Bilal LAYPAN
БУ КЮННГЕ КЪАЛАЙ ДЖЕТДИК БИЗ?
БИРИНЧИ КЕСЕГИ
1
Белгиленнген сёзге кёчерден алгъа, тариххе терен кириб кетмесек да, Къарачайны къуралыуундан талай сёз айтыргъа керек болур.
1396-1397 джыллада Тимур Алан къралны къурутуб, къолгъа тюшгенни да джесир этиб сюрюб кетгенди. Аланы арасында, алан аскерни башчыларындан бирини сабийи — Къарча да болгъанды. Атыла-сатыла, кёб къыйынлыкъ кёргенди. Алай а, айырма кючю, акъылы, эси болгъаны ючюн, эмирлени сакълаууллары бола да келгенди. Алай эте келиб, Мысырда мамелюк аскерни башчыларындан бири болады. Ёзге Ата джуртуна Кавказгъа къайытыр мадарла излей, Кърымгъа тюшеди. Алайдан да, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам нёгерлери бла (ала къауум башчыладыла, бютеулей да 50 тукъум чакълы), талай кемени кючлеб, тенгиз бла Тау артына келиб, алайдан да эски джуртуна аугъанды. 1428-чи джыллада Къарачай Элни(къралны) къурагъанды Къарча. Андан сора, 400 джылны узагъына, 1828-чи джыл Орус империя Хасаукада хорлаб, кесине къошхунчу, Къарачай башына эркин, оноуун кеси этген, кесини тёреси-джоругъу бла джашаб тургъан кърал болгъанды.
Къыйынлыкъ 1828-чи джыл ноябрны экисинде — Къарачай къылыч бла, зор бла Эресейге къошулгъан кюнден башланады. Кесини баш эркинлигин ол кюн тас этеди Къарачай. Алай болса да, 1917-чи джылгъа дери Къарачай къарачайлылыгъын тас этмей, чачылыб кетмей, диннин, тилин, тас этмей, джашай келгенди.
Къалгъан халкълагъача, Къарачайгъа да бек уллу къыйынлыкъ, совет коммунист иктидарны, джорукъну бегигени бла башланады.
2
Адамны (халкъны да) эркин этген неди:
1.джерди (халкъны юсюнден айтсакъ — джуртду), («дуния байлыкъ джерди, андан къалгъан джелди» деб, билмей айтмагъандыла ата-бабаларыбыз). Джери болса, адам мал тутарыкъды, кесин, юйдегисин да ач этмей, кечиндирликди, ёсдюрген затын сатыб, джунчумай джашарыкъды.
Совет иктидар (власт) адамны джерин, мюлкюн сыйыргъанды, къралгъа джалынырча, садакъа тилерча этгенди.
2.сауут-сабады. Саууту болгъан адам кесине зорлукъ этдирлик тюлдю — сермеширикди.
Совет власт адамны, халкъны сауутсуз-сабасыз этгенди. Халкъ къозгъалыб талай кере ёрге тургъанында, совет иктидарны-властны хорлаялмагъанды, къуру джумдурукъла бла аскерни къалай дженгериксе?
3.динди. Иман, дин адамны, халкъны совет иктидаргъа, коммунист партиягъа баш урургъа, къул болургъа къоярыкъ тюлдю. Аллахдан башха къуллукъ этерге тыйыншлы илях джокъду. Аллах бирди.
Бу затха къалай тёзер эдиле коммунистле. Иманы-дини болгъан халкъ хорланныкъ тюлдю. Марксха, Энгельсге, Лениннге, Сталиннге баш урлукъ тюлдю. Коммунист джорукъла бла тюл, шериат бла джашарыкъды. Аны ючюн совет властны бек уллу къазауаты диннге къаршчы болгъанды.
4.тарих эсди. Адам(халкъ) къайдан чыкъгъанын, келген джолун билиб турса, кърал болуб джашагъанын, къраллыкъ джюрюте келгенин унутмаса, тюненеси бла бюгюнюн тенглешдирирча болса,- ол халкъны башсыз этсенг да, тамырсыз эталлыкъ тюлсе, тамыры юзюлмесе уа, халкъ къул боллукъ тюлдю, манкъурт боллукъ тюлдю.
Аны себебли, совет коммунист джорукъ бизни джахил, къарангы, тарихсиз этиб кёргюзгенди — бизни адам, халкъ этген совет власт болгъанды дерча. Совет властны кёзюуюнде Къарачай къралдан, Къарчадан, Къарачайны башчыларындан, бийлеринден бир сёз айтылмай тургъаны аны ючюн болгъанды.
5.миллет ангыды. Хар халкъны дини, тили, джурту болмай мадар джокъду. Аладыла халкъны халкъ этген, миллет ангысын сакълагъан.
Совет власт миллет ангыны орнуна, совет коммунист ангыны орнатыб кюрешгенди, барын къатышдырыб, бир джангы халкъ — совет халкъ къураб кюрешгенди.
6.миллет тилди. Тил — кючлю затды, ол тарихден да, динден да, джуртдан да хапарлы этеди, халкъны халкълыгъын, энчилигин сакълайды.
Совет власт аны ючюн тиллени къурутур дыгалас этгенлей, халкъланы барын да бир тилде — орус тилде сёлешдириб, ассимиле этерге кюрешгенлей келгенди.
7.халкъны энчи Эли, Миллет Юйю болса, аны ассимиле этген къыйынды. Аны себебли, совет власт аллында халкъланы алдар ючюн, «динигизге, тилигизге, адетлеригизге эркин боллукъсуз, кесигиз излегенча Эллеригизни, джашауугъузну къурарыкъсыз» деб, автономияла бергенди, алай а власт бегигенден сора, берген сёзюне керти болмай, халкъланы тиллерин, динлерин, эллерин да къурутуб кюрешгенди. Автономиялада да бир халкъ огъай, кёб халкъны адамы джашарча, ала сюйселе, сюймеселе да орус тилде сёлеширча этгенди.
Айтыргъа, совет власт бегигенден сора, халкъны халкълыгъын сакъларыкъ затланы барын къурутуб кюрешгенди. Халкъны халкълыгъын сакъларыкъ затлау а не эдиле: дини, тили, джурту, Эли(къраллыгъы).
8.Халкъланы къауумлагъа юлешиб, бир-бирин къырдырыу - коммунист джорукъну сиясети эди. Аны бла къалмай, халкъланы бирча кёрмей, бирлерине ышаныб, бирлерине ышанмай, аланы да бир-бирине юсдюре эди. Ышанмагъан халкъларын а сюргюн, сойкъырым этиб, думп этиб кюреше эди.
9.Бу къыйынлыкъланы толусу бла къарачай халкъ кесинде сынагъанды. Коммунист зулму болгъанды бизни бу кюннге келтирген. Аны юсюнден толуракъ.