Публицист оюмла
МАМЧУЛАНЫ ДИНА, джазыучу, журналист
ОНОУ КЕРЕКЛИ ЭЛ КЪЫРЫЛЫР
(2015 джыл, июн ай, "Къарачай" газет, №№46-47-48)
1. АВАРИЯЛА, АВАРИЯЛА...
«Авария» деген сёзню бизни онтогъузунчу, таб, джыйырманчы ёмюрню ал сюреминде джашагъан атабабаларыбыз билген да, эшитген да болмазла. Бу джангы сёздю, аты джангыча, магъанасы да джангыды - «темир атны» юсю бла тюшген къыйынлыкъны суратлагъан сёздю. Аны атын эшитген адамны аркъа джиклери къалтырайдыла, борбайлары къыйыладыла, сюлдюрлери тюшедиле.
Аджалны, ёлюмню келечиси болгъанды да авария, аны ючюн сюймейдиле адамла ол сёзню эшитирге. Бюгюнлюкде, джыйырма бла биринчи ёмюрде къол телефонла, телевизорла, Интернет болгъанлары себебли, не тукъум хапар да бек дженгил джайылады. Кюн сайын дегенча биз ол сёзню эшитиб, энди уа кимни юйю къуруду деб, илгеннгенлей турабыз.
Не джашырыу, диннге да къайтханбыз, Уллу Аллахны барлыгъына да ишегибиз джокъду, адам анга буюрулгъан затха тюбейди, дегеннге да ийнанабыз, аджалы алай болур эди да, дейбиз. Ёзге, мингле бла джылланы узагъына джашаб келген нарт сёзлени къайры атайыкъ: «Оюмсуз джюреген аджалсыз ёлюр», «сен мадар этсенг, мен такъал этерме». Не уа да аджалны сынайма деб, адам, барыб башын къаядан атса, ёлмей не этерикди?!
Бир да ишексиз, кесин сакълагъанны сакълай болур Аллах да. Сен, Ол берген джашауну истемей, аны багъасын, магъанасын да ангыламай, машинаны да оюнчакъгъа санаб джюрюсенг, сени атламынгы Аллах къой эсенг, адам да джаратмаз.
Хо, бюгюнлюкде бир политика-социал джашау джорукъ бузулуб, башха тюрлю джорукъну адежинде барабыз. Машина хар юйдегиге амалсыз керекли затды - бурун ат бла фаэтон къалай керек болуб тургъан эсе, машина эндиледе алай керекди. Анга сёз да джокъду. Сёз ючюн, отуз джылны мындан алгъа, машина джюрютген тиширыугъа «масхара» деген эселе, бюгюн аллай тиширыугъа башха кёзден къарайдыла - ол ушагъыулу да, сюйюмлю да кёрюнеди. Къалай дженгил тюрленеди хар зат - энтда отуз джылдан (ары дери да бир насыблы джашар) не боллукъду, не кёрлюкбюз?
Алгъын ат арба бла неда фаэтон бла эки кюннге барлыкъ джолгъа, энди машина бла сагъатлагъа джетедиле. Ол себебден ачхасы болгъан да, ачхасы болмагъан да машина къоллу болургъа кюрешеди. Ким огъай дейди, кредитге да аладыла аланы. Кредитин тёлеб да бошамагъанлай, машинаны уруб да чачадыла - асыры къызыу баргъандан. Кесини машинасын чотдан чыгъаргъандан сора да, биреуню машинасын уруб, тёлеулюк да боладыла. Атасына-анасына, юйдегисине ачха джаны бла уллу заран саладыла. Кеслери да кюедиле-бишедиле, асыры къыйналгъандан ауруулу боладыла. Къаллай бир джаш адамны джюреги тохтаб ёледи.
Джюрек, къыйнала-къыйнала турса, бир кюн бир ахырына таянады. Сагъыш этиб, болумун-къарыуун эсеблеб атлагъан адам джюрегине кюч джетдирмейди. Ненча джаш адам, авария этиб, кеслери сау къалыб, башхаланы къурутадыла. Ёлген бек джарлыды, сёз да джокъду. Сау къалгъан да, не къаты джюрекли болса да, не бай болса да, этген ишине бушуу этмейди деб, айтыргъа къыйынды. Быллай затла, адамны джашауун къысхартхан бла къалмай, миллетни санын да аз этедиле, ёсюмюне да заран боладыла.
Не боллукъду бир кесек акъырын баргъаннга?! Сагъат джарымгъа кеч джетеме деб учхан, джетмей къалыргъа боллугъун нечик ангыламайды?! Ненча адам кетеди дуниядан аварияланы къыйынлыкъларындан бир юйдеги саудан къырылыб къалгъаны да эсибиздеди. Асыры къызыу баргъандан, эки машина бир-бирин уруб, алты къарачай джашны ёлгенлерин да унутмагъанбыз. Бир юйдегиден бир кюннге тёрт ёлюк чыкъгъанын да кёргенбиз. Бир юйдегини джыл джарымны ичине эки аждагъан джашы авария болуб ёлгенлерин да эшитгенбиз. Бу тизимни ахыры узунду, къайсы бирин айтхын, къайсы бирине не этгин. Ненча джаш адам алай бла тас болады, ненча джангы юйдеги къуралмай, ненча сабий дуниягъа джаратылмай къаладыла?! Эртдерекледе къазауат болмагъанлыкъгъа, джаш адамла урушдача ёллюкдюле, деген эл хапарланы джашауда керти орун алгъанларына бюгюн барыбыз да толу шагъатлыкъ этерикбиз. Алайды, бир ананы эки джашы бар эди да, экиси да бир джылны чегинде авария болуб дуниядан кетдиле. Ата джуртларын къоруулаб ёлгенле, шейит ёлюкледиле. Къызыу барыб, кеслерине аджал табханланы, биргелерине да башхаланы алыб ол дуниягъа кетгенлени дараджалары къалайды? Огъай, мен аны айтмайым, ол алайсыз да ачыкъды. Сынгар бир затны эсге салыргъа тыйыншлыгъа санайма: кесин ёлтюргеннге, башхагъа да аджал келтиргеннге ол дунияда джандетни эшиклери джабыкъдыла - аны юсюнден сыйлы Китабда да джазылгъанды.
