ийнан,
ол да ёлсе уа тебре кетерге, кетерге.
Жол а узакъды, мени бла бирге хазырлан,
къарангыны унутуп, жарыкъгъа тюберге.
Мен ийнана эдим хар тизгинни жазгъанда:
«Жюреклени азатларча этерме бир зат!»
Болмай къалса уа - да не? – Умутум къатымда:
энтда кёрюрме, тынмазма этгинчи азат.
(4 атлашлы амфибрахий.)
КИПКЕЛАНЫ АТИКА,
СКГТА-ны студенти
ДЖЫЛЛА
Къачасыз сиз, менден къачасыз,
Къалай чабсам да джеталмам.
Тохтаб солуу да алмайсыз,
Тохтаб соруу да сормайсыз,
Мен джукъ айтыб да тыялмам.
Тансыкъ болсам да къайталмазсыз,
Анга бир джукъ да эталмам,
Сабийликге къайтаралмазсыз,
Дженгил учасыз сиз тамам.
Ах, не палах этдим сизге?
Тийгенча мен кёлюгюзге,
Къачасыз сиз менден, къачасыз,
Не этейим — кетиб барасыз.
(4 атлашлы ямб)
АППАЙЛАНЫ ЖАННА,
студент
***
Салкъын аяз сылайды бетими,
Сен кесинге нечик тансыкъ этгенсе,
Кюзню сууукъ ашхамында мени
Жолда къоюп, алгъа озуп кетгенсе.
Озуп кетгенсе. Жолунгдан ажашма,
Мени санга ма олду айтырым:
Сен жырымы бир бош сёзю болуренг,
-
Баям, андан бузулмады жырым.
Бузулмады. Да сора нек мудахма?
Жолунг элтсин, игиликле жорай.
Сениди кюз, мени бла къалгъан а –
Ариу гюллю, жылы кюнлю да жай.
(5 атлашлы ямб)
ЖАППУЛАНЫ ЮСЮП,
студент
* * *
Турама туугъан жеримден узакъда,
Эркин кёрюнсем да, жаным – тузакъда.
Ара шахарны ол мутхуз къарына
Тюзелмей, тансыкъма Басхан тарына.
(4 атлашлы амфибрахий)
ДОГУЧАЛАНЫ ФТИМА,
КБГСХА-ны тауусханды
***
Сен мени кесинге юйретгенсе
Ётюрюк бетинги кёргюзтюп,
Сюймеклик тузакъгъа тюшюргенсе,
Сен жюрек тёрюме да ётюп.
Кесими танымазча этгенсе,
Къыйнала, шо кёлюм да сына.
Кесинге мени нек юйретгенсе,
Нек чабама санга, абына?!
Сен мени кесинге юйретгенсе
Жанымы ауара этерге.
Эки сёз бла Кёкге кётюргенсе,
Жарымы бла тюртгенсе жерге.
(3 атлашлы анапест)
ЖАБЕЛЛАНЫ ЛАУРА
СЕНСИЗ КЪАЛСАМ
Уллу дуния сезмез, сенсиз къалсам,
Алгъынча Кюн да, Ай да чыгъарыкъдыла,
Бир жукъ да тюрленмез - булбул жырлар,
Гюлле да тюз алгъынча чагъарыкъдыла.
Киши бир зат билмез, сенсиз къалсам,
Хар ким жашагъаныча жашарыкъды,
Ёлмем кесим да, хау. Алай сенсиз къалсам...
Аны айтып къойсам а жарарыкъмыды?
Уллу дунья сезмез, сенсиз къалсам,
Жангыз биреу кёмюр болуп къаллыкъды,
Ийнаныуу, жулдузча, юзюлюп,
Ахыр кюнюн, тенгинча, сакъларыкъды...
(5 атлашлы ямб)
ЛАЙПАНЛАНЫ ДАЛХАТ
студент
НЕ ДЖЕТЕР?!
Дуния юсю бек эркинди,
Ненча къырал, анча джер.
Ариу джуртла кёб болса да,
Меникине не джетер!
