НОЯБРНЫ (КЪАСЫМ АЙНЫ) ЭКИСИ: ХАСАУКА УРУШ ЭМДА СЮРГЮН
Хидает БАХЧЕ:
Эресейде, Тюркде, Арабда, Америкада... – джер джюзюнде джашагъан къарачайлыла барыбыз да быйыл, 2008 джыл ноябрны экисинде, Хасаука урушну 180-джыллыгъын белгилерге керекбиз. Алай а, тёгерек шошду – басма да, радио-телевизион да, интернет-сайтла да къара тынгылауну басыб турадыла. Бир джукъ айтсала да – къыйдырыб, учхара, ат башындан. Тюненебизге былай къарасакъ, тамблабыз къалай болур бизни?
ХАСАУКА УРУШ – Къарачайны тарихин экиге бёлген бир чекди. Хасаука урушха дери – Алан къралы чачылгъандан сора къуралыб, 400 джылны узагъына кишиге бойсунмай, кесини джоругъу-тёреси бла джашагъан, башына эркин Къарачай кърал бар эди. 1828-чи джыл ноябрны экисинде Хасаука урушда ма ол эркин Къарачай къралны къурутханды Орус патчахны буйругъу бла орус аскер. Къарачайлыла ол кюн къралларын, джуртларын сакълай, уллу орус аскер бла къазауат этерге къоркъмагъандыла. Биз а – ол джигитлени туудукълары – Хасаука урушну сагъыныргъа да къоркъгъан этебиз.
Не болуб къалгъанды экен бизге? Тарихибиз учундурургъа керек тюлмюдю бизни? 1828-чи джыл болгъан Хасаука уруш да, 1943-чю джыл Сюргюн кюн да – ноябрны экисинде болгъандыла. Ол да сагъышландырырча бир затды. Халкъыбызгъа эки къат бу къара кюнню бютеу дунияда къарачайлыла эсге тюшюрейик, зулму къурутхан ахлуларыбызгъа дуа этейик, сауларыбызгъа насыб джашау тилейик. Миллет ангыбызды, тарих эсибизди бизни тирилтирик. Къарачайдан философия илмуланы доктору Лайпанланы Нюр-Магометни макалеси да эсибизни джыяргъа, джукълаб тургъанланы да уятыргъа джарар деб умут этебиз.
________________________________________________________
ЛАЙПАНЛАНЫ НЮР-МАГОМЕТ
ХАСАУКА УРУШНУ 180-ДЖЫЛЛЫГЪЫНА НЕ ОНОУ ?
Хасаука урушну 180 джыллыгъына аталыб, бир деменгили сёз айтылыр деб, сакълай турдум. Айтылмады. Къайдадыла бизни оноучуларыбыз, алимлерибиз, он бармакъгъа сыйынмагъан джамагъат организацияларыбыз, биринден бир таууш чыкъмай нек турадыла экен? Была бары да Эресейге 450 джыл мындан алгъа киргенледенмидиле, огъесе биз билмеген бир затланы сезиб, къара тынгылауну аны ючюнмю басыбмы турадыла?
Быллай сагъышла, эшта, къуру мени къайгъылы этмейдиле. Мындан алда талай къуллукъчугъа тюбеб, аланы да бу соруулагъа эслерин бёлгенем. Алай а, ала да айталмадыла, быйылгъы Къарачай-Черкес республикан эскертме орузламагъа Хасаука урушну 180-джыллыгъы нек салынмагъанын.
Джууаблы адамла, джамагъат къуралышла да политика-сиясет оюнладан сора эсге джукъну нек алмайла? Алимлерибиз а? Властда-оноуда тургъанларыбыз кеслери нени да эскерибми турургъа керекле? Ичлеринде тарихчи джокъ эсе уа? Хасаука урушдан сора Келишиуге къол салыб, Къарачай Эресейге къошулгъанлы 180 джыл болгъанын, андан бери Къарачай сёзюне керти болуб, Орус къралны сатмай, аны сафында джашагъанын ачыкъ, кескин айтыуну уллу политика магъанасы болгъанын ким да ангыларчады! Былтыр Малкъар бла Дюгер къарнашларыбыз кеслерини аллай тарих кюнлерин белгилегенча, биз да Орусха къошулгъан кюнюбюзню тюзюча айтыб, белгилерге керек тюлбюзмю?