Джашау багъалыды. Бютюн да джашлыгъынгда ол къалай сейирди - санынг субай, къангич, бетинг сыйдам, къанынг ариу, санларынг дженгил, кёзлеринг джити, ёхтем джюрегинг ашхы муратладан толу... Быллай джаш адам, ёллюкме деб ийнаннган къой эсенг, къарт боллукъма деб да ийнанмайды. Ата-ана, тюнкелерин тюйюб, ишлеб, борчха-къарчха кириб, машина алыб берселе, ол, дуниясын танымай, къуш къанатла битгенча болуб къалады. Аллында машинасын акъырын джюрютюб тебресе да, бир кесек сынам алгъанлай, бирсиле ызындан джетиб, озуб тебрегенлерин кёрсе, анга да, тин кириб, ызларындан учунады. Алай бла, къызыу джюрюрге юрениб къалады. Ата-ана анга кюн сайын: «Балам, джолда къызыу джюрюме, «ашыкъгъан суу тенгизге джетмейди», - деб эсгертиб турургъа не заман табмайдыла, не тыйыншлы кёрмейдиле. Заман табаргъа да, айтыргъа да, юретирге да тыйыншлы болур.
Дагъыда бир зат. Не аламат болса да, адам къыйналмай табхан затын уллу багъалаталмайды. Кеси, халал тер атыб ишлеб, эки къолу да хыппил болуб, къыйналыб ачха этиб, анга машина сатыб алса, бир да ишексиз, машинасын аярыкъ болур. Ишлеб, ачха эте билмеген адам, машинасын да аяй биле болмаз. Бир-бирин сюрюб, бир-бирин къозуб республиканы ара шахарыны Ленин атлы орамында баргъан ненча джаш адамны кёребиз светофорда да тохтамай, башхасы болмай от тюшгеннгеча барадыла. Сейир тюлмюдю, хар атламда бир авария болгъанын да кёре тургъанлай, къоркъа билмегенлери?! Ызларындан къарагъанла, игиликге къутурмагъандыла деб, сагъыш этедиле. Ала сагъыш этгенча да болмай къалмайды.
Байрым кюн сайын «Rentv» каналда башхалагъа ушамагъан, биз кёрмеген дунияла бла, затла бла байламлы телебериуле болуучандыла. Мен алагъа къараргъа ёчме. Бёлек заманны мындан алгъа анда бир алимни, илмуланы докторуну, дин илму бла кюрешген бир эркишини айтханы джюрегиме тюйрелиб къалгъанды. Ол бегитгеннге кёре, адам джер юсюнде эм азында 73 джыл джашаргъа керекди. Ары дери аны джер кесине тартыб, ол джерге байланыб турады. Ол себебден джылы 73-ге джетмей ауушханны джаны джерден кетиб къалалмай, джерде да орун табмай, бек къыйналады. Анга 73 джыл толгъунчу инджилиб турады, толгъандан сора бирси дуниягъа учады...
Билмейме, бу зат тюзмюдю, терсмиди. Ол дуниядан киши къайтыб келмегенди, алай а джашауун дин илму бла байламлы этген алим да бир ышаннга таяныб сёлеше болур. Дунияда хар затны да толу билген адам джокъду, бир зат да билмеген адам болмагъаныча. Бу не биледи дегенинг да, сёлеше кетсе, сен билмеген бир затны айтырыкъды. Алайды да, ол телебериуден бери джылы 73-ге джетмей дуниядан кетгеннге артыкъ да бек бушуу этеме, джазыкъсынама...
Аварияладан сора да, кёб тюрлю затны юсю бла ёледиле адамла. Алай а арт кёзюуде къуру джол чарпыуладан кетгенлени эсебге алсанг да, кёб адамыбыздан айырылгъанбыз - ёсюмюбюз тохтаб къалыргъамы джетиб турабыз, деген сагъыш джюрекни кемиреди. Ёлген кёб бола, туугъан аз бола барса, бир кюн бир миллетни аты тарихде къалыб, кеси да озгъан заманда айтылыб къаллыкъды. Ол себебден оноу керекди. Керти оноу, таб оноу. Биреуню баласы биреуге тынгыламагъанлыкъгъа, кесини атасына-анасына, эгечине, къарнашына, юй бийчесине, гитче сабийине тынгыларгъа боллукъду. Джолгъа чыкъгъан хар багъалы адамыгъызгъа кюн сайын заман да табыб, эринмей: «Сакъ эмда акъырын джюрю, сен бизге керексе, къууанч бла къайт», - дегенни магъанасы бек уллуду. Сёзню материал кючю барды.
Айтыла тургъан зат адамны къулагъына бир кюн чалышмаса да, бир кюн бир чалышыр, анала, балаларын къабыб, джер тырнамазла, эгечле джюрек ауруулу болмазла, джаш юй бийчеле отоулада ичлерин тартмазла, туугъан сабийле аталарын танырла, уланла къарнашсыз къалмазла, эрге барлыкъ къызла кёб, къатын аллыкъ джашла аз болуб бармазла, миллетибиз юйрер.
Ай медет, джулдузладан хапар айтхан, аламгъа джол тутхан, адамны эсине келмезлик затланы кёз аллынга сиреген, таурухдан башхасы болмагъан XXI-чи ёмюрню кеси тенгли, зауукълугъуна базманлыкъ этген къыйынлыгъы да барды. Тюрлю-тюрлю ауруула, аман шартла, хауа болумну тюрленнгени, ашнысууну кирленнгени... къайсы бирин эсинге тюшюргюн.
Быллай болумда кесин сакълар ючюн, узакъ къартлыкъгъа джашаб, насыблы болур ючюн, танг акъыл керекди. Ма ол акъылны излерге, сюрюрге керекди неден да алгъа - олду халкъыбызны талкъ болуудан сакъларыкъ да, атыбызны иги бла айтдырлыкъ да.
