Sen Kafkaz’nı Culduz-usa


Bu kraldan ayrılıp ızıma kaytsam en köp esimde kallık zatladan biri bılayını collarıdı. Nek desegiz, meni em seyirsindirgen zatlanı barına ol collanı üsünde etgen colovçuluklarımda tübegenme de anı üçün.

Tang atmay collaga tüşgenni ayazıtgan birinçi zat manga kahavadı. Ertden karangıda andan da urtlay endi bu suvuk kün a kalay tausullukdu dey kara sagış ete barama.
Barama degenime karamagız men barmayma, otobüs baradı mende anı içinde barama. Endi bu bir sagatlık colga katıma kelip biri olturgunçu, kitabımı, gazetemi erkin okusam dep sagış eteturgallayıma ol sagat birinci tohtagan ceribizde bir İndian kelip, arı beri da karamay mah dep, katıma olturdu.
Voy, cavum da blala kat-katga tüşsün. Bla telefonda bir söleşip tebresele tohday bilmey, birin-birine koşa, kıçırık sıyıt ete. İy Allah, endi sanga kün tuvdu Culduz, degenni ayttım.
Alay a adam caşay barsa bılayda kaysı milletni adamını, kallay bolganın igi ürene baradı. Söz üçün, em alga ''Amerikalı'' dep bir adam sanı bolmaganın ürenedi. Bılayda adamlanı barı da cıyımdık barı da konak. Bir konak, öbür konakdan bir 50 - 100 cıl alga kelip cerleşgendi bu curtga, barı da ol. Da türlü türlü adamlanı içinde caşay barsang, kesingi kertiden alaylı bılaylı da bolmay, ''dünyalıma'' dep tüşüne, kesingden kalgan milletlege de es bölese.

Men munu esgergelli bir on cıldan artık boldu. Birinçi cıl har kim da ingilizce söleşedi dep aklım alay edi. Da sora tilni ürene barsa adam on ciyırma tilni de ayırımına baradı. Andan da ozup, har ingilizce söleşgenni de kaysı milletden bolganın kesi betin körmegelley da bilip koyadı. İndiyanlanı ingilizcesini angılayalmay da adamnı bir cıl ömrü keter dep aklım alaydı. Söz sozulup bılayga kelgeni bla aytıp koyayım, ma bu katımda ingilizce gırılday turgannı 10 sözünden birini anlasam ne carlı edim.
Da madarsız okurga dep çıgarganım kitabımı da ızına salıp tögeregime karay, barama. Otobüste İspanyolla, Afrikalıla, Japonla dagı da 10 cıyırma milletten adamla. Barıbızda türlü türlü bolgallıkga, küle turuv neda cılay turuu birbibirbizge oşaybız. Barıbızda bir düniyanı üleşgen birça adamla.

Tuvramda olturgan katınnı koyununda cuklagan sabiyçikge közüm ilinedi. Otobüs tohtap cürügeni sayın bir ilgene, bir uyana turadı.
Alanı katı bla bir kartırak adam. Kart bolgallıkga kulagında kulaklıkları, radyoçugun da tınglay avzu bla da arada kesin tıyalmay cırlaydı. Bla da ma bılay bir milletti işte, Latinle bla İspanyollaga aytgallıgımdı. Bir tartuvçuk eşitgelley kolları salları haman kımıldap, avuzları bla da sogup tepsep tebreydile. Karalada bılaçadıla. Alay bolgallıkga ua karalada kaygıla köptü. İspanyolla hatasızdıla. Köp kişini işlemezlik işlerinde en uçuz işlede işlep, artı bla da endi bu örge kopmazlık boldu, dep tursang, ma karasang bu tuuramdagıça tepsey tururla.
Adamnı bu ertdenlikde tınglaganı neyese da avzundan da ozup ayakları bıla da hars ura tebregeninde da közüm acaşıp ayaklarına aylandı.
Aylanganı bla ua ne köreyim; kart atamı burunguda tış könçegini içine kiygen çızgılı pijamanı aynısı İspanyol kart kişini könçek uçlarından çıgıp tura.
''Allah, allah'' dedim kesi kesime, ''Adamnı esi kalay aman işley köreme''. Endi 30 cıl alga kiygen pijama könçekni bet türsünü, ança cıldan beri esimi kalayına asıralıp turgan ese de, İspanyolda aynısın körgenimde mıyımdan kalay çıgıp keldi. Ullu seyir!.

