КЪАРЧАСТАННЫ УЛЛУ ШАЙЫРЫ !

Къара чачлы 25.08.2013 02:32:45
Сообщений: 1750

4 0

КЪАРАЧАЙНЫ УЛЛУ НАЗМУЧУСУ, ЖЫРЧЫСЫ, БИРИНЧИ БАРДЫ,
КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС РЕСПУБЛИКАНЫ ХАЛКЪ ПОЭТИ,
ЭРКИН ТУТУШДАН СПОРТНУ УСТАСЫ
ЁЗДЕНЛАНЫ САПАР


Сапар 1953 джыл сентябрны 25-де туугъанды. Алай а, Поэтни 60-ЖЫЛЛЫКЪ ЮБИЛЕЙИ бла байламлы къуру алгъыш тема тюлдю бу. Сапарны чыгъармаларыны юсюнден жазылгъан, айтылгъан, бары да былайгъа, бир жерге тюше барсала - артыкъ да иги болур деб, келеди кёлюме.

"Къадарны этегинде...","Сени ючюн"...(с)
Sabr 25.08.2013 03:03:40
Сообщений: 7254
Къара чачлы, бек сау бол. Джаш болсанг да, барыбыздан эслисе.

Бек тюз, бек таб атагъанса темагъа да ат. Мен билиб, бизни поэтледе бир сёз бла Къарчаны ким болгъанын, ол къураб кетген Элибизге да Къарчастан деб айтхан, Сапаргъа дери болмагъанды. Тюркде, Малкъарда, таб Къарачайны кесинде да Къарчагъа къуджур затла айтханлагъа джууабчады Къарчастан. Эркин, мийик Джуртну, Элни - Къарчастанны - Шайырыды, Джырчысыды Сапар ЁЗДЕН.

Эшта, Сапарны юбилейин Къарачайда, Беш Тау Элде да белгилерик болурла. Эльбрусоид да бир джанында къаллыкъ болмаз. Сапарны джырлары, назмулары - Поэзиясы, барыбызгъа да къууанч келтиргенлей турадыла. Сапарны юсюнден кёлюме келгенни айта, джаза тургъанма. Бир-эки тинтиуюмю башха джерледен алыб былайгъа салсам, зараны болмаз - алада тюзюн, билгенимча айтыргъа кюрешгенме.


______________________

Литературная Балкария и Карачай
№4, къыркъаууз ай (сентябрь), 2011

Къалам къарнашымы юсюнден

ЁЗДЕН ДЖЫРЧЫ САПАР*

Ёзденланы Сапарны юсюнден сагъышла

Поэзияда джангы сёз айтыр ючюн фахму да, эркишилик да, билим да, усталыкъ да керекдиле. Аладан да алгъа - Халкъгъа, Джуртха чексиз сюймеклик болургъа керекди. Барысы да джукъгъа тийишмей къаллыкъдыла, поэт Хакъгъа къуллукъ этмей эсе. Хакъны магъанасы уа кенгди, теренди, мийикди, кёб къатлыды. Тюзлюкге, Эркинликге, Игиликге, Кертиликге, Ёзденликге, Аллахны бир атына да - Хакъ дейдиле. Боллукъмуду Сапар хакъгъа къуллукъ этеди дерге? Боллукъду. Хакъгъа къуллукъ этгенлени уа джоллары бир заманда да тынч болмагъанды. Къалгъан джерледе, халкълада къалай бола келген эсе да, бизни аз санлы халкъыбызда алай болмазгъа керек эди - бир-бирибизни ёрге тартыб, алгъа барыб турургъа керек эдик. Керек эдик, алай а...

1983 джыл Сапаргъа тюбейме...

Сапарны ол кёзюуде Къарачайда билмеген болмаз эди - аны джырлары джаш тёлюню ауузунда эдиле. Радио бла берилиучю совет джырладан башха джукъ эшитилмей тургъанлай, къар тюбюнден джанкъоз чыкъгъанча, Сапарны ауазы чыгъады. Биринчи бард бизни халкъыбызда - Сапарды. Къалгъанла андан сора чыгъа келгендиле. Алай а, джюрек сезимлени джыр сёзлеге Сапарча буралгъан бюгюн да джокъду.

...Мени бек сейирсиндиреди Сапар. Мен аны китаблары да чыкъгъан, баш билими да болгъан адамгъа санаб тургъанма. Иш а - алай тюл. Къарачайда, Малкъарда да белгили джырчыны-назмучуну не мында, не анда къайгъысын кёрмегенлерине бек къуджур болама. "Алай эсе,- дейме Сапаргъа, - сени Литературныйде окъурча этейик. Сен назмуларынгы менде къой, мен аладан бу институтха джараулуларын сайлайым да, магъаналарын орусчагъа да кёчюрюб, бизни семинарны тамадасы Лев Ошаниннге берейим. Назмуларынга ол багъа бичер, мени сёзюме да тынгылар". Алай бла, "творческий конкурс" деген палахдан ётеди Сапар. Экзаменлени берген сагъатда, тыш къраллы тилден проблема чыгъады - аны ол чырмаудан ётдюрген а, мени бла окъугъан таулу къарнашым Батырбекланы Хамзат эди, замансыз ауушханды, джандетли болсун.


Адабият институт, кёблегеча, Сапаргъа да уллу джарагъанды - "уллу адабият къазанда бишиб", дуния дараджалы поэт болуб чыкъгъанды андан. Сапардан сора, Берберланы Бурханны назмуларын да алай джарашдырыб бергенимде, Ошанинни айтханы эсимде къалгъанды: "старик, джазыучу организациягъызны башчысы этерик ишни этиб айланаса сен. Алай а, сау бол: фахмулу адамланы келтиресе меннге". Ошанинни семинарын бошагъанла: мен, менден сора Сапар, Сапардан сора Бурхан. Совет кърал чачылгъандан сора уа, ол институтда окъугъан джокъду. Ол институтда Баш адабият курсланы Багъатырланы Шахриза 2005 джыл тауусханды. Бир фахмулу адам табылса, къайгъысын кёрюрге боллукъ эди: Адабият институт фахмусу болгъаннга къанат къагъаргъа, мийикге учаргъа онг береди.

Алай а, Къарачай-Черкесияда фахмулу къарачайлылагъа къайгъырыу СССР-ни кёзюуюнде да къарыусуз эди, кърал чачылгъанлы уа бютюн да оу болгъанды. Кърал тюрленнгенликге, Сапарны джазыучу къадары тюрленмегенди - Совет властны кёзюуюнде аны къалай бырнак этиб тургъан эселе, бюгюннгю кърал, басма къуллукъчула да анга алай къарагъанлай турадыла. Ансы, къалай ангыларгъа боллукъду, бизде биринчи бардны, уллу лирикни алкъын китабы чыкъмай тургъанын? Сапаргъа 60 джыл болуб келеди, аны уа алкъын бир китабы да чыкъмагъанды. "Акъыллыдан тели зауукъ" дегенлей, бир-бир затлагъа сагъыш этгенден эсе, этмеген иги болур, ансы, джюрегинг джарылыб ёлюрге боллукъду.

Кертиди, Сапар оноучулагъа-къуллукъчулагъа джалынмайды, ачха-бочха джюрютгенлеге орайда тартмайды. Керти Джырчыды-Назмучуду. Бизни культура баканлыкъда, кърал басмада ишлеген къуллукъчуларыбыз, Джазыучула союзунда ишлеген адамларыбыз - айтыргъа, адабиятха, культурагъа къарагъан къауум - Къарачайны атын айтдыргъан бек фахмулу джашны башы агъаргъынчы бир китабын чыгъарыргъа себеб болмай эселе, сора аладан Къарачайгъа не хайыр чыгъарыкъды? Ала " миллетибиз, культурабыз" деген адамла болсала, къарачай тилден дерс китабла чыкъмагъанлы 20 джыл болгъанын кёре болмазламы? Эслей болмазламы журналыбыз, газетибиз болмагъанын (ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан кърал газет - газетмиди?!). Халкъны къайгъысын кёрмеген адамла, халкъны аты бла къуллукълада ишлемезге керекдиле.

Мен кёб кере кёб къуллукъчу, джазыучу адам бла Сапарны юсюнден сёз къозгъагъанма. Ол Москвада институтда окъугъан заманлада да. Бош чурумланы айтыб, баш алыб тургъан болмаса, фахмугъа сакъ болургъа, миллет хазнагъача къараргъа унамай эдиле...

Сюйсенг айт, сюйсенг къой - фахмулу адамлагъа джол бермеу - бизде адет болуб бошагъанды. Къарачайны эм уллу ахыр Халкъ Джырчысын эмда биринчи Миллет Поэтин - Семенланы Джырчы Сымайылны джаны саулай ёлтюргендиле бизни тамадала. Аллай поэтлерин - Кязимни малкъарлыла Орта Азиядан сюеклерин келтириб, Налчыкъ тийресинде асраб, зияратха джюрюб турадыла бюгюн. Бизде уа - сюргюнден сау-эсен къайытыб келген Джырчы Сымайылны не джырларгъа къоймай, не назмуларын басмалатмай, азаб бериб тургъандыла. Джырлары-назмулары басмаланырындан тюнгюлюб, джаны къыйнала, 1981 джыл дуниядан алай кетгенди ол. 1990-чы джыллада Семенланы Дахирни кючю бла мен Москвада чыгъаргъан китабындан сора, энтда джугъу басмаланмай турады аны. Сымайыл ёлгенден сора талай джылдан, Батчаланы Мусса да ток уруб ёледи. Мусса бла да кесибизникиле асры кюрешгенден, Къулийланы Къайсын къатышыргъа керек болгъан эди. 1980-чи джыллада мени "?Бусакъла" къол джазмам бла да алай кюреше эдиле "социалист реализмге келишмейди" дегенни айтыб. Биягъы Къайсынны сёзю бла чыкъгъан эди ол китаб болуб.

Семенланы Джырчы Сымайылны "Аллахха ийнанады, афендиди, коммунист партиягъа, совет властха къаршчы назмулары барды" деб, терслей эдиле.

Батчаланы Мусса бла "бийлени махтайды, тукъум айырады, сыныф кёзден къарамайды тариххе" деб, кюреше эдиле.

Лайпанланы Билалны назмулары "социалист реализмге келишмейдиле" деб, иймей эдиле басмагъа.

Ёзденланы Сапарны уа "ичген этеди"деб, кесе эдиле джолун. Керти чурумун а, олсагъатдагъы джазыучу организацияны тамадасы, кеси да эслемегенлей, айтыб къойгъан эди: "назмуларыны тюбюне Сапар Ёзден деб, къол салгъанды. Не ёзденди бу? Ол экили ангылашынады. Ёзденланы Сапар деб джазылыргъа керекди".

"Дуниягъа белгили Къайсын да, Къайсын Къулий деб джазыучанды",- дегенликге, тюз затны да терсине тартыб тургъан болмаса, ангыларгъа унамай эди.

Къуджур заманла, къуджур адамла. Энди ол заманла кетгендиле. Бизде уа, алкъын, хал хазна тюрленмегенди. Анга шагъат, отуз джылдан артыкъ заманны назму-джыр джазыб, халкъыбызгъа халал къуллукъ этиб тургъан Сапарны бюгюн да харам этиб тургъанлары...

Къачан ангыларыкъ болурбуз арабызда керти фахму джашагъанын? 60 джылгъа джууукълашыб келген Джырчыны-Назмучуну алкъын бир китабы чыкъмай тургъаны - бирибизге да сый тюлдю. Сабий джюрекли Сапар а, закийлигин таныта, джазады:

"Джуртдан кете башласанг да, адамны
Джурт сюерге юрет",- деб юретдинг.
"Джылай турсанг да, адамны
Кюлюрге юрет",- деб юретдинг;
"Джыгъыла барсанг да, адамны
Тургъузургъа юрет",- деб юретдинг;
"Къабыр къаза турсанг да, адамны
Юй тюб къазаргъа юрет",- деб юретдинг;
"Ёлюб башласанг да, адамны
Джашаргъа юрет",- деб юретдинг.
Сау бол, Ата джуртум!

Сау бол, Сапар! Къуллукъ ючюн, дуния мал ючюн къул болгъанла сени ёзден поэзиянгы къайдан ангыласынла? Назмуларынгы, джырларынгы китаб этиб, басмалатырыкъ да бир адам табылыр. Алай а, ол ишни, кимден да алгъа, бизни культурабыз-адабиятыбыз бла байламлы кърал къуллукъчула баджарыргъа борчлу эдиле...

Неда болсун, кёлюнгю аман этме, Сапар. Сени поэзиянг Есенинни, Рубцовну назмуларындан кем тюлдю. Къарачай халкъ, къарачай тил сау болгъан къадарда, назмуларынг айтылгъанлай, джырларынг джырланнганлай турлукъдула...

Сёзюмю аягъында, 20 джылны мындан алгъа, Совет къралда белгили назмучу Лев Ошанин Сапарны юсюнден не айтханын, ол кеси джазгъан орус тилде келтирирге излейме.

Эсен кёрюшейик.

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал
Норвегия, г. Ставангер
______________
*"Къара таныгъан халкъгъа Акъ сёзню кёрюнюую" деген статьясыны бир кесеги. (Редакция.).

Сафар УЗДЕНОВ:
ОСЕННЯЯ МЕЛОДИЯ СПУСКАЕТСЯ С НЕБЕС

Сафар Узденов - второй карачаевец в моём семинаре. И их обоих роднит преувеличенная болезненная напряжённая любовь к своей малой родине. И это понятно, учитывая прошлое, когда народ был лишён своей земли, и вынужден был скитаться вдали от родных гор и ущелий. Это наложило печать на творческую работу Узденова, придав ей некую горькую тональность. Он пишет: "Я уехал бы из Карачая, если бы не познал вкуса родной воды". Он чуток к прошлому: "Я слушал старца, и на сердце моем молодом от слов его оставались синяки".

Сафар Узденов - песенник. Как многие современные барды, он сам пишет музыку на свои стихи, и сам исполняет их под гитару. Он пользуется неизменным успехом у своих земляков. А недавно провёл целую серию концертов в Кабардино-Балкарии, и залы были полны... А Балкария и Карачай - это те же кавказские горы, это просто разные склоны Эльбруса. Знаменитый Домбай и Приэльбрусье - как они близки и похожи! А Сафар, прежде всего кавказец, и когда он говорит: "Рассвет прижался щекой к горам" - этот рассвет виден с разных сторон Эльбруса.

Поэзия Сафара Узденова беспокойна, напряжена. "Я бреду посреди мысли моей"; "Жизнь моя не похожа на жизнь души моей" говорит автор. Высоко оценивая поэзию Узденова, я все же хотел бы отметить то, о чём уже упоминалось, некоторую её избыточную горечь, так сказать, нагнетание горечи. Хотелось бы верить, что в своей дальнейшей работе Сафар найдёт и более светлые тона в творчестве. "Вот и бабушку, похитив, унесла луна" сетует он. Но жизнь продолжается, и в этой жизни прочно стоит на ногах поэт-горец Сафар Узденов.