Джангы ёмюрню джангы джарсыулары тюз босагъаны сакълаб турадыла, бирин ышаннга алыб урсанг, экинчиси башын кёлтюреди. Биз билмеген, эслемеген да ненчасы болур...
2. ЛИРИКАЛА, СПАЙСЛА...
Керти айта эселе, джангыртыу башланнганлы бери бизни 2000-ден аслам онглу джашыбыз адам къолундан ёлгенди. Ала сау болсала, бюгюнлюкде 2000 юйдеги къураб, къаллай бир сабийни ёсдюрлюк эдиле неда сабийлери ата джылыусуз къаллыкъ тюл эдиле. Аны бла бирге болумлары болгъан этимли джашла, иш джюрютюб, джамагъатны социал-экономика болумун игилендирлик эдиле, кёб тюрлю джарсыб тургъан джумушну тирилтирик эдиле. Ай медет, джити, тири, билимли, кёзлери джаннган уланларыбыздан айырылыу энтда да къызыу джюрюш бла барады. Бизни халкъыбызда бир нарт сёз барды: «Балтада, сабда да болур» деб. Бу затны эсиме салды биягъы телеканалда байрым кюнлени биринде баргъан бир телебериу. Бир сюйюмлю тиширыу, айтыууна кёре, НЛО-ну кёрюб, не этерге билмей тургъанлай, аны экипажы муну биргелерине алыб кетеди. «Мен дунияда болмагъанча бир ариу джерге тюшдюм. Тёгерегим - терек, тау, ханс, суу. Анда къуру тиширыула джашай эдиле, бир эркиши да кёрмедим. Эм сейири уа неди десегиз, джол деб джукъ джокъ эди. «Сизни аскеригиз бармыды?» - деб сордум. «Огъай», - деб джууаб бердиле. «Да сора ким болса да, джеригизни алама деб къазауат ачса, кесигизни къалай къоруулаяллыкъсыз?» – деб сордум», - деб хапар айтады.
Ахыр сорууну джууабын ол айтханча, орус тилде берейим: «Всегда можно договориться».
Ол сёзле джюрегиме балча джагъылдыла. Тамам уллу, терен акъыллы миллет джашайды анда, баям, цивилизациялары да аны ючюн мийикди бизден. Бюгюнлюкде бизни миллетни ичинде къой эсенг, джер джюзюнде да аз адам болур къама, герох алыб чабханнга, андан да уллу къама, окъ-тоб алыб чыкъмазлыкъ адам. Джерини неда мюлкюню джартысын излеб келгеннге, разы болуб, аны бериб иерик да бек азды. Хар зат да анга кёре.
Мен кеси кесими эсгергенли бери анамы бир сёзю бар эди: «Адам бла тюйюшгенден эсе, бир иги затымы да берирме», - деучен эди ол. Арада сёз джюрюб, бир къайгъы излеб келген хоншугъа юйде бир кёзге илиннген затын бериб, тынч этиб къоюучан эди. Мен аны ёмюрде бир адам бла урушуб кёрмегенме. Джерни да, юйню да, рысхыны да, алтынны, кюмюшню да бир адам да биргесине алыб кетмейди – ахыр кюнде ким табхан да эки метр джерди. Аны унутуб, джерде кесин патчахча джюрютгенни не акъылы барды?
Бостанланы Исмаил хаджини Аллахны бир сыйлы кюнюнде уруб кетген эдиле. Ол Мамчуланы Хызыр хаджини джандан джаннга тенги эди, ол себебден мени эгечича кёре эди, кёб ушакъ этиучен эдик. Бир джолда айтхан хапары джюрегими теренине тюйрелиб къалгъанды. Адам файгъамбар джер юсюнде минг джыл джашагъанды (къыркъ джылын кимге эсе да бергенди, артда Аллах аны кесине къайтаргъанды). Сора бир кюн анга Джабраил мёлек келиб: «Адам, юйдегинг уллу болгъанды, дорбуннга сыйынмайды, агъач, джер эркин, нек юй ишлемейсе?» деб соргъанды. «Джерде минг джыл джашайма деб, юй ишлебми айланныкъма?» - деб джууаб этгенди. Ол минг джылны асыры азгъа санагъанды да, аны амалтын юй ишлемегенди.
Бир да ишексиз, Адам файгъамбар да, башха адамла да – биринчиле – джукъ излемегенлери ючюн кёб джашагъан болурла – олбу керекди деб, чабмагъандыла, джортмагъандыла, нерваларын къурутмагъандыла, бир-бирлерине зарланмагъандыла, джут болмагъандыла.
Айхай да, бюгюнлюкде ариу юйле, машинала, башха рысхы да керекдиле. Сёз да джокъду. Алай а ол затла ючюн джан алдыргъанны неда биреуню джанын алгъанны мен чыртда ангыламайма. Этерлерин этиб бошагъандан сора, ала да ангылай болурла, сокъураннган да эте болурла, алай а «озгъан джангурну джамчы бла сюргенден» не хайыр?! Мен дунияда бир затны ангылагъанма, сынагъанма. Иги эсенг - кесинге иги, аман эсенг – кесинге аман. Игилик, аманлыкъ этгенинг да кесинге къайтыб келедиле. Сынгар оюм этерге, аны ангыларгъа излемейди адам.
Бир-эки айны мындан алгъа республикада тиширыуланы уллу джыйылыулары ётген эди. Анда белгили врачла Мекерланы Фатима бла Лайпанланы Тамара «Лирика» бла «спайс» деген наркотик препаратла джаш тёлюбюзню къурутуб баргъанларыны юсюнден къайгъылы болуб сёлешген эдиле. Джамагъат къуллукъчу Катчиланы Лида да айтхан эди кесини оюмун ол форумда.
- «Лирика» бла «спайс» деген наркотик маталлы затла республиканы аптекаларында эркин сатылмасала, аланы къайдан табыб аллыкъ эдиле? Аны бла бирге, биз билиб, аллай затланы сатыб тургъан бир тиширыуну къызы наркотиклеге джарашханды. Аманлыгъы баласына джетгенди, - деб Лиданы къыйналыб сёлешгени эсимден кетерик тюлдю.