''Sümerbank basma'' deyedile ol pijama etilgen mamuklu çızgılı kumaşlaga. Başha kumaş mı cok edi da, harkim da bir avuzdan sözleşgença ol çızgılı kumaştan eteyedi pişamalarını. Kart atamda kalgan kartlaça butların cılı tutsun dep tış könçegini içinden anı teşmey kiyüvçen edi. Ne Sümerbank kaldı endi Türkde, ne da anı kiygen adamla. Alay bolsa da ma bugün Amerika’da meni tuvrama çıgıp keldi. Sümerbank kumaşı ua bolmaz amma endi bu İspanyol kişini könçegini tübünden kıyırçıgı sozulgan pijama körgenimde alay ayttım kesi kesime;
'' Kayda caşasada dünyada adamla birça köreme, biz türlü karay anı başha etebiz. Olda, buda tüyülbüz. Biz barıbızda bir dünyanı üleşgen birça adamlabız '' degelley işime bargan da etip, bu söznü mıyımda çaynay künnü taustum.
*
Kün de tausulup entda üyge ızıma kaytırga bıyagı aynı collaga tüştüm. Bılayı alaydı. İşge bargan bla kelgen hapardan sora başha hapar izleme adamladan. Adamlanı bir birini körge madarı bolmay, da Kapitalizmni çarhı bılay işleydi. Tohtap başıngı soluturga madarın cok.

Da neyese da söznü sozmayım, ma alay sagış ete arıp ölüp, bıyagı ovtobüsge mindim. Otobüste kuruda olturgan cerim belgilidi. Haman tüşerça alga olturama. Sora har kün köre köre otobüs sürüvçülede şoh bolganma keç kalganım bolsa da saklay, hapar bere alaybız ala bla da.
Endi bu mingen otobüsümü şöförü kart bir İspanyol kişiçikdi. Atı Jose. Jose İspanyollaga da oşap karauz da bolmay ak betli kök közlü apendi kişiçik.
Har körgeni sayın çam haparla ayta colçulanı barı bla da şagıriy, hurcununa şekerleni tolturup her tüşgen colçusuna bir şekerçik bere, seyirlik bir adam.
Bügün alay köp adam da cog edi. Meni üyüm otobüsnü ahır tohtarık cerinden bir alga ''bus stop'' bolganına artalası menden sora bek kişi kalmaydı. Ertdemle okuyalmagan kitabımı tınçlık bla okuy bara edim Jose bla bir colçunu uşagına esim bölüngeninde madarsız kitapnı da koyup uşakga kulak iydim. Uşak etgen caşçık sol canımdagı koltukdan Jose'ge bir zatla soradı ol da AC’ leni tauşundan anı eşitmeydi. Bir ıyıkdan beriçin bu caşçık bla men en artga kalabız. Alay tuuramda bolmagandan sora, adamlaga burulup karagan adetim coktu alay bolsa da, bu caşçık eslenmezça tüyüldü. Eslegenimde mundandı; caşçık kalay olturgan ese otobüsten alay tüşedi.
Eki ayagın bir cerge cıyıp, sırtı tik, alay artına soymlanmay birça adebi bla olturganı meni ullu seyirsindiredi. Telefonda söleşse kaysı milletden bolganın billig esemde, söleşgenda etmeydi.
Endi anı nesine seyir bolasa desegiz, alay a bılayda caşasagız siz da eterge bolluksuz. Alay ol cılda caş sabiyleni soylanmay olturganını körgen bek kıyındı Amerikada. Koların ayakların salır cer tapmay tögeregine sıyınalmay, cayılıp. Alaydıla.
Sora ol sagışlarım bla sorgan zatına men cuuap berirge izlep, caşçıkga aylanıp ol sorgan cerine kalay barlıgın ayttım. Kuvandı, sau bol dedi.
Söleşgen ingilizcesinde bek azçık aksan bolganına anlayalmadım da bir kesek, söznü uzatıp bir eki cuk da men sordum. Alay söleşe barabız, ol afendiligi, ol sıylı halını köreme da, ''Bu blaylı tüyüldü. Türk desem, karauz tüyüldü, ak betçigi ceşil közçükleri bla Albenia'lı bolurmu eke'' dep tüşüneme. Tamam başım katışganında kesimi tıyalmay sorama;
- Ayıp etmegiz bir zat soruga izleyedim; siz kalaylısız?
Işardı;
- Men Syria’lıma, dedi.
Seyir boldum.!
- Da sen Arapga oşamaysa da, kalay Syria’lı bolasa, dedim.
- Arap tüyülme, dedi. Ama anda tuvganma. ne millet bolganımı aytsam siz bilmezsiz.
- Da bir aytta kör, bilip koyarık esem ua.
- Men Adiyge'me. Siz ömürde de eşitgen bolmazsız ol söznü, dedi.
- Hou, alaydı dedim. Da siz da Karaçay dep eşitgen bolmazsız.
...dep alay aytgallayıma közçükleri cıltırap;
- Meni anam da Karaçaydı, Adiyge bolgan atamdı . Siz Karaçaymısız?
- Hou, Karaçayma men. dep sözümü alkın artın keltirmegelley caşçık; ol guzaba bara tutgan otobüste sekirip örge turup, eki kolun bir etip manga uzatıp;
- Salam aleykum, sister. dedi.
Men kayda caşaganımı unutup kesimi Kafkazda tüşüngença, ol da tüşündü mü bilmeyme amma men, kesi kanımı cüregimden issi issi cürügenine seyir boldum.
Köp cılladan beri birbirin körmey turgan eki cuvukça ekibizni kölleribizde költürülüp, kuvanç ettik. Arthitect bolganını bılayga 1 cıllıgına master eter üçün üniversitege kelgenini ayttı. Dagı da bir köp zatlanı söleşe tüşer ceribizge keldik. Oraza ay edi, anagı da alıp bir kün avuz açarga keligiz. dedim. Bolur, dedi. Telefonun aldım. Jose’de bizge kengden seyirsine birbiribizge saukal dep ayrıldık.