Лев ОШАНИН,
Лауреат Государственной премии СССР,
Профессор Литературного института им. М. Горького.
Москва, 27.11.1988г.



Сапарны юсюнден макалени толусу бла, Сапарны "ЭС" китабын да "ТауЛит" электрон кютюпханеде окъургъа боллукъсуз:
http://taulit.as-alan.com/start/?page_id=647




Къара чачлы 25.08.2013 03:22:38
Сообщений: 1750

1 0

Ахырында айтханларынга ,Билал, мен да ышанып ,сакълап турама )!
Сапарча , жарсыгъан бла жарсыу, къууаннган бла къууана, бу жашаудан эм да фахмусундан жукъ излемей ,Аллах бергенине ыразылыкъ айта, шош, тынч жашау бардыргъан, тюзлюкню сюйген ,Журтуна келю бла къалмай ,жюреги бла синнген поэтлерибиз бармакъларыбызда санарчадыла ,менден кепге уста билесе !!!
Поэт болуп къалмай ,тефтерде тизгенин, ауазы бла да халкъына жетдиргенин а айтмай къойсам да, кесин Таулугъа санагъан, миллет ангы юшюмей ,чагъып тургъан, ким да биледи!

Мен Сапарны назмулары бла ма бу форумда, ма буду темада танышханма !

Ары дери жырларын эшите тургъанма .
Эшитген неди ,бу дуния -къадар назмуну окъуп чыгъып , аны кезю бла, келю бла ,жюреги бла аламгъа, жер жюзюне къараргъа излегенни къатында!

Къарачайда -Малкъарда да Сапарны алтмыш жылына байрам болса, Къарачайгъа ауалмасам да, мында барырма, къатышырма деп, бек уллу умутдама !
)))
Изменено: Къара чачлы - 25.08.2013 03:26:31

"Къадарны этегинде...","Сени ючюн"...(с)
Sabr 25.08.2013 04:12:13
Сообщений: 7254
КЪАРА ТАНЫГЪАН ХАЛКЪГЪА АКЪ СЁЗНЮ КЁРЮНЮУЮ

1
ЁЗДЕН ДЖЫРЧЫ САПАР


Тутушдан спортну устасы болур ючюн адамгъа фахму да, кюч да, ёт да, усталыкъ да керекди. Къуру аламы? Огъай. Халкъынгы атын айтдырлыгъынгды – кючюнге кюч къошхан эм уллу сезим. «Ким айтханды сизге мени къарачайлы болмагъанымы?» Бу сёзлени да айтыб, тутушда, тюйюшде да Халкъыбызны сыйын сакълай, кесинден онглуракъланы хорлаучу, тулпар Алийни юзюгюнден бир джашны таныйма. Ол – Ёзденланы Сапарды.

Бу башында айтылгъан халла гёджебден да бек Джырчыгъа-Назмучугъа керекдиле. Гёджеб халиси джырында-назмусунда да танылгъан – ол да – Ёзденланы Сапарды.

Поэзияда джангы сёз айтыр ючюн фахму да, эркишилик да, билим да, усталыкъ да керекдиле. Аладан да алгъа – Халкъгъа, Джуртха чексиз сюймеклик болургъа керекди. Барысы да джукъгъа тийишмей къаллыкъдыла, поэт Хакъгъа къуллукъ этмей эсе. Хакъны магъанасы уа кенгди, теренди, мийикди, кёб къатлыды. Тюзлюкге, Эркинликге, Игиликге, Кертиликге, Ёзденликге, Аллахны бир атына да – Хакъ дейдиле. Боллукъмуду Сапар Хакъгъа къуллукъ этеди дерге? Боллукъду. Хакъгъа къуллукъ этгенлени уа джоллары бир заманда да тынч болмагъанды. Къалгъан джерледе, халкълада къалай бола келген эсе да, бизни аз санлы халкъыбызда алай болмазгъа керек эди – бир-бирибизни ёрге тартыб, алгъа барыб турургъа керек эдик. Керек эдик, алай а…

Мени назмуларым школда окъугъан сагъатымда да къарачай газетде кёб кере басмаланнгандыла. Школну бошай айланнган заманымда бир китаблыкъ назмуму джыйыб барыб, джазыучуланы Союзуна берген эдим. Алай а, меннге джол юретген, Москвада Литературный институтха бар деген болмагъанды. Алай бла, школдан сора джети джылдан киргенме ол институтха, аны да Къагъыйланы Назифаны къайгъырыуу бла. Джазгъан адамгъа уа ол институт кёб зат береди – анда окъумагъан аны ангыларыкъ да тюлдю. Ол себебден, ол ВУЗ-гъа кесибизден фахмулу джашланы салыргъа умут этгенлей, окъуй келеме да, 1983 джыл Сапаргъа тюбейме…

Сапарны ол кёзюуде Къарачайда билмеген болмаз эди – аны джырлары джаш тёлюню ауузунда эдиле. Радио бла берилиучю совет джырладан башха джукъ эшитилмей тургъанлай, къар тюбюнден джанкъоз чыкъгъанча, Сапарны ауазы чыгъады. Биринчи бард бизни халкъыбызда – Сапарды. Къалгъанла андан сора чыгъа келгендиле. Алай а, джюрек сезимлени джыр сёзлеге Сапарча буралгъан бюгюн да джокъду.

… Мени бек сейирсиндиреди Сапар. Мен аны китаблары да чыкъгъан, баш билими да болгъан адамгъа санаб тургъанма. Иш а – алай тюл. Къарачайда, Малкъарда да белгили джырчыны-назмучуну не мында, не анда къайгъысын кёрмегенлерине бек къуджур болама. «Алай эсе,- дейме Сапаргъа,- сени Литературныйде окъурча этейик. Сен назмуларынгы менде къой, мен аладан бу институтха джараулуларын сайлайым да, магъаналарын орусчагъа да кёчюрюб, бизни семинарны тамадасы Лев Ошаниннге берейим. Назмуларынга ол багъа бичер, мени сёзюме да тынгылар». Алай бла, «творческий конкурс» деген палахдан ётеди Сапар. Экзаменлени берген сагъатда, тышкъраллы тилден проблема чыгъады – аны ол чырмаудан ётдюрген а, мени бла окъугъан таулу къарнашым Батырбекланы Хамзат эди, замансыз ауушханды, джандетли болсун.


Адабият институт, кёблегеча, Сапаргъа да уллу джарагъанды – «уллу адабият къазанда бишиб», дуния дараджалы поэт болуб чыкъгъанды андан. Сапардан сора, Берберланы Бурханны назмуларын да алай джарашдырыб бергенимде, Ошанинни айтханы эсимде къалгъанды: «старик, джазыучу организациягъызны башчысы этерик ишни этиб айланаса сен. Алай а, сау бол: фахмулу адамланы келтиресе меннге». Ошанинни семинарын бошагъанла: мен, менден сора Сапар, Сапардан сора Бурхан. Совет кърал чачылгъандан сора уа, ол институтда окъугъан джокъду. Ол институтда Баш адабият курсланы Багъатырланы Шахриза 2005 джыл тауусханды. Бир фахмулу адам табылса, къайгъысын кёрюрге боллукъ эди – Адабият институт фахмусу болгъаннга къанат къагъаргъа, мийикге учаргъа онг береди.

Алай а, Къарачай-Черкесияда фахмулу къарачайлылагъа къайгъырыу СССР-ни кёзюуюнде да къарыусуз эди, кърал чачылгъанлы уа бютюн да оу болгъанды. Кърал тюрленнгенликге, Сапарны джазыучу къадары тюрленмегенди – Совет властны кёзюуюнде аны къалай бырнак этиб тургъан эселе, бюгюннгю кърал, басма къуллукъчула да анга алай къарагъанлай турадыла. Ансы, къалай ангыларгъа боллукъду, бизде биринчи бардны, уллу лирикни алкъын китабы чыкъмай тургъанын? Сапаргъа 60 джыл болуб келеди, аны уа алкъын бир китабы да чыкъмагъанды. «Акъыллыдан тели зауукъ» дегенлей, бир-бир затлагъа сагъыш этгенден эсе, этмеген иги болур, ансы, джюрегинг джарылыб ёлюрге боллукъду.

Кертиди, Сапар оноучулагъа-къуллукъчулагъа джалынмайды, ачха-бочха джюрютгенлеге орайда тартмайды. Аны ёзден къанында къул къатышы джокъду – билмейди ол джалбара, тилекчи бола. Керти Джырчыды-Назмучуду Сапар. Бизни Акъ Юйде оноучуларыбыз, культура баканлыкъда, кърал басмада ишлеген къуллукъчуларыбыз, джазыучула Союзунда ишлеген адамларыбыз – айтыргъа, адабиятха, культурагъа къарагъан къауум – Къарачайны атын айтдыргъан бек фахмулу джашны башы агъаргъынчы бир китабын чыгъарыргъа себеб болмай эселе, сора аладан Къарачайгъа не хайыр чыгъарыкъды? Ала «миллетибиз, культурабыз» деген адамла болсала, къарачай тилден дерс китабла чыкъмагъанлы 20 джыл болгъанын кёре болмазламы? Эслей болмазламы журналыбыз, газетибиз болмагъанын (ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан газет – газет тюлдю)? Башха халкъ болса, аякъ юсге турур эди. Халкъны къайгъысын кёрмеген адамла, халкъны аты бла къуллукълада ишлемезге керекдиле.

Мен кёб кере кёб къуллукъчу, джазыучу адам бла Сапарны юсюнден сёз къозгъагъанма. Ол Москвада институтда окъугъан заманлада да. Бош чурумланы айтыб, баш алыб тургъан болмаса, фахмугъа сакъ болургъа, миллет хазнагъача къараргъа унамай эдиле.
- Сапар ичген этеди, ичсе уа тели болуб къалады. Литературныйге да аны ким салгъан болур. Кесибизде институтлагъа да аны ючюн алмай эдиле аны.
- Осман, Билял, Хусей… сизге бир сорайым: ичген этеди деб, фахмуну бир джанына къайсы литературада бырнак этгендиле? Пушкинми ичмегенди, Есенинми, Шукшинми, Рубцовму? Сизничаланы ичинде адам шашмай къалыргъа боллукъмуду? Сиз аны джазгъанын кёрюр орнуна, китабла этиб чыгъарарыр орнуна, ат-бет атаб кюрешесиз…


Сюйсенг айт, сюйсенг къой – Къарачайда фахмулу адамлагъа джол бермеу – адет болуб бошагъанды. Къарачайны эм уллу ахыр Халкъ Джырчысын эмда биринчи Миллет Поэтин – Семенланы Джырчы Сымайылны джаны саулай ёлтюргендиле бизни тамадала. Аллай поэтлерин – Кязимни – малкъарлыла Орта Азиядан сюеклерин келтириб, Налчыкъ тийресинде асраб, зияратха джюрюб турадыла бюгюн. Бизде уа – сюргюнден сау-эсен къайытыб келген Джырчы Сымайылны не джырларгъа къоймай, не назмуларын басмалатмай, азаб бериб тургъандыла. Джырлары-назмулары басмаланырындан тюнгюлюб, джаны къыйнала, 1981 джыл дуниядан алай кетгенди ол. 1990-чы джыллада Семенланы Дахирни кючю бла мен Москвада чыгъаргъан китабындан сора, энтда джугъу басмаланмай турады аны. Сымайыл ёлгенден сора талай джылдан, Батчаланы Мусса да ток уруб ёледи. Мусса бла да кесибизникиле асры кюрешгенден, Къулийланы Къайсын къатышыргъа керек болгъан эди. 1980-чи джыллада мени «Бусакъла» къол джазмам бла да алай кюреше эдиле – «социалист реализмге келишмейди» дегенни айтыб. Биягъы Къайсынны сёзю бла чыкъгъан эди ол китаб болуб.

Семенланы Джырчы Сымайылны «Аллахха ийнанады, афендиди, коммунист партиягъа, совет властха къаршчы назмулары барды» деб, терслей эдиле.
Батчаланы Мусса бла «бийлени махтайды, тукъум айырады, сыныф кёзден къарамайды тариххе» деб, кюреше эдиле.
Лайпанланы Билалны назмулары «социалист реализмге келишмейдиле» деб, иймей эдиле басмагъа.
Ёзденланы Сапарны уа «ичген этеди» деб, кесе эдиле джолун. Керти чурумун а, олсагъатдагъы джазыучу организацияны тамадасы, кеси да эслемегенлей, айтыб къойгъан эди: «назмуларыны тюбюне Сапар Ёзден деб, къол салгъанды. Не ёзденди бу? Ол экили ангылашынады. Ёзденланы Сапар деб джазылыргъа керекди».

- Дуниягъа белгили Къайсын да, Къайсын Къулий деб джазыучанды,- дегенликге, тюз затны да терсине тартыб тургъан болмаса, ангыларгъа унамай эди.

Къуджур заманла, къуджур адамла. Энди ол заманла кетгендиле. Бизде уа, алкъын, хал хазна тюрленмегенди. Анга шагъат, отуз джылдан артыкъ заманны назму-джыр джазыб, халкъыбызгъа халал къуллукъ этиб тургъан Сапарны бюгюн да харам этиб тургъанлары…
Къачан ангыларыкъ болурбуз арабызда керти фахму джашагъанын? 60 джылгъа джууукълашыб келген Джырчыны-Назмучуну алкъын бир китабы чыкъмай тургъаны – бирибизге да сый тюлдю.


Сабий джюрекли Сапар а, закийлигин таныта, джазады:

Джуртдан кете башласанг да, адамны
Джурт сюерге юрет деб, юретдинг;
Джылай турсанг да, адамны
Кюлюрге юрет деб, юретдинг;
Джыгъыла барсанг да, адамны
Тургъузургъа юрет деб, юретдинг;
Къабыр къаза турсанг да, адамны
Юй тюб къазаргъа юрет деб, юретдинг;
Ёлюб башласанг да, адамны
Джашаргъа юрет деб юретдинг.
Сау бол, Ата джуртум!!!


Сау бол, Сапар! Къуллукъ ючюн, дуния мал ючюн къул болгъанла сени ёзден поэзиянгы къайдан ангыласынла? Назмуларынгы, джырларынгы китаб этиб, басмалатырыкъ да бир адам табылыр. Алай а, ол ишни, кимден да алгъа, бизни культурабыз-адабиятыбыз бла байламлы кърал къуллукъчула баджарыргъа борчлу эдиле…

Не да болсун, кёлюнгю аман этме, Сапар. Сени поэзиянг Есенинни, Рубцовну назмуларындан кем тюлдю. Къарачай халкъ, къарачай тил сау болгъан къадарда, назмуларынг айтылгъанлай, джырларынг джырланнганлай турлукъдула. Бу назму кибикни да алгъаракълада сеннге атаб джазыб, тыйыншлы кёрмей къоя тургъан эдим. Алай болса да, эсен болсакъ, бир маджал саугъа да этерме. Дагъыда айтырым: анда джашаудан бираз арыгъан эсенг, сени бери келтирирге къолумдан келлик болур. Анга да сагъыш эт. Эсен кёрюшейик.
Лайпанланы Билал,
Шимал Джол, майны 14, 2010 джыл.