Киминде кёк тенгизле,
Айрымканла болурла.
Ол биринде къум тюзле,
Къобан кюсеб турурла.
Гара суула, къаяла,
Нарат чегет, мелхум джер.
Бу бары да джуртумду,
Къарачайгъа не джетер.
МАХИЙЛАНЫ ЖАМБУЛАТ,
студент
ТАУЛАРЫМ
Жалгъан сёзню сюймейди жаным,
Таугъа тартып, къоймайды къаным.
Тау - къала болгъанча таулугъа,
Таулу - ахлу болады таулагъа.
Тау тюбюнде юйюбюзню къайда
Болсам да таймайын кёреме.
Тюшюмде къой кютеме жайлауда,
"Чух" деп эшекчикни сюреме.
Сабийлигим келгенча къайтып,
Зауукъландым ойнап тюшюмде,
Кюле эдим бир затла айтып,
Къууанаем насып юлюшюме.
Кёнделенден кичиди Москва,
Тауларымы инчигине да жетмейди.
Айланабыз тюзде, насыпны къууа,
Насыплы уа таудан узакъ кетмейди.
Уппа этеме тюшде анамы къолун,
Туугъан жерим эсимде дайым.
Ата-ана бичген баланы жолун
Тауларыма тартып барайым.
МУСУКЛАНЫ ЖАМИЛЯ,
КъМКъУ-ну студенти
ХАЛКЪЫМ
Терен тамырлы халкъым -
Таш юсюнде жашагъан,
Жаны тау къушха, саны
Бек къаягъа ушагъан,
Харам этип башынгы,
Аулакълагъа атдыла,
Халал этип ашынгы,
Уялмайын, татдыла.
Юйле ишлеп чёпледен,
Жер тенгши бола кёлюнг,
Кечиннгенингде да сен,
Хорлаялмады ёлюм.
Хар ташынг ойнай-кюле,
Эсен чыгъа тур тангнга.
Кюн да ариу тёгюле,
Ышарсын-кюлсюн санга.
Эм уллу насыбыма,
Халкъым, сени санайма.
Дуньяда къууанчладан
Жалан сени сайлайма.
ЁЗДЕНЛАНЫ ШАМИЛ,
студент
КЪУШ
Кавказны ёшюнюнде туугъанма,
Бир - сабыр болсам да, бир - кийик.
Юлгюге къара къушну тутханма,
Сукълана учханына мийик.
Къушча, джюреги бир байланыред
Таулуну кёлю бла таулагъа.
Къар басса да, уяда къалыред,
Къачмайын турнача къыблагъа.
Сыртлагъа, тюзге уугъа чыкъса да,
Тырнагъы излейд къая ташын.
Къанаты аркъан бла байланса да,
Зорлукъгъа бюкдюрмейди башын.
Нёгерни къушлача бир табарем,
Джангызын тутуб ёмюрюме.
Дуньяда джукъгъа да сукъланмазем,
Джюрекни джетсем мийигине.
ЭДИЛАНЫ ЗАИРА,
КъЧКъУ-ну педагогика факультетин тауусханды
АНАМА
Талы тилли, ачыкъ кёллю, джумушакъ,
Анам, сени юсюнгде кёб ауурлукъ.
Башланнганча чагъыу, джашнау джазгъыда,
Башланады сенден дунья ариулукъ.
Кюн тиймеген, от жанмагъан сууукъда,
Бет джылыуунг меннге къанат керилтед.
Исси, къызыб, кюн кюйдюрген кёзюуде,
Къол аязынг джан салады, тирилтед.
Ай чыкъмайын, болса кече къарангы,
Сени нюрюнг артыкъ джарыкъ береди.
Кёгюбюзню булут басыб турса да,
Джюрегингден насыб джарыкъ тиеди.
Туугъанлагъа, туудукълагъа насыбха,
Кёб джылланы джашарынгы излейме.
Огьурунгдан ала къорлукъ джаныма,
Сеннге насыб, ашхылыкъла тилейме.