O kün üyge bara turup ertdemle aythan sözlerimi da unutup, kesi kesime alay ayta üyümü eşiginden içine kirdim ;
- ''Bolmagayedi bu düniyada harkim da birça. Taulu kanı bla tuugansa sen anı unutma.!''
Sen adam içinde soylanıp olturmazlık sıylı bir milletni kızı, capragı cerge tüşse çirimezlik ol ullu terekni capragısa.
Sen Mingi tavdan üzülüp Düniyanı bin-bir uçuna çaçılgan Alan’nı Culduz-usa..!

Koçharlanı Leman - USA

Бу кралдан айрылып ызыма кайтсам ен кёп есимде каллык затладан бири былайыны джолларыды. Нек десегиз, мени ем сейирсиндирген затланы барына ол джолланы юсюнде етген джоловчулукларымда тюбегенме де аны ючюн.

Танг атмай джоллага тюшгенни аязытган биринчи зат манга кахавады. Ертден карангыда андан да уртлай енди бу сувук кюн а калай таусуллукду дей кара сагыш ете барама.
Барама дегениме карамагыз мен бармайма, отобюс барады менде аны ичинде барама. Енди бу бир сагатлык джолга катыма келип бири олтургунчу, китабымы, газетеми еркин окусам деп сагыш ететургаллайыма ол сагат биринджи тохтаган джерибизде бир Индиан келип, ары бери да карамай мах деп, катыма олтурду.
Вой, джавум да блала кат-катга тюшсюн. Бла телефонда бир сёлешип тебреселе тохдай билмей, бирин-бирине коша, кычырык сыйыт ете. Ий Аллах, енди санга кюн тувду Джулдуз, дегенни айттым.
Алай а адам джашай барса былайда кайсы миллетни адамыны, каллай болганын иги юрене барады. Сёз ючюн, ем алга ''Америкалы'' деп бир адам саны болмаганын юренеди. Былайда адамланы бары да джыйымдык бары да конак. Бир конак, ёбюр конакдан бир 50 - 100 джыл алга келип джерлешгенди бу джуртга, бары да ол. Да тюрлю тюрлю адамланы ичинде джашай барсанг, кесинги кертиден алайлы былайлы да болмай, ''дюнялыма'' деп тюшюне, кесингден калган миллетлеге де ес бёлесе.

Мен муну есгергелли бир он джылдан артык болду. Биринчи джыл хар ким да ингилиздже сёлешеди деп аклым алай еди. Да сора тилни юрене барса адам он джийырма тилни де айырымына барады. Андан да озуп, хар ингилиздже сёлешгенни де кайсы миллетден болганын кеси бетин кёрмегеллей да билип кояды. Индиянланы ингилизджесини ангылаялмай да адамны бир джыл ёмрю кетер деп аклым алайды. Сёз созулуп былайга келгени бла айтып кояйым, ма бу катымда ингилиздже гырылдай турганны 10 сёзюнден бирини анласам не джарлы едим. Да мадарсыз окурга деп чыгарганым китабымы да ызына салып тёгерегиме карай, барама. Отобюсте Испанёлла, Африкалыла, Жапонла дагы да 10 джыйырма миллеттен адамла. Барыбызда тюрлю тюрлю болгаллыкга, кюле турув неда джылай туруу бирбибирбизге ошайбыз. Барыбызда бир дюнияны юлешген бирча адамла.

