МЕТИН ГЮЧЛЮ
БУ БAЙЛЫКЪ НЕК ТAС БОЛГЪAНДЫ?
Мындан къыркъ джыл алгъа болур эди дейме, мен илк окъууда окъугъан заманлада тюрк тилни алай джарашдырыб сёлеширча билмей эдик. Элибизде хар ким да тау тилде сёлешгени амалтын тюрк тилде сёлеширге излеген хазна адам джокъ эди. Мен сабий болуб эсимде къалгъан - къартларыбыз тюрк тилни билирге излеген джыллада телевизион джокъ, телефон джокъ, аны къой, электрик да джокъ эди. Барысыны да орнун тутхан уллу батареялары болгъан лампалы радиола бар эдиле. Къартларыбыз, заманы джетсе, "Марджа, радиону бир ачыгъыз, ажансха тынгылайыкъ, озуб кетмесин"-, деучю заманларында джангылыкъланы ангылар тенгли тюрк тилни билирге излегенлери эсимдеди.
Окъуугъа барыб, окъуй башлагъанымда, тюрк тилни билмегенибиз джарсыта эди. Амма, тюрк тилде сёлешейик деб, кесибизни бек къыйнамагъаныбызны эсгереме. Муну былай болгъанын башчыларыбыз кёргенлеринде, тау тилни алгъы бурун окъууда, артда орамда, андан сора да юйде сёлешгеннге джасакъ салдыла. Кеси нёгерлерибизни кесибизге джасус (тилчи) этдиле. Эртденбла окъуугъа барсакъ, тау тилде сёлешгенлени атлары тахтагъа джазылыб туруучан эди. Аны амалтын айыб алгъаныбыз да болгъанды, тюйген да этгендиле.
Алай бла акъырын-акъырын тюрк тилге кёче башладыкъ. Тау тилни къыйырына-бучхагъына тюрк сёзлени джамай, кеси тилибизни артха ата башладыкъ. Андан сора окъуйбуз деб, эл тышына тёгюлген джылла келдиле. Халкъыбыз окъуугъа эсин бурду, адамларыбыз тышына кетдиле. Тюрк халкъына къатышдыла. Адетибиз, культурабыз, тилибиз, айтыргъа, бизни къарачай этген затла бары тас болдула. Энди сабийлерибиз тюрк тилге къарачай тилни джамау этиб чырт да къыйналмайдыла - барысы да тюрк тилде сёлешедиле. Ассимиле деб мынга айта болурла. Былай болургъамы керек эди? Башха мадар табыллыкъ тюлмю эди? Бизни къауумубузну бир кесеги къалгъанды тау тилде сёлешген. Аны да джартысындан асламы джамауду, къатышдырыб сёлешебиз. Бизни къауум да тас болса, элде тилни баргъаны къуру тюркча болургъа ушайды.
Бу къыйынлыкъ, мени сартын, Къарачайны эм уллу къыйынлыгъыды бюгюнлюкде. Бу палах къуру бизде тюл кёреме. Ата джуртдагъы ахлуларыбыз да тиллерин тас эте барадыла. Алайдагъы сабийлерибиз да не орус тилде, не къатышхан тилде сёлешедиле бир-бирлери бла.
Энди бир сорлугъум барды: бизни сабийле бла анда, Ата джуртдагъы сабийле бир-бирлери бла тюбеселе, къайсы тилде сёлеширикдиле? Бу гюнахдан къалай къутуллукъбуз, билмейме. Бизде тукъумланы тюрлендиргендиле, аланы тюзетген да къыйынды энди. Орус кърал да къарачайлыланы тукъумларына "ов", "ев" деб, аталарыны атларына да "ович", "евич" деб орус къошакъла такъгъанды. Иш къошакъла бла къалса уа, халкъыбызны ёзеги - тили къуруб барады. Ана тиллерин билмеген сабийлеге къарачай адетни, намысны къалай юретирге боллукъду?