ЁЗДЕНЛАНЫ САПАРГЪА

Соргъанлагъа «кимди» деб, Сапар,
Къысхасы бла айтайым хапар:
Сапар ол – джюрек бла кёкюрекди,
Назмусу-джыры – Джер бла Кёкдю.


Бу сёзлеге къошарыкъма мен
Болгъанын Сапар эркин адам, ёзден.
Джокъду аны бийи, къулу да –
Ёзденди ол тукъуму, руху бла.


Хакъгъа къуллукъ этеди шайыр къуру да.
Джангыз Акъ Сёздю аны бийи, къулу да.
Ёзден халкъдан чыгъыб, къул болгъанла да бар.
Ол сыйсыз къауумдан тюлдю Сапар.


Къуллукъ ючюн не байлыкъ ючюн
Къул болмагъанды, сатылмагъанды ол.
Кёзбау джашау ючюн, дуния мал ючюн
Ийманындан, ёзденлигинден чыкъмагъанды ол.


Ма аллай адамды, шайырды Сапар.
Кёб айтыргъа боллукъду аны юсюнден хапар.
Эл оюлгъан, дуния къатышхан сагъатда да
Ёзден бетин, ёзден сёзюн сакълаялгъанды Сапар.


Къар басыб, уюб тургъан табигъатны
Джазгъы джыры бла уятхан эди ол.
Джанкъоз джыры къар тюбюнден чыгъыб,
Джангы джырлагъа ачхан эди джол.


Джигитликге, Ариулукъгъа, Сюймекликге
Чакъыралла джырлары аны.
Адамлыкъгъа, Эркинликге, Ёзденликге
Байракъды Акъ сёзю Сапарны.


Мингди джыры, бирди джыры Сапарны,
Бирди аны сёзю, ауазы хар къайда:
Минги Тауну тенглигинден тартады
Ёзден халкъгъа, ёзден джуртха Орайда.


Соргъанлагъа «кимди?» деб, Сапар,
Къысхасы бла мен айтдым хапар.
Билирге излегенле уа толу ёзданын Сапарны –
Назмуларында, джырларында табарыкъла аны.

Тёнгегинде тюл, сёзюндеди шайырны джаны.

Сёзюмю аягъында, 20 джылны мындан алгъа, Совет къралда белгили назмучу Лев Ошанин Сапарны юсюнден не айтханын, ол кеси джазгъан орус тилде келтирирге излейме.

Сафар УЗДЕНОВ. “ОСЕННЯЯ МЕЛОДИЯ СПУСКАЕТСЯ С НЕБЕС»

Сафар Узденов – второй карачаевец в моём семинаре. И их обоих роднит преувеличенная болезненная напряжённая любовь к своей малой родине. И это понятно, учитывая прошлое, когда народ был лишён своей земли, и вынужден был скитаться вдали от родных гор и ущелий. Это наложило печать на творческую работу Узденова, придав ей некую горькую тональность. Он пишет: «Я уехал бы из Карачая, если бы не познал вкуса родной воды». Он чуток к прошлому. «Я слушал старца, и на сердце моем молодом от слов его оставались синяки».

Сафар Узденов – песенник. Как многие современные барды, он сам пишет музыку на свои стихи, и сам исполняет их под гитару. Он пользуется неизменным успехом у своих земляков. А недавно провёл целую серию концертов в Кабардино-Балкарии, и залы были полны – ведь карачаевский язык близок к балкарскому. А Балкария и Карачай – это те же кавказские горы, это просто разные склоны Эльбруса. Знаменитый Домбай и Приэльбрусье – как они близки и похожи! А Сафар, прежде всего кавказец, и когда он говорит: «Рассвет прижался щекой к горам», – этот рассвет виден с разных сторон Эльбруса.


Поэзия Сафара Узденова беспокойна, напряжена. «Я бреду посреди мысли моей»; «Жизнь моя непохожа на жизнь души моей», – говорит автор. Высоко оценивая поэзию Узденова, я все же хотел бы отметить то, о чём уже упоминалось, некоторую её избыточную горечь, так сказать, нагнетание горечи. Хотелось бы верить, что в своей дальнейшей работе Сафар найдёт и более светлые тона в творчестве. “Вот и бабушку, похитив, унесла луна”,- сетует он. Но жизнь продолжается, и в этой жизни прочно стоит на ногах поэт-горец Сафар Узденов.

Лев ОШАНИН,
Лауреат Государственной премии СССР,
Профессор Литературного института им. М. Горького.
Москва, 27.11.1988г.
(Статья «Къарачай» газетни, 2010 джыл, июлну 24-де чыкъгъан 58-чи номеринде бираз тюрлендирилиб, къысхартылыб, басмаланнганды).


2
НЕДЕДИ БИЗНИ КЪЫЙЫНЛЫГЪЫБЫЗ?


… Къаламдашыбыз Владимир Ермаковну («Дружба Народов» 2010, №6) «Тёмен жребий русского поэта…» деген макалесин (статьясын) окъуй, не эсе да, къарачай поэзиябызгъа сагъышланнганма. Бюгюнлюкде орус шайыр, орус поэзия къаллай болумгъа тюшгенлерин суратлай эсе да Ермаков, аны сёзю бизни юсюбюзден баргъанчады.

“… А что общество? Оно-то должно поддержать поэзию как тонкую субстанцию национальной культуры? Должно. Но не поддерживает. Потому что нет его у нас, общества. Различные социальные страты соотносятся между собой только внешним образом и общей участи не ищут. В отдельности некоторые из них могли бы взять часть поэтов на содержание, но поэзии в тесных рамках среднего класса не развернуться.

Конечно, настырные графоманы, одержимые демонами тщеславия, могут выжать слезу из невзыскательного читателя и деньгу из неразборчивого предпринимателя, но настоящие поэты не хотят заискивать и не умеют просить.

А те хозяева жизни, что могли бы стать меценатами, предпочитают содержать поп-звезд или покупать футбольные клубы. Единственно значимое исключение – Анатолий Чубайс, на деньги РАО “ЕЭС” учредивший национальную премию “Поэт”. Но это, скорее, широкий жест своенравного олигарха; счастливый случай, а не прецедент. Участие в судьбе поэта не входит в новорусский обычай. А старым русским уже ни до чего дела нет: они выпали из истории.

По всей очевидности, русская поэзия после Евтушенко, Вознесенского и Бродского свернулась в собственных языковых пределах. Иосиф Бродский еще в апогее своей мировой славы и пробудившегося интереса к современной русской поэзии как бы предсказал этот культурный коллапс:
Мне нечего сказать ни греку, ни варягу.
Зане не знаю я, в какую землю лягу.
Скрипи, скрипи перо! Переводи бумагу.


Русская культура на рубеже эпох занята переучетом и переоценкой духовных ценностей. Этим процессом управляют аудиторы и менеджеры, продюсеры и кураторы. Плохое время для поэтов. Зато замечательное для поэзии.

Когда стихи пишутся без оглядки на власть и без надежды на славу, когда поэта не требуют к священной жертве и не зовут к пиршественному столу, — в одиночестве и свободе, в пустоте и тишине, поэт начинает отчетливее слышать настойчивый голос музы, нашептывающей ему песнь песней.

Поэт в России ныне не в чести, но работа над стихом продолжается. Миссия поэта невыполнима — но никто не вправе отменить и никто не в силах запретить ее. По старой пословице, свято место пусто не бывает. Опасная вакансия поэта открыта. Открыта в будущее. Как знать, — может, мы на пороге нового ренессанса?”.

Кертиси бла да «къарангыды орус поэтни къадары». Алай а, андан да къарангыды къарачай шайырны джазыуу. Уллу орус къралда уллу орус поэзия быллай къыйын болумгъа тюшген эсе, аз санлы къарачай халкъда назмучулукъ не халда болур? Орус къралда орус тилге къоркъуу джокъду. Тил сау болса, бир кюн бир поэзия да джангырыр. Къарачайда уа поэзия бла къалмай, къоркъуу тилни кесине тюшгенди.

Ачыкъ айтыргъа керекди: джанауалгъа тюшгенди къарачай поэзия бюгюн. Кимге таяныргъа, неге таяныргъа билмей, джашау бла ёлюмню арасында чайкъалады ол. Поэзия – ана тилни чакъгъаныды, джашнагъаныды, баш къусханыды. Тил ёлдю – поэзия да ёлдю, халкъ да ёлдю. Ана тилибиз а, айныр орнуна, тюб бола барады. Аздан аз бола барады Ана тилин билген да. Ана тилде назму джазаргъа тырмашхан а – хазна джокъду. Бар эсе да, кёрюнмейди, кёрюнюр амал да джокъду. Не ючюнмю?
Къарачай адабиятчыланы бирикдирирча бир басма орган джокъду – джокъду не газет, не журнал. Аны себебли, джаш адамла джазгъанларын къайда басмаласынла? Ким, къалай эслесин аланы, не этиб кёллендирсин? Аны себебли, тюбюнден къошулгъан джокъду – 50 джылдан джаш – джазыучу эсленмейди Къарачайда. Алай демек, бизни поэзия ахырына джууукълашады.

Джыллары келген къаламчыла да, тырнагъанларын басмалаталмай къыйынлашадыла. Анга юлгюге Ёзденланы Сапарны келтирирге боллукъду. Джылы алтмышха джууукълашыб баргъан белгили джырчыды ол. Аны джырлары алкъын халкъны эсиндедиле. Поэзиясын а хазна киши билмейди. Не ючюн десенг, Сапарны алкъын бир китабы да чыкъмагъанды басмадан. Сапарны уа назмуларыдыла сейирлик. Ала бизни поэзияны ёрге кёлтюрген, мийик дараджада джазылгъан шийирледиле. Не келсин, керти поэзия къайгъылы киши джокъ, «керти фахму – миллет хазнады» деб, поэтни эслеген, багъалатхан да джокъ.

Иш къуру Сапарда болуб къалса уа. Иш андан теренирекди. Поэзиябызны джукълана баргъаны – ана тилибизни къуруй тургъанын кёргюзтген бир белгиди. Бу барыудан барса, 20-30 джылдан Къарачайда назмучу къаллыкъ тюлдю. Къарачай тилде джазгъан къой, окъугъан да табылмай тебрегенди бюгюн огъуна. Тамбла Ана тилинде сёлешалгъан да табылгъа эди. Иш алайгъа бара турады.

Тилни къуруб баргъаны, тау эллени чачылыб баргъаны бла байламлыды. Элле эдиле тилни, адетни да сакълаб тургъан. Бу къоркъууну ангылаб, оноуда-къуллукъда ишлеген адамларыбыз эс бёлселе, хал тюрленирге боллукъ эди. Алай а, аланы арасында миллет ангысы кючлю болгъан хазна табылгъа эди. Аны ючюндю Къарачай-Черкес республикада къарачай халкъ санына кёре юлюшюн алалмай, эллери чачыла, тили унутула баргъаны.

Ана тил бла адабиятдан дерс китабла чыкъмагъанны орнундадыла. Къарачай тилде журнал, газет чыкъмайды (ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан «Къарачай» газетни газетге санаргъа боллукъ тюлдю). Сора къалай сакъланныкъды тил? Поэзия да джукъланмай не этерикди. Къарачай тил КЪЧР-де кърал тилге саналады, ёзге аны сыйы тышкъраллы тилледен тёбенди. Джуртун тас этген халкъ, кюреше турса, джуртун табаргъа боллукъду. Тилин тас этген халкъ а, джуртунда джашаб турса да, ёледи, тюб болады. Къарачай ма ол ёлюм джолну къыйырындан киргенди.

Къуллукъчула-оноучула, джамагъат организацияла, къалам-санат инсанлары, иш адамлары, устазла, имамла – барыбыз да бизни халкъгъа келген ёлюм къоркъууну ангылаб, сагъайыб ёрге турмасакъ, тамбла кеч боллукъду. Джууаблы къуллукъчуланы «джагъаларындан» алайыкъ, сорайыкъ: нек чыкъмайдыла дерс китабла? Нек джокъду бизни газетибиз, журналыбыз? Халкъны аты бла бирер къуллукъда ишлей эсегиз, халкъыгъызны сакъларгъа борчлу тюлмюсюз? Кесибизге да сорайыкъ: не этгенбиз, не этебиз, не этейик тилибизни, халкъыбызны сакълар ючюн, айнытыр ючюн? Башха халкъла – къабарты, чечен, тегей дегенча, айныб, тирилиб баргъан сагъатда, биз не ючюн джукъланыб барабыз? Кимди, неди бизни былай хомух этген, недеди бизни къыйынлыгъыбыз?

3
КЪАРА ТАНЫГЪАН ХАЛКЪГЪА АКЪ СЁЗНЮ КЁРЮНЮУЮ


ХХХ

Хауадан сёзле алыб,
Элеб джанымда,
Алагъа макъам салыб,
Этеме джырла.


Къууана, бирде джылай,
Баралла джылла.
Къаламым къагъыт тырнай,
Джазама джырла.


Бюсюреу керекмиди,
Керекмиди харс –
Джерден эсе, Кёк иги,
Берсин хакъ Аллах.


ХХХ

Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Сен ашыкъма джатдырыргъа къабыргъа.
Къарачайны бек сюйгенден алма гюнах,
Излейди деб, ёлген джырчы бир багъа.


Айтыр сёзюм бек тюрлюдю, сен тынгла,
Джашаугъача, мен айтайым акъырын.
Не кюнде да къор болайым джанынга,
Къабырда да ой сен болгъун джарыгъым.


Салыб бошаб сууукъ санны сал агъачха,
Бошай туруб къартбет молла окъууун,
Меннге кибик, айтсын сёзюн гитарагъа,
Хар къылгъа да энчи сура буюрсун.


Алты къылы басхыч болур алты кёкге,
Джетинчиге ийман кючюм чыгъарыр.
Андан ары, не керекди, халкъым, меннге?
Аллах айтса, гитара да табылыр.


Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Энтда бир джаш кетеди деб джокълукъгъа.
Ийнанама, мен билеме, барды Аллах,
Алгъан джанын Ол быргъамаз уругъа.