Туврамда олтурган катынны коюнунда джуклаган сабийчикге кёзюм илинеди. Отобюс тохтап джюрюгени сайын бир илгене, бир уяна турады.
Аланы каты бла бир картырак адам. Карт болгаллыкга кулагында кулаклыклары, радёчугун да тынглай авзу бла да арада кесин тыялмай джырлайды. Бла да ма былай бир миллетти иште, Латинле бла Испанёллага айтгаллыгымды. Бир тартувчук ешитгеллей коллары саллары хаман кымылдап, авузлары бла да согуп тепсеп тебрейдиле. Каралада былачадыла. Алай болгаллыкга уа каралада кайгыла кёптю. Испанёлла хатасыздыла. Кёп кишини ишлемезлик ишлеринде ен учуз ишледе ишлеп, арты бла да енди бу ёрге копмазлык болду, деп турсанг, ма карасанг бу туурамдагыча тепсей турурла.
Адамны бу ертденликде тынглаганы неесе да авзундан да озуп аяклары была да харс ура тебрегенинде да кёзюм аджашып аякларына айланды.
Айланганы бла уа не кёрейим; карт атамы бурунгуда тыш кёнчегини ичине кийген чызгылы пижаманы айнысы Испанёл карт кишини кёнчек учларындан чыгып тура.
''Аллах, аллах'' дедим кеси кесиме, ''Адамны еси калай аман ишлей кёреме''. Енди 30 джыл алга кийген пижама кёнчекни бет тюрсюню, анча джылдан бери есими калайына асыралып турган есе де, Испанёлда айнысын кёргенимде мыйымдан калай чыгып келди. Уллу сейир!.

''Сюмербанк басма'' деедиле ол пижама етилген мамуклу чызгылы кумашлага. Башха кумаш мы джок еди да, харким да бир авуздан сёзлешгенча ол чызгылы кумаштан етееди пишамаларыны. Карт атамда калган картлача бутларын джылы тутсун деп тыш кёнчегини ичинден аны тешмей кийювчен еди. Не Сюмербанк калды енди Тюркде, не да аны кийген адамла. Алай болса да ма бугюн Америка’да мени туврама чыгып келди. Сюмербанк кумашы уа болмаз амма енди бу Испанёл кишини кёнчегини тюбюнден кыйырчыгы созулган пижама кёргенимде алай айттым кеси кесиме;
'' Кайда джашасада дюняда адамла бирча кёреме, биз тюрлю карай аны башха етебиз. Олда, буда тюйюлбюз. Биз барыбызда бир дюняны юлешген бирча адамлабыз '' дегеллей ишиме барган да етип, бу сёзню мыйымда чайнай кюнню таустум.
*
Кюн де таусулуп ентда юйге ызыма кайтырга быягы айны джоллага тюштюм. Былайы алайды. Ишге барган бла келген хапардан сора башха хапар излеме адамладан. Адамланы бир бирини кёрге мадары болмай, да Капитализмни чархы былай ишлейди. Тохтап башынгы солутурга мадарын джок.