Энди сагъыш этеме да, элибизни хар заты: тил байлыгъы да, тин байлыгъы да тёрде болгъан джыллада, сыйыбыз тёгерекдеги эллени барысын да озуб, ара шахарда айтылыб башланнган джыллада, элибизге келе туруучу адамлагъа бир къарайыкъ: Джелал Вайаг (Тюрк къралны тамадасы-джумхурбашканы), Сулейман Демирел (Тюркню тамадасы-джумхурбашканы), дагъыда кёбле... Келиб, алай озуб кетмегендиле. Джелал Вайаг, халкъ бла тюбешиб, кече да къалыб, алай къонакъ болуб кетгенди. Сулейман Демирел талай кере болгъанды элибизде.
Не эди аланы бизни элге келтирген? Джолну да, телефонну да, электрикни да тёгерегибиздеги элледен, илкеледен алгъа бизни элге келтиргендиле. Тюркню башчылары миллетибизни быллай бир багъалатыб, сый бериб нек кюрешгендиле? Шахарлада джашагъанла, илкеледе джашагъанла, тюрк халкъы кеси, башчыларына джумушларын этдирген огъай, джумушларын айтыргъа Анкарагъа барыб, ненча кюнню тамадаланы эшик алларын сакълаб тургъандыла. Бизни халкъгъа, элге уа башха тюрлю къарагъандыла. Не ючюн?
Бизни миллетни байлыгъы адетинде эди, намысында эди, культурасында эди. Тамадала бу байлыкъны кёрген эдиле. Ала бу байлыкъны билген эдиле. Ол себебден халкъыбызны багъалата эдиле, джокълай эдиле, кереклисине къарай эдиле. Элибизге этген оноуларына да, джумушларына да Аллаху Тагъала разы болсун.
Энди, бюгюнледе, элибиз да, миллетибиз да быллай бир нек учузланнганды? Джерлерибиз, сабанларыбыз сатылыб, адамларыбыз чачылыб, не болгъанды? Биз тюб боламы башлагъанбыз? Бу затлагъа разы болуб, тас болубму кетерикбиз? Ата джуртдан бери, аллай бир къыйынлыкъ сынаб, тас болургъа, тюб болургъа дебми келгендиле ата-бабаларыбыз? Келгенден сора ненча джылны юй болайыкъ, эл болайыкъ деб бошунамы кюрешгендиле? Алагъа борчубузну былаймы тёлерикбиз? Бизни "къарачай" деб башхаладан айыртхан эм алгъа тилибиз эди. Тил кетсе, Арабдагъы араблы, Тюркдеги тюрклю, Орусдагъы оруслу болуб кетерикбиз. Алай бола да барабыз.
Бизни сакълаб тургъан экинчи насыб - бизни бирге джашатыб тургъан къарачай эллерибиз эдиле. Энди элле да тюб бола турадыла: къартла ёледиле, джаш тёлю шахарлагъа кетеди, мюлк джерлерибизни сата, думп эте барабыз. Халкъны тилин, адетин да сакълаб тургъан эллеридиле. Эллеринден халкъны болумун, халын таныргъа боллукъду. Кавказда ахлуларыбыз да, кеслерин эсгериб, эллерин, тиллерин сакълар джанындан кюрешмеселе, джуртларында джуртсуз, тилсиз да болуб къаллыкъдыла. Биз эшитген хапарлагъа кёре, Архыз, Доммай дегенча курорт джерлени башха миллетли адамла кючлеб барадыла. Тау элледе джашау къыйын болгъандан, адамла кетиб, тюзлеге орналадыла. Анда уа орусну, башхаланы ичинде, джыйымдыкъ джамагъатда тил, адет къалай сакълансын?
Соруу-къайгъы кёбдю, джууаб, оноу табыллыкъмыды ансы? Дуния малны ызындан сюрюб, Европагъа, Америкагъа да ётебиз, анда уа эрийбиз, тас болабыз. Тюркде 15-20 минг къарачайлыдан ана тилинде кескин сёлешген талай джюз адам табылырмы? Ала да къартла. Джаш тёлюде бир-бирле, Кавказгъа барыб, анда къарачайлыла бла араны кючлю этиб, бир оноугъа келиб, халкъыбызны сакъларгъа керекбиз, дейдиле. Барыб келгенле уа, джанлары къыйналыб, хапар айтадыла:
"Къарачайда ичген-эсирген, бир-бирин тонагъан, ёлтюрген кёбден кёб бола барады. Сёлешселе, орус сёзлени асыры кёб къошхандан, ангылаялмай къыйналгъаныбыз да болгъанды. Ангылагъанла, джарсыгъанла бардыла, амма, болумну тюзетирге къолларындан келмейди. Андагъыланы кёбюсю эслей болмаз къарачай къылыкъ, адет, намыс, тил къаллай бир кетгенин...".