«Гюттю юсюне къалач дегенлей», миллетни башха джарсыулары азча, бу затла да аны насыбына къара илинмек болуб джабышхандыла. Аракъы ичиу, наркотиклеге алданыу къызыугъа кириб баргъанлары халкъыбызны генофондуна уллу заран салгъан бла къалмай, кёб тюрлю аманлыкъгъа джол ачадыла. Джаш адамла, не этгенлерин билмей, бир-бирлерин урадыла, машиналарын къызыу сюрюб, джол азыгъы боладыла, тюзюуюн джолунда бара тургъанны басыб неда башха машинагъа тийиб, бир джарлыны юйюн къурутадыла. Ёлюм кёбден кёб бола баргъаны себебли, адам саныбыз тозады, джамагъат «ёлдю» деген сёзге юренчек болуб тебрегенди.
Студетлени, джаш тёлюню арасында «Лирика» бла «спайс» деген хылы-мылы затла бютюн бек джайылыб баргъанларын тыяргъа керекди. Эм аманы уа сохталаны ичинде да бардыла ол затлагъа эс бёлгенле. Аллында не зат ичгенлерин да билмей, иче кетиб, артда уа кеслерин тыялмай къалгъанларын кеч ангылайдыла, бу затха бир тыйыншлы оноу кереклиси заман бюгюн бизни джамагъатны аллында салгъан борчланы бириди.
Атала бла анала эмда джаш адамла бу затдан хапарлы болургъа тыйыншлыдыла: «Лирика» бла «спайс» ичген джаш адамланы сабийлери боллукъ тюлдю. Бу затла адамны ырхызын къурутургъа джораланнгандыла, ала бла «иги шагъырей» болгъан джашла бла къызла джашагъан кесеклерин да аман бла ашырлыкъдыла, юйдеги къураб
джашагъан насыблы юйдегилеге сукълана. Джашаудан юлюшюбюзню алайыкъ, аны не заты бла да хайырланайыкъ, деб не этгенлерин да толу сезалмай, абын-сюрюн этиб чабыб айланнган джаш адамлагъа эс табдырлыкъ эм алгъа аланы эт джууукъ адамларыдыла. Сабийлерин, дуния бла бир къыйын салыб, окъургъа шахарлагъа ашыргъан атала бла анала, аланы ызларындан джокълаб турсала, ала масхабдан чыкъмаз ючюн кюрешселе, кеслери къууанныкъдыла. Хар зат да бу эркин дунияда (бютюн да информация), джаш адамла аманнга-игиге къатыша келиб, тюз джолну сайлаб кетселе, барыбызгъа да игиди, алай болмаса, не болурун билген къыйынды.
Асыры ашыкъгъандан джолда къызыу джюрюйдюле, джашауну татыуун сезерге асыры ашыкъгъандан бир затдан артха турмайдыла, сагъыш этерге заман табмайдыла. Ай медет, кёзюбюз бла кёрген зат: аллайла джашаудан эртде кетедиле. «Ашыкъгъан суу тенгизге джетмез» деб, акъылман халкъыбыз бош айтмагъанды. Джашау сынамгъа таяныб, «джашаргъа ашыкъмагъан, ёлюрге да ашыкъмаз», дерим келеди.
Мекерланы Фатима чертгеннге кёре, «Лирика» бла «спайсдан» гамайгъанла биришер-экишер тюл, алтышар-джетишер болуб, джукъларын да билмей, къыйын болумда больницагъа табдырыладыла. Ичген затлары къалгъан органларына къатылгъанча, джюреклерине да къатыладыла, джашауларына къоркъуу саладыла.
СПИД бла ВИЧ-инфекция аллай адамлагъа дженгил джугъарларына ишек да джокъду. Бу ауруула, эминача, бир пелах болгъанларын илму эртде огъуна ангылатханды. Бу аурууланы юсю бла джер юсюнде дуниядан 25 миллион адам кетгенди. Ауругъанланы асламысыны джыллары 30-гъа дериди. Бу аман аурууланы кенг джайылыб баргъанлары бютюн да гитче миллетлеге бек къоркъуулуду, ВИЧ-ден регистрациягъа тюшюу бла Россия Федерация Европада алчы орунланы биринде болгъаны да ол затха шагъатлыкъды. Къарачай-Черкесияны джамагъаты да бу худжу аурууладан алай узакъда къалмагъанды. Ол ауруулары белгили болгъанланы саны 401 адамгъа джетгенди. Озгъан джыл 46 адамда бу ауруула биринчи кере ачыкъланнгандыла. Ачыкъланмагъанла болгъанларына да не сёз.
Алайды. Бюгюнлюкде кёб затдан къоркъуб джашаргъа керек болгъанбыз. Эм баш къоркъуу а, алимле айтханча, бу ёмюрню аягъына бюгюнлюкде джашагъан халкъланы тюз джартысы джетерикди, къалгъанлары ёмюр тенгизде джутуллукъдула.
2004-чю джылны къачында Францияда Шимал Кавказны драматургларыны фестивалы ётген эди. Ары бизни республикадан мен къошулгъан эдим. Тёрт-беш кюнню ичинде кёб сейир затны кёргюзген эдиле. Лувр музейни кёрюрге уллу талпыгъаным себебли, ары бир элтигиз, деб тилеген эдим. Бизни ары алыб баргъан джол нёгерибизни хапары эсимден кетмейди.
Парижни тёгерегинде ууакъ элле кёбдюле. Алада кёбюсюне чууутлула джашайдыла. Бир чууут юйдеги кёчюб келсе, башхала анга не джаны бла да болушлукъ этерге ёрге туруб къаладыла. Ачха джыйыб, шахар тёгереги эллени биринде юй аладыла неда ачхагъа ол кеси мекям ишлеб киреди. Андан сора аны ишге джарашдырадыла, ол ууакъууакъ алгъан ёнгкюч ачхасын тёлейди. Аланы сабийлери кёбдюле, айтыргъа, XIX-чу ёмюрде къарачай юйдегиледеча бир сабийлери барды. Ол сабийле кеслерини тиллеринде сёлешедиле, кеслерини адетлерине юренедиле. Джыллары джыйырмагъа джетгинчи аланы не телевизоргъа, не Интернетге бошламайдыла. Тамам нени да юретиб, сингдириб бошагъандан сора алагъа телевизоргъа къараргъа да, Интернетге кирирге да эркинлик бериледи...