Да неесе да сёзню созмайым, ма алай сагыш ете арып ёлюп, быягы овтобюсге миндим. Отобюсте куруда олтурган джерим белгилиди. Хаман тюшерча алга олтурама. Сора хар кюн кёре кёре отобюс сюрювчюледе шох болганма кеч калганым болса да саклай, хапар бере алайбыз ала бла да.
Енди бу минген отобюсюмю шёфёрю карт бир Испанёл кишичикди. Аты Жосе. Жосе Испанёллага да ошап карауз да болмай ак бетли кёк кёзлю апенди кишичик.
Хар кёргени сайын чам хапарла айта джолчуланы бары бла да шагырий, хурджунуна шекерлени толтуруп хер тюшген джолчусуна бир шекерчик бере, сейирлик бир адам.
Бюгюн алай кёп адам да джог еди. Мени юйюм отобюсню ахыр тохтарык джеринден бир алга ''бус стоп'' болганына арталасы менден сора бек киши калмайды. Ертдемле окуялмаган китабымы тынчлык бла окуй бара едим Жосе бла бир джолчуну ушагына есим бёлюнгенинде мадарсыз китапны да коюп ушакга кулак ийдим. Ушак етген джашчык сол джанымдагы колтукдан Жосе'ге бир затла сорады ол да АДж’ лени таушундан аны ешитмейди. Бир ыйыкдан беричин бу джашчык бла мен ен артга калабыз. Алай туурамда болмагандан сора, адамлага бурулуп караган адетим джокту алай болса да, бу джашчык есленмезча тюйюлдю. Еслегенимде мунданды; джашчык калай олтурган есе отобюстен алай тюшеди.
Еки аягын бир джерге джыйып, сырты тик, алай артына соймланмай бирча адеби бла олтурганы мени уллу сейирсиндиреди. Телефонда сёлешсе кайсы миллетден болганын биллиг есемде, сёлешгенда етмейди.
Енди аны несине сейир боласа десегиз, алай а былайда джашасагыз сиз да етерге боллуксуз. Алай ол джылда джаш сабийлени сойланмай олтурганыны кёрген бек кыйынды Америкада. Коларын аякларын салыр джер тапмай тёгерегине сыйыналмай, джайылып. Алайдыла.
Сора ол сагышларым бла сорган затына мен джууап берирге излеп, джашчыкга айланып ол сорган джерине калай барлыгын айттым. Куванды, сау бол деди.
Сёлешген ингилизджесинде бек азчык аксан болганына анлаялмадым да бир кесек, сёзню узатып бир еки джук да мен сордум. Алай сёлеше барабыз, ол афендилиги, ол сыйлы халыны кёреме да, ''Бу блайлы тюйюлдю. Тюрк десем, карауз тюйюлдю, ак бетчиги джешил кёзчюклери бла Албениа'лы болурму еке'' деп тюшюнеме. Тамам башым катышганында кесими тыялмай сорама;
- Айып етмегиз бир зат соруга излеедим; сиз калайлысыз?
Ышарды;
- Мен Сйриа’лыма, деди.
Сейир болдум.!
- Да сен Арапга ошамайса да, калай Сйриа’лы боласа, дедим.
- Арап тюйюлме, деди. Ама анда тувганма. не миллет болганымы айтсам сиз билмезсиз.
- Да бир айтта кёр, билип коярык есем уа.
- Мен Адийге'ме. Сиз ёмюрде де ешитген болмазсыз ол сёзню, деди.
- Хоу, алайды дедим. Да сиз да Карачай деп ешитген болмазсыз.
...деп алай айтгаллайыма кёзчюклери джылтырап;
- Мени анам да Карачайды, Адийге болган атамды . Сиз Карачаймысыз?
- Хоу, Карачайма мен. деп сёзюмю алкын артын келтирмегеллей джашчык; ол гузаба бара тутган отобюсте секирип ёрге туруп, еки колун бир етип манга узатып;
- Салам алейкум, систер. деди.
Мен кайда джашаганымы унутуп кесими Кафказда тюшюнгенча, ол да тюшюндю мю билмейме амма мен, кеси канымы джюрегимден исси исси джюрюгенине сейир болдум.
Кёп джылладан бери бирбирин кёрмей турган еки джувукча екибизни кёллерибизде кёлтюрюлюп, куванч еттик. Артхитеджт болганыны былайга 1 джыллыгына мастер етер ючюн юниверситеге келгенини айтты. Дагы да бир кёп затланы сёлеше тюшер джерибизге келдик. Ораза ай еди, анагы да алып бир кюн авуз ачарга келигиз. дедим. Болур, деди. Телефонун алдым. Жосе’де бизге кенгден сейирсине бирбирибизге саукал деп айрылдык.

О кюн юйге бара туруп ертдемле айтхан сёзлерими да унутуп, кеси кесиме алай айта юйюмю ешигинден ичине кирдим ;
- ''Болмагаеди бу дюнияда харким да бирча. Таулу каны бла тууганса сен аны унутма.!''
Сен адам ичинде сойланып олтурмазлык сыйлы бир миллетни кызы, джапрагы джерге тюшсе чиримезлик ол уллу терекни джапрагыса.
Сен Минги тавдан юзюлюп Дюнияны бин-бир учуна чачылган Алан’ны Джулдуз-уса..!

Кочхарланы Леман - УСА