Ата джуртубуз Къарачайда халкъыбыз кёре болмазмы тышына кетген къарачайлыланы не бола тургъанларын? Азиядагьыла къазах, къыргъыз бола, Тюркдегиле тюрк бола, Арабдагъыла араб бола, Америкадагъыла ингилиз тилли бола, думп бола баргъаныбызны? Тыш къраллада джашагъанла кёб заманны къарачайлылыкъларын (тинлерин, тиллерин) сакълаялгъан эселе, тамадаларыбыз элле къураб, бир джерге тюшер дыгалас этиб кюрешгенлеринден болгъанды. Элледен халкъ чачыла башлагъанлай, джерин да, экинчи къайталмазча сатыб, ма ол замандан башланады бизни тас болуб тебрегенибиз.
"Бизге болур болгъанды",- деб къояргъа боллукъбуз, джангыз Ата джуртдагъы Къарачай бир джашагъа эди.
Кесибизде сынагъан затым: халкъ сакъланыр ючюн, Джуртун, джерин, эллерин сакъларгъа керекди. Элле сакъланмай, тил да сакъланыр деб ышанмайма. Джыйымдыкъ шахарлада, адет да, тил да седирей-седирей, тас боладыла. Элден кетген ызына хазна къайтмайды. Элини сагъышын этген да азды. Халкъны тыбыры, тамыры, ёлюмсюзлюгю да элди. Кеслери миллет шахарла къураялмазлыкъ аз санлы халкъланы юсюнден айтама. Элден, джерден айырылгъаны себебли, уллу орус халкъ да къаллай бир абызырагъанын кесибиз да кёребиз, тарих да айтады.
Тюркде бизни тамада къауумубуз эслилик этиб, къарачай элле къуратмасала, джюз джылны узагъына чыдамаз эдик биз. Бюгюнлюкде ол эллени бир къаууму джокъду, бир къаууму да бюгюнлюкде тас бола турады. Аны себебли Къарачайгъа къараб, сорурум келеди: эллеригиз (эллерибиз) не халдадыла? Адам да, халкъ да элинден сорулады, танылады. Меннге къайсы элденсе деб сорсала, мен не джууаб этерикме, ол эл джокъ эсе бюгюн.
Кавказда къарачайлыла, элигиз, эллеригиз не халдадыла? Тилигиз, тёрегиз не халдады? Мындан алда "Къарачай поэзияны антологиясын" кёрдюм: анда сау джырчыланы, назмучуланы арасында джыл саны 50-ден тёбен хазна адам джокъду. Огъесе, джаш назмучуланы сан этмейми къойгъандыла?
Къарачай джуртда къарачай тилде джазгъанла, окъугъанла, сёлешгенле болмасала, ахырыбыз къалай болур? Къарачай элле чачылыбмы кетгендиле биздеча, окъуулада тилге юретген тохтабмы къалгъанды, ана тилибизде китабла чыкъмаймыдыла? Бюгюнлюкде эм бай орус кърал миллет тилле, культурала айнысынла, сакълансынла деб таблыкъла къурамаймыды, ачха бермеймиди? Огъесе, къыйынлыкъ кесибиздемиди?
Сорууларыма джууаб эталлыкъ бармыды? Тюркде джашагъанла "Архыз сатылды, Доммай сатылды, тил къуруб, халкъ джоюлуб, тас болуб барады" дегенча хапарлагъа джарсыб турабыз. Мени бу джазгъанымы да басмалаб, бир джууаб эталырмысыз?
__________________
"Къарачай" газетни редактору Какушланы Хусей бу макалени басмалагъан да этиб, "ТЕРСЛИК КЕСИБИЗДЕДИ" деб, магъаналы джууаб да джазгъанды. ("Къарачай" газет, 2006 джыл, №№ 88, 91)