…Хасаукачы джашла къалай учунуб сюелгенле джау аскерни аллына! Бизле уа? Адыгла, сюйселе «орус-кавказ къазауатны джыллыгъын бушуу кюнча этиб, сюйселе Орусха кеслери сюйюб киргенлерини 450-джыллыгъын къууанч халда ётдюрюб» кюлкюлюк-бедишлик болуб турадыла. Биз да аланы ызларындан къайры барабыз? «Олляхий-билляхий» деб, алача тилибизни чалдырыргъа юренибми къалдыкъ эм ахырында?
Беш Тау Элинде къарачайлыла (бюгюн кеслерине малкъар дегенлеге айтама) алай этерге унамадыла былтыр – Орусгъа къошулгъанлы 180 джыл болгъанын энчи белгиледиле, бизнича бир кърал кючлери да болмагъанлай! Бизле уа? Тынгылаб тургъаныбыз ючюн айтама. Не деб турабыз биз ол затха? Хасаукъа урушдан сора, Эресейге договор-келишиу бла къошулгъаныбызгъа быйыл 180 джыл толады. Хасаука урушну эмда Орус бла Къарачайны арасында ол Келишиуню 180-джыллыгъын белгилерикбизми? Атына да не дерикбиз? Къабартыча, тобукъланыб, бизни кесинге къул-къарауаш эт деб, уллу разылыкъ бла алаймы къошулгъанбыз биз Эресейге?
Огъай, къалгъан къавказ миллетледен бир тюрлю болгъанды бизни къадарыбыз. Биз ачыкъ къазауат этиб, джуртубузну-къралыбызны къоруулай, сермешгенбиз. Орус генералла да уллу сый бергендиле эркишилигибизге. Хорлансакъ да, тобукъланмай, договор-келишиу этиб, алай киргенбиз Орус империяны санына! Анга шагъатлыкъ этген тарих документ барды. Бизни миллетден сора келишиу къагъыт этиб, Эресейге алай къошулгъан бир халкъ джокъду Шимал Кавказда! Бар эсе, кёргюзтсюнле!
«Къарангы» къарачайлыла алай эте билгенле, дипломатия не болгъанын да сезгенле. Кёб болмай Тюркиеде Солтанланы китапханаларында Къарачайны Олийини (Валий) Кърымшаухал улу Исламны 1826-чы джыл Солтаннга джазгъан письмосу табылгъанды, араб харифле бла эски-тюрк тилде джазылгъан. Анда белгиленнгенден, Олийибиз Кавказда бола тургъанны иги билиб, чот къайры баргъанын ачыкълайды.
«Биз, Къарачай халкъ бюгюннге дери кишиге да бойсунмагъанбыз, кесибизни сакълаб тауланы ортасында къралчыкъ болуб джашагъанбыз. Бюгюн орус кърал киргенден кириб келеди, бизге къоркъуу барды. Биз сизнича тюрк муслиман миллетбиз. Уллу кърал болушлукъ болмаса, бизни аскер кючю уллу болгъан орус кърал алыргъа тебрегенди. Сизден джакълыкъ, болушлукъ тилейбиз, кесинги кърал чегинге бизни алмасанг – бизге къыйынлыкъ джетерикди…»
(Тюркиеден Аппаланы Адилханны тарих ишинден алыб береме Олийни джазгъаныны магъанасын. – Л.Н-М.).
Хасаука уруш болурдан эки джыл алгъа, Олийибиз амалсыздан, боллукъну билиб, алай джазгъанды Солтаннга. Ол джазыуну уллу тарих магъанасы барды: ары дери Къарачай не Орусгъа, не Тюркге бойсунмай, кеси къраллыкъ джюрютюб, энчиликде, эркинликде джашагъанын бегитеди. Орусха къошулуб болса – Хасаукада уруш нек эте эди, Тюркню санында болса – кърал чегинге бизни киргизигиз, деб, нек джаза эди?
Тюзю былайды – 1828-чи джылгъа дери Къарачай бир кишиге бойсунмагъан эркин, энчи кърал болгъанды.