Бу дараджада джазылгъан минг чапракъ. Джёгетейледен Джетегейлеге дери созулгъан поэзия. Окъуйма Ёзденланы Сапарны къол джазмасын – анда аллай бир къайгъы, аллай бир джарсыу – ол джюкню кёлтюрюр ючюн, керти да бек уллу Поэт болургъа керекди. Бардыла тёппе тюклеринги ёрге тургъузтхан тизгинле, джанынга рахатлыкъ берген тизгинле да бардыла. Джангыз, къуу сёзле, бош тизгинле джокъдула. Къайсы назмусунда да усталыкъны мухуру барды. Бизни адабиятда быллай онглу шайыр болгъанын бютеумаданият къууанчыбызча белгилерге керек эдик эртде огъуна, алай а…

Туумагъан Айгъа салам бергенча, чыкъмагъан китабны юсюнден джазаргъа тебрегенме. Бир-бирлеча, «китаб чыкъса, джазарма» деб, бу ишни тамблагъа къояргъа да боллукъ эдим. Алай а, нартла билмейми айтхандыла «бюгюн этеринги тамблагъа къойма» неда «къалгъан ишге къар джауар» деб. Тамблам болурму, айтыр мадарым да болурму – билмейме. Экинчи джанындан, мындан магъаналы, мындан кюйюб баргъан не ишим барды? Ючюнчю джанындан а – китаб чыкъса джазарма дерге – бу китаб дженгилде чыгъармы-чыкъмазмы? Назмулары китаб болуб чыгъарын а – Ёзденланы Сапар бютеу ёмюрюн сакълайды. Ёмюрю уа – алтмышха джууукълашыб келеди. Китаб аны биринчи китабы боллукъду. Алай болса да, бу назму джыйым бюгюннгю къарачай поэзияны джетишимине саналлыгъына ишек джокъду.


Ай медет, къыйынлыкъ – назмуланы китаб болуб чыкъмай тургъанларындан да бек, аланы окъуб, тюз багъа кесер адам болмагъанындады бюгюн Къарачайда. Олду мени бютюн да хайран этген.


Дагъыда кёлюмю басама: эртде-кеч болса да, китабы чыгъар Сапарны, ол да, Джырчы Сымайылча, адабиятыбызны тёрюнде тыйыншлы орнун табар.

Сымайыл халкъ джырчыланы ахырыды, кёлтюргюч белгисиди, бизде назмучулукъну
да тамалын салгъан закийди. Сапар Къарачайда биринчи бардды, поэзиябызны да джангыртхан фахмуду. Экисини джазыуларында да ушагъан кёб зат барды. Сымайыл 1940-чы джыллагъа дери Совет Союзда эм онглу Халкъ Джырчыгъа саналгъан, джырлары да китабла болуб чыкъгъан, аты бютеу къралда айтылгъан адамды. Андан сора уа – 1981 джылда ёлюб кетгинчи – Сымайылны атын сагъыныргъа да болмагъанды: тюз сёзю ючюн анга къынгыр къарагъандыла. Къул (пролетар) адабиятны джоругъуна сыйынмай, ёзден поэзияны эркин джолун сыйлагъаны, сайлагъаны ючюн къыйнагъандыла аны...


Аллахха шукур, фахмудан къаран тюлдю халкъыбыз – Сымайыл кетерге, Сапар ёсюб джетди. Алай а, Сымайылны джолун кесгенле сау эдиле алкъын…

Сапар 1970-1980 джыллада Къарачайда эм белгили, джаш тёлю бек сюйген джырчы эди. Аны джырлары да партиягъа, къралгъа махтау салгъан алгъышла тюл эдиле. Алгъышы уа халкъына, джуртуна эди: «Тауларыбыз тебмесинле, Къартларыбыз ёлмесинле, Тургъаныча турсун таш-агъач». Ачыкъ айтылмагъанлыкъгъа, Хетагуровну «Край наш поруган, И горы отняли, И мёртвым покоя в земле не дают» деген тизгинлерин тюшюре эдиле эсге ала. Сапарны сюдлюк-джоллукъ этиб къыйнамай эселе да, джолун а кесе эдиле.

Ёзге, Сапар джаш тёлюге бард джолну кенг ачыб, кеси уа назмучулукъгъа кёмюледи. Аны назмуларына багъа биче, Лев Ошанин джазады: «…Аякъ юсюнде деменгили сюеледи таулу поэт Ёзденланы Сапар». Сапарны поэзиясыны ёрелигин, деменгилилигин да белгили сёз уста Ошанин Москвада 20 джылны мындан алгъа огъуна эслегенликге, Къарачайда Сапарны эслерге унамайдыла. Къол джазмасын окъуб, къууаныб, басмалаб, халкъгъа джаяр орнуна, тюрлю-тюрлю чурумла, тыйгъычла табыб, чыгъармай бюгюнлеге джетдиле.

Халкъыбызны эм уллу Джырчысын эмда Назмучусун – Семенланы Джырчы Сымайылны джаны саулай кёрге кёмгенлеге – джырларын джырлатмай, назмуларын басмалатмай тургъанлагъа – биз къалай разы болайыкъ? Ол дуниягъа кетгенле да, алкъын джашагъанла да, аны гюнахындан къалай къутулурла?

СССР-ни кёзюуюнде Къарачай-Черкес областда джазыучу организацияны тамадалары болуб тургъан Байрамукъланы Халимат бла Хубийланы Османдады эм уллу терслик. Къулийланы Къайсын Кязим хаджини къалай кёлтюрген эсе, Халимат бла Осман да Джырчы Сымайылны алай ёрге тутаргъа керек эдиле. Керек эдиле. Не этгин, тындырмадыла борчларын. Биз да, Сымайылны учхан ёзден поэзиясын тюл, къул адабиятны сюркелген назмуларын окъуй ёсдюк. Алай бла поэзиябыз сакъат болду, алгъа барыр орнуна, артха тёнгереди. Малкъарда уа, джаш назмучула алгъа тебиндиле – Кязимни, Къайсынны ызындан. Бюгюнлюкде Малкъар поэзия бла Къарачай поэзия – атлы бла джаяучады.

Быллай болумда да, табигъат берген фахмулары кючлю болуб, ташдан чыкъгъан терекча, Къарачайда да чыгъыучандыла бир-бирде сёзге джан салыучу назмучула. Бюгюнлюкде аллай назмучу Ёзденланы Сапарды. Алай а, ол не аламат назмула джаза эсе да – халкъ билмейди. Билгенле уа – джазыучула, басма къуллукъчула – аны къайгъысын кёрмейдиле, кеслерини китабларын къош-къош чыгъаргъан болмаса. Джазыучуланы Союзунда, китаб басмада, культурагъа къарагъан баканлыкъда-министерствода ишлегенле тындырмайдыла борчларын – Сапарны да, алгъаракъда Джырчы Сымайылныча – харам этиб турадыла. Заман алгъа барады, бизни литература уа – къурушубду: адабиятха къарам тюрленмейди, ёзден сёзге, ёзден джырчыгъа бюгюн да джол джокъду.

«Ёзден Джырчы» дегенлей… Бизде алкъын, 150 джылны мындан алдача, ангылайдыла «къул», «ёзден» деген терминлени. Тюз адамлагъа не айыб, айдынла, джазыучула огъуна алай ангылайдыла аны. Не диннге, не адамлыкъгъа келишмеген магъана бла къараргъа керек тюлдю ол сёзлеге. Къул деб, тукъумуна-союна кёре тюл, кимге, неге къуллукъ этгенине кёре айтылады бюгюн. «Ёзден» сёзню магъанасы кенгди, теренди, кёб къатлыды. «Хакъ» деген сёз да алайды.

Къарачай газетге макале джазыб ийеме. Кетген ёмюрде тюл, совет властны кёзюуюнде тюл – быйыл, 2010 джыл, май айда. «Ёзден джырчы Сапар» деген атын тюрлендириб, «Эркин джырчы Сапар» деб басмалайдыла аны. Ма къыйынлыкъ десенг, къыйынлыкъ. «Ёзден» сёзден быллай бир нек джыйырылыргъа керекди, кесинги къул рухлугъа санамай эсенг? «Ёзден» деген сёзню бир магъанасыды «эркин». Къарагъыз, башха ненча магъанасы барды «ёз», «ёзден» деген сёзню («ёз»-ден келеди «ёзден» деген сёз; «ёзден» деген сёзню тамырыды «ёз»). Мен бу сёзню магъаналарын Орус-Тюрк Сёзлюкден алыб береме. Алай а, бу сёзню магъанасын ангылар ючюн, тылмач керек тюлдю – бизде да бу магъанала сакъланадыла, артыгъы да барды. Джангыз тилни билирге керекди эмда тюз иннетли болургъа керекди: хар неге – бюгюн да! – сыныф кёзден къарау! – джахилликди: къул-ёзден айыргъан заманла тарихде къалгъандыла. Хакъгъа къуллукъ эте эсенг – сен ёзденсе. Дуния мал ючюн, къуллукъ ючюн халкъынгы, джуртунгу, адамлыгъынгы сата эсенг – сен къулса. Алгъаракъда айтханымы къайтарама: адамны къул-ёзден болгъаны – къанындан-тукъумундан тюл – кимге, неге къуллукъ этгенинден белгили болады. Джангыз да ма андан.

ЁЗ:
1 – собственная сущность; сам.
2.суть, существо, квитэссенция, содержание.
3.сок; клеточный сок.
4.сердцевина.
5.стержень.
6.родной.
7.собственный.
8.настоящий, натуральный, чистый.
9.ёзден – оригинал, подлинник.
10.ёзденлик – оригинальность, самобытность.
11. ёзден – свободный.

Ёзден, ёзденлик не болгъанын Джуртубайланы Махти «Ёзден адет» китабында толусу бла кёргюзтгенди.

ХАКЪ:
Право; справедливый, верный, правдивый, истинный; одно из имён Бога.


Керти ёзден джазыучу Хакъгъа къуллукъ этмей мадар джокъду: алайсыз, аны сёзю ёзден сёз боллукъ тюлдю, ол да къул адабиятчы болуб къаллыкъды. Халкъ джырчыла – Татаркъанны, Хасауканы, Къанаматны, Гапалауну, Айджаякъны, Акътамакъны, Минги Тауну джазгъанла – Хакъ джырчыла, Хакъ назмучула болгъандыла. Совет власт къулланы власты эди, ёзден руху болгъанланы барын кесини джаууна санай эди. Хакъгъа тюл, совет властха, коммунист партиягъа къуллукъ этерге керек эдиле бары. Не къыйын заманда да ёзден бетлерин, ёзден рухларын сакълай келгенле болгъандыла халкъда. Къул адабиятны кёзюуюнде да, ёзденликге, ёзден Сёзге тюз тургъан, Хакъгъа кертилей къалгъан джазыучула болгъандыла. Хакъ джазыучула, Хакъ поэтле дейме мен алагъа. Аладан бир къауумун тизерге излейме: Дудаланы Махмуд, Боташланы Хамид, Биджиланы Асхат, Семенланы Джырчы Сымайыл, Лайпанланы Сейит, Батчаланы Мусса, Байрамукъланы Нина, Къагъыйланы Назифа, Орусбийланы Фатима…, Ёзденланы Сапар. Ол нохтала болгъан джерге дагъыда талай адамны къошаргъа боллукъ болур, бусагъатда уа башха киши эсиме келмейди.

Бу мен тизген адамла тюрлю-тюрлю сынауладан ётгендиле. Барысыны да (Сапардан къалгъанланы) китаблары чыкъгъандыла. Аланы джазгъанлары заманында, толусу бла чыкъсала эди, бюгюн бизни адабиятыбыз башха тюрлю болур эди. Аны юсюнден кёлюме келгенни мен «Ёзден сёз эмда къул адабият» (Свободное слово и пролетарская литература) деген макалемде джазгъанма. Зулму заманда, къара кючле бийлик этген заманда айтылгъан Акъ сёз, джаннга къоркъуу болмагъан заманда айтылгъан хакъ сёзден джюз-минг къатха да дараджалыды, магъаналыды, багъалыды. Махтау сизге, къул адабиятны кёзюуюнде да ёзден сёз айталгъан, Хакъгъа къуллукъ этген къаламчыла!

Алай а, сёз Сапарны юсюнден бара шойду. Бу тизгинлени мен Сапарны назмуларын окъугъандан сора джазгъанма:

Къанатлы джанладыла Поэтле.
Ушай-ушамай эселе да малаикге,
Къуллукъ этедиле джангыз Хакъгъа,
Алай бла джарайдыла адамгъа, халкъгъа.


Эки джюрекли адамладыла поэтле.
Джерден эсе джууукъдула Кёкге.
Кераматча берилгенди алагъа фахму.
Аны ючюн ушайды аятха назму.


Ишек джокъду, керти поэтле эки джюрекли адамладыла. Бир джюреклери Кёк бла, экинчи джюреклери да джер бла – бу дуния бла – байламлыды аланы. Болгъанны, боллукъну да тюз адамладан эсе эки къатха бегирек сезедиле ала. Поэтлеге берилген фахму да, шыйыхлагъа берилген кераматчады. Аллах кераматны-фахмуну поэтге «Мен берген затланы сакъларгъа джарат, хайырландыр» деб бергенди. Аллах берген аламатла уа кёбдюле – адамдан, джашаудан, дуниядан башлаб, диннге, тилге, джуртха дери. Алай а, поэт сёз бла байламлы болгъаны себебли, аны биринчи борчу – ана тилин ёлюмден къутхарыуду, аны сакълауду, айнытыуду. Аллахха ассы бармасын сёзюбюз, ёзге, суратлау халда айтсакъ, адамны Поэт этген сёзюдю, сёзню да Шийир этген поэтди. Ана тили ючюн, ёлюм къоркъуу болса да, Поэт бир элини артха турлукъ тюлдю. Акъ сёз да алай къутхарады поэтни къара кюнюнде, къыйын кюнюнде. Назмусуз – поэт джокъду, поэтсиз – назму джокъду. Алай байланыбдыла бир-бирине ала. Бютеу дуния къара кёрюнюб, бир кишиден болушлукъ болмай, адамладан да кёлю чыкъгъан заманда, мёлеклеча, акъ къанатлы назму тизгинле келедиле поэтни джангызлыкъдан, кёлсюзлюкден да айыра, къутхара. Кёлю къууаннган кёзюуде да, эм алгъа джетедиле ышарыб назму тизгинле. Къууанчда, бушууда да поэтни эм керти, эм деменгили джууугъу – Акъ сёздю.
Ана тилни акъ чакъгъаныды, акъ сёзюдю, баш къусханыды назму. Ол сейирликни болдургъан а – Поэтди.

Ташайды аргъы джаннга,
Кетди Ай кёзден.
Булгъанды къара къаннга
Бютеу кёрюннген.


Алай а, ма чынг башда,
Тёрюнде Кёкню,
Ачылса булут ара,
Кёреме Кёзню.


