Keligiz, BU DJAHGI DJILDAN BASHLAB... / Келигиз, БУ ДЖАНГЫ ДЖЫЛДАН БАШЛАБ...

Keligiz, BU DJAHGI DJILDAN BASHLAB... / Келигиз, БУ ДЖАНГЫ ДЖЫЛДАН БАШЛАБ...

Sabr 01.01.2013 19:45:30
Сообщений: 7254

3 0

Bilal LAYPAN: DUNIYADA DJASHAGAN TAULULANI BARINA DA

Загрузка плеера



БЮТЕУ ДУНЬЯДА ДЖАШАГЪАН ТАУЛУЛА!

БАГЪАЛЫ КЪАРНАШЛАРЫМ, ЭГЕЧЛЕРИМ!
Джангы джылыгъыз да огъур бла келсин!

Келигиз, бу Джангы джылдан башлаб, мындан ары хар заманда, бу къарачай-малкъар сайтда да, къайда да, ана тилибизде сёлешейик, джазайыкъ. Башха халкъланы адамларына айтылыр затны - орус, ингилиз, тюрк тилледе да айтайыкъ, къалгъан затны уа кеси тилибизде бардырайыкъ.

«Не уллу билимим джокъ, не уллу фахмум джокъ, не уллу усталыгъым джокъ, не уллу ачхам джокъ; миллетибизге джарарча уллу къуллукъда, оноуда да тюлме. Халкъыбыз сакъланыр ючюн мен не этейим?» дегенле да бардыла. Этеринг а — бирди: Ана тилингде сёлеш - халкъыбызны сакълауда андан уллу, андан иги иш эталлыкъ тюлсе.

Башха затха къарыуубуз джетмесе да, Ана тилибизде сёлеширгедамы джетмейди къарыуубуз? Халкълыгъыбызны сакъларыкъ эм уллу амалладан бири - Ана тилибизде сёлешиудю, джазыуду. Хар бирибизни да къолундан келлик затды ол. Миллет ангыбыз, эсибиз бар эсе, аны ангыларгъа керекбиз.

Тилни билмеген неда къарыусуз билген айыб тюлдю - айыб да, гюнах да тилибизни билирге излемегенликдеди. Бизнича, орус тилге кёчюб баргъан бир халкъ джокъду. Хоншулагъа огъуна къарагъыз - чечен чеченча, ингуш ингушча, адыг адыгча, ногъай ногъайча, абаза абазача - айтыргъа, уллу, гитче да - хар ким кеси тилинде сёлеширге кюрешеди. Биз а, тилибизни да биле тургъанлай, орусча джазаргъа кюрешебиз.

Таулу таулугъа орусча сёлешген - айыбды. Керек болмагъанлай, башха тилде сёлеширге, Сау Тилибизге ырыслайыкъ. Къалгъан халкъладан бизни башха этген, халкълыгъыбызны кёргюзтген - неден да алгъа - Ана тилибизди. Андан айырылсакъ - биз халкълыкъдан айырыллыкъбыз.

Бизни халкъ болмаса, Миллет Байрагъы (Национальный флаг), Миллет Тамгъасы (Герб), Миллет Орайдасы (Гимн) болмагъан халкъ джокъду. Созуб бармай, келген джылны ичинде, аны оноуун да этейик.

Кесини тилин къоюб, башха тилге кёчгенни чёб чакълы бир сыйы боллукъ тюлдю. Дуния мал ючюн, дининден-тилинден-джуртундан айырылгъан, аланы ауушдургъан - насыблы боллукъ тюлдю, эки дуньядан да юлюшсюз къаллыкъды. Аллахха таяна, кесибизни кесибиз сакъламасакъ, бизни бир киши сакъларыкъ тюлдю.

Багъалы къарнашларым, эгечлерим!

Аллах берген Хакъ ислам динибизге, бай тюрк тилибизге, мийик Кавказ джуртубузгъа тыйыншлы болайыкъ. Тыйыншлы болайыкъ динибиз-тилибиз-джуртубуз ючюн кюрешген, сермешген, ёлген ата-бабаларыбызгъа. Аланы кючлери бла, биз хазыргъа келгенбиз. Сакълайыкъ Аллах берген, нарт ата-бабаладан бизге кёчген, ала аманат этген байлыкъны - Динни, Тилни, Джуртну.

Аллах берген Къаламны, Китабны кючю бла, Хакъ джолда барайыкъ, джазыуубузгъа ие болайыкъ, джазыуубузну кесибиз джазайыкъ. Къара таныгъан, къара джайгъан Халкъладан болайыкъ. Халкъыбызны тюненеси, бюгюню, тамбласы да кесибизни къолубуздады. Аны унутмайыкъ. Барыбызгъа да Аллах болушсун.

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал,
Къарачай-Черкес Республиканы Халкъ Поэти,
КЪарачай-Черкес Кърал Университетни сыйлы доктору,
Миллетлеарасы Тюрк Академияны сыйлы академиги
Sabr 02.01.2013 06:43:44
Сообщений: 7254
Аллахданды, Аллаххады джолубуз - Alaniya.Info Alan (Karachay-Malkar)

Загрузка плеера
Sabr 02.01.2013 07:21:41
Сообщений: 7254
http://music.kurman.ru/cat58.htm

http://music.kurman.ru/cat58.htm
Амур Текуевни "Таулумуса?" деген джыры (сёзлери Лайпанланы Билалны).
Кергелен 03.01.2013 02:17:17
Сообщений: 856
Кечегиз Къууатлы болсун ,Сюйюмлю Джамагъат!:превед::ялучший::превед:
Багъалы Билял Эфенди, кемсиз Сау бол!!!!!!!!...............................................
Джюрегим къабындан чыгъады тоба.......асыры къууангандан........тас болмаз, Сени бу джюрек къылынгдан чыкъгъан къыйынынг......
Шатны темасында видеону кёргенимде ..........Сенден тилерге деб умут эте тургъанлай, ( джюрекден джюрекге джол барды,- деб , бош айтыла болмазла) Кесинг бери видео салыб къойдунг!
Джазылгъанны окъугъанда аламат! Алай а къулагъынг бла аууазны эшитген башха тюрлю илинеди джюрекге!
Мени джюрегим къозгъалгъанча ,къалгъанланы джюреклери да къаты тебсин ,ма бу сёзлени эшитиб!
Бир адам, бир кърал .....болушурукъ тюлдю Динибизни ,Тинибизни, ТИЛИБИЗНИ айнытыргъа сакъларгъа........кесибиз.....кесибиз....КЕСИБИЗ джюреклерибизни ачмасакъ, сагъыш этмесек, эринчекликни къоймасакъ....кеси -кесибизни къабыбыздан джийиргенни къоймасакъ.......
Заманла не заманда да къйын болгъандыла........мен джашагъанлы тынч заман кёрмегенме! Хомух болмайыкъ! Джалгъан затлагъа кесибизни алдатмайыкъ!
Билял, Сен айтхан затланы барыбызда джюреклерибизге тас болмазча тюйреик!
Сау бол! :браво:
Sabr 07.01.2013 05:13:34
Сообщений: 7254

0 0

НАРСАНА
сёзлери: Bilal LAYPAN
джырлайды БОРЛАКЪЛАНЫ Рустам

Загрузка плеера
Sabr 08.01.2013 04:06:24
Сообщений: 7254
КИТАБ
сёзлери: Bilal LAYPAN
джырлайды БОРЛАКЪЛАНЫ Рустам


Загрузка плеера
Sabr 09.01.2013 04:58:34
Сообщений: 7254
Bilal LAYPAN

СЁЛЕШЕЙИК КЪАРАЧАЙЧА


Кёзлерибиз джарыр ючюн Кюнча, Айча,
Сёзлерибиз джарар ючюн Кюнча, Айча,
Сёлешейик къарачайча.

Элиблеча сыйлы эллерибизде,
Джандетлеча ариу джерлерибизде,
Къарачай тилни берекети турсун.

Башха джуртда башха халкъ бла
Джашарга тюшсе - ол халкъны
Тилин, адетин да билирме.

Мени джуртумда, мени джеримде
Джашаб тургьанла , джашаргьа келгенле да,
Разы болуб, сюйюб юренирле
Мени тилиме, адетиме -
Иннетлери тюз эсе аланы.

Къарачай,
Халкълыгьынгьы тас этмеген эсенг сен,
Къраллыгьынг бар эсе сени,
Франциягьа француз тил къуллукъ этгенча,
Ингилизге ингилиз тил къуллукъ этгенча,
Къарачай тил сеннге алай къуллукъ этер.
Sabr 09.01.2013 15:32:59
Сообщений: 7254
Малкъардан да, Къарачайдан да талай адам мен салгъан видеола ачылмайдыла дейдиле. Терслик менде болурму? Алай эсе, видеогъа джаздыргъан, бери салгъан сагъатда не затны терс эте болурма?
Устала, ангылатсагъыз, бек разы боллукъма. Сау болугъуз.
Sabr 28.01.2013 16:11:45
Сообщений: 7254
Bilal LAYPAN

НАСЫБЫМ


Нарат чегет шууулдай тургьанча,
Таза тау суу боркъулдай баргьанча,
Мийикде байракъ къалтырай тургьанча,
Ой Ана тилим, Къарачай тилим!

Эски Минги Тау агьара тургьанча,
Акълыгьы уа — ма бюгюн туугьанча,
Ол бизге къарт, джаш да болгъанча,
Эй Ана тилим, Къарачай тилим!

Чегет шууулдар. Джулдуз джылтырар.
Таулу дауурдан тогьайыб турур тар.
Сюймеклик кёзлеуде джууунурла сёзле,
Къарачай къылыкъ турур юсюбюзде.

Туугьандыла, тууадыла, тууарла сабийле
Къыш, джаз, джай, къач.
Мен ахыр къарачайлы тюлме джер юсюнде,
Ма олду – насыб, ма олду — къууанч.

Ташы чхыныргъа болур къаядан.
Алай а, кетсе да, къалыр джеринде.
Ана тилимден кетмесин бир сёз,
Мен кетсем да, джашасын сизде.

1972 джыл
Sabr 10.02.2013 04:14:41
Сообщений: 7254
21 февраля во всем мире отмечается Международный день родного языка (International Mother Language Day), провозглашенный Генеральной конференцией ЮНЕСКО 17 ноября 1999 года с целью содействия языковому и культурному разнообразию и многоязычию.

Языки являются самым сильным инструментом сохранения и развития нашего материального и духовного наследия.
Но по оценкам ЮНЕСКО, половина из примерно 6 тысяч языков мира могут в ближайшее время потерять последних носителей.

Ёлюм къоркъуу тюшген тиллени тизиминдеди бизни къарачай-малкъар тилибиз да.
Ана тилибизни (алай демек Халкъыбызны!) сакълар ючюн,
Мен не этеме?
Сен не этесе?
Ол не этеди?
Биз не этебиз?

Келигиз, кесибизни бир сынайыкъ: февралны 21-де - АНА ТИЛНИ КЮНЮНДЕ - бютеу темалада Ана тилибизде бир джазайыкъ!!!

Давайте, 21 февраля во всех темах форума попробуем писать только на родном языке!
Sabr 19.02.2013 14:08:54
Сообщений: 7254
Къуру да сёлешалмай эсек да, бир джыл узун сёлешалмай эсек да, бир кюнню ичинде уа къалай сёлешалмазбыз, джазалмазбыз Ана тилибизде.

Келигиз, кесибизни бир сынайыкъ: февралны 21-де - АНА ТИЛНИ КЮНЮНДЕ - бютеу темалада Ана тилибизде бир джазайыкъ!!!

Давайте, 21 февраля во всех темах форума попробуем писать только на родном языке!
Sabr 21.02.2013 15:50:46
Сообщений: 7254
1999 джыл ноябрны 17-де ЮНЕСКО оноу этгенди:
февралны 21 бютеу дунияда АНА ТИЛНИ кюнюнча белгилерге

Ол кюн бютеу дунияда халкъла кеслерини тиллерине артыкъ да бек къайгъырадыла, сагъыш этедиле, ол кюннге атаб тюрлю-тюрлю ишле бардырадыла.

АНА ТИЛНИ кюнюне аталыб, джукъ этилемиди экен Къарачайда-Малкъарда? Билген бар эсегиз, бери бир джазыгъыз.
Sabr 03.03.2013 13:24:23
Сообщений: 7254
МАРТНЫ 3 - СЕМЕНЛАНЫ ИСМАЙЫЛНЫ (ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛНЫ) ТУУГЪАН КЮНЮ
3 марта - День рождения Исмаила Семенова - объявить Днем Карачаево-Балкарской Книги!


СПЕЦИАЛЬНОЕ РЕШЕНИЕ ЖЮРИ:

Как инициатор проведения настоящего Конкурса, Жюри рассматривает его как один из важных элементов через творчество способствовать единению карачаево-балкарского этноса, утверждению единого карачаево-балкарского литературного языка, что созвучно задачам, поставленным съездом интеллигенции в г. Кисловодске в 2012 г.

В виду этого Жюри решило:
1. День рождения Исмаила Семенова 3 марта объявить Днем Карачаево-Балкарской Книги! В этот День проводить праздник книги во всех школах, детских садах, учебных заведениях, сделать традицией встречи писателей с читателями, организовывать выставки-ярмарки национальных книг, когда авторы будут представлять свои произведения, с автографами дарить читателям, а дарение книги друг другу – сделать национальной традицией в Карачае и Балкарии.

2. Считать целесообразным создание Союза Карачаево-Балкарских писателей в целях координации творческих усилий по сохранению и развитию национального языка, литературы нашего народа, при этом сохраняя членство в творческих союзах двух братских республик.

3. Настоящую Премию в последующем реорганизовать в Литературную премию Союза Карачаево-Балкарских писателей имени Кязима Мечиева и Исмаила Семенова .


Председатель Жюри:
Бегиев А.М., поэт, переводчик, публицист, заслуженный деятель культуры Республики Татарстан, заместитель председателя Союза писателей КБР
Секретарь Жюри:
Лайпанов Б.А., народный поэт КЧР, Почетный доктор КЧГУ им. У. Алиева
Члены Жюри:
Ольмезов М.М., поэт, драматург, лауреат Государственной премии КБР, ответственный секретарь журнала «Минги Тау»
Богатырева Ш.А., поэт, прозаик, переводчик
Лайпанов Н-М.О., переводчик поэзии Исмаила Семенова, публицист, к.философ.н., Почетный доктор Карачаевского НИИ, Заслуженный работник муниципальной службы КЧР.

(Подробности в темах: "Акътамакъ" и "Литературный конкурс им. Исмаила Семенова")
Sabr 21.09.2013 17:07:30
Сообщений: 7254
KALAYSA Pictures:

"Летом в эльбрусоид обратилась молодежь, с просьбой помочь в организации курсов родного языка. Летом не могли, обещали вернуться к этому осенью. Сказано - сделано.

Молодежь все реже использует язык, и все больше тех кто не разговаривая, вовсе перестает его понимать. Мало кто знает, что наш язык признан ЮНЕСКО одним из вымирающих. Между тем, карачаево-балкарский язык сохранился в наиболее архаичной форме тюркского языка, и зная его можно понимать большинство тюркских языков мира. Можно не говорить о богатстве нашего языке, о его многообразии и красоте - все это мы знаем со школы. И язык не умирает сам по себе, и красоты языка мало. Признан он вымирающим лишь потому, что он используется все реже носителями этого языка. (Орусца джазгъаныма айыб этмегиз шооо...) Именно от нас с вами зависит будущее языка. И только мы его сможем оживить, и исключить из этого списка. Но пока это все слова... Мы все упорно учим английский, немецкий, испанский. Это полезно и нужно. Но кто хоть раз задумывался о том что бы подтянуть свой родной язык? Это не менее важно. Гораздо важней. Гордиться своим народом мало, важно быть активной частью этого народа - быть носителем его традиций, практиковать адет, и конечно же знать и пользоваться языком, который мы должны сохранив, передать во всем его многообразии своим детям.

В республиках с этим легче. Может не намного, но легче, больше носителей языка, которым не нужно напоминать о необходимости знания языка. Но очень много наших соплеменников годами живет, учится и работает в Москве. Для этой части народа, проблема незнания языка наиболее актуальна. Давно и часто в Москве, и в Эльбрусоиде в частности, говорят об открытии курсов родного языка, но к сожалению пока таких курсов организовать не получилось. Причин много, но главная причина в отсутствии преподавателя. Но курсы такие рано или поздно должны быть.

Поэтому, перейдем от слов к делу. Во-первых, просьба отписываться всем, кто находится в Москве, и обязательно пойдет на курсы родного языка. Отписываться, обсуждать идею курсов, свой уровень владения или не владения языка.

Ну и что касается преподавателя. Нужен преподаватель! Поэтому все! Каждый, кто желает идти на эти курсы, а так же кто душой болеет за курсы, но не пойдет, и даже кто не болеет, может помочь в поисках преподавателя языка. Это сделать просто. Минимально - перепостить подобную запись вконтакте со страницы эльбрусоида, а максимум - сообщить всем знакомым, кто мог бы помочь в поиске преподавателя, либо сам стать таковым.

П.с. Что бы не превращать изучение языка в скучные, нудные академические курсы, молодежь, она же актив фонда, может сама участвовать в организации курсов. Превратить один день, к примеру субботу - в день родного языка в Эльбрусоиде, в рамках которого помимо изучения с преподавателям, сами будете готовить конкурсы, чтения, игры, шутки, танцы, песни, стихи. Креатив деген барды да? Вот ма ол. В принципе такое можно было бы уже сейчас организовать, даже в отсутствии преподавателя. С идеями и предложениями так же отписываться здесь".

________________________________________________________________

Ильясны джазгъанын бек магъанылыгъа санаб, къууаннгандан былайгъа да салама.
Sabr 21.09.2013 17:23:19
Сообщений: 7254
Цитата
Мусса пишет:
Давайте начнем с себя. Тех,кто активно выступает на сайте человек 30,ну от силы 34.Желательно,чтобы эти люди писали на родном языке. С сегодняшнего дня я ни одного предложения не напишу кроме,как на карачаевском языке, кроме материалов " Подвиг народа",и " Мемориал".