Бу тархны-датаны Орус кърал кёрмегенча этиб къоярыкъ эсе, къарачай тукъумланы тамадалары джыйылыб, оноулашыб, быйыл къачда, ноябрны экисинде Хасаука урушну 180-джыллыгъын, маулут этиб, уллу джыйылыу этиб – Къарт-Джуртну тёбен джанында – Орус-Къарачай Келишиуге къол салыннган джерде, белгилерге керекбиз. Дагъыда амалсыз айтылыргъа керекли зат: ол кюнден бери биз Эресейге берген сёзюбюзге керти болуб, Орус къралны сатмагъанлай, джашайбыз! Аны ючюн джазгъанды Орусну эм уллу джазыучусу Лев Толстой: «Къарачай – Минги Тауну этегинде джашагъан тюз халкъды; кертилиги бла, ариулугъу бла, джигитлиги бла айырылыб белгилиди».
Къарачай берген сёзюне керти болгъанлыгъына, Орус кърал бизни талай кере къаныбызны бузгъанды, ол Договоргъа-Келишиуге тюз турмай, сюргюн-геноцид къыйынлыкъ да сынатханды бизге. Бюгюнлюкде да, 1991-чи джыл алыннган Реабилитация законун толтурмай турады…
Мени сартын, болгъан скульпторларыбызгъа да борчду Хасаукада эскертме салыргъа – Агъачны-Ташны да сыйлаб, Хасаукачыланы да сыйлаб, миллетни тарихине атаб, бир сейир ансамбль къураргъа. Къарачайгъа келген дуния да юсю бла ётюб кетмезча, ёмюрге бегитирге керекди ол тарих белгибизни. Бек аламат боллугъу – алайда Къадау Ташны да, тёгерегин да скульптураныча бегитсек! Аны бла къалмай – Къарчагъа, Олийге – Крымшаухал улу Исламгъа да – эскертмеле салсакъ! Хасаука урушну джигити – Багъатырланы Умаргъа да. Тюзюн айтсакъ а, Къарачай джуртну, халкъны джакълаялгъанланы барына да салыргъа тыйышлыды эскертмеле.
Узунду бизни тарих джолубуз, теренди къарачайны миллет философиясы: кириш таула бла мингджыллыкъ терекле, аланы да эм белгилилери – Минги Тау, Джангыз Терек, Къадау Таш, Олийибиз чертгенча, Хасаука урушгъа дери Аллахны къадары бла бизни кишиге бойсундурмай, энчи джашатыб, къоруулаб тургъанды мийик джуртубуз. Халкъ Джуртуна ушамай мадар джокъду. Эркин миллет башына кеси оноу этиб, ариу Тёре адетлени тутуб, бирикген таза халкъ болуб тургъанды. Хасаукъадан сора тебрегенди седреу джашау…
Тарихчиле тарих чакъланы бегитгенча къарасанг, Къарачайны джангы тарихи (Новая история) андан башланады. Хасаука, Умар деген джырла аны ючюн турадыла халкъны эсинде! «Таулучукъла, сизда ёсюб джетерсиз, Бу къан дертни джууабларын этерсиз!» - деб нек, кимлеге буюргъанды осият халда хасаукъачы белгисиз джырчыбыз бу сёзлени? Ол Хасаука урушну къарачайлылагъа не бла бошалгъанын бизден ачыкъ кёргенди, аны миллетге огъургъа санамагъанды. Эресейге Договор бла (Келишиу; Кесамат; Анлашма; Антлашма) киргенибизни да билгенди. Олийни миллетни къырдырмай келишиуге къол салгъанын да билгенди, алай а – дертли болгъан джюреги къоймагъанды, джаш тёлюге кёл этгенди, энди сизгеди кёзюу, деб.
«Дерт» къайтарыу – сени хорлагъанны аман тюрсюнюн алыу, къанны къан бла джуууу тюлдю. «Энди сиз сакълагъыз Къарачайны, сизни къадарыгъыз бизден къыйынды»,- дегенлигиди. Мени сартын, былай окъургъа керекди аны. Тюзю да алайды.
Хасауканы биз ёхтемленирге деб белгилерге керек тюлбюз. Аны миллетни джангы тарихинде къаллай магъанасы, орну болгъанын, джуртунгу, миллетинги къалай сюерге керек болгъанын ангылатыр ючюн белгилерге керекди.
Хасаука урушха 180 джыл болады. 180 джылны тёлюлеге юлешсек (180: 28(33) – бюгюн бизле 6-чы тёлюбюз ол урушдан сора. Энди бир тёлюден сора – 7-ге айланабыз. Къарачай санау бла 7-ден сора къан эрийди, биз кёб тюрлю къанны эритиб, джангы тарих (этника) халгъа келебиз. Ол къанны ичибизде къатышханы да бирикдирмей тура болур бизни. Алай а, ол энтда бир тёлюден, Къобан тюзге чыкъгъанча, керилиб, уллу шош, бирикдирген халгъа келмей къаллыкъ тюлдю. Ол заманнга керекди бизни тарих эсибиз – аны уа джангы чагъы – Хасаука урушну кюнюнден башланады.
Эммануель, бошунамы джазгъанды патчахха: «Термопилы Северного Кавказа пали…» («Шимал Кавказны Термопиллери къырылдыла...») Ол 500 чакълы бир болгъан хасаукачы къарачай аскерни 300 спартачы бла тенглешдиргенди. Аскер генерал гитче миллетчикни аскерине аллай уллу сый бергени – учундурургъа керекди бизлени бюгюн! Джигитликлерине сый бергенден болгъанды, къалгъан кавказлыланы эллеринча кюйдюрмей, сау къойгъаны бизни эллени!
Къарачайлыла, джюреклери хош болмаса да, Олийлерине да гёджебсинмегенле. Анга Эресейге киргенни бек къыйын тийгенин урушдан сора эки-юч айдан сора кёрген да этгенле: Эресейге кертилигинги кёргюз деб, эки джашын орус аскер бёлекге къошуб, абадзехле бла Лаба джанында урушгъа киргизтгенле. Ол биринчи урушда огъуна аны эки уллу джашы алайда джаралы болуб ёлгенле. Алайды керти, Эресейге киргенлей, джангы къарачай тарихни ёлюм санны-санауну (мартирологну) аллы… Аны ючюндю ол кюнню белгилеб, бушуу да, къууанч халда да ётдюрюрге кереклиси! Этелликбизми биз аны? Эс джыяргъа керекбиз, аны оюмлу-кърал магъаналы халда ётдюрюр ючюн. Аллыбызда тургъанла да аны магъанасыны къаллай уллу дараджасы болгъанын сезселе, сюзселе, ангыласала – алчы болуб, барыбызны да бирикдириб, кеслери башларгъа керекдиле бу ишни! Ала аны этелселе – миллетни джангыдан бирикдирген этерикле, бу джаннгы заманнга – миллетибизни тарихине къой, джангы джашаууна тамал саллыкъла. Эресей да, бютеу дуния да билирча этерикдиле! Этелселе, Хасауканы мийик джарыгъына тарих белги саллыкъла. Ол джарыкъ бизни миллет шартларыбызны буздурмай, халкъ этиб, алты тёлюню бюгюнге дери атларын айтдырыб келгенди! Аллах айтса, болур ол кюнюбюз айтханыбызча, анга кёре тамблабыз да тюзелир!..
_______________________________________
Хидает Бахче, АФИЙОН КЪАРАЧАЙ:
Тышында джашагъан къарачайлыла – биз да – къошулабыз бу соруугъа: «Хасауканы 180-джыллыгъына не оноу?» Къарачай-Черкесни джангы Президенти Эбзе улу бу затны юсюнден деменгили сёзюн айтмай, иш алгъа силкинмезча кёрюнеди… Биз ангылагъандан, Президент, республика, федерал къуллукъчуланы да эслерин буруб, Хасаука урушну 180-джыллыгъын уллу кърал дараджада белгилетирге борчлуду.
Хасауканы кюню – Къарачайны Россиягъа Кесамат бла киргенини тархыды. Ол кюнден башланады Къарачайны Россия бла бир джолу. Аны бюгюн миллет политикада хайырландырыргъа керекбиз! Хар миллетни уллу Аллах берген къадары барды, аны бла биргелей – энчи тарихи да! Хасаукадан башланады Къарачайны Россияны сафында джангы ёмюрю. Аны себебли – быллай кърал, бютеухалкъ магъанасы болгъан ишни халкъ да, халкъны аллында тургъан адамла да сансыз этиб къоймазларына ышанабыз.
_________________________________
Миллет джюрекли тынгысыз адамланы къайгъырыулары бла, 2008 джыл КЧР-ни президенти Эбзе улу 1828-чи джылны - Къарачайны Эресейге къошулгъан тархын - кърал дараджада белгилетген эди. Ары дери 1557-чи джылны (Къабарты Эресейге къошулгъан датаны) - бизге да байракъ этиб тура эдиле.
Эндиги тамадала, ол Кюнюбюзню эсгерликмидиле экен, огъесе, сансыз этибми къоярыкъдыла - кёрейик.