Сапарны 30 джылны узагъына халкъындан джашырыб тургъан булутла чачылырла да, миллетибизге аны мийик поэзиясы кёрюнюр деб, умут этеме. Алай а, мадар этмесек, Аллах къадар этерми? Мен кюрешмесем, сен кюрешмесенг, ол кюрешмесе, Назим Хикмет айтханлай, «ким чачар къарангыны?». Алай болса да, ийнанама: Халкъыбызгъа Биджиланы Асхат къайытханча, Дудаланы Махмуд къайытханча, Семенланы Джырчы Сымайыл къайытханча, Халкъыбыз кеси сюргюнден Джуртуна къайытханча, Сапар да бизге къайытырыкъды – бютеу дуния, Алам сыйыннган, джумдурукъ тенгли адам джюрегини бурхулугъундан, уллулугъундан, джангызлыгъындан, сагъышындан, къайгъысындан, къууанчындан, бушууундан да толу хапар айтырыкъды. Мийикликни, Тюзлюкню сюйген Къарачай халкъгъа – къара таныгъан Къара халкъгъа – гитарасы бла иманы чыгъаргъан Кёкледен Сапарны Акъ сёзю, Ёзден сёзю энерикди да, ёз джуртунда, ёз халкъында ёмюрлюкге къаллыкъды. Инша Аллах.

4
ЁЗДЕН ДЖЫРЧЫ САПАР
(”Къарачайда” чыкъгъан статьяны басмаланмагъан кесеги)

***
Къуллукъ къул этген ёзденледен неда кърал бий этген манкъуртладан тюлдю Сапар ЁЗДЕН.
Аллах эркин джаратхан насыблы къауумданды ол. Керти поэтди – алай демек – ёзденлик аны къанындады. Къан бла кирген а – джан бла чыгъады джангыз.

Энчи ат къураб, Атлы болургъа фахмулары джетмеген, джаяу барыргъа уа ыйлыкъгъан мискин джанла да бардыла. Аны себебли, ала не этедиле? Арбасы болгъанны арбасына минедиле да, аны джырын джырлайдыла. Толумуду алада адамлыкъ, шайырлыкъ?
Керти поэт дуния малгъа алданныкъ, сатыллыкъ тюлдю. Хакъ сёзден келген Акъ сёздю аны Тейриси. Джангыз анга къуллукъ этеди шайыр. Андан башхалагъа баш ура тебресе, имандан чыгъады, поэзиядан кетеди: бетин, ауазын, сёзюн – айтыргъа, кесин-ёзюн – тас этеди. Аны юсюнденди алгъаракълада джазгъан бир назмум.

КЪЫЛ КЪОБУЗНУ ГЫЛ КЪОБУЗ ЭТГЕННГЕ

Къыл къобузунгу гыл къобуз этдинг сен…
Сокъурансанг да,
Ёлтюрген заманынгы артха къайтаралмазса,
Сатылгъан, джоюлгъан фахмунгу
Энди бетин чыгьаралмазса,
Джыйгъан байлыгьынгы уа —
Джыргъа, назмугъа, макъамгъа буралмазса:
Къаядан тюл, джашаудан тюл,
Поэзиядан, Поэзиядан кетдинг сен.


Хоу,
Къыл къобузну гыл къобуз этиб къойдунг сен.
Фахму кьудретинги, ёзден бетинги джойдунг сен.
Къыл къобузну къул къобуз этдинг сен,
Иймандан чыкъдынг— Поэзиядан кетдинг сен.


Ай медет а…

Джети къат кёкден кетдинг —
Аллах берген фахму бла
Ибилисге къуллукъ этдинг.


Хей,
Кюн къобузну кюл этген джарлы,
Джандетин джаханим этген джарлы,
Кимден да бек кесинг кюе болурса…
Джазгьанымы джылай джаздым, окъурса.


Не этгин, «къыл къобузну гыл къобуз этген» насыбсызла кёбден кёб бола барадыла бюгюнлюкде. «Джашауну къыйынлыгъынданды» дерикле да болурла. Алай а, керти джырчы, назмучу кесини бетин, фахмусун аякъ тюбге атармы? Джашау къыйын эсе да, Сапарны гитарасыны бир къылы да сыйсызлагъа сый бермей, Тюзлюкге, Эркинликге чакъыргъанлай келеди да. Аны ючюн базады былай джазаргъа Сапар:

Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Сен ашыкъма джатдырыргъа къабыргъа.
Къарачайны бек сюйгенден алма гюнах,
Излейди деб, ёлген джырчы бир багъа.


Айтыр сёзюм бек тюрлюдю, сен тынгла,
Джашаугъача, мен айтайым акъырын.
Не кюнде да къор болайым джанынга,
Къабырда да ой сен болгъун джарыгъым.


Салыб бошаб сууукъ санны сал агъачха,
Бошай туруб къартбет молла окъууун,
Меннге кибик, айтсын сёзюн гитарагъа,
Хар къылгъа да энчи сура буюрсун.


Алты къылы басхыч болур алты кёкге,
Джетинчиге ийман кючюм чыгъарыр.
Андан ары, не керекди, халкъым, меннге?
Келлик кюнде тыйыншлы орнум табылыр.


Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Энтда бир джаш кетеди деб джокълукъгъа.
Ийнанама, мен билеме, барды Аллах,
Шайыр джаным чыгъарыкъды джарыкъгъа.


Менделеевни чалдышында элементлеча, эртде-кеч болса да, хар фахму тыйыншлы орнун табмай къаллыкъ тюлдю. Фахмуларын бюгюн дуния малгъа ауушдургъанлагъа орун табылмазгъа да болур. Биреуню арбасына миниб, аны джырлагъандан эсе, кесинги джырынгы джырлай, джаяу баргъан иги тюлмюдю? Тюзюн айтсакъ, керти поэт къачан да джаяуду. Арба джолну бармайды – тикни ёрге, энчи джол сала, атлайды ол. Джалан башды, джалан аякъды кеси да. Джер Кёкге, Кёк да джерге аны джалан джаныны ичи бла ётедиле.

Танг алада Алам джарыкъ
Киреди да тёппеден,
Кюн батханда Ингир болуб –
Алай чыгъад кёзледен.


Ингирликде Къара кече
Киреди да кёзлеге,
Эртденликде кириб кетед
Табанымдан тюз джерге.


Сейирмеми – Шыйыхлыкъдан
Джукъ бармыды кёлюмде?
Шайырмамы – джашау джарыкъ
Келе туруб ёлюмден?


Ата джуртуна намазлыкъгъача киреди поэт. Ана тилинде айтылгъан къанатлы сёзю аны ёрге тартыб барады. Тёнгеги джети къат джерни, джюреги джети къат кёкню сезгенлей джашайды шайыр.

Ташайды аргъы джаннга,
Кетди Ай кёзден.
Булгъанды къара къаннга
Бютеу кёрюннген.


Алай а, ма чынг башда,
Тёрюнде Кёкню,
Ачылса булут ара,
Кёреме Кёзню.


Ол КЁЗНЮ кёрюр ючюн, фахмуну да ЁЗДЕН кёзю, САПАР кёзю болургъа керекди. Ёзге, аллай керамат – окъуучулада, джазыучулада да бек аз адамгъа бериледи. Бизни поэзияда аллай насыб берилген адам – ЁЗДЕНланы САПАРды.

Лайпанланы Билал,
Къарачай-Черкес республиканы Халкъ Поэти,
Къарачай-Черкес кърал университетни сыйлы доктору,
Миллетлеарасы Тюрк Академияны сыйлы академиги.
Sabr 25.08.2013 04:29:03
Сообщений: 7254
2013 дж. январны 19, «Къарачай» газет


Поэт поэтни юсюнден


ДЖЫРЫ КЪАНАТ ТАУУШ ЭТЕ...

Къарачайны биринчи барды-назмучусу ЁЗДЕНЛАНЫ Сапарны «Эс» атлы аламат китабы чыкъгъанды. Китабны, авторну юсюнден да талай сёз айтыргъа излейме.

Дуния мал къул этген байладан неда кърал бий этген джарлыладан тюлдю Сапар ЁЗДЕН. Аллах эркин джаратхан насыблы къауумданды ол. Керти поэтди, алай демек, ёзденлик аны къанындады. Къан бла кирген а, джан бла чыгъады джангыз. Энчи ат къураб, Атлы болургъа фахмулары джетмеген, джаяу барыргъа уа ыйлыкъгъан мискин джанла да бардыла. Аны себебли, ала не этедиле? Арбасы болгъанны арбасына минедиле да, аны джырын джырлайдыла. Толумуду алада адамлыкъ, шайырлыкъ?

Керти поэт дуния малгъа алданныкъ, сатыллыкъ тюлдю. Хакъ сёзден келген Акъ сёздю аны Тейриси. Джангыз анга къуллукъ этеди шайыр. Андан башхалагъа баш ура тебресе, иймандан чыгъады, поэзиядан кетеди: бетин, ауазын, сёзюн, айтыргъа, кесин-ёзюн тас этеди.

Сапар аны бек ариу ангылайды. Сымайыл бла ушагъында: «Сымайыл [Джырчы Сымайылны юсюнденди сёз. - Б.Л.], джырлаучула кеслерине джырчыбыз дейдиле. Джырчы бла джырлаучуну арасы, бек узакъ болгъанын, къалай билмейдиле?», - дейди.

Сапар да Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан Джырчы Сымайылны къауумунданды. Аны ючюндю Сапарны биринчи китабы, «Эс» китабы авторгъа 60 джыл бола келген сагъатда чыкъгъаны - аны да кърал чыгъармагъанды.

Джашауу къыйын эсе да, Сапарны гитарасыны бир къылы да сыйсызлагъа сый бермей, Тюзлюкге, Эркинликге чакъыргъанлай келеди.

Аны ючюн базады былай джазаргъа Сапар:

Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Сен ашыкъма джатдырыргъа къабыргъа.
Къарачайны бек сюйгенден алма гюнах,
Излейди деб, ёлген джырчы бир багъа.

Айтыр сёзюм бек тюрлюдю, сен тынгла,
Джашаугъача, мен айтайым акъырын.
Не кюнде да къор болайым джанынга,
Къабырда да ой сен болгъун джарыгъым.

Салыб бошаб сууукъ санны сал агъачха,
Бошай туруб къартбет молла окъууун,
Меннге кибик, айтсын сёзюн гитарагъа,
Хар къылгъа да энчи суура буюрсун.

Алты къылы басхыч болур алты кёкге,
Джетинчиге ийман кючюм чыгъарыр.
Андан ары, не керекди, халкъым, меннге?
Келлик кюнде тыйыншлы орнум табылыр.

Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Энтда бир джаш кетеди деб джокълукъгъа.
Ийнанама, мен билеме, барды Аллах,
Шайыр джаным чыгъарыкъды джарыкъгъа.

Менделеевни чалдышында элементлеча, эртде-кеч болса да, хар фахму тыйыншлы орнун табмай къаллыкъ тюлдю...


...Тюзюн айтсакъ, керти поэт къачан да джаяуду. Арба джолну бармайды - тикни ёрге, энчи джол сала, атлайды ол. Джалан башды, джалан аякъды кеси да. Джер тылпыу Кёкге, Кёк джарыкъ да джерге аны джалан джаныны ичи бла ётедиле.

Танг алада Алам джарыкъ
Киреди да тёппеден,
Кюн батханда Ингир болуб -
Алай чыгъад кёзледен.

Ингирликде Къара кече
Киреди да кёзлеге,
Эртденликде кириб кетед
Табанымдан тюз джерге.

Сейирмеми - Шыйыхлыкъдан
Джукъ бармыды кёлюмде?
Шайырмамы - джашау джарыкъ
Келе туруб ёлюмден?

Ата джуртуна намазлыкъгъача киреди поэт. Ана тилинде айтылгъан къанатлы сёзю аны ёрге тартыб барады. Тёнгеги джети къат джерни, джюреги джети къат кёкню сезгенлей джашайды шайыр.

Ташайды аргъы джаннга,
Кетди Ай кёзден.
Булгъанды къара къаннга
Бютеу кёрюннген.

Алай а, ма чынг башда,
Тёрюнде Кёкню,
Ачылса булут ара,
Кёреме Кёзню.

Ол КЁЗНЮ кёрюр ючюн, фахмуну да ЁЗДЕН кёзю болургъа керекди. Ёзге, аллай керамат окъуучулада, джазыучулада да - бек аз адамгъа бериледи. Бизни поэзияда аллай насыб берилгенледенди Ёзденланы Сапар.

Джелде бир толуду таша сёз.
Толуду аман бла ашхы.
Муну, эслесе уа, джити кёз,
Джелге узалады ангы.

Бурады ары да, бери да,
Тутады джыргъа бирлерин.
Сора, джарыйды бети да,
Кёреди да джан, кёрмезин.

Ай, сора, эслемей, кеси да,
Кетеди ёрге бир узакъ.
Анда уа, кюндюз, кечеги да,
Эсинг, агъарырча, бир акъ.

Муну, эслесе уа, джити кёз,
Джырын себелейди акъгъа.
Бирде ма алайды назму сёз,
Джанны тюбетед Аллахха.

«Джанны Аллахха тюбетген» сёз болургъа керекди шайырны сёзю. Аллай мийикликге, кераматха тартадыла Сапарны назмулары да.

Бирде ма алайды назму сёз,
Джанны тюбетед Аллахха.

Кесини иннетин да, кенгирек магъана бла айтсакъ - поэтни борчун да, нарт сёзге ушаш эки тизгин бла айталгъанды Сапар. Сапарны поэзия Юйюню терезеси Батыгъа, Шаркъгъа да тюл, Кёкге ачылады. Бизге Кёкню ачхан, бизни Кёкге джууукълашдыргъан сёздю Акъ сёзю шайырны.

Тюшюмде тюшсем а мен тюшге,
Кёз къамар - алайды бир джарыкъ.
Аллай зат кёрюнмейди тюнде,
Ай джарыкъ анга кёре - джазыкъ.

Аллай зат кёрюнмейди тюнде -
Шаркъ таба кёксюл къатыш кимит.
Бек джашил - башда эм тёбенде,
Къантору кёкде да бир кийик.

Гюл джашнау алады да эсни,
Сора мен джатама кырдыкга.
Унутуб, тюзнюча, хар терсни,
Шам сёзле теджейме Аллахха.

Сора не - тебрейди джабалакъ,
Къарчыкъла да тюлдюле сууукъ.
Хар неге къарайма осмакълаб,
Мен джукъда да кёрмейме бузукъ.

Тюшюмден тюшсем а мен тюннге,
Бурулуб хар не да чюйреге,
Джокъ салам - саугъа не ёлгеннге -
Дуниямы хазырма чюйлерге.

Нени юсюнденди бу назму?

Бу назму къайсы тилге кёчюрюлсе да, назмулай къаллыкъды. Хар окъугъан - башха джерли, башха тилли, башха динли болса да - кесича ангыларча, сагъышланырча, бир магъана табарыкъды. Джети къат Кёкча, назму джети къатлы болмаса, аны поэзия дараджасы мийик болалмайды. Сёз бир джерге байланыб къалса, къанатлы сёз болалмайды, учалмайды. Сапарны назмулары тагъылгъан назмула тюлдюле - андады аланы аламатлыкълары...

Тизгинледе басым бузулмай баргъаны уа? «Чюйреге - чюйлерге» дегенча аламат рифмала уа?

Сапарны быллай сейир поэзиясын эслеялмагъан адабиятчыларыбызгъа, культура, басма къуллукъчуларыбызгъа не айтыргъа билмейме: айтаса да - эшитмейле, айтмай тынгылаб да туралмайса. Эшда, бу да ана тилибизни, миллет культурабызны бюгюн не халда болгъанын кёргюзтген зат болур.

Ата джуртха намазлыкъгъача киреди шайыр. Кеси ишлеген, терезелери кёкге ачылгъан Юйде джашайды поэт. Джуртуну белгиси, Европа бла Азияны чегинде тургъан Минги Таудан дуния къол аяздача кёрюнеди. Ма ол чекде - джыры, къанат тауушу бла Европаны, Азияны да ёрге къарата, бир къанаты джерге, бир къанаты кёкге тие, учады Акъ сёзю Ёзденланы Сапарны.

Табыгъыз, окъугъуз Къарачайны закий поэтини «Эс» атлы назму китабын. Миллет ангыны, тарих эсни, Ата джуртха, Ана тилге сюймекликни къайнагъыды(источнигиди) ол.

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал,
КъЧР-ни Халкъ Поэти
Sabr 25.08.2013 15:32:53
Сообщений: 7254
Сапар, салам алейкум!

Къарачай-малкъар джазыучула, адабиятчыла Сени эслеменча, билмегенч этиб тургъанларыны чуруму неде(н)ди? Мен ангылагъанымча, кёргеними, билгеними джаздым. Алай а, кесингден иги тюзюн киши айталлыкъ тюлдю. Бу соруулагъа да бир джууаб эт:
1.Назму, джыр джазыб къачан башлагъанса?
2.Биринчи бард Сенсе дегениме ишекли болгъанла бардыла - аны юсюнден да бир талай сёз айт.
3.Джырларынгы радиогъа, назмуларынгы басмагъа иймегенле кимле эдиле, не чурум таба эдиле?
4.Джазыучуланы Союзуна кирген сагъатда уа тыйгъычла болдуламы? Болгъан эселе кимле эдиле, не дей эдиле? Китабынг кърал басмада не ючюн чыкъмайды, чыкъмай эди?
5.Бюгюнлюкде сени 60-джыллыгъынга джораланыб Джазыучуланы Союзлары (Къарачайда, Малкъарда да) джукъ этер акъыллары бармыды?
Ким биледи, сени эскериб, айтыб, бир Сайлама китабынг чыгъа тура эсе да билмейме.

Сеннге башха соруула сорлукъла да болурла.
Алгъыш биргеди.
tenebek 25.08.2013 19:33:03
Сообщений: 165
Къара чачлы,
Allah razı bolsun bu kerekli temanı açhanıng üçün, sıylı adamga saulugunda sıy berirge kerekdi. Sapar'nı üsünden aytılık köb zat bardı, alanı birin da Bilal dan sora kişi da aytmaydı, nek ese da!?





Sabr,

Senden Allah razı bolsun Bilal! Sapar'nı üsünden bilgenleringi ayamay cazasa, ol sizleden sora caş tölüge belge, bilgi bolub kallıkdı, sizden sora da caşarıkdı. Men bılayda cazılganlanı latinge köçürüb bu canda cayarıkma.

Salam birge.

Taularıbız tebmesinle,
Kartlarıbız ölmesinle,
Turganıça tursun taş-agaç...
Sabr 25.08.2013 21:46:20
Сообщений: 7254
tenebek, салам алейкум!
Бек сау бол.

Фахмусу болгъан фахмусун байракъ эте билмейди, ол затха фахмусузла устадыла.
Къолдан келгенни эте барайыкъ.
Бизни поэзиябызны, джыр дуниябызны да Минги Тауу болгъан Семенланы Джырчы Сымайылны юсюнден Сапарны бир джазгъанын да салайым былайгъа.
Джырчы Сымайылгъача этиб турадыла Сапаргъа да, алай а Керти сёз, Акъ сёз кесине джол ачмай къоймайды. Сапарны джулдузу эртде джаннганлыкъгъа, джарыгъы халкъгъа энди джете турады. Къъуанырыбыз алдады алкъын. Аллах айтса.
Sabr 25.08.2013 22:16:59
Сообщений: 7254
http://kamatur.org/makaleler/edebiyat/936-circi-simyilni-avazin-tinily

Ёзденлaны Сaпaр

ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛНЫ АУАЗЫНА ТЫНГЫЛАЙ

«Халкъны Джырчысы Сымайыл» деген бериуге тынгылайма. Эм аллында «Джырчыны ауазын сакълаб, бюгюн бизге джетдиргенлеге» махтау салынады. Не айтханларына бир тынгылайыкъ...

«Бу джырланы джырланнган кёзюуюнде Халкъ Джырчыгъа 80 джылдан атлагъанды. Айтыргъа, джырларгъа кючю болгъанлыгъына, тишлерини тюшгени, тылпыууну джетмегени, джырлаб башларгъа хазырлыгъы болмагъаны, кесини тюзлюгюн табалмай, унугъуб тургъаны, Сымайылны муратыча джырларгъа къоймагъандыла дерге боллукъбуз. Джаздыргъанлары да тыйыншлы аппаратура болуб, кереклисича джазылмагъаны себебли, ауазы керти джырлагъанындан эсе, мутхузуракъ чыкъгъанды. Бу затланы барын эсге алсакъ, закий джырчы 30-чу джылладача, тыйыншлы дараджада нек джырламайды дерча тюлдю...»

Джазыучу атны джюрютген тамада тёлюню барына да – Къагъыйланы Назифадан къалгъанлагъа – сорургъа эркинлигибиз барды: Къарачайны эм онглу Джырчысын-Назмучусун ол болумгъа джетдирген сиз болмагъанмысыз? Бир назмусун басмагъа иймей, бир джырын радио бла бермей, кесини джырларын джырларгъа къоймай – Халкъ Джырчыны «враг народа» («халкъны душманы») этиб тургъан сиз тюлмю эдигиз? Сизни палахыгъыздан джаш тёлю Джырчы Сымайылдан хапары болмай ёсгенди, джукъ джазаргъа кюрешгенлеге да юлгю – Эркин Оюм, Ёзден Сёз тюл! – къул (пролетар) адабият болгъанды. Алай бла бизни джыр-назму санатыбыз хакъ джолдан джанлаб, алгъа баралмай, орнунда тебчилдеб тургъанды, таб, 1930-1940 джылланы дараджасындан да артха кетгенди. Къыбылама болаллыкъ закий Сымайылны джалгъан даула бла унукъдуруб, сёзюн, ауазын да халкъ эшитмезча тунчукъдуруб, джаны саулай ёлтюрюб, къарачай поэзияны, джыр санатны да ёксюз этгенсиз. Ма ол гюнахдан къалай къутуллукъсуз? Чырт да болмай эсе, «Сымайылны аллында, бютеу поэзиябызны аллында да терслигибиз кечилмезча уллуду» деб, халкъдан кечмеклик тилей кетсегиз, тюзюн айта кетсегиз, сизге бир кесек джумшаргъа да болур эдик. Сиз а не этесиз?


Сюргюнден сау-эсен къайытыб келген Джырчыны Джуртунда орунсуз этиб, тылпыусуз, тишсиз этиб, дагъыда, ол затланы да чертиб, (Джырчыны ол болумгъа джетдирген а кесигиз болгъаныгъызны джашырыб), бюгюн не бла махтаныргъа излейсиз? Джырчыны эки кере ёлтюрюргеми излейсиз?

Ёзденланы Альбертни Лайпанланы Билалгъа атагъан бир назмусу эсге тюшеди:

НАЗМУЧУ БИЛАЛ

Мени ангыламайла,
Иги тынгыламайла
Сёзюме! – деб, Сен
Джюрегинги бек джарсытма,
«Джангыз Терекме» деб, сытма –
Танырла, ёлсенг.

Ангыларыкъ ангылайды,
Лохбайыракъ тынгылайды,
Сюймегенинг – кёб…
Хей, къыйналма, сёзюнг окъду
Джауларынга! Бизде джокъду
Сен сыйыныр кеб!

Бу къралда адет алайды –
Фахмулуланы талайды…
Фахмулу ёлсе –
Кеслерине сый излейле,
Терс ишлерин да тюзлейле…
Джюз джыл джаша Сен!

Артларында къал аланы!
Ишле, джашнат джыр къалангы –
Эсгертменги сал!
Ана тилни къорлугъуса,
Сен тамбланы урлугъуса,
Назмучу Билал!

Бу назму Билалгъа аталса да, Альберт бизни адабиятны фаджиясын-трагедиясын ачыкъ айтханды: «Бу къралда адет алайды – Фахмулуланы талайды…Фахмулу ёлсе – Кеслерине сый излейле, Терс ишлерин да тюзлейле…». Бир да ажымсыз, Альберт бу тизгинлени джаза, Дудаланы Махмудну да, Биджиланы Асхатны да, Семенланы Сымайылны да, Батчаланы Муссаны да, башха къыйын къадарлы закийлени да эсде тутханды.

Бизни бек фахмулу адамларыбыз къазауатда, сюргюнде, тутмакъда къырылгъандыла. Алай а, джыр-назму майданда эм уллу фахмубузну – Джырчы Сымайылны – Аллах кеси сакълаб, бютеу палахладан сау ётдюрюб, къолубузгъа тутдургъан эди. Биз а не этдик? Аманнга алтын чыдамаз деб, бизничалагъа айтхан болурла.

Джырчы Сымайыл къаллай болумда джашаб кетгенин, аны назмулары кимден да толуракъ хапар айтадыла. Аны бла бирге, чачылгъан, тоналгъан тин хазнасы, кеси саулукъда джыйылмады эсе да, кеси кетсе да, артында къалгъан сабийлери джыярла деб, умут этгенди Джырчы, алагъа аманат, осуят этгенди. 40 джылны узагъына Джырчыны джырын-назмусун тузакъда тутхандыла. Сымайыл аны ючюн джазарын къоймагъанды. Джырчы кесини зикирлери, джырлары, назмулары бла бизге «Адам болугъуз, Адамлай къалыгъыз» дегенлей турады.

Чыртдан да ишегим джокъду: Сымайылны кюню, айы, джылы, ёмюрю – Лайпанланы Билал айтыучу Хакъ сёзню, Акъ сёзню заманы – къайытырыкъды бизге. Джырчыны къайытыуундан башланныкъды бизни адабиятны тирилиую. Сёзню тюзюн, кертисин айтыучу болгъанды Сымайыл. Биз да Джырчыны юсюнден тюзюн, кертисин айтыргъа борчлубуз. Итле ит дууаны терсине окъуб, бёрюню ауузун байларгъа умут этгенча, къул адабиятны къургъанла́, Джырчыны ауазын тунчукъдургъан бла къалмай, сыйсыз этерге, иймандан чыгъарыргъа кюрешгендиле. Алай а, Аллахларын 30 кюмюшге сата келген къауумдан тюл эди Сымайыл. 40 джылны узагъына иймансыз совет-коммунист джорукъну тагъылгъан, ийилген итлери да, ачыкъ чабхан, джашыртын къабхан итлери да, къабыб да, къоркъутуб да, кёб кюрешгендиле Сымайылны кеслерине къошаргъа. Къошалмагъандыла, кёб къыйынлыкъ а салгъандыла.

Сымайылны назмуларын окъугъандан сора, джашаугъа, поэзиягъа да башха тюрлю къарамай мадар джокъду. Бизге ёлюмсюз Акъ сёзюн къойгъан Акъсакъалыбыз Минги Таудан къараб, адабиятыбызны барлыкъ джолун кёргюзтгенлей турады. Ёзге, Джырчыгъа джетген палахла да, назмуларын окъугъаныбыз сайын джюрегибизни кюйдюре, эсибизде турлукъдула.

ТЁЗЮУ

Тутхан дининги сат делле манга,
Адамлыгьынгы ат делле манга,
Аллахха аман айт делле манга,
Сора орнунга къайт делле манга...

...Бу залимликди – ыхдырыу, эзиу,
Эталлыкъ тюлме бу джыргьа эжиу!
Насыб сагъайыб келгинчи кёзюу –
"Тёзген тёш ашар" - меники тёзюу.

ТАРЫГЪЫУ

Я мени Аллахым, кесинг тюлмединг,
Учунур насыб теджеген манга?
Нек сокъурандынг, нек артха алдынг,
Былай болурча не этгенем санга?

Нек берген эдинг манга къанат, кюч,
Нек учургьаненг кёклеге мийик,
Сыйырыб аллыкъ болуб ол онгну
Сюймегенлерим табалар кибик?

Къызгъанчлыкъ этдинг, бермединг насыб,
Джюрек – джер тенгли, джюрюйме джарсыб...
Мен – акъ сакъаллы, тишлерим – айры,
Тынгы табмайын, джашауум – къайгъы.

Къыйыным халал, кесим а – харам,
Сёзюм чачыла, джырым урлана,
Къачаннга дери турлукъма былай,
Джюрегим сыныб, ишим чырмала?

Я мени Аллахым, чамланма манга,
Джашау демейме, атладым джюзден.
Тюзлюк излейме, эт хукму дейме,
Джангыдан къараб терсге эм тюзге.

ДЖАШЧЫКЪГЪА

(Oсуят)

Къошум чачылды, сюрюуюм тюзде,
Бештау барамта – табмайма излеб.
Табханыма да душманым даучу,
Булбул орнуна гугук – джырлаучу.

Бештау шаушалса, кюн джылыу алса,
Излеялырча мадарынг болса,
Урланнганымы сыйыр ызына,
Джый сюрюуюмю эсги арбазыма.

Даучу болсала, айтсала джалгъан,
Хатерсиз сёлеш, болма джалынчакъ,
Белгилидиле мени эним, тамгъам,
Халкъ айтырыкъды сен сорууласанг.

Барым батмасын, джогъум чыкъмасын,
Барымы бер да халкъымы сыйла.
Кесингден артха чырт да къалмайын
Болушурукъду санга Суфиля.

1981 дж. Джингирик

КЁЛ БАСАМА

Бюгюн ауруу кючлегенди санымы,
Къутулургъа, эшда, болмаз мадарым.
Къаты сагъыш айландыргъанд башымы,
Кёрюннгенди аджашдырмаз къадарым.

Ёмюр деген кюч сынагъан тик джарды,
Ким насыблы къарар аны башындан?
Мен табмадым чыгьар джолну – ол хакъды –
Джыгъылдым да къобалмадым джангыдан.