Бу затха мени бла баргъанла барысы да сейирсиннген да, сукъланнган да этген эдиле. Миллетлигин, энчилигин халкъ алай бла сакъларгъа боллугъуна бу юлгюдю. Бизни шахарлада джашагъан сабийлерибиз кесибизча сёлешалмайдыла, сёлешгенлери да бек чалдырадыла. Сёз ючюн, «мен-ге» деб алай айтханларын барыбыз да кёрюб, эшитиб да турабыз. Юйде къарачайча сёлешинсе, ала алай чалыкъларыкъ тюлдюле. Юйде къарачай хантла, ашарыкъла этилселе, алагъа сый берилсе, сабийле «Лирика» бла «спайсны» неда башха ичкини сюрмей, тюкенден айран алыб ичерикдиле. Айранны магъанасын ангылатыргъа керекди, бюгюнлюкде джер юсюнде хайыры бла, файдалыгъы бла анга джетген джокъду. Сёз ючюн, ата-ана айтмаса, сабий къайдан билликди, ийнек отлагъан кырдыкда джюз тюрлю ханс болгъанын – алада болгъан витамин адамгъа толусу бла джетеригин. Бюгюнлюкде, Аллахха шукурла болсун, тюкен айраннга къараб турмайбыз. Адамла, мал тутуб, кеслери айран этиб, шахарлада тюкенчикле ачыб, айранларын анда сатадыла. Саулукъгъа андан иги джукъ да джокъду. Джаш ана тюкеннге кирсе, джангы сёлеше башлагъан сабийи «Кока-коланы» ал, деб кёргюзеди, айранны атын да сагъынмайды. Хар зат да анга кёреди.
Эртденден ингирге дери Интернетден чыкъмагъан сабийни анда кёрмеген заты къалмайды – сыртын да къынгыр этиб, эки кёзюн да бошаб, дуния цивилизацияны гинасуу затларындан толу хапарлы болады. Кесини адетлерине, ушхууурларына, джашау хыйсабына эски-чирик затлагъача къарайды. Къарачайча сёлешгеннге да орусча джууаб береди.
Бюгюнлюкде экиден-ючден кёб сабийи болгъан да джокъду. Юч сабийи болгъан юйдеги джамагъатны бир адамгъа кёб этерикди – эки сабийи, ата бла ана ауушсала, аланы орунларын аладыла. Да сора аланы да бири неда экиси терс джолгъа турсала, атагъа-анагъа къой эсенг, джамагъатха да терен джарсыу болмай неди?!
Кесин сакълау, бюгюнлюкде бизничалагъа къой эсенг, миллионла бла саналгъан миллетлеге да бек къыйынды. Деменгили юйдеги деменгили, кючлю къралны тамалыды. Ата-ана бир-бирин ангылагъан юйдегиде, белгилисича, сабийле асламысына ариу халили боладыла, дауур-сюйюр кёб болгъан юйдегиде хар ким башы къайгъылы болуучанды. Джаш адам, акъыл-балыкъ болуб, аманны-игини айыргъынчы, анга эс табдырырча адам болмаса, орам къылыкъны алады, аманлагъа тагъылыб къалады. Алай бла башланады «Лирика» бла «спайсха» эмда башха наркотиклеге, ичкиге баш салыу да. Бу къыйынлыкъ иги зат болуб джабышмагъанды бизге. Атала-анала ёрге турмасала, джамагъат бирден къобмаса, хал тюрленник тюлдю. Бизни оноуубузну аламдан къонакъла келиб этерик тюлдюле, кесибиз этерикбиз, кесибиз...
3. БЕТ БЕТГЕ КЪАРАСА...
Мен «Къарачай» газетни («Ленинни байрагъы») редакциясында ишлеб башлагъан заманда китаб басманы директору Лайпанланы Рашид эди. Ол бир джолда меннге талай журнал бла газетден джыйылгъан бир статьяны берди. «Муну къарачайча кёчюр да, кесибизни газетде бир бер, магъанасы болур деб акъылым алайды», - дегенни айтды. Алыб окъугъанымда, бек сейирсиндим, кёчюрюб газетге да бердим. Анда сёз дунияны башында эм кёб джашагъан адамланы хакъындан бара эди. Ала, орта ёмюрледен башлаб, дунияны джер-джеринде джашагъандыла. Аланы ичлеринде 160-дан 360 джылгъа дери джашагъанла да болгъандыла. Эм сейири уа неди десенг, аланы ичлеринде бир бай адам болмагъанды, бири да тойгъунчу ашамагъанды, къарынлары ичлерине къатыб тургъандыла.
Арадан иги кесек заман ётгенден сора джыллары джюзден атлагъан экеулен бла ушакъ этгеним бюгюн кибик эсимдеди. Аланы бири Огъары Марадан Шаманланы Минат эди. «Быллай бир джашагъанынгы неден кёресе?» - деб соргъан эдим. «Тилиме этни салмагъанлы эки джыйырма джылдан аслам болады, кёгетни кёб ашайма, джашил сохан бла сарысмакъны бек сюеме», - деб джууаб берген эди. Минат ол заманда элде эм кёб малы болгъан адамланы бири эди.
Андан сора Тёбен Тебердиде джашагъан Блимгъотланы Хасан бла ушакъ этгенме. Ол мени эгечими къайын атасыны атасы болгъанды, 96 джылында чалкъычы джыйыннга башчылыкъ этгенди. «Мен эт ашамагъанлы эки джыйырма бла бир он джыл болады», - деген эди Хасан да. Эгечим Роза айтыб билеме, Хасан джыл сайын кеси асырагъан тууарладан эм игисин кесиб, юлюшле этиб, сууаблыкъгъа чачыб тургъанды.
Алайды, кёб джашар ючюн, аз ашаргъа керекди. Алай эсе, бу дуния малгъа чексиз сюймеклик къайдан чыгъады?! «Ач къарным тынч къулагъым» деген джорукъгъа бойсунуб джашаргъа излеген нек джокъду?!
Кёб затны ангылай да тургъанлай, тюрлендирирге излемейбиз. Джашауубузну къыйындан къыйын этиб барабыз. Ёлгенни юсюнде бизни миллет этген джоюмгъа тёгерегибизде джашагъан халкъла бары бирча сейирсинедиле – хызенле асыры ауурдан кёлтюрелмейсе. Келин алыу, къыз чыгъарыу да тамам уллу «тёгюлюуню» излейдиле. Бу затла бла бизни миллет бютеу дунияны аллында баргъанына ишек джокъду. Кимден да алгъа кесибизге аман этебиз, керексизге кесибизни талайбыз – файдасы уа джокъ. Сирияда, Кувейтде, Тюркде, тышында бютеулей да он джылны джашаб къайтхан бир тиширыу бла ушакъ этиб, мени хаман да сагъышлы этиб тургъан бир сорууну бердим: «Рита, сен джашаб келген къраллада, ала уа динни ёзегидиле, адам ёлсе не этиледи, маулутда хызенлени джюрютемидиле?» деб сордум. «Анда хар не да башха тюрлюдю, анда ашарыкъ къайгъылы тюлдюле, зикир этедиле, Къур’ан окъуйдула, мынчакъ тартадыла. Маулутда хызен чачхан къой эсенг, мал да кесмейдиле, тепсиге татлы затладан сора джукъ да салмайдыла», - деб джууаб алдым. «Кябадан келген мен, хапар айтхан сен», дегенлейди бизни кесибизни джюрютюуюбюз, деб оюмладым. Бюгюнлюкде чекле ачыкъдыла, ийнанмагъанла барыб сорургъа, кёрюрге боллукъдула. Хо, табхан береди, неси къорайды? Табмагъан да анга эришиб кюрешеди, инджиледи, къыйналады. Сууаблыкъ этеме деб, гюнах ала болурму?!
Бизни дин башчыларыбыз да бу затланы керек болмагъанларын ангылатыб кюрешедиле, алада терслик къалмагъанды. Бир къауумла, сёзню сансыз этмегенле, хызенлени бериуню тохтатхандыла. Алай а, ай медет, аланы юлгюлери алкъын асыры акъырын джайыладыла.
Келин алгъан, къыз берген заманда, керексиз джоюлууну адежинден чыгъыб, джангыча къууанч этгенле да бардыла. Ала, берне, къалын джюрютмей, табханларын къыз бла джашха бериб, аланы юй этерге кюрешедиле. Не келсин, аллайла миллетде санлаб бирдиле.
Заманны хатерсиз къанаты тинибизге, маданиятыбызгъа, адабиятыбызгъа да джетгенди. Ёмюрледен келген асыл шартла адеблилик, намыс – бир къауумланы юслеринде иги эслениб башланнгандыла. Сёз ючюн, «Лирика» бла «спайсдан» тогъайгъаннга сен терсни, тюзню, игини, аманны ангылаталмазлыгъынг хакъды – ол суугъа кетген къыйынды. Тин байлыкъ джер юсюнде джашау къуралгъанлы бери миллетни ийнагъыды, таркъаймагъан ёхтемлигиди, тёлюледен тёлюлеге этилген аманатыды. Маданият, адабият да аны ичиндедиле. Джангыртыу, демократия деген затла бизни джашауубузда кеслерине орун айыргъанлы кёб тюрлениуге джол ачылгъанды. Ким да билгенден, японлула бек акъыллы, фахмулу миллетдиле. Хар экинчи японлу назму джазады. Бизни халкъда да назму джазаргъа, китаб чыгъарыргъа тырмашмагъан джокъду, дерчады. Цензура болмагъаны амалтын, ким не сюйсе, аны джазады, ачха табханына кёре да чыгъарады. Алай а ол китабла окъуламыдыла?! Аны сагъышын киши этмейди. Китаб окъуу бла бизни кърал, къачан эсе да алчы орунланы бирин алгъанлыкъгъа, бусагъатда, не джашырыу, ол адет кесин кюсете башлагъанды. Алайды, китаб аз окъулады. Аны бла бирге бюгюнлюкде къарачай поэзия ёмюрде чыкъмагъанча бир мийикликге чыкъгъанды. Поэзиябызда тюбеген кючлю суратлау амалла, поэзияны магъанасында, къабугъунда да тюбеген джангылыкъла, терен философиялы тенглешдириуле, ингиллик бла ёхтемлик алай сёлеширге мадар бередиле. Сынгар бир уллу къыйынлыгъыбыз: онглу шайырлагъа орус тилге кёчюртюрге онгубуз джокъду. Алгъын совет джыллада ол джумушла хакъсыз этилгенликге, бюгюнлюкде аны ючюн уллу ачха излейдиле.
Биз оюм этгеннге кёре, назму джазаргъа къолуна къалам алгъан поэзияда анга дери айтылмагъан затны айтыб, кесини асыл юлюшюн къошаргъа керекди. Аллай мадары болмагъан, не кёб зат джазса да, поэзиябызны бюгюннгю дараджасына бир эли да къошаллыкъ тюлдю. Бир къауумла асыры бек белгили болургъа излегенден, атларын асыры бек айтдырыргъа дыгалас этгенден адебнинамысны унутхандан да озуб, дунияны башында хунерлик ишде эм эрши кёрюннген, эм айыбха саналгъан затладан да артха турмайдыла – биреуню чыгъармасына, сайлама затына, ие боладыла. Тюрлендирген кибик этиб, чыгъарыб къоядыла. Бизде литература критикле болмагъанлары эмда китабла аз окъулгъанлары себебли, аллайлагъа киши уллу эс бёлюб айланмайды. Аллай адамла да ол зат бла хайырланадыла. Автор кесини чыгъармасын неда строфасын къой эсенг, джангыз бир тизгинин урласала да кёреди. Бу тукъум гудулукъгъа тахтаннганла поэзиягъа джукъ къошарла деб ийнаналмайбыз, аман юлгюню уа джайгъанларына сёз джокъду. «Бет бетге къараса, бет джерге къарайды» дегенлей, ол плагиатчыланы орунларына кесинги уялырынг келеди. «Уялмагъан буюрулмагъанны ашар» деб, урлаб-тырнаб, кеслерине творчество байлыкъ джыйыб, махтау тенгизде джюзер ючюн, бир затдан артха турмагъанлагъа джораланнганды бу нарт сёз да: «Уялмагъан бетге – къазан къара». Алай а ала бир затны бюгюн къулакъгъа алмайдыла: акъылман халкъыбыз, «уруну арты - къуру» деб, бошуна айтмагъанды. Бюгюн ала кеслерин да, миллетни да алдаргъа кюрешгенликге, заманны алдаяллыкъ тюлдюле, олду хар нени орнуна саллыкъ. Аллах айтса, тёзюм бачхычны башына чыкъгъан, аллайланы къазан къара джагъылгъан бетлерин кёрген да этер. Ариу, бу дунияда уят къазадан къутулсала да, Аллахны аллына баргъан кюн джууабдан къачалмазла...
Кёб болмай белгили журналист Джанкёзланы Медина Тюркде къарачай дернекни (диаспораны) 25-джыллыкъ юбилейине аталгъан байрамда болуб къайтханды. Ол айтханнга кёре, Къарачайдан, Малкъардан да ары иги кесек адам баргъанды. Ала бизден баргъанлагъа ашхы къонакъбайлыкъ этгендиле, той-оюн бла тюбегендиле. Карачаевск шахарда ансамблде тепсеген джаш адам анда чыгъыб тепсегенди. Тюркде джердешлерибиз аны онгсунмай: «Сен черкесча тепсейсе, къызыу тепсейсе, бизге къарачайча тепсеб кёргюз», дегенни айтхандыла. Сора, кеслери бешеулен-оноулан болуб, чыгъыб, бир-бирин сюрюб эмда сюзюлюб тепсегендиле – мындан баргъанлагъа дерс бергендиле.
Кертиси бла да, тойдаоюнда кёрген затыбыз: тюз тепсеу бла истемени арасы айырылмай тебрегенди. Чынгаб, къолларын, имбашларын, башларын тюрлюмюрлю къымылдатыб, тамам шаркъ тепсеулеге ушашдырыб тепсейдиле. Ким огъай дейди, аланы да тепсесинле, алай а кесибизча тепсей эселе, керти бурун ата-бабаларыбыз тепсегенча тепсесинле. «Бедиши болмагъан ата юйюне барды да бедиш алды» дегенча, Къарачайдан баргъанла къарачайча таза тепсегенлени тышында – Тюркде – кёрюб къайтхандыла.
Асыры бек «культурный» болгъан болурбузму?! Алай тюл эсе, арт кёзюуде ненча джаш адам къарачай айтымлагъа къуджур «кийим» кийдириб джырлайды – не магъанасын ангыларыкъ тюлсе, не рифмасы, не ритмикасы джокъдула, макъамлары да алагъа ушаш бир тюрлюледиле. Бир джолда бу затха чыртда тёзюб болалмай белгили профессионал композитор Ногъайлыланы Маджит, тамам къыйналыб сёлешген эди. «Бу чотха нек тынгылаб турасыз, ким не сюе эсе, аны джырлаб, телевизоргъа чыкъгъан адет къачан тохтарыкъды?! Быллай затлагъа къарагъан суратлау совет къураргъа тыйыншлыды – поэтле сёзлерине, композиторла макъамларына къараргъа, багъа берирге керекдиле. Джараусуз чыгъармалагъа джол бермезге дурусду. Керти ёлюмсюз джырла алай къураладыла», - деген эди.
Бу къыйын заманда къалай джырлай эселе да джырласынла, джазсынла, маданиятыбыз джукъланыб къалмасын, ызыбыздан келгенле болургъа керекдиле деген акъылда тынгылаб къойгъан болур эдик. Дагъыда, бара-барсала тюзелирле деген иги умут да бар эди. Не келсин, тюзелген джокъду, хар ким кесине бирер къая кёрюнюб турады. «Мен джазгъаннга, мен этгеннге не сёз барды?» деб, акъыллары алайды. Юренирге, ёсерге излемейдиле, китаб окъумайдыла...
Бюгюн аланы бирине бир сёз айтсанг, сен терс боллукъса, «меннге зарланыб, чалдыу салады. Мен андан фахмулума да, аны ючюн меннге илинеди», дерикдиле. Тилде сюек джокъду, аллайла нени да айтырыкъдыла, кимни да хорларыкъдыла. Ма аллайла болгъаныбыз ючюн бизни джыр искусствобуз башхаладан иги артха къалады – бусагъатда, алгъынча болмай, «Архыз 24», «9 Волна» телеканалланы юсю бла бютеу Шимал Кавказны джыр болуму кимге да къол аяздача туруду. Бу болумгъа менича кёблени джюреклери къыйналады.
Чыгъармачылыкъ ишден къыйын дунияда джукъ джокъду, дерча алайды, «ийне бла кёр къазгъанча» бирди. Ол затха Аллахдан келген затды деб, аны ючюн айтадыла. Андан сора да аны бла махтау ючюн тюл, ансыз джашаялмагъанынг ючюн арымай-талмай кюреширге керексе. Ол джашауунгу баш магъанасы болургъа тыйыншлыды.
Хар адам да джазыучу, суратчы, джырчы болуб бармайды – ол заманда джашауну магъанасы боллукъ тюл эди. Хар кимге да береди Аллах бирер тюрлю фахмуну. Алайды, къаллай ашхы врачла, устазла, актёрла, къол устала, инженерле, малчыла, шапала дагъыда алачала бардыла. Джазылгъан затны ангылай билиу да, джыргъа сюйюб тынгылау да фахмуду. Адам анга берилген затны багъалатыргъа, аны балсытыргъа да борчлуду. Джер юсюнде эртделеде джашагъан бир философ былай айтханды: «Эм уллу акъылман кёзге илинмей джашай билген адамды».
Бу оюм тюз болур. Аллай адам махтауну, байлыкъны сюрмейди, аллай адам зарлыкъдан, тарлыкъдан кенгдеди, аллай адам кишиге эришмейди, кесини джолу бла барады, тюз иннетлиди, кирсиз джюреклиди – ма олду керти байлыкъ, уллу насыб.
Деменгили, эм кючлю, эм къыйын, эм залим джюзджыллыкъны – XXI-чи ёмюрню - аллындан киргенбиз. Халкъыбызны аякъ алышы таб болсун, ырхызы, джашауу, насыбы юзюлмесинле. Биз онглу алан кърал болуб, атыбыз дуниягъа айтылыб тургъанды. Алан къралыбыз чачылгъанлы бери кёб къыйынлыкъ, джарсыу да кёре келгенбиз. Кёргенибизни дженгил унутуучула болмайыкъ. Ким биледи, ол ётгюр заманыбызда, асыры ёхтем болуб, Аллахны чамландыргъан болурбузму?! Миллетибизни сакълар ючюн, анга атаб, бир тилек маулут этдирирми эдик? «Аллах, халкъыбызны кеси билиб, билмей да этген гюнахларын кеч, анга тейри эшиклени ач», - деб тилерми эдик. Ол зат эсге келген эсе, бошуна келген болмаз – андан хата чыртда боллукъ тюлдю, хайыр а болургъа болур...
_______________________________________________
_______________________________________________
ЮЙЮР НАСЫБЛЫ БОЛУР ЮЧЮН КЪУРАЛАДЫ
Сюлемен, жашына кёлкъалдысын айтып, кюн сайын жюрек къыйынлыгъын жууукълагъа, ахлулагъа билдирип тургъанды. Алай атаны намысын багъаламагъан Хасан ким айтханны да къалай этерик эди. Аны тынгысызлыгъы уа - артыкъда бек заманында юйдегили болургъа унамагъаны эди. Киши ортасына келген Хасан, юйде анда-санда бир жумуш кибик этсе, аны къыйынлыкъгъа санап, кесин ичгиге бошлап, ата-ананы тынчлыгъын алгъанды.
Тёзюмю тауусулгъан ата бир ингирде жашны къатында олтуртханды да, сёзню чорт салгъанды: «Ичгини къоюп, кесинги тюз жолгъа салаллыкъ тюйюл эсенг, юйюр къураргъа, сабийле ёсдюрюрге болаллыкъ тюйюл эсенг, сени адамланы башларына бакъгъан больницагъа элтирге керек болуп турады. Алайсыз сени бла бир юйде жашар къарыуум къалмагъанды...».
Анымы эшитир эди Хасан, олтургъан жеринден секирип ёрге турду, чамланды, кечгинлик тилерни орунуна былай айтып, былхымсыз сёлешди: «Мен угъай, сиз шашхансыз, сизге багъаргъа керекди аллай больницада. Мен а сюйсем, ичеме, ашайма. Керек болса, айланама. Кимни не дауу барды манга. Башыма бош адам тюйюлмеми да мен».
Быллай жюрек къыйынлыкъ салгъан ушакъдан сора Сюлеменни эгечинден туугъан Разият, Хасаннга айланып, былай дегенди:- Кёремисиз, бизни къарындашыбызны намысын тас эте, акъылын аракъы бла иче баргъанын. Сиз Хасаннга къатын алыргъа къыз излейсиз. Къарап турама да, анга келликге жаным ауруйду. Ол бек насыпсызды. Сора сиз, жашыбызны юйдегили этебиз деп, бир жарлыны къызын насыпсыз этергеми керексиз?
Бизде арт кезиуде эрге баргъанны, къатын алгъанны юсюнден тохтамай айтханлай турадыла. Ол миллетибизни уллу жарсыуларындан бирлериди. Ол болумну тапсызлыгъын эм алгъа ким ангыларгъа керекди?Тиширыуларыбыз хар заманда да эр кишилеге ышаннгандыла, алагъа базыннгандыла. Энди уа кёп жашларыбыз, башларына бёрк киерлерини орунуна, жаулукъ къысар халгъа жетишгендиле. Аман къарынларын аракъыдан толтурмасала, жашау болмагъан сунадыла.
Кеф адам акъылын тас эте эсе, бизни бир-бир жашларыбыз оюмсуз бола барадыла, сора алагъа къатын, къыз да керекмиди? Юйдегили болурдан алгъа адам юйюр къураргъа кесин хазырларгъа тийишлиди деп, мен алай ойлайма. Не намысы, не адеби, къылыгъы болмагъан, ишлерге сюймеген жашларына къыз излегенле законну, шериятны, адамлыкъны алларында да терсдиле.
Келигиз, хурметли ата-анала, юйюгюзде жашларыгъызны жашау жолуна салыргъа юйретигиз да, андан сора аланы юйдегили этерге кюрешигиз. Ёмюрледен бери сыйны жанындан багъалы кёре келген къызларыбызны быллай бир учуз этмегиз. Саулукълу, дурус оюм эте билген жашла юйдегили болуу амалны кеслери да билликдиле, аны табарыкъдыла.
Болмачы фатыуала, таурухла керек тюйюлдюле жаш адамланы юйдегили этер ючюн. Жаланда жашау къураргъа гитчеликден къаты низам бла юйретирге керекдиле ата-анала балаларын. Андан къалса уа, дунияда бола келгенича, хар ким кесине жол сайлар, сюйгенин табар...Мен Разиятны айтханын тюзге санай-
ма. Жаш, къыз да насыплы юйюр ёсдюрюр ючюн, баш къоша эселе, намыслы, этимли къызларыбыз кимлени эселе да бир былхымсыз, масхапсыз жашлары бла жашау этебиз деп, ёмюрлерин аман бла ётдюрюрге керекмидиле?
Алайды да, ичгичиле Разиятча къызланы айтханларындан тийишли оюм этерле. Ол заманда ёз жашаулары да онгуна барыр, халкъыбыз аягъы юсюне болур, тарыхда атын иги бла айтдырыр.
ТЕММОЛАНЫ Мухадин