Аллах айтыб, иш аллына тебер эсе уа.
Sabr 21.09.2013 17:24:58
Сообщений: 7254
Мусса, бек сау бол.

Мен аны айтыб кюрешгенли талай джыл. Дуния бары да эшитирге керекди деген темалада "ООН-ну тиллеринде" сёлешинсин, андан къалгъанда ушакъ Ана тилибизде барыргъа керекди.

Саны сау адам сюркелирми? Ана тили сау - башха тилде сёлеширми? Кеслерин сакълар ючюн, халкъла - хар ким къарыууна кёре - энчи районла, республикала, къралла болургъа кюрешедиле, ёлген тиллерин огъуна тирилтирге кюрешедиле. Бизни уа, Аллахны игилигинден, Динибиз барды, Тилибиз барды, Джуртубуз барды. Алагъа уллу кёллю болгъандан Аллах сакъласын.

14-джыллыкъ сюргюнден, 600 кесек болуб сибирлеге, азиялагъа чачылгъан халкъыбыз, Джуртуна къайыта билди, тилин да тазалыкъда сакълаб. Энди уа, не къыйынлыгъыбыз барды, бир-бирибиз бла къарачай тилде сёлешмезча?

Ана тилибизде халатсыз джазаргъа юретген аламат китаб барды - ОРФОГРАФИЯ СЁЗЛЮК - ахырында да орфографияны джорукълары салыныб. Ол китаб сканировать этилиб, бери салынса, киши да къыйналмай, анга кёз джетдире, халатсыз джазыб турлукъду.

Ары дери, хар джазылгъанны халатларын кёргюзтюб, "бизни орфографиягъа кёре былай джазылады" деб, болуша турургъа боллукъма. Башха не этерге да билмейме. Алай а, кёзюбюз джана тургъанлай, тилибизни ёлюрге къойсакъ, бу тилни бизге джетдирген тёлюле да, келлик тёлюле да не айтырла бизге?
Sabr 21.09.2013 17:28:04
Сообщений: 7254
Цитата
Цитата
KavkazM пишет:
Elbars ,Sabr,

Ма сиз, сёз ючюн видеогъа дерсле жазыб ,бери салсагъыз ,бек иги боллугъеди,не да ким болса ,тау тилни иги билген!!!Не дейсиз таматала?
Бек тюз айтаса. Видеодерсле болсала, тилге юреннген тынчыракъ боллукъду. Аудио, видеокурсла хайырландырыладыла къайда да.

Эльбрусоид Москвада этерге (джаздырыргъа) боллукъду ол ишни. Неда Нальчикде, неда Къарачай шахарда. Устаз къангагъа (доскагъа) сёзлени джазыб, орфография джорукъланы да ангылата барса, айтыргъа, Ана тилни дерслери бардырылсала, ала да видеогъа салынсала - бек уллу хайыры боллукъду. Аланы сабийлеге оюн халда, уллулагъа башхаракъ тюрлю этерге да боллукъ эди.
Sabr 13.10.2013 03:29:13
Сообщений: 7254
"Къарачай", 2013 дж. октябрны 5

Кёлдегин - ачыкъ
ТИЛИН БИЛМЕГЕН МИЛЛЕТЛИГИН УНУТАДЫ

Китаблада, журналлада, газетледе 10-20 тилни билген адамла болгъанларыны юсюнден джазадыла.


Аллай бир болмаса да, 5-6 тилни билген къарачайлыла да бардыла. Аладан кесибизни ана тилибизни учхара билгенлеге, сёлешген заманларында башха тилледен сёзле къошханлагъа хазна тюбемегенме. Дагъыда мен эс бёлген бир зат: кёб тиллени билиу бла дунияда белгили адамланы юслеринден джазылгъан материаллада, ёксюз-зат болуб, башха халкъланы араларында ёсгенле, окъугъанла болмасала, бары да ана тиллеринден башлагъанларыны, школлада анга баш магъана бергенлерини юслеринден айтыладыла. Быланы барын да арт джыллада тилибизге аз эс бёлгенибиз ючюн тиземе.

Ана тил къайсы халкъны да баш шарты болгъанын билмеген джокъду. Тёгерекге къарасанг а, юйде да, ишде да, джолда да, базарда да, аны къой, таб межгитледе да орусча сёлешедиле. Ол тилни билген игиди, алай а къайда сёлеширге кереклисин да билирге тыйыншлыды. Ол адамланы арасында къарачайча ангыламагъан бар эсе, ким огъай дейди. Эки-юч къарачайлы бир-бирлерине тюбеселе, юйде атала, анала сабийлери бла да джартысын орусча, джартысын къарачайча сёлешиб, эки тилни да джармалагъанлары чыртда келишмейди. Алай бла тилибизни къалгъан тилледен кемситгенча, "джарлыча" этиб кёргюзгенибизни бизден кёбле ангыламайдыла. Тили кем болса, халкъы да, адамлыгъы да кемди, дерге боллукъдула.

Бюгюн атала бла анала балаларына джарымын къарачайча, джарымын орусча айта эселе, тамбла ол балала, юйдегили болсала, кеслериникилеге къуру орусча сёлеширикдиле. Алай барабарса, аягъы къалай боллугъуна сагъыш этер заманыбыз болгъанды. "Къарачай тилни Акъсакъ Темир, Гюрге да къойдуралмагъандыла, анга къоркъуу джокъду", - дейдиле бир-бирле. Уллу джангыладыла. Аллай кёзюуле бола, кете тургъандыла, халкъ кеси биягъынлай джашагъанды. Бюгюнлюкде иш башхады. Биз орус къралда турабыз, адамларыбыз бирер сылтау бла кёб джерлеге чачылгъандыла. Барыбыз да ишлеген коллективлерибизде орусча сёлеширге, тюрлю-тюрлю документлени да орус тилде джарашдырыргъа керек болабыз. Тилибизни сакълагъаныбыз орусча юренирге басхыч болгъаныча, аны кесин да тазалай сакълагъаныбыз халкъыбызны не джаны бла да ёсюмюне къыбылама боллукъду. Алгъаракъда бир документде окъугъанымы юлгюге айтайым. XIIX-чи ёмюрню аягъына дунияда 12 минг халкъ джашагъанды. Бюгюнлеге уа андан 7 минг халкъ къалгъанды. Гитче халкъчыкъла, уллулагъа къошула, алагъа джазыла, тиллерин тас эте джетгендиле ол халгъа.

Бизни тилибиз тазады, байды, ариуду. Аны юсюнден бек эртделеден эндилеге дери дунияны онглу адамлары айтыб келедиле. Сёз ючюн, Иоан Галанифонтибус былай джазгъанды: "Карачай-карачиолы, живущие в Приэльбрусье, имели собственный язык и собственную писменность. Их язык древнейший из всех тюркских языков". Дагъыда былай джазылгъан барды: "Карачаевский язык, сохранивший древные основы тюркской лексики, рассматривался как один из самых верных источников для обогащения современного тюркского языка". ИГАРСО-АФ-270.оп-Д23 Л 54. Ататюрк да къарачай тилге уллу магъана бергенини юсюнден кёбле айтадыла. Сора биз махтанырны орнуна бу аламат тилибизден нек ёнгелейбиз?

Адамны фахмусу, акъылы, ангысы болса, ол къачан да, къайда да кесини орнун табарыкъды. Алай болмаса, орус тилден да, тыш кърал тилден да анга магъана чыгъарыкъ тюлдю. Ол биринчиси. Экинчиси уа, алимле айтхандан, анасыны сютю бла сингнген тилни иги билсе, къалгъан тиллеге да дженгил юренникди.

Ючкекен республикада къарачай элледен эм уллусуду. Бир кюн иш этиб, 1-чи школдан башлаб, джолну онг джаны бла, сюд, больница бёлюмле, акъ юй, ёкюлле, электроэнергиягъа ачха тёленнген, Джарыкълыкъ юй, районо, 7-чи школ, тюкенле, автостанциягъа дери барыб, джолну экинчи джанына ётюб, милиция, тюкенле, почта, прокуратура, военкомат, коммунхоз, унвермаг, поликлиника, дегенча адамла аслам джюрюучю джерлеге айланыб чыкъдым. Аланы барында да къарачайча сёлешген къарачай тиширыугъа тюбемедим. Бек джаным къыйналды. "Ана тили адамны анасыды, анасы уа адамны джаны бла къаныды", деб нарт сёз барды. Былайда Семенланы Джырчы Смайылны "Ана тилим" деген назмусундан юзюкню окъуругъузну излейме:

Тил дегенинг - адам джанны
Башха джандан сыйлы этген.
Тил дегенинг - хар адамны
Билим бериб, алгъа элтген.

Тили болгъан бу дунияны
Патчахыды, тёресиди...


Бир джолда Минводда аэропортда турама. Кёкенлени ары джанындан хыны тауушла чыкъдыла. Тёзалмадым да, алайгъа бардым. Мен таныгъан бир къарачай джашны, бизни тилни бек багъалатхан тёрт-беш джаш арагъа алыб, къагъын-согъун эте тура эдиле. Орча этерге кюрешдим. Джылы бла уллуну кёргенлеринде, артха турдула. Къарачайча сёлешдим. Ол джаш да къарачай болгъанын айтдым. "Биз аны ангылагъан эдик, мен къарачайлы тюлме дегенинде, ойлашыр, деб эте тура эдик", дедиле. Бери атлаб, мени да къолуму тутдула. Къарачай джаш а, уялгъан болур эди, алайдан тас болду. Алай да этедиле бир-бирле. "Принять чужой язык, значит пресмыкаться перед чужим народом, лизать пятки чужой литературы, совершить такие мерзости, что собаке противно", - дегенди араб алим, поэт Аль-Харизи. Байрон да былай айтханды: "Мать и родной язык - главное в жизни, из которых слагается жизнь человеческая. Потерять их, значит потерять самого себя".

Юйню бир мюйюшюне къыяу джетсе, аны къалгъан джерлерине да зараны болады. Адамны джашауу да алайды. Тилибизге учхара къарагъаныбыз башха миллет шартларыбызны да аз-аз тюрлендириб барады. Аланы бири адам атларыбыздыла. Ёмюрледен бери келген муслиман атларыбыз христиан, дагъыда башха динледе атладан ариу эшитилмей эселе, эрши эшитилмейдиле. Аладан а нек къачабыз? Алгъаракълада тюгел алай тюл эди, арт джыллада сан бир сабийге аталадыла ата-бабаладан келген къарачай атла. Ким къалай эсе да, биз, джыллары келгенле, анга чыртда разы тюлбюз. Муслиман атланы хар бирини кесини энчи магъанасы барды. Башха халкъладан адамла бла сёлеше келсенг, былай нек атагъандыла, неге джораланады, не бла байламлы атагъандыла, деб сорургъа ёчдюле. Аллай атланы джюрютгенле быллай соруулагъа джууаб бералмасала, бек джунчуйдула. Алай болмаз ючюн, уллуладан сорадыла, китабладан окъуйдула, алай этген сагъатларында миллетни тарихинден, дининден, энчи шартларындан да кёб затны биледиле. Не бла десегиз, адам атларыбызны тамырлары бек терендедиле. Къарачайда эркиши, тиширыу атла 5000-ден артыкъдыла, дейдиле. (Шаманланы Ибрагим 6000-ден артыкъ адам ат джыйгъанды. Ред.). Ала неле, кимле бла байламлы болгъанлары тинтиле тебресе, къаллай бир зат ачыкъланныгъын кёзюгюзге кёргюзюгюз.

Мен оюм этгенден, къалгъанлача да болмай, афендиле, хаджиле бу затланы юслеринден джамагъат джыйылгъан джерледе ауаз бере турсала, кёбле тюшюннюк эдиле.

Ючкекенде ыйыкъда эки кере телевизор бла бериуле боладыла. Миллет аланы ашыгъыб сакълайды. Кёб затны юсюнден хапар айтадыла, джырла да бередиле, сау болсунла. Алай а кёбюсю орусча болады. 200-ге джууукъ телевизион канал барды мен билгенден. Орусча къараргъа излегеннге ала джетишедиле. Къарачайча ангыламагъанла бардыла районда, къайдам, джыйылыуладан-затдан орусча бере турургъа тыйыншлыды. Миллетни кёбюсю къарачайлыладыла. Анга кёре бериулени да 80-90 проценти бизни тилде болса дурусду. Бир кюн, былай нек болады, деб Джарыкълыкъ юйге бардым. "Джаш тёлю къарачайча иги билмейди, берген сорууларыбызгъа къарачайча джууаб да бералмайдыла, - дедиле. – Ансы, телебериулени ана тилибизде бардырыргъа бек разы эдик".

Бу затланы барында да терслик атала бла аналада, къарт атала бла аналада болгъаны хакъды. Аланы къайсысы бла сёлешсенг да: "Мен халкъны керти адамыма. Халкъ ючюн къолумдан келгенни этгенме, мындан ары да этерикме", - дейди. Анга ийнанабыз. Алай а бу башында чертилген затла ол айтханларын бир кесек учхара этедиле. Былайда къошарым: садиклеге, школлагъа джюрюген сабийлеге орус тилден къалай болуша эселе, къарачай тилден да алай болушургъа керекдиле алада ишлегенле. Сёлеширге, джазаргъа, адебге, намысха гитчеликден юренселе, артда ол затланы магъаналарын ангылай барлыкъдыла.

Кесими къалгъанладан акъыллыгъа санаб айтмайма быланы барын да. Менден билимлиле, менден онглула окъуб, кёллерине келгенни айтырла, джангы мадарланы, джангы оюмланы билдирирле, деген иги умут бла айтама. Сансыз этмегиз.

ХАПАЛАНЫ Исмаил.
Ючкекен эл.
Sabr 15.10.2013 17:29:24
Сообщений: 7254
Багъалы къаламчыла! Хакъ сёзню Акъ сёз бла айтыргъа деб джаратылгъанла!
Ана тилибизде сёлешгенле да, джазгъанла да, окъугъанла да; Ана тилибизге юрене тургъанла да, аны билирге иннет этгенле да!

Къурманыгъыз къабыл болсун, муратларыгъыз толсун, айтхан сёзюгюз да, этген ишигиз да Аллах разы болурча болсун.

Ана тилибизде айтылгъан сёз, джазылгъан сёз - шийир, хапар болса да - Тилибизни ёлюмсюз этерге болушады. Аллах сизни ёлюмсюз этсин, иманыгъызны кючлю этсин, къаламыгъызны джити этсин.
Кёб джашагъыз. Келир байрамгъа да къууанч бла джетейик.
Sabr 26.12.2013 17:36:55
Сообщений: 7254
КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫ.

Джарашдыргъанла: Сюйюнчланы Ханафий, Гочияланы Софья.

"Белгилисича, бюгюн биз ол бегиген джорукъла бла хайырланыб турабыз. Бу затланы иги билмеген неда унутхан адамла: «Хахай, бизни китабла кёб халатла бла чыгъадыла, алфавитибиз келишмейди, табсызды, къыяуу кёбдю», - деб, ёрге-энгишге да урдуруб, хар ким кеси джазмасы бла джашаб барабыз. Ол болумда джашаргъа мындан ары болмазлыгъы хакъды. Муну юсю бла эсге бир салайым, бир да къуруса да, эринмей, къолубузда болгъан зат бла ишлейик: «Къарачай-малкъар тилни алфавити бла орфографиясы» арт къыркъ джылдан бери школлада барды, 10 минг тираж болуб, Сюйюнч улу бла мен чыгъаргъан эдик «Орфография сёзлюк» деген китабчыкъны да..."

ГОЧИЯЛАНЫ Софья,
филология илмуланы кандидаты


______________________________________

Сюйюнчланы Ханафий бла Гочияланы Софья
джарашдыргъан ОРФОГРАФИЯ СЁЗЛЮКДЕН алыб КЪАРАЧАЙ ОРФОГРАФИЯНЫ ДЖОРУКЪЛАРЫН былайгъа салгъанымы магъанасы: къарачай тилде халатсыз джазаргъа себеб болур. Сёзлюк толусу бла компьютерге урулуб, сайтны электрон библиотекасына салынса, бек иги боллукъ эди. Алай этерге мени мадарым болмагъаны себебли, ол ишни керекли болгъанын ангылаб, ким болса да баджарыр деб умут этеме. Ары дери бу орфография джорукъла да джарарла.
ЛАЙПАНЛАНЫ Билал

АЧЫКЪЛАНЫ ТЮЗ ДЖАЗЫУ

1

а) Сёзню ахыр бёлюмюнде къаты ачыкъ тауушланы (а, ы, о, у) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да къаты ачыкъла боладыла: тынч-лыкъ, китаб-ла-ны, ийнар-ла-ры-быз

б) Сёзню ахыр бёлюмюнде джумушакъ ачыкъ тауушланы (э, е, и, ё, ю) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да джумушакъ ачыкъла боладыла: тюйме-чик, тюк-лю, учреждение-де

Эсгертиу.

-ча, -ал деген аффиксле бу джорукъгъа сыйынмайдыла: ёгюз-ча, кет-алмады, кел-алмады

в) Сёзню ахыр бёлюмюнде ачыкъ таууш эринсизлени (а, ы, э, е, и) бири болса, анга къошулгъан аффикследе да асламысына эринсиз ачыкъла боладыла: мал-чы-лыкъ, къоян-чыкъ, эгеч-ибиз, аскер-чи-ле-рибиз

г) Сёзню ахыр бёлюмюндеги ачыкъ таууш эринлилени (о,у,ё,ю) бири болса, анга къошулгъан аффикслени да асламысына эринли ачыкъ тауушла боладыла: кёз-люк, къош-чу, зауукъ-лукъ, кино-ну

Эсгертиу:

Бу джорукъгъа сыйынмагъан бир къауум аффикс барды. Аланы юслеринден арлакъда билдирликбиз.

2

Ё хариф сёзню къуру да биринчи бёлюмюнде джазылады: ёгюз, кёзлюк, кёгюрчюн, ётюрюк

Эсгертиу. Къош сёзледе ё башха бёлюмледе да тюбейди.
Сёз ючюн: кёккёз, къаракёз, маймёз.

3

Къарачай-малкъар сёзледе эки ачыкъ таууш бирге тюбемейдиле: мыйыкъ, къыйыкъ, ууакъ, кюйюз, кийиз, сейир, келейик, къарауул, сууукъ, тууар, дауур, бауур, къауум, хауа

4

А, э, е, о, у ачыкъланы аллынды й (къысха и) келсе, йа, йэ, йо, йу деген экишер харифни орнуна, я, е, ё, ю харифле джазыладыла:
аякъ, къоян, джаякъ, джыяма, къояды, къая, сюек, тюе, ие, сюеме, кюеди, ёлка, боюн, къоюн, чоюн, къоюгъуз, тою, оюн...

5

Ачыкъ таууш бла бошалгъан сёзге ачыкъ таууш бла башланнган аффикс къошулса, сёзню ахырындагъы ачыкъ джутулуб къалады: экеулен, алтаулан, джетеулен....

6

Ачыкъ таууш бла бошалгъан сёзге ачыкъ таууш бла башланнган сёз къошулуб, къош сёз къуралса, биринчини ахырындагъы ачыкъ джутулуб къалады:
эчкагъач (эчки + агъач), эчкемчек (эчки + эмчек), къараууз (къара + аууз), тёбедойнар (тёбеде + ойнар), къараякъ (къара + аякъ)...

7

Сёзню аллында э, ортасында бла аягъында е джазылады: элек, эгеч, эринчек.

Эсгертиу.
Поэма, поэзия дегенча, башха тилледен кирген сёзледе э сёзню ортасында да джазылады

8

-ыу, -иу аффиксле эринсиз ачыкълы бёлюмледен сора, -уу, -юу аффиксле эринли ачыкълы бёлюмледен сора джазыладыла: джазыу, къызыу, келиу, билиу, болуу, буруу, кюлюу, бёлюу...

9

Бир-бир сёзле аффиксле къошулуб тюрленселе, ы, и, у ачыкъла н, р къысыкъланы къатында джутулуб къаладыла. Аллай сёзле эшитилгенлерича джазыладыла:
къарын - къарны, орун - орну, боюн - бойну, эрин - эрни, бурун - бурну, огъары - огъартын, къоюн - къойну, сары – саргъылдым...


КЪЫСЫКЪЛАНЫ ТЮЗ ДЖАЗЫУ

10

Б къысыкъ сёзню ахырында п кибик эшитилсе да, тюрленмей джазылады:
китаб - китабы, тоб - тобу, саб - сабы, чёб - чёбю, таб - табы.

11

Сёзню ахырында к, къ къысыкъланы аллында ачыкъ таууш болуб, сора алагъа ачыкъ таууш бла башланнган аффикс къошулса, эшитилгенича, г, гъ джазаргъа керекди:
сенек - сенеги, джюрек - джюреги, акъ - агъы, терек - тереги, къулакъ - къулагъы, джарыкъ - джарыгъы.
Эсгертиу. Хакъ - хакъы бу длжоркъгъа сыйынмайды.

12

Биринчи сёз к, къ бла бошалыб, экинчиси ачыкъ таууш бла башланса, г, гъ эшитилгенликге, к, къ джазылады:
джюрек ауруу, эшек арба, къоркъакъ адам, къонакъ юй. къакъ эт, как эт.

13

Ч бла тауусулгъан сёзге ч бла башланнган аффикс къошулса, биринчи ч-ни орнуна, эшитилгенича, ш джазылады:
эгеч - эгешчик, джюлгюч - джюлгюшчюк, агъач - агъашчыкъ, пурч - пуршчукъ, къарылгъач - къарылгъашчыкъ

14

Ахырында ч болгъан сёзге тилни учу бла айтылгъан къысыкъладан (д, дж, з, л, н,с, т, ш) башланннган аффикс къошулса, аффиксни аллында ш эшитилгенликге, ч длжазылады:
къач-да, агъач-дан, принчде, чач-лы, эгеч-ден, тынч-лыкъ, къумач-ны...


15

Биринчи сёз ч-ге бошалыб, экинчиси тилни учу бла айтылгъан къысыкъладан башланса, биринчи сёзню ахырында ш эшитилгенликге, ч джазылады:
чач таракъ, ач джыл, айланч джол, агъач челек, ач сабий.

16

Тунакы къысыкъладан сора (к, къ, п, с, т, ф,ч, ш) аффикследе к, къ эшитилгенликге, гъ, гъ джазылады:
таракъ-гъа, чакъ-гъыч, чакъ-гъан, тик-гич, тиш-ге, кёгет-ге, кес-ген, кёч-ген, челек-ге

17

Н бла бошалгъан сёзге нг бла башланнган аффикс къошулса, аффиксни аллында нг эшитилгенликге, н джазаргъа керекди:
тон-нга, келин-нге, джалын-нган, кёрюн-нген, кийин-нген.

18

М, н, нг къысыкъла бла бошалгъан сёзге башлаучу болушну аффикси къошулса, аффиксни ал тауушу н-ча эшитилгенликге, д джазаргъа керекди:
тон-дан, сом-дан, тенгим-ден, ким-ден, танг-дан, мын-дан, сен-ден

19

З бла бошалгъан сёзге тунакы къысыкъ бла башланнган аффикс къошулса, з-ни орнуна с эшитилгенликге, з джазылады:
бузса, тузсуз, сёзсюз, къызчыкъ,
сюзсе, къызсыз, базсын, кийизсиз, кетмезсе, тизсин.

20

Биринчи сёз з бла бошалыб, экинчиси тунакы къысыкъ бла башланса, биринчи сёзню ахырында с эшитилгенликге, з джазылады:
колхоз сабан, къыз сёлешеди, тюз сыз.

21

Н бла бошалгъан сёзге м, б бла башланнган аффикс неда сёз къошулса, н м-ча эшитилгенликге, н джазылады:
баргъан-ма, , эрин-ме, джан-мады.

22

биринчи сёз н бла бошалыб, экинчиси б, п, м бла башланса, биринчи сёзню ахырында м эшитилгенликге, н джазылады:
сатылгъан мал, бишген принч, андан башха, онбеш

23

Н бла бошалгъан сёзге л бла башланнган аффикс къошулса, эки л эшитилгенликге, нл джазылады:
орун-ла, кюн-люк, салкъын-лыкъ, тон-лу, баргъан-лай, джан-лы

24

Этимлени ахырлары къысхартылыб айтылгъанлыкъгъа, толу формаларын джазаргъа керекди:
барыргъа (барыгъа), келеди (келед), джаза эдим (длжазаем), джазгъан эдим (джазгъанем), келген эдик (келгенек), барыр эдим (барырем), барады (барад), барадыла (баралла)

25

Бу, ол деген кёргюзтюучю алмашла болушлада джалгъансала, бирлик, кёблюк, санда да тамырлары тюрлениб айтыладыла, джазылгъанлары да айтылгъанларычады:
бу, муну, мынга, мында, мындан, была, ол, аны, анга, анда, андан, ала

26

Мен, сен деген бетлеучю алмашланы бериучю болушда бирлик санда экишер формалары барды. Ол формала айтхан, джазгъан заманда да джюрюйдюле:
меннге, манга; сеннге, санга.

27

Сёзню тамырында бир къысыкъ таууш экилениб эшитилсе, эшитилгенича, эки тунакы неда эки зынгырдауукъ джазаргъа керекди:
аппа, гуппур, дуппур, дуппукъ, лыппыр, баппу, исси, тёппе, джоппу, муккур, гокка, гаккы, джыккыр, гоппан, мазаллы, алма, маммат, элли, маллыкъ, ання

28

Сёзню тамырында тунакы къысыкъдан сора келген къысыкъны зынгырдауукълугъу бла тунакылыгъы ажымлы эсе, тунакы къысыкъ джазылады:
аскер, эски, баста, устаз, сохта, тохта, къаптал, шаптал

29

Сёзню ахырындагъы къысыкъ бла анга къошулгъан аффиксни аллындагъы къысыкъ бирча болсала, экиленнген къысыкъ джазылады:
джыл-лыкъ, мал-лыкъ, танг-нга, адам-ма, тас-са, битим- ми?

Эсгертиу. Биринчи бетни бирлик санда иелик аффикси къошулгъан сёзле бир м бла джазыладыла:
атамы (тону), анамы (эгечи).

30

Къош сёзде биринчини ахырындагъы бла экинчини аллындагъы къысыкъла бирча болсала, экиленнген къысыкъ джазылады:
акъкъаш, къаббаш.



СЁЗЛЕНИ БИРГЕ, ДЕФИС БЛА, НЕДА БАШХА ДЖАЗЫУ

Бирге джазылгъан сёзле


31

Джерни, элни, шахарны аты эки сёзден къуралгъан заманда, биринчи сёзню басымы тас болуб къала эсе, аллай атла, уллу хариф бла башланыб, бирге джазыладыла:
Аманаууз, Къызылпокун, Байталчабхан, Сарытюз, Бештау, Ташкёпюр, Къаракент, Тешикташ, Бийчесын, Элкъуш,Къартджурт, Элтаркъач, Кичибалыкъ

32

Эки сёзден бир магъананы тутхан сёз къуралгъан заманда, биринчини басымы тас болуб къала эсе, аллай къош сёзле бирге джазыладыла:
ёре баш - ёребаш, айры къуйрукъ - айрыкъуйрукъ, уллу баш - уллубаш, таш кёмюр - ташкёмюр, къара къаш - къаракъаш, акъ туякъ - акътуякъ, сары чач - сарычач,
къанджал баш - къанджалбаш...

Эсгертиу. Быллай къош сёзлеге аффикс къошулса, биринчи сёзню басымы орнуна келе эсе, сёзле башха джазыладыла:
ёре башлы, къара къашлы, тёрт мюйюшлю, къызыл джаулукълу.

33

Санаулада онлукъла былай джазыладыла:
он, джыйырма, отуз, къыркъ, элли, алтмыш, джетмиш, сексен, токъсан

34

Быллай къош сёзле бирге джазыладыла:
бюгюн, бусагъат, бюгече, бирсюкюн, тамбла, олсагъат (осагъат), дагъыда, энтда

35

Соруучу, хапарчы аффиксле сёзню ахырында тюбеген заманда, аллындагъы сёз бла бирге джазыладыла:
Хасанмы келди? Хасан бламы келди? Олдамы келди? Сени блабыз, аны блады, аны ючюндю.

ДЕФИС БЛА ДЖАЗЫЛГЪАН СЁЗЛЕ

Дефис бла джазыладыла:


36

Эки кере бирча айтылгъан сёзден къуралгъан къош сёзле бла междометиеле:
бара-бара, терк-терк, акъырын-акъырын, асхай-асхай, бир-бир, кюле-кюле, тюрлю-тюрлю, эркин-эркин, хой-хой, дыб-дыб, джылай-джылай

37

Магъаналы сёзге магъанасыз сёз къошулуб къуралгъан къош сёзле:
сабий-мабий, эчки-мечки, хабур-чубур, дыккы-мыккы

38

Бир затны эниклеген магъана берген къош сёзле:
къуш-муш, дыгъар-дугъур, тыкъар-тукъур, дигил-мигил

39

Алларында къып-, сап-, къап-. кеппе-. къыппа-. саппа- дегенча кючлендирген кесекчикле келген сыфатла:
къып-къызыл, сап-сары, къап-къара, кеп-керти, кём-кёк, боппа-бош, тёп-тёгерек, тюп-тюз, топ-толу, сып-сыйдам, кеппе-керти, къуп-къуру, джап-джашил

Эсгертиу: чыммакъ бирге джазылады

40

Магъаналары бир-бирине ушагъан неда чюйре болгъан эки сёзден къуралгъан къош сёзле:
аз-аз, аз-аздан, айтыр-айтмаз, амандан-игиден, бир-бири, бир-бирине, бир-биринден, къой-эчки, къурт-къумурсха. оу-шау

41

Цифра бла джазылгъан санаугъа аффикс къошулса, дефис салынады:
1-чи, 4-шер, 20-чы, 4-чю, 6-гъа, 8-де, 9-дан, 1-ер

42

Эки адам атдан джангы ат къуралса, дефис салынады:
Солтан-Хамит, Хаджи-Мурат

43

Сёзлени биринчи харифлерини атларындан къуралгъан аббревиатуралагъа болуш аффиксле къошулсала, дефис салынады:
КПСС-ни, СССР-ни, АБШ-ны, БМО-да, ТАСС-дан

44

Эки, юч сёзден къуралгъан къош сёзле (ачыкълаучу атла, джерлени, битимлени атлары, междометиеле) дефис салыныб джазыладыла:
Къабарты-Малкъар, Къарачай-Черкес, орус-къарачай-малкъар сёзлюк, Бели-Ала-Къая, Къызыл-Къол-Башы, айры-чёб-башы, ит-тил-чапракъ, ха-ха-ха, къара-къара-къара, ба-ба-ба



БАШХА ДЖАЗЫЛГЪАН СЁЗЛЕ


45

Эки сёзден къуралгъан къош сёзде биринчини басымы тас болмай къала эсе, аллай сёзле башха джазыладыла:
джаз киштик, баш кюн, шорбат чыпчыкъ, бараз кюн, сабан агъач, ыйых кюн. терезе джабыу, къаншау чапракъ

46

Тамырлары бир, аффикслери башха болгъан, неда аффикс джангыз биринде болуб, бирсисинде болмагъан эки сёзден къуралгъан сёзтутуш башха джазылады:
джылдан джылгъа, аздан аз, игиден иги, биринден бирине, элден элге...

47

Байламла хар заманда башха джазыладыла:
биченликле эмда сабанла,
биченликле бла сабанла,
адамла да, малла да,
уллула неда гитчеле,
кюн тийгенди, дагъыда сууукъду,
кюн тийгенди, алай а сууукъду,
мында къар длжауады, анда уа кюн тийибди

48

Послелогла хар заманда башха джазыладыла:
ингирге дери, мени ючюн, сени амалтын, атам бла, атам къатыш, къышдан сора, аны юсюнден, мени чакълы

49

Къуралгъан этимле башха джазыладыла:
джазгъан эди, баргъан эдиле, джашагъан эселе, секириб минди, джаза тура эди

50

Джерлени, эллени атлары эки сёзден къуралгъан заманда, эки сёзде да басым тас болмай къала эсе. аллай сёзлени экисин да уллу хариф бла башлаб, башха джазаргъа керекди:
Акъ Къала, Къызыл Къала, Акъ КъаяГошаях Сырты, Минги ТауТёбен Теберди, Покун Сырты...

51

Тенгизлени, сууланы, кёллени, океанланы, орамланы, районланы, областланы, крайланы атлары эки сёзден къуралгъан заманда, эки сёзде да басым тас болмай къала эсе, биринчи уллу, экинчи гитче хариф бла башланыб, башха джазыладыла:
Къара тенгиз, Балыкъ суу, Москва област, Шош океан, Къарачай район


52

УЛЛУ ХАРИФЛЕ

Уллу хариф бла башланыб, сёз бу кёзюуледе джазылады:

а) джазыб тебреген заманда биринчи сёз.

б) точкадан, соруу неда кёлтюртюу белгиден сора биринчи сёз.

в) эки точкадан сора туура сёз башлана эсе. Къарт, алгъыш аякъны къолуна алыб, башлады сёзюн: "Ишге юренсин къоллары, халкъ бла болсун джоллары...".
Цитата бла башланнган джерде эки точкадан сора. Ол китабны ачды да окъуду: "Пушкин Болдинода кёб назму джазгъанды".

г) Энчи атла: адамланы атлары, тукъумлары - Къочхарланы Къасбот.
Джаныуарлагъа, маллагъа аталгъан атла - Бойнакъ, Акъкъаш.
Суратлау литературада геройланы атлары (башха джерде ала тукъум атла боладыла) - Бёрю, Тюлкю (баснялада), д.а.к.
География, астрономия атла (къралла, материкле, таула, шахарла, элле, планетала, джулдузла, д.а.к.) - Совет Союз, Европа, Кавказ, Джер, Ай, Марс, Чолпан, Илкер, Джетегейли, Темиркъазакъ, Боюнсхала.
СССР-де сыйлаб аталгъан атла - Совет Союзну Джигити, Социалист Урунууну Джигити.
Революцион байрамла бла унутулмазлыкъ кюнлени атлары: Биринчи май, 1 Май, Тогъузунчу январь, 9 Январь, Джангы джыл.
Белгили история ишлени атлары - Уллу Октябрь социалист революция, Париж коммуна.
Газетлени, журналланы, китабланы, чыгъармаланы, заводланы, фабриклени, совхозланы, колхозланы, кемелени, д.а.к. атлары (кавычкалагъа салыныб) - "Правда", "Огонек", "Коммунизмге джол", "Октябрь", "8 Март".
Партия, правительство, профсоюз организацияланы баш органларыны атлары (партия гитче хариф бла башланыб джазылады):
Совет Союзну Коммунист партиясы, Коммунист партияны Ара Комитети, СССР-ни Баш Совети.
Совет учреждениелени, уллу школланы, промышленность эмда сатыу этген, д.а.к. организацияланы атларыны биринчи сёзлери: Халкъ депутатланы Совети, Къабарты-Малкъар кърал университет
Орденлени, медалланы атлары былай джазыладыла: Ленинни ордени, Къызыл байракъны ордени, Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы ордени, "Алтын джулдуз" медал.
Харифледен къуралгъан аббревиатурала, къысхартылгъан къош сёзле, къысхартылгъан джазыула


53

Учреждение бла организацияланы атларын белгилеген къысхартылгъан къош сёзле, уллу хариф бла башланыб, бирге джазыладыла. Сёз ючюн: Моссовет.

54

Харифлени атлары бла окъулгъан аббревиатурала уллу харифле бла джазыладыла: СССР, КПСС, ВЛКСМ, ТАСС, ВЦСПС, АБШ, ЮНЕСКО...

55

Къысхартылгъан сёзледен къуралгъан къош сёзле бирге джазыладыла: обком, райком, местком, пединститут, профсоюз, комсомол.

56

Къысхартылгъан джазыула (аланы хар заманда толу окъургъа керекди) былай джазыладыла:
дж. - джыл
т. - том
г - грамм
кг - килограмм
м - метр
м2 - квадрат метр
км - километр
акад. - академик
д.а.к. - дагъыда аны кибик
доц. - доцент
проф.- профессор


БАШХА ТИЛДЕН КИРГЕН СЁЗЛЕ

57

Башха тилден кириб, фонетика къурамлары тюрленнген сёзлени эшитилгенлерича джазаргъа керекди:
гардош, газет, машок, школ, сутка, тюрме, минут, капек

58

Орус тилден неда аны болушлугъу бла башха тилледен кирген сёзле, фонетика къурамалрын тюрлендирмей къалгъан эселе, орус тилдеча джазылыргъа керекдиле:
марксизм-ленинизм
диктатура
почта
аптека
кооператив

59

Орус тилде -ный (-ая, -ее, -ский, -ический) дегенча суффикслери, ахырлары болгъан сыфатла бла къуралгъан сёзтутушла къарачай тилде былай джазыладыла:
Совет Союз, автоном область, партия организация, Коммунист партия

60

Ахырында -ск, -нг, -ик, -кт дегенча эки къысыгъы болгъан бир къауум орус сёз баш болушда бирлик санда тюрленмей джазылады, аффикс къошулса уа, аффиксни аллында а неда е эшитилинеди эмда джазылады:
Смоленс - Смоленскеде
Курск - Курскеде
Подольск - Подольскеде
отпуск - отпускагъа
продукт - продуктала
танк - танкагъа

61

Орус тилден кирген сёзлени ортасында джумушакъ къаты белгиле джюрюген джерлеринде хар заманда сакъланадыла, сёзню ахырында уа ь (джумушакъ белги) джангыз баш болушда джазылады:

больница
председатель - председателни
секретарь - секретарны
Ставрополь - Ставрополда
Октябрь - Октябрдан
Съезд
подъезд

Эсгертиу. Толь дегенча сёзню тол деген сёзден айырыр ючюн, бирси болушлада да джумушакъ белгиси бла джазаргъа керекди: толь, тольну.



КЁЧЮРЮУНЮ ДЖОРУКЪЛАРЫ

62

Тизгинден тизгиннге сёз бёлюмлеге юлешиннгенича кёчюрюледи:

чо-март
кё-гюр-чюн
си-биртт-ги
су-уукъ.
да-уур
къы-йын

63

Аббревиатурала бла къысхартылгъан джазыуланы (СССР, КПСС, д.а.к.) бёлюб кёчюрюрге джарамайды.

64

Къысхартылгъан ёлче бла белгилени аллындагъы цифрледен айырыб кёчюрюрге джарамайды:
1917 дж.
33 км
16 м2
10 кг

65

Тиреден башха тыйгъыч белгилени джангы тизгиннге кёчюрюрге болмайды.

66

Тизгинни ахырында скобкаланы неда кавычкаланы ачыб къояргъа джарамайды.
Малина 29.12.2013 02:30:17
Sabr,
уяла -уяла, кесими гюнахчыкъларымы ачайым) бу сайтда ана тилде джазылыб тургъан темаланы окъугъан къой, кирирге да эриниб къояма алагъа ... сизни джазыуугъуз ариу, тюз тилибизде джазылыб турады, окъусам, нени да ангылайма, къысхасы бла айтсам- кесгин джазасыз. бир бирде уа ана тилибизде джазыуну окъуб башласам, магъанасын ангыламай къалама... ана тил бла орус тилни бек къачыштырыб джазсала, кёзюмю къаматады... Ол бир джаны бла. Башха джаны бла, хаманда орусча джазыб тургъандан эсе, алай джазгъан игирек болур,иги аман джаза эселе да,къайдам)

Цитата
Sabr пишет:
Бизнича, орус тилге кёчюб баргъан бир халкъ джокъду. Хоншулагъа огъуна къарагъыз - чечен чеченча, ингуш ингушча, адыг адыгча, ногъай ногъайча, абаза абазача - айтыргъа, уллу, гитче да - хар ким кеси тилинде сёлеширге кюрешеди. Биз а, тилибизни да биле тургъанлай, орусча джазаргъа кюрешебиз.
Бек тюз айтасыз. черкес хоншуларыбыздан юлгю алыргъа керекбиз, сёлешселе, орус сёзле бла къачыштырмай, кеслерини тиллеринде селешедиле, сабийле да, уллулары да.
Sabr 29.12.2013 05:55:34
Сообщений: 7254
Малина,

Cени кёлюнге келгенден не этерге керекди халкъны (джаш тёлюню) тилге къайтарыр ючюн?
Tinsirme 29.12.2013 09:11:07
Сообщений: 226
Цитата
Sabr пишет:
М алина,

Cени кёлюнге келгенден не этерге керекди халкъны (джаш тёлюню) тилге къайтарыр ючюн?
Малина сагъышын айтыр, алай а менда айтыргъа излейме.


Тилбизде зркин джазарча алфавитни ауушдурургъа керекди, артыкъсызда бу "Ъ"
харифни тас этерге керекди, сора кесибизни тауушларыбызны КЪ, ГЪ, НГ, Ё, Ю, бир хариф бла кергюзюрге керекди.
Нарсанада ишни терк башладыла, алай а ахырына джеттиралмай къалдыла. Бек къыйналыб турама!
Sabr 29.12.2013 17:37:41
Сообщений: 7254
Tinsirme, салам алейкум!
Cен халкъыбыз деген адамса, хар бир проблемабызгъа да къайгъыргъан, сагъыш этген . Алай а, алфавит тюрленник тюлдю - кёб чуруму барды, аланы юслеринден кёб айтылгъанды, къайт арыргъа излемейме.

Мен кёлюме келгенни былайда айтханма.

http://www.elbrusoid.org/forum/forum5/topic22555/

Къалгъанланы айтханларын да сала баргъанма.

Къысхасы бла айтсам, джангы къошар затым джокъду.
Алфавит бир болур ючюн, джангыз бир харифни ("Дж" бла "Ж"-ны) оноуун этерге керекди.
Интеллигенция Нарсанада джыйылгъанында да, сёз ол харифни юсюнден баргъанды.

http://www.denresp.ru/index.php/kultura/1033-unif "Участники совещания соглашались, что, прежде чем «запустить» проект об унификации алфавита и орфографии, необходимо тщательно проанализировать возможные риски, которые могут отрицательно сказаться на жизнеспособности языка в сложных условиях современной языковой ситуации. Они предлагают взвесить все «за» и «против». «Мнение общественности (писателей и поэтов, учителей, родителей, работников издательств, других слоев общества) – решающий фактор, определяющий целесообразность проведения реформ», - отмечали они. Актуальный вопрос - не внесет ли новое написание некоторых имен и фамилий путаницу в документах, например, при оформлении наследств и других дел судебного характера, а так же, найдутся ли в КЧР и КБР средства, необходимые для переиздания учебных материалов и литературы на основе нового алфавита, издания учебников нового типа и т.д. Вопрос унификации карачаево-балкарского письменного языка сейчас близок к решению как никогда. Языковеды призывают общественность к обсуждению темы".

Общественность обсудила и сказала нет. Профессорско-преподавательский состав КЧГУ, къарачай-ногъай кафедраны устазлары алфавитни юсюнден (видео: http://www.elbrusoid.org/forum/forum5/topic22847/), преподаватели родного языка в школах высказались резко против.
В настоящее время действующий алфавит не будет изменен.
Sabr 29.12.2013 18:57:46
Сообщений: 7254
Tinsirme пишет:
"Алейкум салам!
Сабр, бек аз иш бар болур, сен себебин этиб менда анга огъай дерик затла.
Алай а:
1 -- ма бу "хариф" Ъ миллетибизни къой сюрюу этиб, кесида ШАЙТАННЫ глош таягъы болуб тургъанын къалай эсге алмайса!
2 -- ма " Ю чк Ё кен" деген сёзде чертленген харифле амалсыз болургъа керекдиле. Къуру тильни кеси ючюн тюл, саулуКъада
тиеди огъуру(эти звуки прописывают астматикам как лекарство)," .....

______________________________________

Шайтанны гулош таягъы - интересное выражение. Без твердого знака можно обойтись - только сабийлени как научить, где твердо произносить, где мягко. К примеру, слово шкок произносится мягко, а ок(ъ) твердо. По какому правилу получается так? Ъ указывает на твердое произношение. Боюсь, не будет этого знака, дети будут читать все мягко и писать с ошибками.

Нам нужны буквы ö, ü читающиеся мягко, то есть как в немецком языке буквы ü, ö (ö - звук, получаемый слиянием о и ё, ü - звук, получаемый слиянием у и ю).

Но эти буквы из латиницы. Латиница нам подходит, но государство запрещает пользоваться ею. Остается кириллица. Пока будем порльзоваться ею. Ничего, нас научили правильно произносить наши слова и кириллицей. Все зависит от родителей и преподаваталей: если они захотят, чтобы дети знали родной язык - будут знать. Нет - никакой алфавит не поможет.

1.Сейчас не буквы надо менять - а мозги взрослых. Будет национальное самосознание - будет все. Первейшая задача - повернуть наших людей к родному языку, деградация народа связана с пренебрежением ко всему своему - родному языку в первую очередь. На чьем языке говоришь - человеком того народа становишься.
2. Обеспечить на 100% качественными школьными учебниками школы - об этом 20 лет кричат учителя - но воз и ныне там.

Бюгюнлеге дери джюрюген алфавит бла джазылгъанды бютеу литературабыз бизни. Аны тюрлендиребиз дегенлей, школлада ана тилден дерсге джюрюген сохтала боллукъ тюлдюле, бюгюн огъуна "освободите от уроков родного языка" деб, джортуб айланадыла.

Бусагъатлагъа дери алфавитни тюрлендиртген кърал бола келгенди, къралны кючю джете эди бизни къайры сюйсе, ары бурургъа. Бюгюн миллет культураланы кърал юсюнден атыб, миллет республикалагъа "сюйгенигизча этигиз" деб къойгъанды. Бизни башчыла халкъыбыз деген адамла болсала - кёб иш этилирге боллукъ эди. Алай а, ала культурабыз, тилибиз къайгъылы тюлдюле, культурабызны, тилибизни, спортубузну айнытыугъа ат башындан къарайдыла, кереклиси чакълы ачха бермейдиле. Къалгъан республикалада - Чеченде, Юнгюшде, Адыгеяда, Тегейде, Къабартыда (Къабарты-Малкъарда) иш башха тюрлюдю. КъБР-де Малкъарны къаллай бир юлюшсюз эте эселе да, ыйыкъгъа алты кере чыкъгъан газетлери, эки журналлары барды, Дерс китаблары кереклиси чакълы бир чыгъады. Суратлау литературалары тохтаусуз басмаланады. Къарачайда болум а - оуду: не журналынг, не газетинг джокъ, учебникле чыкъмагъаны орнунда, суратлау литература эсе - алай. Быллай болумда халкъ къалай сакъласын кесин?

Алфавитни тюрлендириу бла тюл, не изменением алфавита надо заниматься сейчас, а надо бороться за изменение отношения и властей, и народа к своей родной культуре. Каждый человек, каждая общественнапя организация в меру своих сил и возможностей должен бороться за это. Тогда может, что-то изменится.

_______________________

Орусча джазгъанлыгъым тюлдю - башха темадан тюшюргенме былайгъа.
Малина 30.12.2013 00:51:39
Цитата
Sabr пишет:
М алина,

Cени кёлюнге келгенден не этерге керекди халкъны (джаш тёлюню) тилге къайтарыр ючюн?
мени сартын, не талай тилни билсенг да, АНА ТИЛни билмеген ,АНА ТИЛинде селешмеген адам аталарына-бабаларына сый бермегенча кёрюнеди. бу сагъатда уа орусча селешген бизде мода болгъанды да къалгъанды( эгечлеримден, къарнашларымдан туугъанчыкъла юйде да къуру орусча селешедиле, аталары,аналары да анга къууана. ол сабийлени школдан, садикден сора кружоклагъа элтедиле, къарачайча тепсерге юренсинле деб. сейир. тилибиз унутулуб къалмаз ючюн джангы тёлюню анга кёре ёстюрге керекди, школда орусча селешсинле, юйде уа къуру къарачайча сёлеширге керекди ала бла, ана тилде мультиклеге къарасынла. андан сора джукъ эталлыкъ тюйюлбюз.
Цитата
Tinsirme пишет:
Нарсанада ишни терк башладыла, алай а ахырына джеттиралмай къалдыла. Бек къыйналыб турама!
Бир бек къууаныб турама ол керексиз ишни ахырына джетдиралмагъанларына.
Sabr 01.01.2014 03:12:18
Сообщений: 7254
"Келигиз, бу Джангы джылдан башлаб, мындан ары хар заманда, бу къарачай-малкъар сайтда да, къайда да, ана тилибизде сёлешейик, джазайыкъ. Башха халкъланы адамларына айтылыр затны - орус, ингилиз, тюрк тилледе да айтайыкъ, къалгъан затны уа кеси тилибизде бардырайыкъ".

Мен былай айтыб джалбаргъанлы, бир джыл кетди . Джукъ тюрлендими? Бу сайтда Ана тилибизде джазгъанла кёбюрек болдуламы? Огъай.
Ичибизде къаллыкъ сёзге дери, кеси арабызда сюзерик затларыбызгъа дери барын - орус тилде айтыб, бизни сюймегенле кёл кенгдирирча этгенлей турабыз. Не ючюн?

Ёз тилибизде сёлешалмаз, джазалмаз чекге джетгенбизми? Орус тилли халкъ болуб кетергеми тебрегенбиз? Бу сайт - эм белгили, эм онглу къарачай-малкъар миллет сайтды. Эльбрусоид не ючюн къуралгъанды? Халкълыгъыбызны сакълар ючюн. Халкълыкъны баш шартларындан бири - тилди. Тилибизни къалай сакъларгъа умут этебиз, бир-бирибиз бла да орусча сёлешиб турсакъ? Къарагъыз, чечен, юнгюш, къабарты, тегей, башха халкъла да къалай кюрешедиле тиллерин сакълар ючюн. Аладанмы къарыусузбуз биз - миллет ёхтемлик деб да бар шойду бир зат.

Бусагъатда джыллары 50-60 болгъанла кетселе, Ана тилибизде назму, хапар джазгъан болмаймы къаллыкъды? Къарачай-малкъар тилде китаб чыкъгъан тохтабмы къаллыкъды? Миллет тиллеге, культаралагъа кърал да къалай къарагъанын кёребиз. Кесибиз да кесибизге джаулукъ этсек а - не къалыр бизден?

Зоя Граннесни хапарын биле болурсуз. 1940-чы джыллада, ол гитче сабийчик болуб, атасы-анасы бла бирге Сибирде тутмакъ лагерде 10 джыл тургъанды. Кеслеринден сора къарачай джокъ. Ол къыйынлыкъда да, атасы-анасы анга къарачай тилни билдирирге дыгалас этиб тургъандыла, билдирген да этгендиле. Билдирген да алай билдиргендиле - ёмюрюн тышында джашаса да, ана тилибизде менден иги сёлешеди.

Халкъыбыз 1943 джыл, Азиягъа, Сибириягъа сюрюлюб, 600 кесек этилиб, къуш тюгюнлей чачылгъанында да, ол азабда 14 джыл тургъанында да, тилин тас этмей, миллет ангысын, тарих эсин тас этмей, Джуртуна къайыта билгенди. Энди Джуртубузда тилибизни тас этергеми башлагъанбыз биз?

Сагъыш этейик, аланла, таубагъа къайытханча, тилибизге къайытайыкъ. Джуртубуз, тилибиз ючюн кюреше ёлген ата-бабаларыбызгъа тыйыншлы болайыкъ.
Джангы джыл да огъур бла келсин.
salam aleikum 01.01.2014 03:23:43
Сообщений: 512
"глош таякъ" джелкесинден келиб тийгинчи киши сёлешелмез

salam aleIkum
Sabr 01.01.2014 06:16:10
Сообщений: 7254
CANGI CIL KELGENDİ SİZGE, TAVLARIM

Cangı cılnı kurğak karı tınç cava,
Meşhut iyis ete köp dorbunlarım,
Cangı cılnı karı collanı caba,
Tınç keçeli boluğuz siz, tavlarım!

Cangı cıl keldi, avup ıfçıkladan,
Anı tıyalmay avuş buğoyları.
Elle cuklap tavla avuzlarında.
Tınç keçeli boluğuz siz, tavlarım!

Çinar terek turadı kalkıv ete,
Cappa-cangı kar caba butakların.
Cangı cıl keldi, çerekleden ötüp.
Tınç keçeli boluğuz siz, tavlarım!

Prometey kayağa begitilgen
Künledeça, cavadı kışnı karı,
Cangı cıl entta keldi tavğa, tüzge.
Tınç keçeli boluğuz siz, tavlarım!

kar cavadı karangı çıngıllağa,
Ol kezivyunde kelmey kalmaz, arıp.
kar cavadı emenlege, çumlağa.
Tınç keçeli boluğuz siz, tavlarım!

Tınç keçeli bolsunla bar ellerim,
Sabançıları, malçıları - barı,
Kündüz karğa kuvanngan sabiyleri!
Tınç keçeli boluğuz siz, tavlarım!

Sizge cangı cıl künü tögüldü,
Ak töppeleni karların
Ol sarı altın sıfatlı etdi.
Tang ahşı bolsun, tavlarım!

Kün, tav artından çığıp, cılıtır
kuş uyalanı alların,
Nığışdağı kartlanı carıtır.
Tang ahşı bolsun, tavlarım!

Kiyikle kayalanı tübünde,
Cılıta kabırğaların,
Irahat catıp tururla künde.
Tang ahşı bolsun, tavlarım!

Ötüp Bızıngı avuşu bla,
Tang alanı bulutları
Bahsan canına kete barırla.
Tang ahşı bolsun, tavlarım!

Murkku terekni caphanlıkğa kar,
Buzlap turğan murkkuların,
Kün cılıthanda, kanatlı aşar.
Tang ahşı bolsun, tavlarım!

Baradıla Dıhtav taba ketip
Mingi tavnu bulutları.
Caşarma men, sizge alğış ete.
Tang ahşı bolsun, tavlarım!
1940
Kaysın Kuliyev
Sabr 17.12.2014 07:29:40
Сообщений: 7254
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный