2013 дж.. январны 10, " К Ъ А Р А Ч А Й "
Проектни сюзебиз
ТЕРЕН САГЪЫШ ЭТЕРГЕ
Алфавитни проектин сюзе, анга кёре сагъыш этиб къарасанг, башынга кёб соруу келеди.
... Теджелген джангы алфавитни бюгюнлюкде, таб, бара-баргъан заманда да, бизге бир деб бир хайыры тиерик тюлдю, зараны болмаса.
Биринчиси, аманны кеминде, 20-25 джылдан кючден чыгъа тургъан школлагъа окъуу китабланы (1-чиден 11-чи классха деричи) джангы алфавитге айландырыб чыгъармакълыкъ ол бек къыйын затды, болмазлыкъ ишди. Орта тергеу бла хар классха, беш джылгъа джораланыб, 4-5 минг китаб чыгъарыргъа керекди (тил бла адабиятдан). Аланы джоюмлары бек уллуду. Быйыл 1-чи классны харифлерине бир миллиондан артыкъ ачха кетгенди. Хар китабны багъасы уа 250 сомдан айланнганды. Мындан арысын тергеген алай къыйын тюлдю. Бюгюнлюкде, 20 джылдан артыкъ заманны чыкъмай-чыгъарылмай туруб, джангыдан чыгъыб башлагъан китабланы къаллай болумда чыгъачыгъарыла тургъанларын РИПКРО-ну къуллукъчулары Эбзеланы Алла, ол организацияда къарачай тил бла ногъай тилни кафедрасыны тамадасы Мамаланы Фатима бек аламат биледиле, ала бла киши оноулашмайды ансы. Тёрт миллетни окъуучу санына къаралмайды, федерал бюджетден китаблагъа ачха бёлюннген сагъатда. Барына да бирча юлешинеди. 218 минг адамы болгъан къарачайлылагъа да, 10-15 минг адамы болгъанлагъа да бирча.
Экинчиси, бек сейири, бу бара тургъан компьютеризацияны ёмюрюнде джангы алфавит бла хайырланырча басма белгилени къайдан табарыкъбыз? Бюгюнлюкде республиканы кесини кърал типографиясы да джокъду.
Ючюнчюсю, Къарачай-Черкес автоном область Ставрополь крайгъа къарагъан заманда китаб басманы эркинлиги да анда эди. Биз аланы бир бёлюмюне санала эдик. 1960-чы - 1970-чи джыллада Семенланы Азрет Ставрополь шахарда типографияда къарачайча чыгъарыкъ китаблагъа корректорлукъ эте эди. Ол мени къонакъгъа чакъырыб, китабланы къалай басмаланнганларын кёргюзген эди. Агъач ящиклени бир талайы аны къатында, аланы ичлери да къоргъашындан къуюлуб этилген (уллусу, гитчеси да) харифле. Ма аланы тизиб, сёзлени джазыб чыгъаргъанын кёргюзе келди да, «нг» харифге джетгенинде, тохтаб, ящиклеге къараб, «Ъ» (къаты белгиле) бошалдыла, деб тохтады. Къалай бошалдыла, деб мен сейирсиннгенимде, ма аны джууабы былай болгъан эди:
- Бизни тилде къаты белгини кёб джерде хайырландырабыз, «къ» бла «гъ»гъа джетгенлей аланы хайырландырабыз, «нг»-гъа джетгенлей бошалыб къалса, сора, амал джокъ, «н» харифни «нг» этер ючюн аны ызындан «г»-ны салмай болмайды. «Къ» бла «гъ»-гъа уа ол белгини салалмайса. Ма алайдан чыгъыб турады «нъ-ны «нг»-гъа айланнганы, деб кёргюзтюб, ангылатхан эди. Ол кертиди. Бюгюнлюкде, сёз ючюн, ол харифни («нъ»-ны) ызына къайтарыргъа толу амал да, болум да барды. Бу затда алфавит тюрленмейди. Ол джылладан газет окъуучула, джазыучула (газетге-ёнгеге) бюгюнлюкде да «нъ» харифни бир да къарамай джазадыла. Школда окъугъанлада да бир къауум «н»-ны ызындан ол эки (ъ,г) белгини да салыб джибериучендиле. Алада терслик джокъду.
Бу алфавитни тюрлендириу, джангыртыу акъыл кимден чыкъгъан эсе да, ол тюз этмегенди. Нек? Джангы алфавит бла къуру ол хайырланыб къаллыкъ тюлдю. Къарачай алфавит къарачайлыланыкъыды, миллетникиди, аны бла бютеу окъуй, джаза билген къарачайлы хайырланады. «Сорулмай этилген иш сёгюлюр» дегенлей, алгъы бурун миллетге сорулургъа, аны бла оноулашыргъа керек тюлмю эди? Керек эди. Алай болса да, энтда да кеч болмагъанды. Мен бу статьяны да ол акъыл бла джазама. Гитчекъарачайчы устазланы, башха интеллигенцияны келечилерини айтханларына хазна джукъ къошарча тюлдю. Тюз айтадыла, бу комиссияда не устаз, не басма къуллукъчу джокъду, деб. Джангы алфавитни окъурукъла да, окъутурукъла да, аны бла таймаздан хайырланныкъла да устазладыла. Бусагъатлада, артыкъсыз да бу арт 15-20 джылда, къарачай тилни школлада окъутуу бек къыйыннга айланнганды. Китабланы болмагъанларындан, джангыланы чыкъмагъанларындан, устазлагъа методика болушлукъ этерча пособиелени джокълукъларындан, башындан - къралдан - бу джанына чыртда эс бёлюнмегенинден, джылдан джылгъа къарачай тилни сагъат саныны къысхартыла барылгъанындан чыгъадыла бу джарсыула.
Кетген джылны февраль айында къарачай халкъны 5-6 организациясы джыйылыб, аланы этген оноуларыны тамалында «Къарачай Алан Халкъ» деб, бютеу миллет бирлешген джангы организация къуралгъан эди. Ол къарачай миллетни съездини оноуу эди. Анга башчыгъа республиканы Халкъ Джыйылыууну тамадасыны заместители Хабланы Руслан айырылгъан эди. Членлери, президиуму да белгили болгъан эдиле. Бюгюнлюкде ол организация къуралыб, башындан бегитилиб, кесини элледе, шахарлада ал башланнган организацияларын къурайды.
Комиссия бу организация бла оноулашханмыды? Быллай ишледе бизни оноуубузну этерик бу организацияды, деб, анга ышаныб, аны ючюн айыргъанбыз бу адамланы да. Аладан а алфавитни тюрлендириуню юсюнден киши сормагъанды.
Бу оюмну джашауда бардырыб къоймакълыкъ алай тынч болмазлыгъын, бу комиссияны члени, комиссияны джыйылыуунда этген докладында бек ариу, тикирал чертгенди.
«Член комиссии, сопредседатель, доктор филологических наук, профессор КЧГУ, зав. кафедрой ЮНЕСКО (плюс и.о. зав. кафедры карачаево-ногайской филологии КЧГУ - А.Д.) Тамара Казиевна Алиева в своем докладе очень четко раскрыла риски проекта...» («Экспресс-Почта», 22 ноября 2012 г.)
Бу айны ортасында республиканы Джазыучуларыны союзуну теджеую бла мен Нальчикде болуб келдим. Форум Къулийланы Къайсыннга 95 джыл толгъанына аталыб эди. Анга Татарстандан, Башкортостандан, Чувашиядан, Къалмукъдан, Дагъыстандан, Чеченден, Ингушетиядан, Тегейлилени эки республикаларындан, Абхазиядан, Адыгеядан, Ставрополь крайдан эмда Азербайджандан келечиле келген эдиле. Эки кюнню баргъан бу магъаналы ишде башында сагъынылгъан республикаланы адамларыны -джазыучуларыны, журналистлерини - юслеринден бек кёб ариу сёз айтылыб турду. Мустай Каримден, Муса Жалилден башлаб, эм гитче Ингушетияды да, аланы джазыучуларыны юслеринден да Къайсын бла бирге айтылгъанлай турду. Бир кере биреулен (къалмукълуланыкъы), къайдан эсине тюшдю эсе да, Семенланы Исмаил деб бир сагъынды, андан сора уа бизни сагъыннган бир адам болмады. Мен былайда малкъарлылагъа кёлкъалды болуб айтмайма. Форумну джарашдыргъанла, къурагъанла да, бардыргъанла да, доклад этген да, бютеу тамадалыкъ этгенле да къабартылыла эдиле. Экинчи кюнюнде Лариса Курманбиевна Шебзухова, алагъа, джангыз бир къарачайлы барды ичигизде, анга да бир сёз беригиз, деб къоймагъанында, алай сёз берген эдиле меннге. Анда мен Абдуллах Бегий улу бла, Биттирланы Тамара бла, «Минги Тау» журналны баш редактору, Парламентлерини депутаты Додуланы Аскер бла тюбеб, алфавитни юсюнден да сёлешген эдим. Хазна киши къулагъына алмады, джангыз А. Доду улу: «Бир джыйылыуда «ж» харифни юсюнден сёз болгъан эди, андан арысын билмейме. Бусагъатда аны къайгъылы киши болгъанча кёрюнмейди», деб ол сёзню айтды. Алфавитни теджегенле хаман малкъар джанына базманны дженгдириб кюрешгенлери ючюн айтама. Ким къачады малкъарлыладан? Киши да къачмайды. «Аллах айтса, эртденнги саламыбыз бирге, ингирде уа - хар ким юйюнде», деб джашарыкъбыз мындан ары да. Комиссияны оюмуна кёре, бу алфавит алынса, муну бла хайырлана биз тюрк тилли миллетлени окъуучулары бла, кесибизни башха къраллада ахлуларыбыз бла хапарлашыргъа онг чыгъарыкъды, деб алайы да чертилинеди. Болур, алай да. Алай а ол джаны бла онгу болады деб, кесибизге солун нек этерге керекбиз.
Джашауун устазлыкъ иш бла ашырыб келген, учкуланчы, Къарачайгъа белгили адам Джанибекланы Сосланбек статьясыны ахырында бу ишни башларны къабыл этерни аллы бла джамагъатха сорургъа, джамагъатны оноууна тынгыларгъа, керекди деб джазады. Бек тюз айтады.
Бу оюмну джакълай, мен декабрны 5-де Сарытюз элни Джарыкълыкъ юйюне устазланы, тамада классланы окъуучуларын, элни администрациясыны къуллукъчуларын, район советни депутатын (Ёзденланы А.) эмда Къартланы советини членлерин (Ёзденланы Руслан, Байрамкъулланы Борис, Тебуланы Хыйса, алгъыннгы устаз, бюгюнлюкде элде афендилик этиб айланнган Джазаланы Манаф), дагъыда башхаланы джыйыб, бу проектни сюздюк. Огъурагъан бир киши да болмады, алфавитни къатышдырмагъыз, деген болмаса. Бу джыйылыугъа «Къарачай Алан Халкъ» регионал организацияны тамадасыны орунбасарларыны бири Каппушланы Борис (бу кюнледе ауушуб къалгъанды, джандетли болсун) эмда Черкесск шахарда бу организацияны ал башланнган бёлюмюнютамадасы Къоркъмазланы Аубекир да къошулдула. Бир аууздан эски алфавитге тиймезге, деген оюмну джакъладыла.
Арадан эки кюн ётюб, Джёгетей Аягъы районну ана тилден окъутхан устазларыны джыйылыулары болуб (къарачай тил бла литературадан олимпиада бардырылгъан эди) ол джыйылыуда да бу проектни юсюнден сёлешинди. РФны да, КъЧР-ни да махтаулу устазы, сохталаны ана тилге окъутуб, юретиб кюрешген, иш стажы 50 джыл болуб келген устаз Дудаланы Саният: «Алфавитни къатышдырыб кюрешмесинле да, бу алфавит бла китабла чыгъарыб баджарсынла школланы. Бир-бир класслада джангыз бир китаб да джокъду окъургъа, окъутургъа», - деб ол сёзде тохтады. Аныча сёлешгенле Къоркъмазланы Лариса, Темрезланы Алина, Эрикгенланы Муслимат, дагъыда башхала, проектни джашауда орунлу болмазлыгъын чертдиле.
Бу, бюгюннге деричи басмада хайырланыб келген алфавитибизни къыйынын-тынчын, терсин-тюзюн, аманын-игисин башларындан чекгенле «Къарачай» газетде ишлегенледиле. Комиссияда аладан да киши джокъду.
Алайды да, ийнек сауалмагъанны сылтауун арбаздан кёрмей, кесибизден кёрюрге керекди. Джангыз кесими алыб къарасам а, мен бу теджелген проектдеги алфавит бла он джылны окъуб, къазахча назмула, статьяла джазыб тургъанма, энтда да бек ариу джаза да, окъуй да билеме. Сора мени ючюн башхала нек джарсыргъа керекдиле?!
ДОЮНЛАНЫ Абдурахман,
КъЧР-ни махтаулу устазы,
Джёгетей Аягъы районда
ана тилден окъутхан устазланы
методика бирлешликлерини тамадасы.