Джашауумда кёб къыйынны сынадым,
Инджиу чекдим табылмайын керегим.
Инша Аллах – учуз болмад муратым,
Болмад учуз тюзлюк тутхан джюрегим.

Терсни, тюзню элек кибик себелей,
Заман кеси мухур салыр джаулагъа.
Зарлыкъ джетиб, сёз кёлтюрюб кетгенле,
Эшитилинирле энтда джерде саулагьа.

Ким болса да, мени атыма ойлатыр,
Мени сёзюм джюрегине байланыб.
Мени джырым Къарачайда айтылыр,
Миллетими ауазына саналыб.

Бюгюн ауруу кючлегенди санымы,
Къутулургъа энди джокъду мадарым.
Тюз джашауум таза сакълар атымы,
Туудукълагъа джетер керти хапарым.
1981 дж.

Sabr 26.08.2013 05:44:49
Сообщений: 7254
ВЫШЕЛ В СВЕТ ПЕРВЫЙ НОМЕР ПОЭТИЧЕСКОГО АЛЬМАНАХА-НАВИГАТОРА «ПАРОВОЗЪ»
Вышел первый номер поэтического альманаха-навигатора Союза российских писателей «Паровозъ»(Союз российских писателей, Москва, 2013, 388 стр.). В номере опубликованы стихи 89-ти современных русских поэтов, поэтические переводы, критические статьи и рецензии.
По весьма отважным и непредсказуемым маршрутам, веткам и ответвлениям отправляется в путь «Паровозъ».
« Паровозъ» едет от города к городу, собирая поэтические земли, собирая поэтические голоса на бескрайних просторах нашей Родины: голоса авторов Москвы, Смоленска, Калуги, Твери, Санкт-Петербурга, Калининграда, Владимира, Нижнего Новгорода, Ярославля, Костромы, Вологды, Каргополя, Самары, Тольятти, Оренбурга, Воронежа, Екатеринбурга, Перми, Томска, Красноярска, Иркутска, Братска и др.
Паровоз этот необычный, вагоны его заполнены замечательными стихами поэтов России (основной состав), ближнего зарубежья (международный вагон), в почтовом вагоне уютно расположились поэтические переводы, в багажном – библиографические редкости и книжные новинки. Хочется надеяться, что поэт, переводчик, критик, живущий на самой маленькой станции, затерянной в бескрайних просторах нашей Родины, сможет запрыгнуть на подножку проходящего состава, встретиться с коллегами по цеху и вдумчивым читателем, не переведшимся несмотря ни на что и вопреки…
Составители: Светлана Василенко (главный редактор), Владимир Мисюк, Виктор Стрелец. Художники: Павел Маркин (Ёж) и Екатерина Арт (Омельченко). Литературный редактор - Валентина Кизило.
Купить альманах можно в Москве в офисе Союза российских писателей: Москва, ул. Поварская, д. 52 офис 32, телефон (495) 691-03-45, эл. адрес: vsrp@mail.ru, и в книжном магазине «Фаланстер» (Москва, Гнездниковский пер., д. 10 стр. 5).
В Санкт-Петербурге альманах можно приобрести у Валентины Степановны Кизило: тел. 8-921-186-57-24 (моб.), эл. почта: vk11382@mail.ru.
Sabr 26.08.2013 05:56:11
Сообщений: 7254
Бу альманахда ЁЗДЕНЛАНЫ Сапарны орус тилге кёчюрюлген назмулары да бардыла. Аны ючюн салгъанма былайгъа.
Sabr 26.08.2013 12:47:02
Сообщений: 7254
Ёзденланы Сапарны юсюнден эмда аны джазгъанларын былайлада окъургъа боллукъду:
http://taulit.as-alan.com/start/?page_id=60
http://kamatur.org/makaleler/edebiyat/936-circi-simyilni-avazin-tinily
www.facebook.com
Afyonkaracay.com
Sabr 27.08.2013 01:35:11
Сообщений: 7254
Ёмюрледен бери бола келген иш: фахму болгъан къадарда, аны джолун кесерге кюрешген фахмусузла да боладыла.

"Хар къайда алай бола келеди:
Акъылманны терслейди тели,
Фахмулугъа фахмусуз кюледи,
Заржюрек аманлайды тенгин.

Багуш къазып туруучу тауукъ да
Къанатлы суна болур кесин.
Ариу чакъгъан терекге, турукъ да
Сукъланады, жаз башы келсе".

Сапарны юсюнде да иш алайды. Алай а, фахмуну ангылаб, анга болушургъа излегенле да чыгъыб къаладыла. Аланы арасында, Сапарны китабын чыгъаргъан Берекетни атын энчи айтыргъа керекди - ол аны ачхасы кёбден тюл, адамлыгъы кёбден, кесини да уллу адабият фахмусу болгъаны ючюн этгенди. Кесине да саулукъ-эсенлик теджейбиз Берекетни.

Алай а, КъЧР-ни Халкъ Поэти, Къарачайны биринчи барды Ёзденланы Сапарны китабларын кърал басма чыгъарыргъа керек эди.
КъЧР-ни джазыучуларыны Союзуна, кърал китаб басманы тамадасына да джазгъанма: Поэтни 60-джыллыгъын къалай белгилерге деб турасыз?

Джууабларын былайгъа саллыкъма.
Къара чачлы 27.08.2013 12:18:42
Сообщений: 1750

1 0

Не тап айтдынг, Билал, "фахмусу болгъан фахмусун байракъ эте билмейди ,анга фахмусузла устадыла " деп! !!
Бир да КЕРТИДИ!

"Къадарны этегинде...","Сени ючюн"...(с)
ШАТ 27.08.2013 15:52:23
Сообщений: 1421
Иш къолай болсун !!!

Аланла, былай кесек заман оза эсе, Билалны сорууларына джууабха, бир талай къагъытны ( документни ) салыргъа боллукъмуду.

Сау болугъуз тема ючюн !!!

Унутуб барама:
Къара чачлы, къайда не болурун билмейме, алай а, мадарынг болса 25 де Турна Ауушха келирге кюреш.. Нальчикде джашлагъа айтсам алыб келликдиле....

Эсен болугъуз !!!
:alamat:
ШАТ 27.08.2013 15:57:34
Сообщений: 1421
Аллахгъа Шукур, Берекет да аякъ юсюне тура башлагъанды. Кёкюрек тылпыу къыйналыб тургъанын билдирсе да, сёз уруму, джан амыры биягъынлай, шат адам болгъанын билдиреди.....

Барынга да, Берекетден - Исси Салам !!!!!
Къара чачлы 27.08.2013 23:08:56
Сообщений: 1750

1 0

ШАТ, Турна Аууш къайдады?!

Берекетге бек къууандым!
Аллах болушсун мындан ары да !!!
САЛАМЫ УЗАКЪ БОЛСУН

"Къадарны этегинде...","Сени ючюн"...(с)
Айшат(с НФ) 28.08.2013 00:24:22
Сообщений: 1986
Аллах болушсун, саулукъ берсин Берекетге.

Если радость придет, радость прими
И не гордись, будь достоин ее.
Если горе придет, губы сожми
И не страшись, будь достоин его.

К. Кулиев
Sabr 28.08.2013 01:07:39
Сообщений: 7254
Поэзия - она живет, как мы. Антология поэзии. 1958-2008


Газета "Литературная Россия" - одно из немногих в стране изданий, которое никогда не делило литераторов на какие-либо политические лагеря, а всегда исходило из качества текстов. За 50 лет существования газета открыла читающему миру таких писателей и поэтов, как Евгений Носов, Анатолий Жигулин, Юрий Казаков, Владимир Костров, Валентин Распутин, Виктор Соснора, Дмитрий Балашов, Новелла Матвеева, Лариса Васильева, Ольга Фокина, Тимур Кибиров, Борис Скотневский, Магомед Ахмедов, Анна Русс...
В антологию "Поэзия - она живет, как мы" вошли лучшие стихотворения, опубликованные на страницах "Литературной России".
Издание осуществлено к 50-летнему юбилею газеты. Обо всём этом и не только в книге
Поэзия - она живет, как мы. Антология поэзии. 1958-2008


Бу Антологияда да Ёзденланы Сапарны назмулары бардыла.
KavkazM 28.08.2013 05:20:32
Сообщений: 2978
Цитата
Къара чачлы пишет:
ШАТ, Турна Аууш къайдады?!

Берекетге бек къууандым!
Аллах болушсун мындан ары да !!!
САЛАМЫ УЗАКЪ БОЛСУН
Къара чачлы,ШАТ Турна Аууз (Тырныауз) деб жазаргъа сюйген болуреди!

Однажды,один из праведников наставляя своего сына сказал: Будь с людьми подобно плодоносному дереву, когда в него кидают палки и камни ,оно отвечает наилучшим,спелыми плодами.
Къара чачлы 28.08.2013 14:00:11
Сообщений: 1750

1 0

KavkazM, къара, сагъыш этсенг, ангыларча кере эдим ...
Мен а сагъыш да этмедим ((
Сау бол!

Шат, анда неде эм къалайында болургъа керекди?
Эм да Нальчикден ким барлыкъды ?

"Къадарны этегинде...","Сени ючюн"...(с)
Къара чачлы 28.08.2013 16:35:12
Сообщений: 1750

1 0

Къарайма, окъуйма - Сапарны юсюнден Лайпанланы Билалдан башха бир жазыучу жукъ нек жазмайды экен?

Къарындашы Ёзденланы Альберт да тынгылайды, Сапар бла бир элден болгъан Байрамукъланы Фатима да жукъ айтмайды.

Огъесе, Билал Сапарны махтагъанлыкъгъа, ёрге тутханлыкъгъа, къалгъанланы оюмлары башха тюрлю болурму?

Къарачай жазыучуланы тамадалары Аппаланы Билял да, белгили жазыучула Ёзденланы Альберт да, Байрамукъланы Фатима да газетледе да, былайда да жукъ нек айтмайдыла экен?

Тамадала жаза, хапар айта турсала, биз, жаш къаламчыла, быллай соруула да сормаз эдик.

Кертиси бла да, Сапарны 60-жыллыгъы белгиленмей къалыпмы кетерикди экен, огъесе, жукъ этилликмиди?
Халкъ поэтлени юбилейлерин ким бардырады, къалай болады? Бу затда бир жорукъ, адет бармыды?

"Халкъ поэт" деген атны бере билгенле, халкъ поэтни жашаууна, чыгъармачылыгъына, юбилейине да къайгъырыргъа керек тюлмюдюле?

Жууаплы къуллукъчулагъа аны эслетирик а - жазыучуланы Союзу, культура бла, адабият бла, басма бла байламлы адамла тюлмюдюле? Огъесе, жазыучула кеслери да бир-бирлерин тутмаймыдыла?

Сёз ючюн, мен КЧР-ни Башчысына къагъыт жазсам къалай болур? Огъесе, Альбертча, Фатимача жазыучула бола тургъанлай, мен жазгъан ушагъыусуз, "несерьезно" да кёрюнюп къалырмы?

Къалай дейсиз, сизни кёлюгюзге уа къалай келеди, адамла?

"Къадарны этегинде...","Сени ючюн"...(с)
tenebek 30.08.2013 02:57:14
Сообщений: 165
Къара чачлы, :alamat:

Taularıbız tebmesinle,
Kartlarıbız ölmesinle,
Turganıça tursun taş-agaç...
Sabr 31.08.2013 04:44:56
Сообщений: 7254
"Узун сёзню къысхасы" дегенлей, джазыучуланы ЁЗДЕНЛАНЫ Сапарны юсюнден оюмларын былайгъа сала барайыкъ. Бир-бирлери, тюз джазылгъанларыча - къуру Сапарны юсюнден болгъанлары себебли; бир-бирлери - манга джазылгъан письмоладан алыныб салынадыла - толусу бла тюл - Сапар бла байламлы юзюкле, тизгинле... Сапарны юсюнден монография джазаргъа излеген болса, архивимде кёб зат барды - материалла бла болушургъа боллукъма". Bilal LAYPAN

Сафар УЗДЕНОВ:
ОСЕННЯЯ МЕЛОДИЯ СПУСКАЕТСЯ С НЕБЕС

Сафар Узденов - второй карачаевец в моём семинаре. И их обоих роднит преувеличенная болезненная напряжённая любовь к своей малой родине. И это понятно, учитывая прошлое, когда народ был лишён своей земли, и вынужден был скитаться вдали от родных гор и ущелий. Это наложило печать на творческую работу Узденова, придав ей некую горькую тональность. Он пишет: "Я уехал бы из Карачая, если бы не познал вкуса родной воды". Он чуток к прошлому: "Я слушал старца, и на сердце моем молодом от слов его оставались синяки".

Сафар Узденов - песенник. Как многие современные барды, он сам пишет музыку на свои стихи, и сам исполняет их под гитару. Он пользуется неизменным успехом у своих земляков. А недавно провёл целую серию концертов в Кабардино-Балкарии, и залы были полны... А Балкария и Карачай - это те же кавказские горы, это просто разные склоны Эльбруса. Знаменитый Домбай и Приэльбрусье - как они близки и похожи! А Сафар, прежде всего кавказец, и когда он говорит: "Рассвет прижался щекой к горам" - этот рассвет виден с разных сторон Эльбруса.

Поэзия Сафара Узденова беспокойна, напряжена. "Я бреду посреди мысли моей"; "Жизнь моя не похожа на жизнь души моей" говорит автор. Высоко оценивая поэзию Узденова, я все же хотел бы отметить то, о чём уже упоминалось, некоторую её избыточную горечь, так сказать, нагнетание горечи. Хотелось бы верить, что в своей дальнейшей работе Сафар найдёт и более светлые тона в творчестве. "Вот и бабушку, похитив, унесла луна" сетует он. Но жизнь продолжается, и в этой жизни прочно стоит на ногах поэт-горец Сафар Узденов.

Лев ОШАНИН,
Лауреат Государственной премии СССР,
Профессор Литературного института им. М. Горького.
Москва, 27.11.1988г.
Sabr 31.08.2013 05:41:42
Сообщений: 7254
Къагъыйланы Назифаны джазгъанындан:

«Салам, Билал.
Кесим къууаннганма да, сен да къууанырса деб джазама. Сен да иги таныгъан, Ёзденланы Сапарны юсюнден айтыргъа излейме. Сен аны арт кёзюуде джазгъан затларын кёрген болмазса — алада керти шедеврле бардыла. Мен аланы юслеринден джазар акъылым барды, кёзлерим, саулугъум бираз чырмау боладыла да, джазыб башлаялмай турама...

...Бизде поэзиясын сюзер орнуна, поэтни кесин сюзерге кюрешедиле. Назмуларына сёз табмасала, биографиясын чучхургъа кюрешедиле. Джюреги кенг, фахмусу уллу аллай учузлукъгъа дженгерми? Керти поэт къалгъанладан башхаракъ тюрлю болуучанды. Кёлю бир тюрлю, сёзю бир тюрлю болмайды. Бир сыфатда турады. Башын джарашдырыб, татлы тилли болуб, джюз бетли болуб, «джашау-ашау» эте билмейди. «Хунагъа джарашмагъан таш» болгъаны андан чыгъады аны...

Сапар поэзиясы бла Кавказны уллу поэтлерини санына къошулурча болгъанды. Джангыз, назмулары китабла болуб чыгъыб, орус тилге да кёчюрюлюрге керекдиле...

Сапарны юсюнден мен джазалмай къалсам, ол ишни сеннге аманат этеме. Башха фахмуну сенича ангылаб, тюз багъа, сый да бераллыкъ аз адам барды...

Джуртха келген тёренг болуб, манга тюбемей кетмезинги билеме. Аллахха аманат бол.
Эсен кёрюшейик.

Китабымы да ийгенме. Тыш къарамы къарыусуз болса да, ичин джаратырса деб умут этеме
».
Sabr 31.08.2013 21:55:02
Сообщений: 7254
Орусбийланы Фатиманы джазгъанындан:

«Багъалы Билял!

Мен ана тилибизде чыгъармаланы окъугъанлыгъыма, ангылагъанлыгъыма — джазгъаным орус тилдеди, билесе. Алай а, сени разы этер ючюн, кесибизча бир джазайым.

Эм алгъа, «Метафизика колеса» китабымы Олжасха табдыргъанынг ючюн, бек сау бол.
Экинчи айтырым — Сапарны китабын да келтирдиле. Къараб чыкъгъанма, кёзюнг илиниб, эсинги бёлген назмулары, тизгинлери кёбдюле. Бир да ажымсыз, Сапар керти поэтди. Ат башындан айтмай, китабын тинтиб, тыйыншлы зат джазаргъа излейме. Джарсыма, сен фахмусуз адамны махтамазынгы билеме.

Къайсынча, фахмулу адамлагъа джан аурутханынга, барыбызгъа да къайгъы этгенинге, къууанама. Ёзге, сен кёб болушхан, мен да иги кёзден къарагъан бир джаш а, башхалагъа къошулуб, мени ишден кетертирге излегенди. Аллай затла мени бек къыйнайдыла. Адамда джангылсанг — кёб заманны кюйюб тураса.

Сау къал.
Олжасха сёлешсенг, менден да салам айтырса. Сапар да, мадары болса, манга бир тюбер».
Sabr 01.09.2013 20:10:06
Сообщений: 7254

1 0

Батырбекланы Хамзатны Нальчикден джазгъан къагъытындан:

«Билял, салам алейкум!

Беш Тау Элден не къалгъанына къарай, тау ауузладан тюнене къайытханма. Тёрт джыйырмагъа джууукъ элибиз депортациядан сора ызына сюелмей, хунала, юй тюбле - джаралача, таблача кёрюнедиле. Алан, сен ол Э.Бернштейнни «Архитектура балкарского народного жилища» китабын чыгъартханынг ючюн, сеннге памятник салыргъа керекди. Бернштейнни «Поэту карачаево-балкарского народа Билялу Лайпанову без участия которого эта книга осталась бы неосуществленной мечтой» деб, джазгъанын адамлагъа кёргюзтюб, «биз барыбыз да эталмагъан ишни этгенди Лайпан» деб, уялтыб айланама. Энди ол тюб болгъан эллени Бернштейнни суратларында, китабында кёрюрге боллукъду джангыз. Бернштейн кеси къолу бла салгъан суратланы Малкъаргъа тюшерча эталсанг да бир кёр — башлагъан ишинги ахырына бир джетдир, бизден онглу бол да.

Алан, Ёзден улу Сапардан а хапарынг бармыды? Алгъаракълада Ошанин бла сёлешгенимде «ол да сизнича «халкъым, джуртум» деген фахмулу джашды, сизден артыкълыгъы — бард болгъаны. Халкъ тёгерегине джыйылыб къалады. «Душа семинара» деб махтагъан эди.
Ол оюлуб тургъан эллерибизни кёргенимде, кесим да эслемегенлей, «Тауларыбыз тебмесинле, / Къартларыбыз ёлмесинле, / Тургъаныча турсун таш, агъач» деб, Сапарны алгъыш джырын айтыб сирелдим.

Алан, бери джыйылыр заманынг болмаймыды? Эрикмегенмисе тышында тура? Алай болса да, анда да заманынгы бош ашырмайса — газет, китаб, журнал чыгъаргъан ишле бла кюрешесе. Меннге да юлюш чыгъара тур, къарачайлы.

Хайда, къууанч бла.
Москва санга аманат, сен да Аллахха аманат.

P.S.
Хы, эследингми, «дж»-ла бла джазгъанымы? Олсагъат къалса, журналны да «джурнал» деб джазыб ие эдим. Аллах чамдан да айырмасын бизни. Болду. Сау къал».
Къара чачлы 01.09.2013 21:08:40
Сообщений: 1750

1 0

Батырбекланы Хамзат кимди ,Билал?

"Къадарны этегинде...","Сени ючюн"...(с)
Къара чачлы 01.09.2013 21:11:35
Сообщений: 1750

1 0

Бу Лев Ошанин а саумуду ?

"Къадарны этегинде...","Сени ючюн"...(с)
Sabr 01.09.2013 22:03:39
Сообщений: 7254
Цитата
Къара чачлы пишет:
Батырбекланы Хамзат кимди ,Билал?
Хамзат бла (джандетли болсун - замансызлай кетгенди дуниядан) мен бирге окъуй эдик. Бизни семинарны (творческий семинар) бардыргъан Лев Ошанин эди. Ошанин да ауушханды. Бизге бек иги эди, Къайсын бла да шох эди. Биз институтну бошаргъа, Сапар келген эди Ошанинни семинарына. Энди уа Литинтститутда окъугъан бармыды бизден - билмейме. Биз джанындан джокъду, сиз табадан да болмаз, ансы Абдуллах-зат айтырыкъ эдиле.

Хамзат Нальчикден эди, миллет джюрекли таулу эди. Аны да бир китабы чыкъмагъанлай турады, къайгъысын кёрген да джокъ. Дуниядан кетгенинде да, аны юсюнден сагъыннган да болмай къалгъанды. Мен кечирек эшитиб, "Минги Тау" журналда Хамзатны юсюнден статья басмалатхан эдим (Мурадинни юсю бла). Хамзатны эгечине да бир талай кере сёлешген эдим. "Хазырлай турабыз китабын - чыгъарлыкъбыз" деген эди. Энди билмейме не болуб тура эселе да.

Хамзатны эсгергенибиз бла, аны бла байламлы бир материалны да салыб къояйым былайгъа:

http://litrossia.ru/2011/31-32/06407.html
http://litrossia.ru/2011/31-32/06407.html
Архив : №31-32. 05.08.2011

ПРАЗДНИК ДУШИ

Боль­шое спа­си­бо га­зе­те за ста­тью о Ев­ге­нии Ле­бе­де­ве («ЛР», 2011, № 26). Дей­ст­ви­тель­но, это был за­ме­ча­тель­ный пре­по­да­ва­тель, пре­крас­ный че­ло­век и осо­бен­ный по­эт. Мне не раз при­хо­ди­лось слу­шать его сти­хи в сте­нах об­ще­жи­тия Ли­те­ра­тур­но­го ин­сти­ту­та. А по­бы­вать на его лек­ци­ях бы­ло пра­зд­ни­ком ду­ши.

У ме­ня ещё с тех пор со­хра­нил­ся ав­то­граф его сти­хо­тво­ре­ния «Ноч­ной раз­го­вор в Моск­ве», где упо­ми­на­ют­ся име­на бал­кар­ских по­этов Кай­сы­на Ку­ли­е­ва, Му­та­ли­па Беп­па­е­ва и мо­е­го од­но­курс­ни­ка и не­заб­вен­но­го дру­га Хам­за­та Ба­тыр­бе­ко­ва, ко­то­рый, к со­жа­ле­нию, го­да два то­му на­зад без­вре­мен­но ушёл из жиз­ни.
Мы с Хам­за­том жи­ли в од­ной ком­на­те. Ев­ге­ний Ни­ко­ла­е­вич од­наж­ды в своё де­жур­ст­во в об­ще­жи­тии, на­хо­дясь у нас в гос­тях, про­дек­ла­ми­ро­вал это сти­хо­тво­ре­ние. Оно бы­ло за­пи­са­но на двой­ном те­т­рад­ном ли­ст­ке в клет­ку. По на­шей прось­бе он тут же пе­ре­пи­сал ещё од­ну ко­пию и по­да­рил нам по эк­земп­ля­ру. Мне по­пал­ся пер­во­на­чаль­ный ра­бо­чий ва­ри­ант, а Хам­за­ту – чи­с­то­вик.
Не знаю, опуб­ли­ко­вал ли Хам­зат это сти­хо­тво­ре­ние у се­бя на ро­ди­не или нет. Но его в ред­ких под­бор­ках сти­хов Ев­ге­ния Ле­бе­де­ва, вы­шед­ших в сто­лич­ных из­да­ни­ях по­сле смер­ти ав­то­ра, я не об­на­ру­жил.
Бу­ду рад, ес­ли это сти­хо­тво­ре­ние по­пол­нит чис­ло по­смерт­ных пуб­ли­ка­ций ис­тин­но­го рус­ско­го по­эта. Тем бо­лее, оно се­го­дня зву­чит на­мно­го ве­со­мей и зна­чи­мей, чем тог­да.
С при­вет­ст­ви­я­ми и до­б­ры­ми по­же­ла­ни­я­ми,

Ар­бен КАР­ДАШ, г. МА­ХАЧ­КА­ЛА


Ев­ге­ний ЛЕ­БЕ­ДЕВ

РАЗ­ГО­ВОР В НОЧ­НОЙ МОСК­ВЕ
Мо­им бал­кар­ским дру­зь­ям

«Кто не лю­бит род­но­го на­ро­да,
Для то­го че­ло­ве­че­с­кий род –
На­по­до­бье без­ли­ко­го сбро­да.
Что ж лю­бить его, ес­ли он сброд?

Этой ис­ти­ны не рас­ку­ме­кав,
Не на­ла­дим мы брат­ст­во пле­мён. –
Го­во­рил мне Хам­зат Ба­тыр­бе­ков,
С гру­с­тью гля­дя в ноч­ной не­бо­с­клон. –

По­лю­бил я лю­бо­вью без­мер­ной
Край лу­гов, и бе­рёз, и осин…
Ты не ве­ришь? Так вспом­ни, не­вер­ный,
Что пи­сал о Рос­сии Кай­сын.

Вспом­ни, вспом­ни сти­хи Му­та­ли­па
И гла­за го­лу­бые его…
Ли­бо я до­ка­зал те­бе, ли­бо –
Я те­бе не ска­зал ни­че­го!»

«Бей в бес­па­мят­ст­во мра­ка ноч­но­го!
За со­бой на Кав­каз по­зо­ви
И омой ме­ня, рус­ское сло­во,
В чи­с­той реч­ке бал­кар­ской люб­ви!»

А Хам­зат го­во­рил и не слу­шал,

И на­пи­ток пья­нее ви­на
Ис­ку­шал его юную ду­шу
Уто­ле­ни­ем, ибо она

В жаж­де по­дви­га из­не­мо­га­ла
И, сго­рая на чи­с­том ог­не,
Всё про­ст­ран­ст­во со­бой за­пол­ня­ла
И, за­пол­нив, за­пе­ла во мне.

И опо­мнил­ся мир, и как буд­то
Улыб­нул­ся сквозь сон бы­тия,
И как буд­то за­брез­жи­ло ут­ро:
Бо­же мой! Да ведь это же я –

Это я, бес­ко­ры­ст­но-за­паль­чив,
Это я, от люб­ви сам не свой,
Всей ду­шою при­вет­ст­вую Наль­чик,
По­ги­бая в раз­лу­ке с Моск­вой…

Мы рас­свет не­зна­ко­мый встре­ча­ли,
И всхо­ди­ло в ре­де­ю­щей мгле
Не­объ­ят­ное чув­ст­во пе­ча­ли
О блуж­да­ю­щей где-то Зем­ле…

________________________________________________________

Дагъыда Хамзатны бир джазгъаны (Сымайылны китабын чыгъаргъан сагъатда ийген эди - мени атым да сагъынылгъаны ючюн, китабха салмай къойгъан эдим, терс этгеними энди ангылайма. Артда газетде басмалагъан эдиле - мен да анда чыкъгъаныча береме).



БАТЫРБЕКЛАНЫ Хамзат

МИНГИ ТАУГЪА КЪАРАСАКЪ...

...Джаралы, сау эсе да, къаяда джугъутур кёрюнсе, Кязимни "Джаралы джугъутуру" тюшмей къалмайды эсге. Таш сагъынылса, Къайсынны "Джаралы Ташы" келеди кёз аллыбызгъа. Тюзде, суу джагъада, кюнбетде болса да, джангыз агъачны эслесек, Лайпанланы Билалны "Джуртда Джангыз Терегине" къарагъанча болабыз. Кертиди, джаралы джугъутур да, джаралы таш да, джангыз терек да адамны, халкъны джюрегин-кёлюн, къыйын джазыуун кёргюзтюрге мадар берген суратладыла. Бу чыгъармалада джара, таб да кёбдю. Ёзге бизни халкъда бир Джыр-Назму барды, мыдахлыкъ тюл, къуру да джарыкъ тёгюб тургъан, бизни да джарыкъ, таукел этген, къаныбызны дженгил бургъан, къууанчха чакъыргъан. Ол да - Джырчы Сымайылны "Минги Тау" джырыды.

Минги Таугъа къарасакъ, "Сен кёкге джете мийиксе" деб башлайбыз. Джангы тилленнген сабий да, биринчи кере кёрсе ол тауну, алай айта болур. Ол сёзлени айта болур ол таугъа къарагъан джюзджыллыкъ къарт да. Мен да, хар кёргеним сайын Минги Тауну, ол сёзлени айтмай къоймайма - кеслери аллына келиб къаладыла ол сёзле да, макъам да. Табигъатны кесинден, Минги Тану кесинден джаратылгъанча бир сейирликди "Минги Тау" джыр. Джырны сёзю, макъамы да къаныбызгъа кириб бошагъанды. Бу джырны билмеген адам болмаз халкъыбызда.

Джырчы Сымайылны аты Минги Тау бла ёмюрлюкге байланнганды. Джыры джырланса, Минги Тау кёзге кёрюне, Минги Тау кёрюнсе, джыры эсге келе, ахырзаманнга дери алай бола барлыкъ болур. Керти бир халкъ Джырчы, бир халкъ Поэт бар эсе халкъыбызда - ол Семенланы Сымайылды...
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный