"АКЪТАМАКЪ"

"АКЪТАМАКЪ"

Кергелен 21.06.2012 01:04:19
Сообщений: 856

6 0

"АКЪТАМАКЪ"

ЛИТЕРАТУРНО- ПОЭТИЧЕСКОЕ КАФЕ

(виртуальное)


" Назму деген накъырда тюлдю,
Джюрекге эшик ачады"

Джырчы Сымайыл.

Хош келигиз ,багъалы джазыучу джаш тёлю!:гоккачыкъ:

Форумда назму, хапар джаза билгенле, тилейбиз, былайда салыгъыз джазгъаныгъызны.

Джазыучуларыбыз, поэтлерибиз сизге болушурукъдула,окъуучула сюйюб окъурукъбуз,сизни бла ушакъ эте ,тил-тин байлыгъыбызны ёсдюрлюкбиз.
Изменено: Кергелен - 05.10.2012 19:25:11

Ответы

Sabr 27.01.2017 03:56:48
Сообщений: 7254
https://www.youtube.com/watch?v=uWPQb_xHU2I

Загрузка плеера


"СЕНИ ЭСГЕ ТЮШЮРЕ" лирика радиокомпозиция (бу эки сёз бизни тилде къалай боллукъду экен?)
Таза къарачай тилде радиобериу. Бизни джыр санатыбызны эм ариу ауазларын эшитириксиз...

Сэстренка 27.01.2017 13:53:01
Сообщений: 9927
Цитата
Sabr пишет:
УШЕЛ ИЗ ЖИЗНИ ЭЛЬДАР КУЛИЕВ
14 января в возрасте 65 лет скончался известный кинорежиссер, сценарист, прозаик Эльдар Кулиев.
Аллах джандетли этсин

Я самая классная на форуме))))))))))))))
бездушный кролик 27.01.2017 14:13:20
Сообщений: 14960
Аллах жаннетли этсин!

Религиозность – это не только нахождение в мечети, но и хорошие взаимоотношения с людьми и благой нрав. Вот на эти качества должна обратить внимание молодежь при выборе второй половинки.
Sabr 29.01.2017 21:16:17
Сообщений: 7254
Сто лет со дня рождения балкарского поэта Кайсына Кулиева
(1917-2017 г.г.)


Всем, тем, кто поддерживал и продолжает поддерживать проекты фонда «Сто шагов к Кайсыну», всем выражаем нашу сердечную благодарность и желаем мира и добра, вашим семьям, близким. Большое спасибо.

Проект фонда – мемориальный комплекс «Сто шагов к Кайсыну» посвященный великому поэту мира Кайсыну Кулиеву в сентябре - ноябре 2016года участвовал во Всероссийском конкурсе: Гражданская инициатива, Национальная премия и благодаря имени Кайсына Кулиева и значимости самого проекта получил, широкую поддержку в интернет голосовании, выйдя в финальное 2 место по России.

Считаем это большим достижением, тем более значимой победой, учитывая, что нашлись и такие, кто голосовал против нашего проекта, и, несмотря на «окраску» этих людей, мы вышли в финал и 20 декабря приняли участие в торжественном вечере, посвященном чествованию победителей в качестве номинантов «Национальной премии», Гражданская инициатива в г. Москва, столице Российской Федерации.

В процессе голосования с нашим проектом «Сто шагов к Кайсыну» ознакомились 28 830 человек это ни мало, это много. О нашем проекте услышал весь мир, потому, что за проект голосовали представители многих стран и в самой России. И это тем, значимо, что в 2017 году исполняется 100 лет со дня рождения великого балкарского поэта Кайсына Кулиева, и каждое мероприятие посвященное - Кайсыну Кулиеву – это благодарность почитателей поэзии поэту за его высокое слово любви к человечеству, к жизни, к любви, к миру и доброте…

Несмотря на то, что мы не оказались в числе Лауреатов, Мы Победители, Мы истинная гражданская инициатива, Мы истинно народный проект, и наш любимый поэт Кайсын Кулиев, народный поэт Кабардино-Балкарии, Лауреат государственных премий СССР и РСФСР, Лауреат Ленинской премии, он истинно народный поэт…

Мы уверены, что в год столетия Кайсына Кулиева, каждый из нас почитателей поэзии Кайсына Кулиева сделаем все, чтобы достойно представить имя Кайсына Кулиева, как в России, так и за рубежом…
С уважением, Хадис Тетуев, председатель фонда «Сто шагов к Кайсыну», 29.01.2017год.







Sabr 11.02.2017 15:11:49
Сообщений: 7254
Каншаубий Мизиев

Мои любимые стихи. Sevdiğim şiirler. Мен сюйген назмула.
Сегодня день рождения великого русского поэта Бориса Пастернака (1890г.)
Bugün büyük Rus şairi. Boris Pasternak'ın doğum günü (1890)

БОРИС ПАСТЕРНАК (Rusça -Türkçe)


***
Во всем мне хочется дойти
До самой сути.
В работе, в поисках пути,
В сердечной смуте.

До сущности протекших дней,
До их причины,
До оснований, до корней,
До сердцевины.
Все время схватывая нить
Судеб, событий,
Жить, думать, чувствовать, любить,
Свершать открытья.
О, если бы я только мог
Хотя отчасти,
Я написал бы восемь строк
О свойствах страсти.
О беззаконьях, о грехах,
Бегах, погонях,
Нечаянностях впопыхах,
Локтях, ладонях.
Я вывел бы ее закон,
Ее начало,
И повторял ее имен
Инициалы.
Я б разбивал стихи, как сад.
Всей дрожью жилок
Цвели бы липы в них подряд,
Гуськом, в затылок.
В стихи б я внес дыханье роз,
Дыханье мяты,
Луга, осоку, сенокос,
Грозы раскаты.
Так некогда Шопен вложил
Живое чудо
Фольварков, парков, рощ, могил
В свои этюды.
Достигнутого торжества
Игра и мука
Натянутая тетива
Тугого лука.
(1956)

BORİS PASTERNAK

***
Her şeye inmek isterim,
İşin özüne,
Bir yol bulabilsem,derim,
Kalp pürüzüne.
Özüne geçmiş günlerin,
Nedenlerine,
Köklerine, temellerin
En derinine.
Bağını kavrayabilmek
Olaylann ve
Yaşamak, düşünmek, sevmek,
Yaratmak bir de.
Becerebilseydim onu
Kısmen de olsa,
Yazardım hırsın özünü
Sekiz satırla.
Suçu, günah işlemeyi,
Koşuşturmayı,
Ve rastgele görüşmeyi
Eli, ayayı.
Yasasını yazardım ben,
Ön sözlerini,
Adının tekrar ederken
Baş harflerini.
Kalbim adeta uçardı,
Dikerdim şiir.
Ihlamur çiçek açardı
Ardından bir bir.
Katardım şiire, neyi:
Gülü, naneyi,
Fırtınayı, saparnayı,
Çayır biçmeyi.
Eskiden Chopin sokmuştu
-De ki mucize-
Mezarı, parkı, koruyu
Öz müziğine.
Ulaşılan her zaferde
Azap ve oyun-
Çekılen bir kirişidir
O gergin yayın.
(1956)

Türkçesi:
Kanşaubiy Miziev / Ahmet Necdet
Sabr 14.02.2017 07:03:52
Сообщений: 7254
ПАСТЕРНАКНЫ КЕСИМЧА ОКЪУЙ

Сёзню, джолну, джюрекни да -
хар нени да:
кёрюб болмауну,
сюймекликни да -
джетерге излей ёзюне,
джазыуну къарайма кёзюне,
ташаны къарайма ичине.


Болгъан ишни чурумун,
магъанасын да,
джашауну тутуругъун,
багъанасын да

ачыкъ этерге кюреше,
джазыу джибинден тутама:
айтырымы айтхынчы мен,
этерими этгинчи мен,
кёрюрюмю кёргюнчю мен,
сен мени кёрге быргъама.


Джашау-ёлюм базманнга
миннген сагъатда адам -
джарамайды туракъларгъа.
О, джетсе эди фахмум
намыс бла нАфс арасында
баргъан къазауатны суратларгъа.


Уллу, гитче да гюнахланы,
адамдан чыкъгъан палахланы,
Аллахдан келген къазаланы
айтыр эдим къоймай бирин.


Некях, талах, азан, салах,
къууанч, къайгъы, насыб, палах
къурар эдиле назмуну,
къурагъан кибик джашауну.


Назму бачхада турур элле
джашил терек, ёре турукъ да.
Тынгылар эдим, къарар эдим
тёгерекге ёле туруб да.


Кирир эдиле назмума
таша, туру — къалмай бири:
гелеу ханс, чалкъы, дюрю,
кёк кюкюреген да башымда,
кёк джашнагъан да кёлюмде.


Джашау — поэзия — джашау
къалай туугъанын джазарем мен:
къачан эсе да Шопен
тауушха джыйыб дуньяны,
чачханча джангыдан аны.


Дунья намыс, ахырат азаб да
аягъынгдан, тамагъынгдан
алыб турадыла — Сен
сёзге джан салгъан сагъатда:
ол кёзюуде бютеу ёзюнг да —
тартылгъан джая — садакъда.
Эм ахырында кесинге тиеди
атхан огъунг да узакъгъа.


Лайпанланы Билал
Sabr 14.02.2017 07:07:11
Сообщений: 7254
Хыйса Джуртубай



Владимир МАЯКОВСКИЙ

НЕ ЗАТДЫ «ИГИ» ДЕГЕН, «АМАН» ДЕГЕН НЕДИ?

Бир жашчыкъ
атасыны
Къоюнуна
минеди.
- Не затды
«иги» деген,
«аман» деген
неди?

Тынгылагъыз,
айтайым,
Артыкъгъа
санамай,
Жууабын
ол атаны
Китапха
салама.

Кёк кюкюрей,
от чагъа,
Жел ахырзаманды.
Бил:
орамда
ол чакъда
айланнган – аманды.

Жауун
бошалды да,
кюн
Жарыгъын
тёгеди.
Ол игиди:
жол эркин
уллу,
гитчеге да.


Айланса
телисине,
Жуумайын
бет,
къол да, –
Сабийни
терисине
Бек аман зат –
олду.

Сапынны
сюйсе
жашчыкъ,
Жууунса,
ашыкъмай,
Айтама
сизге
ачыкъ:
ол –
иги жашчыкъды.

Кесинден
къарыусузну
Ачытхан –
айыпды.
Билмейме,
ол къутсузну
Мында
сагъынып да.

Бу айтады:
«Тийме сен –
Ол
сенден
гитчеди!»
Ма,
иги жашчыкъ
десенг,
Аперим –
гиртчиди!

Биреуню
затын бийлеп,
Хурттаклап
атханды, –
Айтадыла
сабийле:
Бу жашчыкъ –
аманды.

Сюе эсе
ишлерге,
Окъургъа да
бирча –
Тенг
болур
игилеге,
Хар ким да
билирча.

Къаргъадан
къоркъду
зыкъы,
Бети
къардан
акъды.
Ол – аман жашды,
сыккъыч,
Аты да –
къоркъакъды.


Ма бучукъ а,
таш алып,
Къаргъаны
къууады.
Жигит
жашны
жашауу
Да
иги
болады.


Балчыкъдан
чыкъмаз
эссиз,
Юсю-башы
кирди.
Аллайгъа
айтабыз
биз:
Бу – аман,
шимирди.

Кюрешеди
ынычхай,
Къадалып
ишлейди.
Бурхучукъду бу,
алай –
Махтау
тийишлиди.


Бек
керек зат
адамгъа,
Билип къой –
къылыкъды:
Ёссе да,
тонгуз бала
Тонгузлай
къаллыкъды.

______________

Жашчыкъ
къууанып
кетди:
«Энди
тап
жашарма,
Хар
иги затны
этип,
Амандан – къачарма».
Айшат 14.02.2017 20:34:33
Сообщений: 1986
Цитата

Sabr пишет:
ПАСТЕРНАКНЫ КЕСИМЧА ОКЪУЙ

Сёзню, джолну, джюрекни да -
хар нени да:
кёрюб болмауну,
сюймекликни да -
джетерге излей ёзюне,
джазыуну къарайма кёзюне,
ташаны къарайма ичине.

Болгъан ишни чурумун,
магъанасын да,
джашауну тутуругъун,
багъанасын да
ачыкъ этерге кюреше,
джазыу джибинден тутама:
айтырымы айтхынчы мен,
этерими этгинчи мен,
кёрюрюмю кёргюнчю мен,
сен мени кёрге быргъама.

Джашау-ёлюм базманнга
миннген сагъатда адам -
джарамайды туракъларгъа.
О, джетсе эди фахмум
намыс бла нАфс арасында
баргъан къазауатны суратларгъа.

Уллу, гитче да гюнахланы,
адамдан чыкъгъан палахланы,
Аллахдан келген къазаланы
айтыр эдим къоймай бирин.

Некях, талах, азан, салах,
къууанч, къайгъы, насыб, палах
къурар эдиле назмуну,
къурагъан кибик джашауну.

Назму бачхада турур элле
джашил терек, ёре турукъ да.
Тынгылар эдим, къарар эдим
тёгерекге ёле туруб да.

Кирир эдиле назмума
таша, туру — къалмай бири:
гелеу ханс, чалкъы, дюрю,
кёк кюкюреген да башымда,
кёк джашнагъан да кёлюмде.

Джашау — поэзия — джашау
къалай туугъанын джазарем мен:
къачан эсе да Шопен
тауушха джыйыб дуньяны,
чачханча джангыдан аны.

Дунья намыс, ахырат азаб да
аягъынгдан, тамагъынгдан
алыб турадыла — Сен
сёзге джан салгъан сагъатда:
ол кёзюуде бютеу ёзюнг да —
тартылгъан джая — садакъда.
Эм ахырында кесинге тиеди
атхан огъунг да узакъгъа.

Лайпанланы Билал

Очень интересно!
...джетге Эди фахмум,
Намыс бла нафс ортасында
Къазауатны суратларгъа...

Сагъышландырдыла бу сёзле.

Если радость придет, радость прими
И не гордись, будь достоин ее.
Если горе придет, губы сожми
И не страшись, будь достоин его.

К. Кулиев
Sabr 16.02.2017 22:32:28
Сообщений: 7254

1 0

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал, КъЧР-ни Халкъ Поэти, Миллетлеарасы Тюрк Академияны сыйлы академиги, КъЧГУ-ну сыйлы доктору, 2016-чи джыл Кърымшамхал Ислам-Бийни медалына тыйыншлы болгъан джазыучу

ХОШ КЕЛ, ДЖУЛДУЗ СЁЗ, ХАЛКЪЫБЫЗГЪА

Мен Къочхарланы Леманны (Джулдузну) Къарачайны эм уллу саугъасына — Кърымшамхалланы Ислам-Бийни медалына тыйыншлы нек кёреме? Аны ата-бабалары Тюркге кетгенли бир ёмюрден аслам бола эсе да, ол - мухаджирлени туудукълары - Ана тилибизни унутмай тургъаны ючюнмю? Аны ючюн да. Ёмюрде кёрмеген Къарачай джуртуна, халкъына къолдан келгенча игилик этерге излегени ючюнмю? Аны ючюн да. «Тарих джуртубузда Ана тилибизге къоркъуу барды» деб, бизден эсе бек къуугъун-хахай этгени ючюнмю? Аны ючюн да. Бютеу дунияда джашагъан къарачайлыланы бир-бирине танытыргъа, бирикдирирге кюрешгени ючюнмю? Аны ючюн да. Кесини джюз къайгъысы, джарсыуу, сагъышы бола тургъанлай, алагъа кесин хорлатмай, мал байлыкъдан тин байлыкъны баш кёрюб, бютеу миллетге сагъыш этгени ючюнмю? Аны ючюн да. Алай а, Леманны назмулары къуру къуугъун аскерле болуб къалсала, анга аскер сый берилирге керек эди. Леман а Ислам-Бийни медалына тыйыншлы болады. Не ючюнмю? Аламат назмула джазгъаны ючюн. 110 джылны узагъына мухаджир ахлуларыбызны джуртха тансыкълыкълары джыйылыб туруб, Джулдуз эгечибизни фахму кючюнден Акъ сёз болуб къайытадыла джуртха.

«Джюрегингде асыра мени» Къочхарланы Леманны 2016-чы джыл джыл Анкарада чыкъгъан китабыны атыды. Бир назмусуну аты да алайды. Къуру ол назмуну окъугъан да ангыларыкъды шайырны Ата джуртха сюймеклигин да, Ана тилни билгенин да, поэзия мийиклигине чыкъгъанын да. Бир тюз адам «Кавказда асырагъыз мени, таулада асырагъыз мени» дер эди. «Джюрегингде асыра мени» деб айтыр ючюн а Шайыр болуб тууаргъа керекди.

CÜREGİNGDE ASIRA MENİ

Seni ol miyik tavlarıngda tuvmadım men,
İçmedim Koban suvlarıngdan.
Adam körmegen cerine bolur mu tansık?
Men tansıkma tuvğanlı sanga,
Kaytmaz colğa ketgen atama tansık bolğança.
Sürülmedim curtumdan men, urulmadım
Kuvulmadım elimden men tutulmadım
Ayrılmadım anamdan üzülmedim a, ya
Men nek cılayma eşitsem, köçkünçü cırlağa?
Cüregimden üzülüp tamırla kophança.
Ürenmedim men elif-ba bla Arabça okurğa
Kaydan a bileyim tav tilni Kirille cazarğa
Bildim, başha tilde cazılmaydı sanga iynarla
Men cılayma üç tilde sözümü anglamağan
Şam'da tuvup ösgen karnaşım Koçhar'ğa.
Ne ata curtumdama men, ne tuvğan elimde
Oy, caşayma köp türlü milletleni içinde
İspança, Kıtayça, İngilizça / -ala söleşelle har tilde,
Okuğanma, alay a köb cazğanma Türk tilde
Birini da ızı kalmaydı ana tilimça cüregimde.
Tamırım sendedi meni, kayda tuvsam össem de
Ata curtumsa sen, üzülüp senden uzakga ketsem de
Caprağınma men seni, kurutmay ösdürgenme içimde
Kölümü tereninde sanga atamça küygenme
Cüregingde asıra meni, senden uzakda ölsem de.
(2014/ USA ).


Джуртха бир ёмюр тансыкълыкъ туудургъан назмуду бу. «Джюрегингде асыра мени, сенден узакъда ёлсем да». Бу назму халкъны джюрегинде турлукъду — андан уллу насыб къайда шайыргъа.

Леманны бир башха назмусун да толусу бла келтирирге излейме былайда — ол аны поэзиясына тылмач болгъаны ючюн.

KÜZGÜ

Cankılıçtan ürendim men nazmunu
Ol tavlağa urğan bet carığından.
Kızılnı, caşilni, köknü körgüzüp cayda
Beti bla boyağanında kölümü otovunu.
Cangurladan tüşdü ol kollarıma, bulutladan.
Kış, cazğa aylanganda tav eteklede cankozladan.
Küz aylada da aylana edi ol.
Salkın kölekgelede. Kördüm...
Cılavunda edi nızı terek, üzülgen capirağını ızı bla
Caşavnu köküreginde sora, -kün tayaklaça.
Uzalıb aldım anı çırmadım caralarıma.
Bir sabiyni közlerindeyedi nazmula
Alay taza, kirsiz
Caşavnu savlayın cazıp cüreginge salırça.
Başha tilleden da cırladı ol, bir kesek kulağıma
Birini da esge almadı cüregim, ana tilden alğança.
Nazmu har cerde edi.
Sende … Anda … Mında ...
Eslemey ozup ketgenim, caşavnu col kıyırlarında:
Kim ketse da menden, ol saklay edi,
Meni manga esgertib, içime küzgü tuthança …

«Мени манга эсгертиб, ичиме кюзгю тутханча». Джулдузну бу назмусу — магъанасы бла, суратлау дараджасы бла, эркин джюрюшю бла да бизни поэзиябызын тёрюнде турлукъду.

Къысха назмулары да сейирликдиле Леманны. «CULDUZ SÖZLE» деб атагъанды Шайыр ол лирика инджилеге.

* * *
Ot alırğamı kelgen eding da cüreğimden terk ketding ot salıb
kesi cüregingi ızı bla...

* * *
Süymеkligim tavça sanga alay ullu
cer-kök taş sala zamanga sın katıp
söz tapmay tınglaydıla …

* * *
Üsüne culduzla salğansa da sen içinge karap körmey nazmulanı üsünden karap turğanlay men, eslemey atımı kıçırğansa …

* * *
manga; ''tohtammazdan caz'', deydile
sözüm cay
kesim kış
cüregimde kaç
cürek sezimimi tas bolğanın bilmeydile …

KÖKNÜ NOTASI

Bir cerge basmasak da seni bla,
Bir kök cabadı ekibizni.
Bir köknü cırıdı kulağıbızğa cırlangan.

Akkortu buzulğan bu duniyada,
Alkın umutum bardı tambladan.
Kaydam, künü ceter
Seni keçengden bir nota tüş/se, meni künüme
Boşha ozğan bu ömürde
Kim biled, uyalır zaman!?

Леманны назмуларындан тюрлю-тюрлю юлгюле келтирирге излегеним — Къарачайда къарачай поэзияны уятыргъа излегенимденди. Бизде шийир дуния (талай закийни айтмасакъ) 20-чы ёмюрню ал джылларындача турады. Адамны чархында къан бурулгъанча, сёз да бурулуб турмаса, къурушуб, уюб, къатыб, ёлюб башлайды. Чекле къуру дуния мал бла кюрешгенлеге тюл, шайырлагъа, шийирлеге да ачылгъандыла: аны бла хайырланыб, поэзиябызгъа джангы джюрюш берирге керекбиз.

Къочхарланы Леманны назмулары эркин назмуладыла. Эркин дунияда туугъаны, ёсгени ючюнмю болгъандыла ала эркин? Къазауатны, тутмакъны, сюргюнню кёрмегени ючюнмю, зулму аягъындан, тамагъындан алыб турмагъаны ючюнмю болгъандыла ала эркин? Огъай. «Къан бла кирген джан бла чыгъады» дейдиле. Ёзю эркин болмагъанны, Сёзю да эркин болалмайды. Алай болалмагъан а - шайыр болалмайды.

Джерни алтыдан бирин ибилис джорукъ кючлеб, халкъны (халкъланы) динсиз этиб кюрешген сагъатда, Къарачайда да джазыучуланы хазна къалмай барын тобукъландырыб, диннге, Аллахха къаршчы чыгъармала джаздыртхан сагъатда, Семенланы Джырчы Сымайылны тутхан дининден айыралмай къалдыла да? Бизни поэзияны къулагъына азан къычыргъан, бютеу поэзиябызны тюрлендирген-нюрлендирген адамды Исмайыл. «Аллахдан башха илях джокъду» деген Адамны; адамны, халкъны, къралны да хакълыкъгъа чакъыргъан Адамны — 50 джылны атын, сёзюн да харам этиб тургъанлары аны ючюн эди. Алай а, Исмайыл Хакъ сёзню Акъ сёз бла да айтханлай турду ёлюб кетгинчи. Керти Джырчы, керти Шайыр аллай болургъа керекди.

Кърал бла келише да билиб, бек уллу кърал саугъалагъа да ие болуб, халкъыбызны сакълай, шийир тилибизни да айныта, джаш фахмуланы да къанатландыра, эркин учарча кёл эте билген да бар эди: Къулийлан Къайсын. Сый бериб, саугъала бериб, терилтирге кюрешсе да, зулму джорукъ аны къул эталмады кесине: ёзю эркин шайыр эди Къайсын, сёзю да эркин сёз болгъанлай къалды.

Ючюнчю Адамны да сагъынмай къоялмайма былайда: Дудаланы Махмуд. Джазыу тышына атханлыкъгъа, эркин сёзю бла Халкъыбызгъа къуллукъ этгенлей турду. Халкъыбыз сюргюнден ызына къайытхан эсе — ол затда Махмутну уллу юлюшю барды. Аны эркин сёзю, эркин ауазы тынгы бермей эди совет къралны башчыларына: «Сюргюнде тургъан халкъла джуртларына къайытмай, Сталин ёлгенликге, аны сиясети тюрленнгенди деу — ётюрюкдю». Чеченли Авторханов, къарачайлы Дуда улу, дагъыда алача талай адам - СССР-де сойкъырымны, сюргюнню дуниягъа баям этиб турмасала, совет къралны башчылары баргъан тыш къраллада къаршчы митинглени къурамасала — ким биледи, сюргюнден бизни джуртубузгъа къайтарыу башланырмы эди. Махмуд бизни къаллай огъурлу, уруннган, кесини къыйыны бла джашай келген халкъ болгъаныбызны юсюнден аламат китаб джазгъанды: «Къарачай-Малкъар тюрклеринде малчылыкъ эмда муну бла байламлы тёреле». Экинчи китабы уа - «Къарачай эмда Малкъар Тюрклерини Фаджиясы» - бизни миллетге джетген зулмуну — сойкъырымны, тутууланы, сюргюнню — юсюнденди. Джазыулары бирча болмагъан юч онглу адамыбыз — Джырчы Сымайыл, Къайсын, Дудаланы Махмуд (джандетли болсунла) — барыбызгъа да (джуртдагъылагъа да, тышындагъылагъа да) юлгю болгъанлай, устаз болгъанлай турлукъдула.

Ол юч керти затны къайтарыб айтыргъа излейме:
1.Имансыз кърал уллу саугъала бериб, парламентине да юе этиб, китаблырын къош-къош чыгъарыб, «кесиме къул этдим» деб турса да, къул болмай, башын ёрге тутуб, халкъын джакълай, тюзлюкню джакълай, джашаргъа, джазаргъа да боллукъду. Анга шагъат — Къулийланы Къайсын.
2.Зулму джорукъ, фахмуну ауузун, бёрю ауузун байлагъанча, байлаб, китабларын чыгъартмай, джырларын джырлатмай ёмюр джарым тутса да — диннге, поэзиягъа да тюзлей, кертилей къалыргъа боллукъду. Анга шагъат — Семенланы Джырчы Сымайыл.
3.Джазыу тышына атса да, анда да сыныб къалмай, миллетине, тюзлюкге къуллукъ этгенлей турургъа боллукъду. Анга да шагъат — Дудаланы Махмут.

Ол юч Адамыбызны джангыдан эсге Къочхарланы Леманны эркин назмулары салдыла. Джулдуз кеси назмула джазгъан бла къалмай, тарих джуртубуздагъыланы тышында ахлуларыбызгъа, тышындагъыланы да джуртдагъылагъа танытыр ючюн, тохтаусуз кюрешеди. Анга шагъат - Леманны 2016-чы джыл Анкарада чыгъаргъан «Минги Тауну Къол Ызлары» антологиясы. Бизни халкъны бютеу дунияда джашагъан къаламчыларыны чыгъармаларындан къуралгъанды ол китаб. Нарт таурухла, тарих джырла, элберле, зикирле, назмула, макалеле — бу китабда тин байлыгъыбыз толусу бла кёрюнеди. «Сау бол, кёб джаша Джулдуз эгечибиз» дегенден башха, не айтхын.

Къарачай тюркчасын, тюркие тюркчасын, ингилиз тилин билгенлеге Джулдузну китабы бек уллу саугъады. Айтыргъа боллукъма: Къочхарланы Леман керти шайырды, аны назму китабы къарачай поэзияда джангы сёздю. Аны Кърымшамхал медалгъа теджеген бла бирге, китабын «джюрегибизде асыраб къоймай», Къарачайда басмалаб, халкъыбызгъа саугъа этерге керекбиз. Къочхарланы Леман (Джулдуз) узакъдан, мийикден бизни адабиятыбызны джарытыб тургъан джулдузду. Бу китаб Джулдузну къарачай халкъына биринчи кёрюнюуюдю. Сау бир ёмюрню тыйылыб, Джуртха бюгюн джете тургъан джулдуз джарыкъ, энди ёмюрде да бёлюнмесин, тыйылмасын. Сау кел, хош кел джулдуз сёз Халкъыбызгъа, Джуртубузгъа.
2017 джыл, февралны 15, Шимал Джол


Къочхарланы Леманны биобиблиографиясы.

БИОГРАФИЯ

LEMAN J. KOÇ - (Biyografi)

1963, Eskişehir doğumlu. Aynı kentte eğitimini tamamladıktan sonra Eskişehir, Bursa ve Yalova illerinde yaşamış daha sonra Amerika'ya yerleşmiş ve 2001 yılından bu yana ülke dışında yaşamaktadır.

Yaşamının farklı kesitlerinde hep yazmasına rağmen bunları kendinde saklı tutan ve pek yayımlamayan Leman J. Koç'un yurtdışında, yaşadığı derin ülke özlemi ve ana diline tutunma çabası onu yazmaya daha çok itmiştir. Yazılarını 2004 yılından itibaren okuyucusuyla paylaşmaya başlamıştır.

Ayrıca, New York'ta bir Türk radyosunda kendisinin hazırlayıp sunduğu''KITALAR ARASI Binbir Hece'' adlı şiir, sanat ve edebiyat programını iki yıla yakın bir devam eden Leman J. Koç,'un yazdığı şiir ve kısa öyküler 2005 yılından itibaren Türkiye'deki edebiyat dergileri ve gazetelerin sanat eklerinde yayımlanmakta öte yandan yazdığı makaleler ve şiirler Kafkasya'da yazılı basında yer almıştır.

Bir süredir Türkçenin kök-dil ailesinden,''Kıpçak lehçe''sinin bir kolu olan, ''Karachay- Balkar'' dilinde yazarak kendi şiir dilini geliştirmeye, diğer yandan da ata yurdu Kuzey Kafkasya'daki şair ve edebiyatçılarla ortak projelerde yer alarak, ana dile hizmet amacıyla çeviriler yapmaya devam etmektedir.

Edebiyatın yanısıra kültürel etkinliklerin de içinde aktif rol alan ve üyesi bulunduğu 'American Karachay Benevolent Association''adlı kültür derneğinin media çalışmalarını sürdüren Leman J. Koç, Cankat ve Harika isminde iki çocuk annesidir.

БИБЛИОГРАФИЯ

Yazdığı kısa öykü, makale ve şiirleri;

Berfin Bahar edb. kültür degisi, 2005
Mavi Ada sanat ve edb. dergisi, 2006
Herşeye Karşın sanat, klt. ve edebiyat dergisi, 2007
Kar edb. dergisi, (2009)
Şehir edb. dergisi, (2006)
Mevsimsiz, (2008)
S.İmge edebiyat, (2012)
Milliyet gazetesi, (2008)
Edebiyat Bülteni, (2010)
Karaçay-Malkar Gazette, (2013-Ru)
Ata curtnu İynaklay, (Ата джуртну Ийнаклай- Ru ), 2014'de yayımlanmıştır.

Basılmış Eserleri:
Atlasta Yerle Gök Arası , (Okuyucuları tarafından az sayıda bastırılmıştır, İst/ 2010 )
Mingi Tavnu Kol Izları ( KM edb. Antolojisi), 2016
Cüregingde Asıra Meni (KM dilde şiir kitabı), 2016
Автор 18.02.2017 18:45:16
Преждевременно )
Изменено: Автор - 19.02.2017 00:54:42
Sabr 18.02.2017 23:04:04
Сообщений: 7254
Абдуллах Бегиев

Тюрк Дуниясыны закий шайыры КЪОЧХАРЛАНЫ ЛЕМАН жарашдыргъан антологиягъа жазылгъан сёз

ЖУЛДУЗЛА УШАГЪЫ

Сёзюмю бу Китапдын башлайым.
Бу Китап – кеси аллына Жулдузла ушагъыча бир затды. Ата журтда, Тюркде, Америкада жашагъанла, дунияны «юч да мюйюшюнден» къарап кёрюннген жулдузла тюбюнде бирге жыйылгъанчадыла.
Сарайгъанла, Илкерле, Жетегейле тюбешгенча… Жулдуз Жулдузгъа сёлешеди. Жулдуз Жулдузну тансыкълайды.


Буруннгу ата-бабаларыбыз къошуладыла ушакъгъа – нарт сёзлю, таурух сыфатлы халларында, жырлары, жомакълары, алгъышлары бла…
Ол Нарт сёзледе, жырлада, таурухлада, алгъышлада кёрюнюп турады аланы жулдуз сыфатлы, ай суратлы, Кюн жарыкълы болгъанлары. Да, бошдан айтыла болмаз да Нарт таурухларыбызда Алтан Дебетни Кёк бла Жер Тейрилеринден туугъаны, Обур Сатанайны Кюн бла Айдан жаратылгъаны, Нарт Ёрюзмекни Кёкден юзюлюп тюшгени.
Бурундан сакъланнган нарт сёзледе, нарт таурухлада, жырлада, жомакълада, кюйледе кёрюнюп турады халкъны ким болгъаны, ниети, сагъышы, къылыгъы, умуту… – неси да.
Жашау болуму, адети, тёреси, халы да…

Алада айтылгъан шартладан тыншына чыгъып, адам да – адам, халкъ да – халкъ болаллыкъ тюйюлдю, адам да, халкъ да болургъа излеген. Жулдуз сыфатлы, Ай суратлы, Кюн жылыулу адам болургъа къаст этген. Барына да ачхычны аланы ичинде табаллыкъды, болама деген. Андадыла, ол кюбюрчекде, дуния мюлкюн берсенг алалмаз, сау дуниягъа жетер адеп-къылыкъ, инжи-жаухар, алтын-кюмюш хазнсы.
Аллай адеп, къылыкъ, жорукъ, эс-акъыл къазанда бишгени ючюн жашагъанды миллетибиз бюгюнлеге дери, не къыйынлыкъ, не артыкълыкъ, ачылыкъ сынагъан эсе да, миллетлигин, ай сыфатлы, кюн жылыулу бетин тас этмей.
Ол жырла, жомакъла эдиле, ол нарт сёзле, таурухла эдиле тилибизни сууургъа къоймагъан, ичлеринден, теренден жылытып, жарытып тургъан.


Бюгюнлюкде жазма тилибиз не бийик ауушлагъа чыкъгъан эсе да, кёкден жулдуз алалгъан Нарт сёзюбюзге жеталмагъанды, аллай бийиклик, чууакълыкъ, теренлик сакъланады алады. Сейир-тамаша, къаллай акъылманланы эслеринден жаратылыргъа боллукъ эдиле ичлери акъылдан-эсден, сезимден-сесден, оюмдан-оюндан да толу, аллай Кюн турушлу, Ай тууушлу, Жулдуз тауушлу алтын Сёзле – айхайда, Кюнден, Айдан туугъанланы, Кёкден юзюлюп тюшгенлени эслеринде!


Бу затланы юслеринден ойланнганда, Кязим хажи, Джырчы Сымайыл, Къули Къайсын, башха миллетлеге сейир болса да, бизни халкъыбызда туугъанларына аз да сейир этерча да тюйюлдю. Бек сейир боллукъ эди, аллай закийле жаратылып ёсмеселе эди аллай берекетли, татымлы, тымлы «топурагъы» болгъан миллетде.
Алай мени сейир этдирген неди?


Мени сейир этдирген а олду – ол топуракъдан кенгнге атылгъанында да, онюч-онтёрт жылгъа огъай да, жюз жылгъа айырылгъанда да, табийгъат берген къудуретин, къууатын тас этмеген, белин къаты тартып, тишин къаты къысып жашай билген, жанын, къанын ариулай, тазалай сакълагъан эсибиз, тилибиз, адамыбыз. Эшта, ырдаууну кючлюден.
Бу Китап да аны алайлыгъына бир шагъатды.


Ата журтундан жюз жыл узакълыкъгъа атылып тургъаны да, киши жеринде туугъаны да ана тилине сюймеклигин суууталмай, ана тилинде окъуп билим алыр амалы да болмай, жаланда Аллахдан, ата-бабадан къан бла, жан бла келген сюймеклик сезими, ана тилине тансыкълыгъы, къасты учундуруп, миллет сырыбызны быллай бир Жулдуз ушагъына жыяргъа эсине тюшген, Жулдуз атлы, Ай, Кюн сыфатлы адамыбыз – Къочхарланы Леман деген шайыр къызыбызны акъылман ишиди аны Нартла анасы Сатанайгъа ушатхан да, мени эсими сагъайтхан да.


Эр киши акъылы болгъан къызыбыз эр кишиле эталмагъан, эталмаз да ишни кеси бойнуна алып, кесине борчха санап, къанларында бир тамычы нарт сезими къалгъан эрле да андан уялып къызарырча, акъыл-эс жыярча этген акъылман Сатанай!
Аллай тенглешдириуле келедиле мени акъылыма-эсиме, мен эндиге дери танымагъан, билмеген, алай этген ишин кёргенимде, айтхан сёзюн эшитгенимде, эр кишиле акъыл-эс сураучу, оноугъа чакъырыучу буруннгу Нарт Сатанайлай кёрюндю манга мен «туугъанын билген», «тюрклю-америкалы» Таулу къызчыкъ…
Сёзюне, ишине сагъаяма да, жазгъан назмуларын окъуйма да, акъыл да, фахму да окъуу бла, билим бла келмей, кеси аллына къан бла, жан бла жюрюй кёреме деген сагъышха къалама.
Аллай таза, ариу сезим, аллай жюрек кертилик барды ол Жулдуз атлы, Сатанай сыфатлы нарт туудугъу жазгъан, бир белгили кепге, жорукъгъа сыйынмай, тышына тёгюле тургъан назму тизгинледе. Ата журтха тансыкълыгъы жиляй тургъан кибик.
Аллай таза жюреги, аллай тюз акъылы болгъан адам жарашдыраллыкъ эди быллай жулдузлу Китапны да.


Бу – Сюймеклик китабыды, Атагъа, Ата журтха, Анагъа, Ана тилге...
Мында заманла, жулдузла ушакъ этедиле.
Дунияла, тёлюле ушакъ этедиле – ажымлы, ажымсыз да къадарлары бла, тансыкълыкълары, термилиулери бла, сагъышлары, умутлары бла, бир бирге итиниулери бла…
Дагъыда – тансыкълыкъларын, бетлерин Ата журтха, Ана тилге буруп, киши жерлеринде къаллай закийле ёсгенлери бла. Ала къаллай ата журтлу, ана тилли, акъыллы, билимли адамла болгъанларын да билдире, аланы Ата журтну шайырлары бла танышдырады, бир бири бла тюбешдиреди, тиллешдиреди, ушакъ этдиреди…

* * *


Халкъыбызны иннет-ниет хазнасы таула, къаяла ичинден жыйылып ургъан бир уллу тау черегичады. Аны сууу тюзледе кёп къаран къалгъан сабанлагъа, жерлеге жашау бергенди, кёгертгенди, жашнатханды. Топурагъына терен синнгенди.
Айхайда, адамны сагъышха къалдыргъан затланы кёплюгюнден, ауурлугъундан, жашауну къыйынлыгъындан чыгъадыла къайсы халкъда да закий чыгъармала. Халкъыбызны нарт таурухлары, тарих жырлары, нарт сёзлери, кюйлери айтып турадыла къадарын, тарихин да. Бюгюннгю миллет адабият къуру жерде тамырланмагъанын, халкъыбыз «терекден» 1917 жылдан иги да алгъаракъ тюшгенин.
Халкъыбызгъа къара танытхан Октябрь революция болгъанды дегенле къалай ангылаталырла бизге ол жомакъларыбызда биз таныгъан, танымагъан да ханланы, «меджнунланы, лейлаланы» бир бирлерине къагъыт жазып жюрютген тёрелерин? Тау тарларында, таулада, тюзледе ташлагъа кертилип, къазылып къалгъан жазыуланы?
Айхайда, къуру жерде зат да ёсмейди…


Бюгюнлюкде Къарачай-Малкъар адабияты дунияны сагъайтырча адабиятды.
Кязимча, Джырчы Сымайылча, Къайсынча закийлери алай кёп халкъны жокъдула. Биз аз санлы миллет болуп тургъанлай, уллула бла тенг айтылыргъа баз болалгъан миллетбиз…


Нарт таурухла къачан эсе да бирде Къарачай-Малкъар – алан миллетини акъылында, эсинде жаратылып, Кафказны (Къаф-Асны) башха халкъларына, дуниягъа да алай бла жайылып кетгендиле деп, шарт, тынгылы юлгюле бла ангылаталлыкъ, анга шагъатлыкъ да эталлыкъ жаланда Къарачай-Малкъар Нарт таурухла кеслеридиле, бизни ана тилибизди. Аны алайлыгъына кёп юлгю келтирирге боллукъ эди…


1936 жыл, Эрменистанда «Давид Сосунский» деген эрмен эпосну мингжыллыгъына аталып бардырылгъан эришиуде, Совет Союзну менме деген жырчыларын-назмучуларын хорлап, биринчи жерни алгъан Джырчы Сымайылны «Минги Тау» жыры Кафказны «Орайдасы» болуп къалгъаны да ол биз айтханнга шагъатды.


1948 жыл сюргюнде тургъан Къайсыннга жазады Нобель саугъаны лауреаты, айтхылы орус назмучу Борис Пастернак: «Есенин кетген дунияда анга тенг фахму кючю болгъан, къыралыбызны биринчи шайыры сенсе» деп.
Неда Къайсынны юсюнден Чынгыз Айтматовну айтханы: «Шаудан уллу тау тюбюнденми, гитче таш тюбюнденми – къалайдан уруп чыгъары белгисизди. Уллу Къайсын «гитче» халкъны жюрегинде туууп ёсгенди», – дегени.
Айтхылы совет космонавт Г.К. Гречкону: «Малкъар халкъы алай бош халкъ тюйюлдю. Ол Энейланы Тимурну бергенди дуниягъа, аны хайырындан учабыз американлыла да, биз да бюгюнлюкде космосха» дегени…


Дунияны гитлерчиледен азат этген Уллу Ата журт урушда къарачай-малкъар жашла кёргюзтген жигитликни бир миллет да кёргюзталмагъанды. Адам санына кёре тергегенде, Совет Союзну Жигити деген атлагъа бек кёп кёргюзтюлгенле къарачай-малкъар уланла болгъандыла, кёчюрюлгенлесиз деп, кёбюсюне ол сыйлы ат берилмей тургъанлай да. Урунууда да – тюз алай…
Аны айтханым: акъыл, эс, фахму, хунер, жигитлик бла да къарачай-малкъар миллети Нартланы туудукълары болгъанларына ол шартла окъуна шагъатлыкъ этип турадыла.

Къайсы «уллу» миллетни адамы, тарихи, фахмусу, ётгюрлюгю атлаяллыкъды ол шартланы юслери бла? Бири да угъай!


Аллай дагъыда кёп юлгю келтирирге боллукъ эди – адамдан акъыл-эс, иш, фахму, чемерлик, кишилик деген затланы излеген усталыкълада ма бу халкъ деп атыбызны дуниягъа айтдыраллыкъ.
Айтмай болалмайма: Рамазан Къарчаны 1954 жыл Анкарада басылгъан «Къарачай-Малкъар тюрклеринде малчылыкъ эм муну бла байламлы адетле» деген китабын. Халкъны бурунлугъун, закийлигин, уллу акъылын-эсин, малчылыкъ огъай да, тауушлукъ иш, жашау, къыраллыкъ низамы да болгъанын ангыларгъа ол да тамам эди .
Бу Китапны чыгъыуу да ол сырадады.


Бу айтханым бош омакъ, эссиз, оспар сёзле тюйюлдюле. Аланы биз айтмайбыз. Аланы бизни юсюбюзден башхала айтадыла, тарих айтады, дин-тин хазнабыз айтады, жашау кеси билдиреди. Ала – миллет шартларыдыла. Къайсы миллет да ёхтемленирча шартла. Бу шартла келлик тёлюлеге белгиледиле – къаллай миллетни, кимлени балалары болгъаныгъызны билигиз деген! Ата-баба сыйын да, ёз сыйыгъызны да энишге тюшюрмегиз деген!


Тюркге, башха тыш къыраллагъа жайылгъан халкъыбыздан закий адамла – жазыучула, назмучула, алимле, суратчыла, санатчыла, къырал къуллукъчула, аскер башчыла ёсгенлери да кеси бир сейирлик дунияды, таркъаймаз бир байлыкъды.
Китап аланы юслеринден да сагъыш этдиреди.
Эсинги жыйдырады.
Кесинги кеси кесинге танытады.


Ма ол затла бла багъалыды Къочхарланы Леман хазырлагъан бу тауушлукъ Китап.
Бош бир жыйымдыкъ басма сёз тюйюлдю.
Айхайда, кеси мурат этгенича да болалгъан болмаз, алай бу Биринчи атлам, Айгъа, Кюннге атлагъанча, алай магъаналыда, алай багъалыды бизге.
Ызы къалын болсун!

Абдуллах БЕГИЙ УЛУ
2016
Sabr 22.02.2017 00:11:41
Сообщений: 7254
БЮГЮН - БЮТЕУ ДУНИЯДА - АНА ТИЛНИ КЮНЮДЮ.

Ана тилибизден да Аллах айырмасын бизни!
Сэстренка 22.02.2017 06:06:10
Сообщений: 9927
Цитата
Sabr пишет:
БЮГЮН - БЮТЕУ ДУНИЯДА - АНА ТИЛНИ КЮНЮДЮ.

Ана тилибизден да Аллах айырмасын бизни!
Амин Аллах!

Эльбруосид, болгъан филиаллары да къошулуб, Москвада, Карачаево-Черкесияда, Каабрдино-Балкарияда, Ставрополда диктант джаздырды, Ана тилни кюнюне.

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Sabr 24.02.2017 23:18:56
Сообщений: 7254
http://www.litrossia.ru/item/9740-yuruslan-bolatov-balkariya-otchizna-sveta-na-konkurs-rasskazhu-o-svojom-narode

Юруслан БОЛАТОВ. БАЛКАРИЯ – ОТЧИЗНА СВЕТА (На конкурс «Расскажу о своём народе»)

Как балкарский поэт, я был приглашён Франкфуртским Университетом имени И.В. Гёте, где 24 января 2005 года выступил с лекцией «Взгляд поэта на современный мир».


«Трещина, расколовшая мир, проходит через сердце поэта!» – так начинал свою речь, напомнив слова Гейне, столь поразившие меня в юные годы.
Своё выступление я продолжил поэтическим эссе о Балкарии, в котором сказал, что Балкария – это вечный свет. Сказал, что когда кто-нибудь произносит слово БАЛКАРИЯ, ощущаю себя ракетой, устремляющейся в небо, ибо моя Родина – место не столько земного, сколько небесного притяжения. Синий, зелёный мир. Белая-белая страна, чьё будущее покрыто тайной. Край прозрачных синих озёр, белых вод, великой горы кавказской – Эльбруса. Тут светятся камни, горы, снега, светятся ветры и смеются цветы. Словом, яркий свет – Балкария!
Во время этой встречи меня больше всего поразил интерес слушателей – учёных, аспирантов, студентов, журналистов разных стран – к Балкарии, к языку, истории, культуре балкарского народа.
Затем я читал свои стихи, написанные на разных языках, и в основном говорил о мире во всём мире, о важности духовной жизни, о приоритете Культуры, которой предстоит играть главную роль в будущем. Сказал, что законы Вселенной очень тонки и что многих катаклизмов на планете – ураганов, землетрясений, цунами, наводнений, пожаров – можно избежать, если ответственно относиться к развитию Культуры, особенно – к осуществлению культурного синтеза. А для этого необходимо расширять сознание, быть терпимыми, помнить о человечности, любить другие народы, всё человечество. Без этой любви всякая деятельность и сама наша жизнь лишаются смысла.
Недалеко от родины Гёте – Франкфурта-на-Майне, на берегах Рейна расположен город Майнц, родина немецкого изобретателя книгопечатания Иоганна Гутенберга. После выступления во Франкфурте мне предложили прочитать лекцию в местном университете, где два года назад была встреча с М.С. Горбачёвым. Но моё второе, незапланированное, выступление не состоялось. В те дни в городе намечался крупнейший в стране ежегодный карнавал. И меня ждала ещё одна поездка – в Испанию.
Я бродил по прекрасным улицам Майнца, подходил к Музею Гутенберга, задерживал свой взгляд и объектив видеокамеры на здании театра, внимательно всматривался в детали необыкновенной архитектуры города, разрушенного несколько десятилетий назад авиацией союзников, стремившихся прекратить безумие немецкого фашизма... Бродил – и думал о завтрашнем дне землян.
Неужели, говорил я про себя, люди Земли в своём большинстве так и не изменятся и не обратят свой внутренний взор к Идеалу, не обратятся к Свету? Неужели люди, народы, страны не смогут осознать, что должны относиться друг к другу с любовью и состраданием; неужели современный человек так и не поймёт, что путь добра – это труд и служение, а иной путь не является путём добра?..
Ведь если всё это не будет осознано, то не избежать глобальных природных катаклизмов, вследствие которых, как и вследствие войны, вновь могут погибнуть и люди, и бесценные сокровища Мировой Культуры – их никто не сможет воссоздать.
По возвращении на Кавказ я написал стихи на эту тему.
На следующий день после лекции я отправился... на край земли. Проехал часть пути по Германии, всю Францию, всю Испанию вплоть до её атлантического побережья севернее Португалии. Там можно встретить надписи «финистерра», то есть «финиш-терра» – конец, предел земли.
Когда я позвонил оттуда своему другу на Алтай, он сказал мне: «Ты словно тот древний тюрок, который шёл и шёл, желая увидеть последнее море».
Как и год назад, я стоял на берегу океана и явственно ощущал в себе океанскую мощь и величие духа, от рождения присущие человеку. Раз посетив Ла-Корунью, этот маленький Стамбул, всегда хочу возвращаться сюда. Кстати, тут стоит самый древний маяк в Европе, ему 2000 лет. Смысл человеческой жизни тоже состоит в том, чтобы светить – а ведь это всего несколько десятков лет, отведённых для нашей миссии на земле. Но духу человеческому надлежит светить вечно и во всех мирах.
Тут, в Галисии, куда когда-то приезжал любимый поэт Кайсына Кулиева Федерико Гарсиа Лорка, написавший здесь стихи, перед лицом океанских волн я размышлял о будущем Земли и слушал концерты классической музыки.
И вот я думаю: когда мы достигнем просветления души и симфонии разума?

Балкарии таинственное имя
Оберегаю в нежной тишине
Под ливнями снегов средь ярких гор;
Поистине ты Господом хранима,
Отчизна света, как мила ты мне,
Здесь предо мной – возлюбленный простор.
Sabr 03.03.2017 16:51:01
Сообщений: 7254
Bilal LAYPAN

ЭЛИБДЕН БАШЛАНАДЫ АДАМ (أدام )

«Ёлмейме ауругъандан,
ёлеме арыгъандан
Кимден арыгъанма быллай бир,
неден арыгъанма быллай бир?

Андан кючлю джокъ эсе да,
адам джюреги тюлдю темир.
Огъесе,
манга буюрулгъан ёмюр
тауусуламы тебрегенди?

Энди -
алай эсе да,
алай тюл эсе да -
хазыр болургъа уа керекди...»

Тургъанлай джаным саудан ёлюб,
келиб,
кёз аллыма сюеледи I (Элиб).
Узатады къол.
(Джуртда Джангыз Терекге да
не бек ушайды ол.
Тохта...аны...Терекни
джарым моллала бла
джахил коммунистле
биригиб, кесген шойелле...
Алай эди.
Артда мен аны
Элибни кючю бла,
Хакъ сёзню, Акъ сёзню кючю бла
къайтаргъан эдим джашаугъа).

Энди ол -
Джуртда Джангыз Терекге ушагъан
Алиф (Элиб),
джети къат Кёкден эниб,
сюеледи аллымда:
джанымы алыргъамы,
ёрге тургъузургъамы -
не деб ийген болурла аны?

Таяна Элибге,
турама ёрге:
джууукъ бола Кёкге,
къарайма джерге:
неден арыгъанма быллай бир -
джашауданмы?
Кимден арыгъанма быллай бир -
адамданмы?

Мени халыма эриб,
эриб,
джюрегиме киреди Элиб:
бюгюлмезча этеди мени,
джыгъылмазча этеди мени,
кесича этеди мени.

Дуниягъа тууама джангыдан.
Элибден башланады Адам (أدام ).
Sabr 18.03.2017 00:12:13
Сообщений: 7254
ТРУДНОЕ ВОЗВРАЩЕНИЕ НА РОДИНУ.
Поэт трагедии и любви – Кайсын Кулиев
Когда в начале 1945 года бывший капитан советской армии Кайсын Кулиев выписался после четвёртого ранения из госпиталя, перед ним встал вопрос, как обустраивать свою дальнейшую жизнь. Возвращаться на малую родину – на Северный Кавказ – ему было запрещено. Ещё 8 марта 1944 года значительную часть его земляков тогдашняя власть выселила в Среднюю Азию. Руководитель Союза советских писателей Николай Тихонов попросил кремлёвское начальство разрешить Кулиеву как храброму воину и блестящему поэту самому выбрать любое другое место жительства. В Кремле возражать не стали, но оговорили, что отважный балкарец не может, кроме Кавказа, претендовать на Москву и Ленинград. Однако Кулиев отказался осесть в Центре. Он предпочёл разделить судьбу своего народа и добровольно отправился к выселенным в Киргизию сородичам.

______________________________________________________
По приезде в киргизскую столицу Фрунзе Кулиев обратился в местное отделение Союза писателей с тем, чтобы встать там на учёт. Следуя ведомственным инструкциям, литературные функционеры попросили поэта заполнить анкету, написать автобиографию, представить фотографии, собираясь потом весь пакет документов переслать в Москву.

Кулиев все нужные материалы представил 23 марта 1945 года. В своей автобиографии он отметил: «Членом Союза советских писателей <стал> в феврале 1939 года [в других документах поэт указывал другой год вступления в союз – 1938-й. – В.О.]. В июне 1940 г. добровольно пошёл в Красную армию. После месячного пребывания в 219 с<трелковом> п<олку> был направлен в 201-ю воздушно-десантную бригаду имени С.М. Кирова парашютистом. С этой бригадой 22 июня 1941 г. в первый же день Отечественной войны вступил в бой с немецкими оккупантами в Литве. Был среди пятнадцати парашютистов-подрывников, взорвавших большой чугунный мост через Западную Двину в городе Даугавпилс (Двинск), участвовал во многих боях 41 г. как парашютист, в том числе в десанте под городом Орёл в октябре 1941 г. Сражался под Тулой» (РГАЛИ, ф. 631, оп. 39, д. 3148, л. 156).
Точно известно: этот вариант автобиографии поэта вместе с анкетой вскоре дошёл до Москвы и поступил в отдел творческих кадров Союза советских писателей. Правда, никакого подтверждения московские кадровики в Киргизию не отправили. Но литфункционеров Киргизии это не смутило. Они решили, что всё в порядке, и стали к ежегодно посылаемым в Москву отчётам о работе каждого члена Союза писателей Киргизии прикладывать и материалы о Кулиеве. Сохранился один из таких отчётов. В нём сообщалось, что «тов. Кулиев перевёл ряд крупных произведений киргизских авторов, в том числе роман лауреата Сталинской премии Тугельбая Сыдыкбекова «Люди наших дней», и его же повесть «Дети гор» (РГАЛИ, ф. 631, оп. 39, д. 3148, л. 134).
Реакция Москвы на отчёты о творческих успехах Кулиева последовала лишь осенью 1949 года. Но отнюдь не та, которую ждали в Киргизии. 30 ноября 1949 года заведующая отделом творческих кадров Союза советских писателей Жданова сообщила председателю СП Киргизии Баялинову: «…возвращаем творческий отчёт Кулиева К.Ш., так как он не является членом Союза советских писателей и на учёте в ССП СССР не состоит. О писателях-переселенцах мы Вам сообщили письмом от 17 августа 1949 г.» (РГАЛИ, ф. 631, оп. 39, д. 3148, л. 152).
Я упомянутое письмо от 17 августа 1949 года пока ни в одном архиве не обнаружил. Но в контексте грозного сообщения Ждановой понятно, что речь, видимо, шла о том, что литературное начальство Москвы, получив со Старой площади или Лубянки какие-то указания или намёки, решило писателей из числа спецпереселенцев задним числом из творческого союза исключить. Кстати, эту версию потом подтвердили другие документы.
К вопросу о членстве Кулиева в Союзе писателей литературное начальство вернулось лишь после смерти Сталина. 27 апреля 1953 года председатель Союза писателей Киргизии А.Салиев и ответственный секретарь этого Союза Я.Шиваза направили заместителю генерального секретаря ССП Алексею Суркову своё обращение. Они писали:
«В 1945 году после демобилизации из армии прибыл к нам в Киргизию балкарский поэт Кайсын КУЛИЕВ, который был зачислен в число спецпереселенцев – балкарцев, чечен, ингуш и других народностей.
Кайсын Кулиев состоял в членах ССП Союза ССР с 1938 г., член КПСС. В дни Отечественной войны он был награждён орденами «Отечественная война», «Красная Звезда» и медалями.
Правление ССП Киргизии в 1949 году исключило Кайсына Кулиева из ССП, вместе с другими писателями-переселенцами.
Несмотря на это К.Кулиев всегда работал в ССП Киргизии, упорно изучал киргизский язык, много переводил произведений киргизских писателей на русский язык (как подстрочный, так и художественный).
В настоящее время К.Кулиев в совершенстве владеет киргизским языком и выполняет большую, полезную работу по переводам произведений киргизской литературы.
Тов. Кулиев подал заявление в Правление ССП Киргизии о принятии или восстановлении его в члены Союза советских писателей.
Правление ССП Киргизии считает тов. Кулиева полезным для нашей литературы и просит Вашего мнения о возможности принятия или восстановления его в ССП Киргизии» (РГАЛИ, ф. 631, оп. 30, д. 227, л. 10).
Уже 12 мая 1953 года просьба киргизских функционеров была вынесена на рассмотрение секретариата Союза советских писателей. Сохранился протокол этого заседания секретариата. В нём сказано, что заседание проходило под председательством Суркова. Из секретарей на нём присутствовали Н.Грибачёв, В.Кожевников, Л.Леонов, А.Твардовский и К.Симонов. Отдел науки и культуры ЦК КПСС представлял инструктор ЦК М.Колядич.
Приведу фрагмент стенограммы.
«СУРКОВ. Следующий вопрос – ходатайство председателя ССП Киргизии т. Салиева о восстановлении и принятии в члены Союза Кайсыма Кулиева. (Читает письмо т. Салиева)
ГРИБАЧЁВ. Кайсым Кулиев – действительно талантливый человек. Он проводит колоссальную работу, он делает переводы. Прекрасно знает русский и киргизский языки, сам делает подстрочники и сам переводит. Это ценный работник, особенно для Киргизии. Я предлагаю поддержать ходатайство Киргизского ССП. Учитывая ту характеристику, которая даётся Союзом писателей Киргизии, Секретариат ССП не видит оснований для того, чтобы не поставить вопрос о приёме Кулиева.
СИМОНОВ. Я возражаю против этого. Не в наших правах восстанавливать или принимать его как писателя, кладя в основу то, что он талантливо пишет на балкарском языке. Это серьёзный политический вопрос, с которым надо обращаться в Центральный Комитет. Если он хорошо переводит на киргизский с русского и с русского на киргизский, мы можем поставить вопрос о восстановлений Кулиева как переводчика. ССП Киргизии правомочен принять его в Союз. Они спрашивают нашего совета.
Я предлагаю записать: учитывая характеристику, данную т. Кулиеву руководством ССП Киргизии, Секретариат ССП СССР не видит препятствий для приёма Кулиева в Союз, как переводчика художественной литературы с русского языка на киргизский, с киргизского на русский. (Принимается)» (РГАЛИ, ф. 631, оп. 30, д. 227, лл. 16–17).
Вскоре после состоявшегося секретариата Кулиеву предложили ещё раз написать свою автобиографию. Он это сделал уже в 1954 году. Поэт писал:
«Родился в 1917 году в семье так называемого кара уздена – вольного горца, то есть мой отец не работал ни на кого и на него никто не работал. Он имел коня, саблю, винтовку, несколько голов скота и клочок земли. Мой отец и его братья, отличные стрелки-охотники, были известны в горах своим мужеством и свободолюбием. Отец мой умер, когда мне было года три, но я долго гордился его храбростью. Мать и другие люди много мне рассказывали о нём. Из этих рассказов возникал передо мной мужественный образ отца. В 1919 году в горах Чегема отец мой вместе с другими горскими партизанами сражался против войск Деникина, но вскоре заболел тифом и умер дома. Заняв аул Чегем, белоказаки превратили наш дом в конюшню, весь запас зерна дали лошадям, а нас, мать-вдову, сестру старше меня года на два и меня, просто выбросили на улицу. Мы бедствовали. Тяжело пришлось матери. Мы долго ночевали у каменной ограды, коих в горных аулах много. Люди боялись позвать нас к себе в дом. Племянник моего отца Тадкуш, очень храбрый человек, меткий стрелок, тоже был красным партизаном. Когда отряду пришлось отступать через перевал – в Сванетию, Тадкуша снесло снежным обвалом. Труп нашли только через год. Об этом долго у нас вспоминали. Я пишу обо всём этом потому, что всё это с детства оставило в моей душе глубокий след и в большой степени определило характер моей писательской работы.
Вырастила и учила меня мать. Она была ещё совсем молодая, когда овдовела. Жилось ей очень нелегко. Она отличалась исключительным трудолюбием и обеспечивала нас. С детства меня окружал горский фольклор. Я знал много эпических и лирических <нрзб> сказок. Меня заставляли петь на свадьбах и разных сборищах. Я был как бы маленьким ашугом. С русской литературой ознакомился рано. С удовольствием вспоминаю, как я впервые слышал лермонтовское «Бородино». Его пел печник Михаил, который клал нам печь. В тот день в горах был снегопад. Я тогда не знал, кем для меня станет Лермонтов. В годы войны, да и позже, в доме клялся именем Лермонтова. Я очень люблю его и Петефи.
Окончив среднюю школу, в 1935 году я поехал в Москву. Поступил в ГИТИС. Окончил четыре курса. Одновременно посещал Вечерний Литинститут ССП СССР. Печататься начал с 1935 г. В члены ССП был принят в 1938 году. В начале 1940 года вышла моя большая книга стихов и поэм «Привет, утро!». Летом того же года добровольно ушёл в Красную Армию. Служил в парашютной бригаде. Прыгал. Это очень нравилось мне. Война застала меня в этой бригаде. Воевать начал в первый же день войны. Как парашютист-подрывник в первые дни войны участвовал в взрыве моста через Западную Двину у города Даугавпилса (Двинск). Участвовал в боях за Литву, Латвию, Москву, под Орлом. Осенью 1942 года я был отозван в Москву Политуправлением Красной Армии и в конце декабря направлен на Сталинградский фронт корреспондентом военной газеты. В 1942 году, находясь в Москве, я дважды выступал по радио. Мои произведения передавались в те годы неоднократно. Они печатались в центральных газетах «Правда», «Красная звезда», «Литература и искусство», журналах «Знамя», «Огонёк», «Дружба народов», «Красноармеец». Некоторые из моих вещей были переведены на французский, английский языки и языки народов СССР.
Был в боях за Ростов, Донбасс, Крым. С первой же группой наших войск ноябрьской ночью 1943 года я перешёл Сиваш. В апреле 1944 года был тяжело ранен и вышел из строя. С 1945 года живу и работаю в Киргизии. Изучил киргизский язык. Много переводил с киргизского на русский язык. Сейчас работаю над книгой для юношества «Повесть о смелых» – о военных парашютистах. Одновременно готовлю сборник рассказов «Новый дом» (РГАЛИ, ф. 631, оп. 39, д. 3148, лл. 148–149).
Что ещё тут добавить? Мне пока остался неясен следующий момент. Во всех анкетах конца 40-х – начала 50-х годов Кулиев указывал, что с апреля 1945 по декабрь 1949 года он занимал во Фрунзе должности заместителя ответственного секретаря Союза писателей Киргизии по творческим вопросам и председателя русской секции, а начиная с конца 1949 года, проживал в Нальчике, где в 1951 году Маки Магомет-Султановна Дахкильгова родила ему сына Эльдара. Но в официальных бумагах утверждается, что в Нальчик Кулиев вернулся лишь в середине 1956 года. Как объяснить эти расхождения, я пока не знаю.
Впрочем, не это главное. Главное – пронзительные стихи поэта. Это он после возвращения на свою историческую родину написал:
Я, над раненым камнем склонясь, горевал:
От огня почернел он, от горькой беды.
Он мне мёртвым казался, и я тосковал,
Потому что хотел на нём видеть цветы.



Вячеслав ОГРЫЗКО
Sabr 31.03.2017 16:01:57
Сообщений: 7254
ВОССТАВШИЙ ПРОТИВ МЕСТНЫХ ЦАРЬКОВ: ДАВИД КУГУЛЬТИНОВ

Летом 1939 года Давид Кугультинов опубликовал в газетах Элисты несколько своих стихотворений в переводе Д.Бродского, после чего решил подать заявление в Литинститут. В приёмной комиссии от него попросили приложить автобиографию. «Я, – сообщил Кугультинов, – родился в 1922 году, в семье сельского учителя Кугультинова Никиты. Шести лет пошёл в школу. До третьего класса учился в своём родном хотоне Абганер-Тиханкины, Западного района, Калм<ыцкой> АССР. В 1931 году отца перевели в совхоз 107 им. «Таньчинданъ» в качестве директора н.с.ш. Вместе с родителями я переехал в совхоз и там проучился до 7-го класса. В седьмой класс я поступил в г. Элиста и там окончил среднюю школу № 1 в этом году. В 1938 году поступил в комсомол, был избран 3-м секретарём первичной организации, а потом на 8-й городской конференции избран членом пленума горкома комсомола. Писать начал давно, приблизительно с 8–9-ти лет, но писал с большими перерывами. Имею напечатанные стихи. Написал одну поэму, отрывок из которой переведён на русский язык. Пишу вторую поэму, пятистопным ямбом, формой и стилем новым в калмыцкой литературе. Не знаю, что получится. Перевожу. Имею большое желание получить высшее литературное образование» (РГАЛИ, ф. 632, оп. 1, д. 3916, л. 9).

Но приняли Кугультинова только на заочное отделение.
А вскоре началась война. Поэт ушёл на фронт. Воевал он храбро, от пуль не бегал. Однако в конце 1943 года кто-то из кремлёвских небожителей обвинил весь калмыцкий народ в пособничестве фашистам. Большинство воевавших в рядах красной армии калмыков были отозваны с фронта и вместе со своими сородичами были сосланы в Сибирь и другие края. Эта же участь постигла и Кугультинова. Правда, он молчать в ссылке не стал и вскоре за свой длинный язык загремел в Норильск.






Вернувшись через много лет на свою историческую родину, Кугультинов столкнулся с бедственным положением бывших спецпереселенцев. Он обратился в Москву. В сентябре 1957 года Бюро ЦК КПСС по РСФСР рассмотрело его записку и постановило: «Поручить отделу партийных органов ЦК КПСС по РСФСР совместно со Ставропольским крайкомом партии проверить факты, изложенные в записке т. Кугультинова и о результатах доложить Бюро ЦК»
(РГАНИ, ф. 13, оп. 1, д. 35, л. 133).
Но отчаянная смелость Кугультинова не понравилась местным князькам. Они объявили поэта выскочкой и создали ему на родине просто невыносимые условия.
В 1957 году Кугультинов перевёлся на Высшие литературные курсы. Уже в декабре 1983 года он мне при первой встрече в гостинице «Москва» рассказывал:
– В конце 50-х годов так было заведено, что слушатели ВЛК обязательно навещали Самуила Маршака в его квартире на улице Чкалова. Известного поэта сначала заинтересовало то обстоятельство, что я после войны оказался в Норильске. Он подробно расспрашивал меня о Заполярье. Его интересовали мельчайшие подробности. Ведь Маршак тогда очень горел желанием выполнить просьбу одного норильского мальчика и хотел написать поэму «Северск». Особенно ему понравился мой рассказ о невероятном случае. Было это так. В июне, когда, наконец, в Норильск пришла весна, группа горожан по тающему снегу выбралась в тайгу. И вот в сугробе у какого-то дерева они увидели чёрную зияющую дыру. Кто-то из подростков наклонился и задорно, в шутку крикнул: «Здравствуй, Мишка!» Неожиданно в ответ раздался рёв. Все бросились врассыпную. А медведь, похоже, и ухом не повёл. Маршак решил обыграть эту историю в своей поэме.
В другой раз Кугультинов рассказал мне о том, как Маршак у себя учил слушателей ВЛК переводам.
– Помню, – вспоминал поэт, – Маршак обратил наше внимание на стихотворение Уильяма Блейка «Тигр». Он сначала прочитал это стихотворение по-английски, затем в своём переложении и потом в переводе Константина Бальмонта. После этого Маршак принялся анализировать ритм, строй и образы оригинала и переводов. По его мнению, ни один из переводчиков так и не смог раскрыть всю красоту шедевра Блейка. Даже он. Но потом Маршак словно спохватился и ещё раз прочитал «Тигра» по-английски. «Вы, – спросил он нас, – чувствуете ритм, величавую поступь могучего зверя, движения его мышц, его независимую гордую осанку?» «А что у Бальмонта? – сам же ответил Маршак. – Он перевёл «Тигра» чуть ли не танцевальным ритмом». Значит, сделал Маршак вывод, надо попробовать перевести Блейка ещё раз.
Кстати, Маршаку очень понравилась изданная в ту пору на русском языке книга сказок Кугультинова «Бамба и красавица Булгузы». А сам поэт эту книгу вместе с вышедшим в издательстве «Советский писатель» поэтическим сборником «Глазами сердца» вскоре представил на ВЛК в качестве своей дипломной работы.
Творчество калмыцкого автора тогда высоко оценили поэт Александр Жаров и филолог Грант Апресян. «Лирический сборник «Глазами сердца», изданный «Советским писателем» в 1958 году, – подчеркнул 2 марта 1960 года в своём отзыве Апресян, – отличается разнообразием. В нём мне больше понравились двустишья. По своему характеру и даже форме они напоминают традиционные восточные газели и рубаи. В них глубокая и обобщающая мысль сконцентрирована и отточена до предела:
Если в правде своей убеждён –
то не бойся хулы,
Если в ней сомневаешься сам –
то страшись похвалы.
Или:
Груз тяжёлый измеряй, поднимая его;
Человеку доверяй, постигая его.
Чтобы значительную мысль облечь в такую ясную форму, нужно владеть поэтическим мастерством, быть скрупулёзным в отборе каждого слова. Нетрудно заметить, что нравственное начало в двустишьях и способ его выражения в них своей основой имеют традиции народного творчества. И нужно очень хорошо знать его, обладать большим чувством меры, чтобы, следуя эстетике этого творчества, вместе с ним идти дальше быть на уровне современности.
Самобытна и истинно народна образность двустиший:
Сабля разом обнаружит остроту в бою,
В деле разум обнаружит свой» (РГАЛИ, ф. 632, оп. 1, д. 3917, л. 3).
Больше всего претензий к Кугультинову предъявил Николай Сидоренко. Во-первых, ему не понравились переложения. «Книга <«Глазами сердца»>, – заявил Сидоренко, – сильно испорчена неталантливыми переводами» (РГАЛИ, ф. 632, оп. 1, д. 3917, л. 8). Не всё устроило его и в поэме «Моабитский узник», которая посвящалась памяти Мусы Джалиля. Сидоренко заметил: «Есть в поэме и сюжетное начало. Однако слабое знание материала всё же сказалось: поэма во многом звучит обще». Кстати, растянутость поэмы признали и другие оппоненты, в частности, Даниил Романенко и Г.Апресян.
Последнее слово оставалось за председателем государственной экзаменационной комиссии Всеволодом Ивановым. Ознакомившись с дипломом, старый мастер 3 апреля 1960 года написал: «Представлены две напечатанные книжки, причём одна – в «Школьной библиотеке», т.е. в серии, пользующейся широким вниманием молодых читателей. За автора стоит порадоваться и стоит поздравить его. Книжечка сказок написана живо, простым, незамысловатым сказочным языком, умеющим передавать чрезвычайно обыденно, и в то же время убедительно, самые необыденные и, казалось, самые неубедительные события и вещи. По-видимому, автор хорошо знает и любит сказочный мир своих героев и эту свою любовь умеет передавать молодым читателям. Стихи тоже приятны.
К сожалению, в них нет той непосредственности сказок, которая бы так легко могла перелиться, принимая стихотворную форму, в балладу, в легенду. Стихи, – да и поэма не избежала этого, – суховаты, дидактичны, слишком, я бы сказал, «от ума». Диплом калмыцкого поэта Давида Кугультинова вполне заслуживает положительной оценки» (РГАЛИ, ф. 632, оп. 1, д. 3917, л. 1).
После окончания Высших литературных курсов Кугультинов вернулся на родину, где продолжил борьбу с местными царьками за бережное отношение к национальной культуре. Не добившись справедливости в Элисте, он вновь постучался в Москву. В ответ местные партфункционеры организовали его травлю и вскоре объявили ему взыскание.
В архиве сохранилась выписка из протокола № 36 заседания бюро Калмыцкого обкома КПСС от 25 мая 1961 года, на котором обсуждалось поведение поэта. Я приведу её полностью:
«§ 4. – Письмо тов. Кугультинова Д.Н.
(т.т. Мичурин, Кугультинов, Городовиков, Сангаев, Саврушев, Сангаджиев, Килганов, Залесский, Кошелев, Мукебенов, Чехлов, Поротов, Волков, Пономарёв)
Рассмотрев по поручению Отделом партийных органов и пропаганды и агитации ЦК КПСС по РСФСР письмо члена партии т. Кугультинова Д.Н., адресованное в ЦК, бюро обкома партии считает, что указанное письмо по существу носит демагогический и националистический характер. Автор письма неправильно и тенденциозно освещает положение дел в республике, предъявляет необоснованное обвинение бюро обкома и его первому секретарю в искривлении национальной политики, в недооценке местных кадров, враждебном отношении к национальной
интеллигенции и в некритическом отношении к оценке состояния сельского хозяйства, выступает в защиту некоторых скомпрометировавших себя, снятых с работы и исключённых из партии работников, а также приводит целый ряд надуманных, не соответствующих действительности фактов по другим вопросам, являвшихся клеветой на бюро обкома КПСС.
В ходе обсуждения письма на бюро обкома КПСС было также установлено, что т. Кугультинов не только в данном письме, но и в разговорах с рядом лиц выражал свои нездоровые, по существу националистические взгляды и осуждал, как неправильные, отдельные решения бюро обкома партии и Совета Министров республики.
Бюро обкома КПСС постановляет:
За непартийное поведение, выразившееся в высказывании нездоровых националистических взглядов по вопросам подбора и расстановки кадров в республике, за клевету и за демагогические выступления против отдельных решений партийных и советских органов т. Кугультинову Д.Н. объявить строгий выговор с занесением в учётную карточку» (РГАНИ, ф. 5, оп. 36, д. 155, лл. 134–135).
Этот выговор с Кугультинова не снимали несколько лет. Спасала поэта от произвола местных властей возросшая его известность в Москве. Не случайно в конце 1965 года Москва поддержала выдвижение Кугультинова на соискание Ленинской премии.
Руководство Калмыцкого обкома партии, когда узнало о возможном присуждении ненавистному им поэту высокой награды, было просто взбешено. Уже 22 февраля 1966 года в Москву за подписью секретаря обкома П.Сангаджиева полетела депеша. В депеше говорилось:
«В газете «Известия» – №298 от 18.XII.1965 года опубликовано сообщение Комитета по Ленинским премиям при Совете Министров СССР о кандидатах, представляемых на соискание ленинских премий на 1966 год.
В числе выдвинутых на соискание Ленинской премии по литературе значится калмыцкий поэт Давид Кугультинов за сборник стихов.
В связи с этим Калмыцкий обком КПСС считает необходимым доложить следующее:
1. Морально-политическое лицо Кугультинова Д.Н. известно всем трудящимся республики. Его отец – Кугультинов Н.И. служил в немецкой армии и являлся там секретарём уполномоченного ГФП (тайная полевая полиция). В 1945 году окончил курсы немецких пропагандистов, выступал перед солдатами т.н. Калмыцкого кавалерийского корпуса на антисоветские темы. В 1946 году осуждён военным трибуналом войск НКВД к 10 годам ИТЛ. По неточным данным умер в заключении. По другим сведениям находится за границей в США.
Брат – Кугультинов Владимир Никитович тоже служил в немецкой армии переводчиком штаба. В 1948 году осуждён на 10 лет ИТЛ.
Двоюродный брат – Кугультинов Илья Иванович тоже служил командиром отделения и взвода в немецкой армии, участвовал в насильственном угоне советских людей в Германию, в карательных операциях против советских и польских партизан, в сожжении сёл. В 1945 г. лично расстрелял одного из трёх задержанных югославских партизан. В 1946 году военным трибуналом осуждён на 20 лет каторжных работ.
Второй двоюродный брат – Кугультинов Хурумче в период второй мировой войны являлся зам. начальника военного отдела Калмыцкого национального комитета в Берлине, имел чин лейтенанта немецкой армии, находится за границей.
2. Сам Кугультинов Д.Н. в ряде вопросов ведёт себя непартийно, допускает демагогические, националистические выступления. В 1961 году ему бюро обкома КПСС объявило строгий выговор с занесением в учётную карточку, который до сих пор ещё не снят. Летом 1965 года парткомиссия при ЦК КПСС отклонила его просьбу об отмене этого постановления.
По сообщению Комитета Госбезопасности при Совете Министров Кабардино-Балкарской АССР в начале ноября 1965 года в Нальчике на совещании-семинаре писателей Кугультинов Д.Н. выступил с политически неустойчивой речью.
3. В своём творчестве Кугультинов Д.Н. имеет серьёзные недостатки как по идейному содержанию, так и по мастерству. В ряде своих стихов чрезмерно выпячивает вопросы личных переживаний в период культа личности, сеет уныние, пессимизм. За эти недостатки творчество Кугультинова подвергалось серьёзной критике на пленуме обкома КПСС в 1965 году и на страницах газеты «Комсомолец Калмыкии» от 9.II. 1966 года. (Прилагается).
4. Проверкой установлено, что т.н. выдвижение Кугультинова Д.Н. на соискание ленинской премии факультетом Калмыцкого языка и литературы Калмыцкого государственного пединститута проведено в нарушение установленного порядка выдвижения. Заседание факультета вообще не собиралось, никто никакого доклада не делал, протокол написан самим зав. кафедрой Бадмаевым Б. Согласно п. 7 письма Комитета по ленинским премиям кафедра не имела права самостоятельно выдвигать, а Комитет не имел права регистрировать и опубликовывать. Руководство института, партийная организация узнали о его выдвижении только после опубликования в печати.
Сообщая об изложенном, Калмыцкий обком КПСС возражает против выдвижения Кугультинова Д.Н. на соискание ленинской премии.
Приложение: копия протокола заседания партбюро Калмыцкого государственного пединститута от 11.2.66 года, копия архивной выписки № 36 § 4, газета «Комсомолец Калмыкии» за 9.2.66 г.»
(РГАНИ, ф. 5, оп. 36, д. 155, лл. 130–132).
При этом в депеше ни слова не было сказано о том, что сам поэт несколько лет провёл на фронте, где храбро воевал против фашистов.
В ЦК эта депеша попала в отдел культуры. 31 марта 1966 года заведующий секретариатом этого отдела т. Дьяконов оставил на ней следующую помету: «Тов. Шауро В.Ф. с письмом ознакомлен». Одновременно жалобой занялся новый заместитель Шауро Юрий Мелентьев, который сообщил своему руководству, что о ситуации проинформирован Комитет по Ленинским премиям. «При дальнейшей работе и рассмотрении вопроса, – отметил Мелентьев, – мнение Калмыцкого ОК КПСС будет учтено».
Не дождавшись реакции Москвы, секретарь Калмыцкого обкома КПСС Б.Городовиков в конце марта 1966 года отправил в Москву новую депешу. Повторив собранный на родственников поэта компромат, Городовиков подчеркнул: «Калмыцкий обком КПСС считает невозможным поддержать кандидатуру поэта Кугультинова Д.Н. на соискание этой высокой государственной премии В.И. Ленина, ввиду его демагогического, националистического, непартийного поведения» (РГАНИ, ф. 5, оп. 36, д. 155, л. 137).
В итоге поэт тогда с премией всё-таки пролетел. Позже Кугультинов получил лишь Госпремию РСФСР. Власти же Калмыкии признали поэта только в конце 70-х годов. Ну а при Горбачёве его наградили высшей наградой страны – золотой звездой Героя Социалистического Труда.
Давид КУГУЛЬТИНОВ, Кайсын КУЛИЕВ и Мустай КАРИМ
А закончу я вот этим стихотворением Кугультинова, которое на русский язык перевела Юлия Нейман:
За то, что втайне ты принёс краюху
Голодному, гонимому людьми,
Но вдруг раздумал, став перед дверьми
(Должно быть, просто не хватило духу!),
Ты благодарности не жди потом,
Порыв бесплодный не зови добром.
Есть у деянья доброго свой срок.
Не то оно – как дождевой поток,
Которого земля ждала в жару,
Чтоб стала степь зелёной и пахучей,
А дождь пошёл зимой из чёрной тучи
И ледяную оросил кору.



Вячеслав ОГРЫЗКО
Sabr 01.04.2017 15:18:37
Сообщений: 7254
ХОРОШЕЕ СЛОВО – ПРАВДИВОЕ СЛОВО
Отклик на материал Вячеслава Огрызко о Кайсыне Кулиеве («ЛР», 17 марта 2017, № 9)

Уважаемый Вячеслав Огрызко! Спасибо Вам за такое чуткое отношение к судьбе нашего великого поэта Кайсына Кулиева. Если с таким человеком так обращались, то как обращались с простыми людьми – нетрудно представить. Единственная ошибка, это «Ещё 8 марта 1944 года значительную часть его земляков тогдашняя власть выселила в Среднюю Азию...» Не значительная часть, а весь народ – по национальному признаку – был сослан в Среднюю Азию и Сибирь, и за 13 лет ссылки половина народа вымерла. В остальном – прекрасно написано. Хорошее слово – это правдивое слово. Да хранит Господь Вас и нашу Россию, и, конечно же, Литературную тоже.

С уважением,
Билал ЛАЙПАНОВ

опубликовано: "ЛитРоссия" №11. 31 марта 2017
Sabr 01.04.2017 15:22:41
Сообщений: 7254
9-е КРЫМШАМХАЛОВСКИЕ ЧТЕНИЯ
Пресс-релиз 31.03.2017

"...НЕВРУЗ /Салпагаров/, Йылмаз (Yılmaz Nevruz) – общественный деятель северокавказской диаспоры в Турецкой республике, фольклорист, историк.

Род. 11.03.1938 г. (с.Якапынар, область Эскишехир, Турецкая Республика). Из карачаевских переселенцев /мухаджиров/, эмигрировавших в Османскую империю в 1905 году из а.Карт-Джурта. Родился в семье Салпагаровых Азрет-Али и Мариям (урожд. Акбаевой). Окончил мед. факультет Стамбульского университета. Ряд лет проработал врачом, после чего защитил докторскую диссертацию в Германии (г.Дортмунд, Bethanien-Hospital, 1982). Вернувшись в Турцию, с 1983 г. работал в г.Эскишехир хирургом, руководителем госпиталя. С 2002 г. – на пенсии. Получил широкую известность среди северокавказ. диаспоры Турции своей общественной деятельностью в течение около 50-ти лет. С представителями диаспор других народов издавал общ.-полит. и художественный журнал на турецком языке «Бирлешик Кафказья» («Объединенный Кавказ», 1953-1968, 1994-2000), а также вкладыш на карачаевском языке «Карт-Джурт», участвовал в организации национальных фестивалей культуры. Издал 1-й том «Истории Кавказа» (2014), старинные карачаево-балкарские песни, собранные совместно с М.Дудовым, составил карачаево-турецкий словарь, собрал в архиве народные сказания, пословицы, поговорки, стихи, опубликовал веб-версию воспоминаний. Доктор медицины.

Награждается в номинации «Общественная деятельность» за крупный вклад в просвещение соотечественников за рубежом – издание в 2016 году книг «KAFKASLAR AĞLIYOR» («Книга скорби») и «Umumi Kafkas Tarihine Giriş» («Общее введение в историю Кавказа»)".
_______________________________

СЫЛПАГЪАРЛАНЫ ЙЫЛМАЗ НАУРУЗ (Yılmaz Nevruz). КЪРЫМШАМХАЛ ДЖЫЙЫЛЫУГЪА ДЖОРАЛАННГАН СЁЗЮ

İstanbul, 23. Mart. 2017
Kafkaz-Karaçay/Malkar Halkıma!
Karaçay ilmu-izlem institut bla Krımşamkhal Komitetni Kırımşavkhallanı İslam Biyni 2016 cılğa atalğan sauğasına/nagradasına men fakırnı tıyınşlı körgeni ullu sıydı. Munu üçün İnstitut bıla Krımşamkhal Komitetni cürütüvçü komitetlerine emda saylauçu komitetine teren kölden razılık bere sau boluğuz derge manga borçdu. Barını da sıyları töppemde bolsun, caşauları aşhılıkla bıla tolsun, milletibizge mından arı da eter kullukları köp bolsun.
Ömürümde bir iş etgen ne da bir zatnı üsünden kulluk etgen, anı kibik belgili bir temanı üsünden izlem etgen közüvümde medal alğannı, büsürev-sıpas etilgenni esime da tüşürmegenme. Sizle meni cılım tört cıyırmağa cete em seyirsindirdigiz em da kuvandırdığız. Bıllay sıylı bir tecelivge tıyınçlı bolğan esem menden nasıplı cokdu.

Halkıbıznı tarihini, tilini, kulturunu, iynamını üsünden etillik köp işibiz bolğanı kibik; sosyo-ekonomik caşaun, sauluğun, mal-mülk baylığın aynıtır-caşnatır üçün da köp işibiz bardı. Bu sebepten arımay, talmay, kacıkmay erişip işlerge, tohtamazdan küreşirge, erikmey ilmu-izlem eterge kereklibiz. Munu eterik da caş tölüledile. Anı üçün caş tölüge okuv-ilmu aldırırğa, iş kurarğa, anı caşavğa hazır eterge borçlubuz. Adamnı sabiyine ilmu aldırırğa, anı elge-camağatha aşhı ulan-aşhı kız etip koşarğa etgen kıyınından, coyğan açhasından sıylı bir zat coktu. Ala ese alanla esibizni caş tölünü üsünden ayırmayık.


Başta sıylı Kafkaz-Karaçay/Malkar halkıma, ızı bıla Karaçay ilmu-izlem institut bla Krımşamkhal Komitetni caklı tamadalarına, kullukçularına, bu işni üsünden kıyını ozğanlağa Carathan Allahdan sauluk-esenlik tiley, kerti kölden issi salamlarımı, aşhılık tileklerimi cibereme. Köp kıyınlık sınağan halkımı Allahnı çeksiz kudretine amanat eteme.


Fakır Karnaşığız Sılpağarlanı Geriy Efendini tuvduğu, Aziret Aliyni ulu Yılmaz Nevruz
Sabr 01.04.2017 15:24:35
Сообщений: 7254
9-е КРЫМШАМХАЛОВСКИЕ ЧТЕНИЯ
Пресс-релиз 31.03.2017
"...Leman KOCH (Къочхарланы Леман).награждается в номинации «Литература» за двойное достижение в течение одного года в развитие карачаево-балкарской литературы – издание в 2016 году авторского поэтического сборника «CUREGINGDE ASIRA MENI» («Сохрани меня в сердце своём», США) и составленной ею антологии карачаево-балкарской литературы «MINGI TAVNU KOL IZLARI» («Эльбрусские стили», Турция)".
___________________________________

https://www.youtube.com/watch?v=z_Av_6Fsq4E&feature=youtu.be
Къарачайны уллу саугъасына тыйыншлы болгъан Къочхарланы Леман эгечибизни Кърымшамхал Джыйлыугъа джораланнган сёзю АБШ-дан
Sabr 05.04.2017 15:58:21
Сообщений: 7254
Газета "День Республики" (КЧР)

http://www.denresp.ru/kultura/11523-k-dnu-poez.html

К дню поэзии
_______________________

Билял Лайпанов

Поэзия — озеро,
Открывшее глаза.
Сердцем пью из него
Отражения,
Ладонью черпаю
Свое лицо
Из глубины.
Велико ли озеро,
Не знаю,
Но, когда пою,
На другом берегу
Огни загораются.
Может, я не пророк,
Чтобы перейти его
Посуху,
Но за всю жизнь
Обойду без посоха
Пространство моего
Голоса.
А там – стану озером,
открывшим глаза...
_____________________________________

Мира Михайлова

Рифмую жизнь

Уже давно пропели петухи...
Всё жду, когда же солнце снова
брызнет?!
Рифмую потихоньку прозу жизни –
прошу не беспокоиться глухих!
Прошу не беспокоиться слепых,
которые вокруг себя не видят.
Неважно - застит злость или обида,
что лупит неожиданно под дых.
Цветы и прах... надежды... свечи...
ночь... –
я ниточкой одной соединяю.
Могу раскрасить этот мир линялый,
могу и воду в ступе истолочь.
Хоть сердце мне давно трубит отбой,
лью кофе в очень чайную посуду.
Плести я строчки долго ещё буду,
но только рифмы нет для нас с тобой.
Летят куда-то в прорву облака,
такой же белый конь с прекрасным
принцем!
А я?.. Пойду, наверное, на принцип.
Со счастьем, не рифмованным пока.
__________________________

Алим Ханфенов

Поэзия

Стихи написал я впервые
И тотчас решил показать их поэту.
А он улыбнулся: «Стихи-то звучат,
Вот только поэзии нету…»
Я рифмы известные все перебрал,
не раз засыпал на рассвете,
Бродил одиноко у вздыбленных скал -
Поэзии так и не встретил.
И в стоптанных ржавых своих сапогах -
Жгло солнце и плавилось ярко -
Однажды пришел я на ферму в Кошхах.
Меня увидала доярка,
И с кружкой холодного молока
Вся в лучиках смеха и света
Шагнула ко мне, наклонившись
слегка, –
Живая поэзия это!
__________________________

Алина Байбанова

Кто же ты, мой читатель?
Кто же ты, мой читатель,
Автор моей песни?
Грустен со мной вместе,
Вместе со мной весел.
Сядем с тобой в лодку,
Поговорим вволю.
И обернет ветер
Губы морской солью.
Ты расскажи, что ли,
Сколько тебе весен.
Нас удаляет в море
Каждый удар весел.
Разбередит душу
Чаек шальных песня,
Будем ее слушать
Мыслей дурных вместо.
Мы сохраним в сердце
Чудо своей встречи,
И унесут волны
Тайну ее в вечность.
_____________________

Фарида Сидахметова

Резец ломался, выпадал из рук,
И крик бессилья мне царапал горло,
Но я садилась за гончарный круг,
Я колдовала над искрящим горном.
Я плавила и разливала дни,
Я горечью свои ковала годы,
Ошибкам остудила их ступни,
Испытывала проклятой свободой
На радость, равнодушие и боль –
Уж не расплавить, не исправить
брака,
Осталось только выверить судьбой,
Что стало сталью, что – негодным
шлаком.
_____________________________

Шахриза Богатырёва.

Поэт

Я птица, слепая с рожденья,
Летаю под небом открытым,
Печаль в глазах осела пылью.
Но я знаю, как дробится луна
на осколки,
на меланхолии равнинной воды,
Я чую: наплывы и растекания зорь,
и плоды далекого зарева,
и тигровые глаза близких молний,
и как отделяется день от ночи,
и как лоскутки облаков
стремятся сохранить заходящее
солнце,
и как смущается вечер бездонный.
Я знаю: как дождь ночной
полдневный жар рассудит,
и как лютует ветер одичалый,
угасая и занимаясь снова,
и как листок – всадник зеленый
сумел оседлать этот ветер.
Что видите вы в своем душевном
зазеркалье?
Мир – зеркало, в нем только промелькнула
Тень невесомой сизой птицы,
Птицы, слепой от рожденья,
Чуждой лакированной внешности
мира.
Поэтому – я выбираю:
свой одинокий полет, высоту
и свободу,
свой крик, торжество,
безрассудство,
Моя лучшая песня не спета!
Sabr 10.04.2017 02:23:52
Сообщений: 7254
«Мени джюзджыллыгьым келир менсизлей»
Байрамукъланы Халимат

Къарачайны уллу джазыучусу БАЙРАМУКЪЛАНЫ ХАЛИМАТХА
быйыл — 2017 джыл августну 15-де — 100 джыл толлукъду.


Уллу джазыучуну китаблары Эльбрусоидни электрон кютюпханесинде-библиотекасында бардыла — излеген къыйналмай табарыкъды.
Халиматны джаш фахмулагъа къалай къарагъаны — аны кенг, халал джюрегин кёргюзтген бла бирге, тамблабызгъа бек къайгъыргъанын да кёргюзеди.
Батчаланы Мусса не махтаугъа да тыйыншлы эди, Халимат аны билмей ашырмагъан эди Литература институтну Баш Адабият Курсларына, кесини орнуна джазыучулагъа Башчы этерге да аны ючюн излеген эди.
Мени юсюмден джазгъаны уа — мени кёллендирир ючюн айтылгъан сёз болгъанын билеме. Ким биледи, областны джазыучула организациясы манга иги къарамагъанын биле, мени джакълар ючюн джазгъан эсе да. Алай болмай, китаб чыгъарама деб келген 8-чи сыныфны-классны сохтасын къууандырмагъаны (анда кесини гюнахы болмаса да) эсине тюшген эсе да... Къалай алай болса да, аны да саллыкъма - позиябызны юсюнден, тилибизни юсюнден оюмлары ючюн. Алгъа башхаланы юслеринден джазгъанларын сала келейим да...
__________________________________

ЭСИБИЗДЕН КЕТМЕЙДИ

1957-чи джыл, къарачайлыла Орта Азиядан ызларына къайтханлай огъуна, «Къызыл Къарачай» газет чыгъа башлады. Газетни ол джылда бетлерин аудурсанг, неден да бек кёзюнге эки зат тюртюледи: адамла туугъан джерлерине
къайтханларына къууаннгалары бла юй ишлерге кереклерин табмай джылаулары. Къууанчларын назму бла айтыргъа излегенлери себебли, редакциягъа кёб назму келе эди, биз да аланы басмалаб бара эдик. Ол къауумладан джазыучу болуб, бюгюн хазна адам джокъду.
1960-чы джыл мен Москвагъа окъургъа кетдим. Черкесскеден меннге «Ленинни байрагъы» газетни («Къызыл Къарачайны» аты артда алай болгъан эди) ийиб туруучан эдиле:

«Къуш уяча, къая ранда
Турад Къарачай...»

Бу сёзле кёз аллыма Къарачайны сурат этиб сюедиле. Талай кюнню унуталмай айландым. Белгилисича, ол джыллада сёзлени къыйырларын бири бирине ушашдырсала, аны назмугъа санаб къоюучан эдиле (энтда аллайла аз тюлдюле), назму уа, керти назму, къачан да оюмду, сагъышды, философияды.

Ол назмучукъну тюбюнде «Батчаланы Мусса», деб джазылыб эди. Мен таныгъанладан, редакциягъа джюрюучю адамладан тюл эди. Окъуб, джюрегим джарыкъ болуб, газетни редактору Тохчукъланы Хусейге: «Батчаланы Мусса кимди? Ол джангыз назмучугъундан башха сизде джугъу джокъмуду? Адамда фахму болгъаны бла болмагъанын бир джангыз затын окъугъанлай да ангыларыкъса, Мусса ким эсе да фахмулу адамды», – деб джазгъан эдим.
Кёб турмай джангы газет бла бирге Хусейни письмочугъу да келди. Газетде, мен Муссаны юсюнден джазгъан письмочукъ басмаланыб эди, Хусей кеси уа:
«Муссаны редакцияда иги кесек назмусу барды, кесинг билгенден, мени назмугъа толу багъа берирча усталыгъым джокъду, джашла уа джаратмайдыла. Сени письмонгу газетде басмалагъаным да бу затла ючюндю», – деб джазгъан эди.
Алай болса да поэзиягъа багъа бериуде редакцияны терслерча тюл эди – бу арт джыллагъа дери бютеу совет поэзияда баш орунну декларация ала эди: сёзлени къыйырларын бири бирине чалышдырыб, не къадар тамагъынгы джарыб, «ура!» деб къычырсанг, ол поэзиягъа санала эди. Неда болсун, басмалансынла, деген къауум аллай назмула джазсала да, фахмулула къачан да керти назмула джазыб тургъандыла, аланы басмаларгъа уа тынч тюл эди.
Муссаны назмулары башхалагъа ушамагъанлары ючюн, газетде да басмалаялмай эдиле. Поэзиягъа бу кёзден къарау хар литературагъа да аз кемлик салмагъанды, алай а болум алай эди.

Батчаланы Муссаны кесин таныгъынчы да, фахмулу адам болгъанын билдим. Газетде мени письмочугъум басмаланнгандан сора, Муссаны назмуларына да джол бердиле.
1964-чю джыл издательствода Муссаны кеси бла шагърей болгъанымда, джазыучу ма мунуча болургъа керекди, дедим: сабыр сёлешген, оюмлу адам.
Орта бойлу, токъ битген. Кёзлеринде кёзлюклери. Артыкъ къымылдамагъан адам. Айтыргъа, философ. Назмулары кишиникиге да ушамай эдиле:

«Кирсиздиле джыламукъча,
джангур тамчыла,
Тереземден джууадыла
букъуну ала.
Мен кесими таныгъанлы
этеме мурат –
Ким болса да «сау бол» дерча
этерге бир зат.
Ма бу джангур тамчыланы
болургъа бири,
Джан аямай, джер юсюнден
джууаргъа кирни».

Ма, назму десенг! Бу сёзле кеслери Муссаны къаллай адам болгъанына шагъатлыкъ этедиле. «Джан аямай, джер юсюнден джууаргъа кирни» деген сёзле Муссаны джашаууну программасы эдиле. Керти да «кирни ариулар» джерге Мусса табылыб къалыучан эди.
Эсимдеди, кесими юсюмде болгъан зат. Сюймегенлеримден бешеулен мени атымы къурутургъа къаст этиб, «Шыйыхны къатыны» деген повестими аманлаб, тёрт джанына джазгъан эдиле. Повестде, къазауатда эки буту да кетиб келген солдат диннге бурулгъаныны юсюнден айтылады, «совет солдат диннге бурулургъа боллукъ тюлдю», деб ол беш «уста уа» мени алай бла терслей эдиле, «идея джаны бла заранлыды», дей эдиле. Обкомну пленумунда да мени ала айтхан бла терслеген эдиле. Бирси джаны бла уа Москвада мени творчествому сюзгенлеринде, повестни джаратыб, издательствогъа теджеген эдиле. Ол сюзюуню стенограммасы область архивде асыралады.
Не да этиб, мени атым унутулурлай этер ючюн, ол бешеулен къазауатда эдиле. Бир джолда «Ставропольская правда» газетни редактору меннге телефон къакъды: «Бизге бир тюрлю зат келгенди – сени китабларынгы бир джангызын къоймай, къара кёмюр этерге кюрешген бир къара статья келгенди. Аны дыгалас этиб джазаргъа къолундан келген адамны джюрегинден къара бир джюрек болмаз. Бил, деб сёлешеме, бу адамны, эшта, акъылы тюз болмаз», – деди. «Тюзню ётмеги тюзде къалса да, бёрю ашамай кёреме», дедим кеси кесиме. Ол кюнден сора заман бир ай чакълы ётген болур эди.

Бир кюн Мусса, бети-къуту тюрлениб, меннге келди. Адетдеча, къолуна кофе стаканчыкъны да алыб, ёретин ууакъ-ууакъ уртлай:
– Адам къалай тукъум джашасын, ахырсы? – деб къыйналыб айтды.
– Не болгъанды?
– Болуб а не боллукъду, бир къауум адам ишине кесин бериб, джанын-къанын салыб кюрешеди, бирсиле уа, анга уру къаза, кёзлерине джукъу кирмей айланадыла. Бусагъатда обкомдан келеме. Энди толусу бла айтыргъа боллукъма, – деди Мусса. – Сени юсюнгден уллу статья джазыб, аны издательствода джыйымдыкъ китабха къошуб басмаларгъа айланнганларын билгенимде, бюгюн салыб обкомгъа бардым. Статьяны уа сорлугъунг джокъду – джюреги къап-къара адам джазгъанды, къысхача айтыргъа, ол сени повестинги сылтаугъа салыб, ызынгдан къуууб айланнган къауум, не да этиб, сени джутдурургъа излейди. Адамны ичинде аллай бир сюймегенлиги болуб, дунияда къалай джашайды, ха? – деб сейирсиниб айтды.
– Ол статьяны юсюнден меннге айтхандыла, орусча басмалаялмагъанларында энди къарачайчагъа кёчюрюб кюрешедиле сора, – дедим.
– Кюреше эдиле, – деб тюзетди Мусса мени. – Мен статьяны хапарын билгенлей, сеннге джукъ айтмай, обкомгъа билдирген эдим. Ол терсликге чырт да тёзерге боллукъ тюл эди. Статья китабха издательствону директоруну эркинлиги бла къошулгъаны себебли, аны чакъырыб, керегин бергендиле, ары дери да хынтыр-мынтыры кёб болгъаны ючюн, ишден къыстарлай кёрюнедиле,– деди.
Ол статьяны ариу басмалаб къойсала да, эшта, меннге джукъ этеллик болмаз эдиле – джазыучугъа багъа берген аллайла тюлдюле, окъуучуладыла. Муссаны адамлыгъына мени джюрегим уллу халал болду – меннге билдирмей, мени къайгъымы этиб айланнганды.
Кёб турмай, директорну да къыстадыла.

Мусса «кирни ариуларгъа керек джерге» табылыб къалыучу адам болгъанын андан сора да кёб джолда кёрдюм. Бу затла артда бола тургъан затладыла. Былагъа дери уа, 1964-чю джыл, мени областны джазыучуларыны Союзуна джууаблы секретаргъа айырдыла.
Мусса Къумушда джашай, Черкесскеге келе-кете туруучан эди. Андан-мындан газетледе назмулагъа да ушамай эдиле, магъаналары, оюмлары терен эдиле.

«Джый да бер, китаб этиб чыгъарайыкъ», – деб, мен анга аз айтмай эдим, Мусса уа ашыкъмай эди. Бир джолда уа, сары къубас папкасындан чыгъарыб, бир новеллачыкъны орус тилде окъуду. Эсимдеди, школда пол джуууучу тиширыу тётя Поляны юсюнден эди: тётя Поля ёмюрю школда полланы джуууб турады, сабийле школгъа биринчи кере барадыла, бошаб чыгъадыла, тётя Поля уа полланы джуугъанлай турады. Новелла ёмюрюнгде акъылынга келмезлик оюм бла бошалады: тётя Поляны джашауунда чыгъыб-батыб тургъан кюнлени алсанг, квадрат метрлери азмы-кёбмю болурла. Бютеу джер тенгли болурла, ол бютеу джер юсюн джуугъанды.
Муссаны новеллалары орусча джазылыб, Ставропольда китаб болуб чыкъгъан эдиле – «Быть человеком» деген китаб.
Муссаны «Кюмюш акка» деген повести уа? Аны санларынг титиремей окъуялмайса. Ата джурт къазауатны юсюнден бизде аз джазылмагъанды, алай а эсингде «Буз аккача» бири да къалмайды.

Литературагъа уруш-тюйюш бла, джылау-сыйыт бла киргенле бардыла – кимлени эсе да къоркъутургъа, кимлени эсе да джазыкъсындырыргъа кюрешедиле, «фахмум барды» деб, андан-мындан шагъатлыкъ къагъытла джыйыб, къазауат этедиле. Бу бары да фахмусу джетишмеген адамны шартларыдыла.

Муссада ол зат джокъ эди. «Союзгъа кирирге къагъытларынгы хазыр эт», – деб тыйыншлы адамгъа биз кесибиз айтыучан эдик. Бюгюн а эки тизгинни бири бирине чалышдыра билген, чабдырыб, Союзгъа кирирге заявление береди. Бу зат литературабызгъа кемлик тюшюргенди.
Муссаны Союзгъа киргени да бюгюннгюлеге юлгю болса керек эди. Эсимдеди, Союзгъа керекли къагъытларын аны къолундан, зор бла алгъанча, алгъаным. Аны эси джазар затларына кетиб тургъан болмаса, Союзгъа членлик билет къайгъылы тюл эди. Кюреше кетиб, къагъытларын алыб, Москвада комиссиягъа ийдим – къуру «Кюмюш аккасы», «Быть человеком» деген китабы, анда-мында басмаланнган назмулары аны фахмулу адам болгъанына шагъатлыкъ этедиле. Комиссияны бир адамы къалмай, алыргъа деб, къол кёлтюрген эди. Протоколда уа: «Биз бюгюн былайда фахмуну туугъанына шагъат болдукъ. Арт онбеш джылны ичинде Россия Федерацияда биз быллай фахмулу адамны Союзгъа алмагъанбыз», – деб джазылгъан эди. Ол протоколну Москвада кесим окъугъанма.

Муссаны джазыучулугъу бише баргъаны бла бирге, сюймегенлери да сюре тебрейдиле, чимдеб, къабыб, аз кере ачытмагъандыла, алай болса да аны огъурлу джюреги кишиге да харамлыкъ билмей, ишге кесин бериб эди. Кюреше кетиб, Черкесскеде кесине да фатар алдыкъ, алай болса да элини джашауундан айырылмай эди, анасына, эгечлерине, къарнашларына къайгъыргъанлай тура эди.
«Элчилерим» деген китабы да алай бла джазылгъан эди. Эсимдеди аны «Элия» деген повести. Бу повесть «Юность» журналда басмаланнган эди. Журналны баш редактору Борис Полевой Муссагъа ийген письмосунда: «Сизни «Элия» атлы повестигиз Айтматовну «Прощай, Гульсары» деген повестинден артха къалмайды», деб джазгъан эди.

Мусса драматургиягъа да эс бёле башлады. Аны пьесалары да философия магъаналы эдиле, бизни театр аланы сюйюб сала эди. Айтыргъа, джазгъан чотда кишини да эниклемей, кесини ызын тутуб бара эди, кесини айтыр сёзю болуб джазгъан джазыучу эди, айтыр сёзю болмагъанлай, джазыучу болур ючюн, дыгалас этгенледен тюл эди.

Мени пенсиягъа чыгъаргъа джылым джетген кюн, заявление алыб, обкомгъа бардым. «Сени орнунга кимни салсакъ, деб кёлюнге келеди»? – деб соргъанларында, мен сагъыш этиб къыйналмай: «Муссаны» – деб джууаб этдим. Обкомну секретары: «Тюз айтаса, джарарыкъ адамды, – деди, – алай а сен, аны Москвада баш литература курслагъа ий да, кесинг ол келгинчи ишле»,– деб буюрду.

Курслагъа ашырдым. Аны джазгъанларына анда семинарлада да уллу багъа бере эдиле. Эки джылны окъуб, Мусса ызына къайтханында, келгенин айтыб обкомгъа бардым. Ала Муссаны кеслерине чакъырыб, мени орнума салыргъа излегенлерин айтыб, керекли къагъытланы да джарашдырдыла. Меннге уа: «Иш бла шагърей эт, отчёт-сайлау джыйылыуну мен Москвадан адам чакъырмай бардырмагъанма. Адам да келиб, джыйылыугъа юч кюн къалгъан заманда, мени обкомгъа чакъырыб, аллыма бир уллу къагъытны салдыла. Ол къагъытда Муссагъа къуюлмагъан кир джокъ эди. «Мынга» дери да келгендиле бизге къагъытла, ол себебден Муссаны съездге да иелмегенбиз (ол кёзюуде РСФСР-ни Джазыучуларыны союзуну съезди ётген эди). Бу письмону уа тинтерге керекбиз», – дедиле. Аны тинтер ючюн а заман керек эди...

Керти да аякъ юсюне мине баргъаннга чалдыу этиб джыгъаргъа излегенле бардыла. Муссаны аллына буруу болуб, не къадар кюрешдиле эселе да, аны фахмусун джукълаталмадыла. Бюгюн ол бизни литературабызда кесини тыйыншлы орнун алады, къолларында билетлери болгъанлыкъгъа, орунсуз «джазыучула» уа бир джангы сёз айтмай, китабланы бир-бири ызындан басмалайдыла – дауур бла, сюйюр бла, уруш бла, тюйюш бла. Быллайла тюбейдиле.

Мусса дагъыда Москвагъа окъургъа кетди, энди драматургиядан Баш курслагъа. 1977-чи джыл Москвада мени «Мать отцов» деген орусча джазылгъан публицистика китабым чыкъды. Аны мен алкъын кёрмеген эдим. Муссадан а быллай письмо келди:
«Неделю тому назад мне принесли друзья Вашу новую, пахнущую типографской краской, книгу. Вы еще раз, как никто до этого, талантливо воспели мать отцов наших – Карачаево-Черкесию.
Как житель её – горд, как литератор – завидую и рад, как поклонник настоящего таланта, в восторге, как любящий Вас карачаевец – счастлив, что Вы несмотря ни на что (имеется ввиду травля Х.Б.- ред.) полны сил и творческой энергии».
Кёремисиз, ол огъай, письмону джазылгъаны да башха письмолагъа ушамайды, – къуру Мусса джазаргъа боллукъ эди бу стиль бла...

Муссаны юсюнден комиссия къуралгъанды, дейдиле, алай а аны аты къагъытда джазылгъан болмаса, бир джангыз кере да джыйылмагъанды. Комиссия этерикни къарнашы Амыр бла мен этерге кюрешгенбиз. Муссаны юсюнден мен уллу статья джазыб, «Ставрополье» альманахха ийгенме, анда басмаланныкъды. Мени акъылым бла, Къумуш элчиле, джыйылыб, элде бир орамларына Муссаны атын атаргъа оноу этерге керекдиле.

Къарачай литературада Мусса керти орнун алгъанды. Ёлгюнчю аны не бек къыйнадыла эсе да, энди аны халкъгъа Ким болгъанын ангылатыргъа керекдиле.

«Мен кесими таныгъанлы этеме мурат –
Ким болса да «сау бол» дерча этерге бир зат».

Ким болса да тюл, Муссагъа бюгюн халкъы саудан да айтады «сау бол» деб.
Ол аз джашаб, кёб зат этгенди, ол огъай, ёлгени да, биреуню къутхарама деб, ёлгенди. Анга тийген шыбыла ток, аны сюйген адамланы барыны да джюреклеринден ётгенди. Мусса къачан да халкъыбызны окъулуб турлукъ джазыучуларынданды.

1982-чи джыл майны 18-де композитор Крымский бла мени «Последний изгнанник» деген операбызны премьерасы Черкесскеде болгъан эди, ары дери Орджоникидзе шахарда ётген эди. Театргъа барырдан алгъаракъ Мусса бизни юйге келди. Биягъынлай кофе стаканчыкъны да алыб, кабинетде джюрюй-джюрюй:
– Бу костюмну къоймай юсюме эгечим Фатима кийдиргенди. «Театргъа бараса, ариу кийин» деб, мен а, тюзюн айтсам, джунчуб турама муну бла, – деб ууакъ ышара айтды.
Юсюне уа ариу джарашхан, аз саргъылдымыракъ вельвет тройкасы бар эди. Операгъа бизни бла бирге барыб, ол бошалгъанында келген къонакъ артистле бла бирге ауузланыргъа олтурдукъ. Кёб тост, алгъыш айтылгъан эди. Алай болса да Муссаны алгъышы хар кимни да эсинде къалды – биринчи операны туугъанына аны къууаннганын адам айтыб да айталмаз эди. Аны юсюнден дженгилде газетге статья да джазгъан эди. Ол кече артистлени къонакъ юйге, бизни да юйюбюзге ашырыб, алай кетген эди. Муссаны арт кёргеним ол болду.

Андан сора талай кюнден Мусса телефон бла сёлешди:
– Дачада бир кесек ишлеб, Къумушха кетиб барама, – деди.
– Да сен эм уллу ишинги унутма, – дедим.
Орус тилде "Горизонт бескрылых» деб уллу зат бла кюреше эди.
- Огъай, аны унутмайма, кюрешеме, – деди.

«Горизонт бескрылых» деген чыгъармасы джазылыб бошалмай къалгъанды. Ол уллу затды. Аны меннге къарнашы Амыр келтириб кёргюзген эди, – документ затла бла бирге суратлау халда джазылгъанды, анда бир къауумла кеслерин таныргъа боллукъдула.
Биз башында айтханча, Мусса халкъда унутулмазлыкъ джазыучуду. Джазыучугъа андан уллу багъаны мен билмейме.

Байрамукъланы Халимат,
«Ленинни байрагъы», 1989-чу джыл сентябрны 30-у.
Sabr 10.04.2017 15:23:16
Сообщений: 7254
Bilal LAYPAN

САБИЙ НАЗМУЛА

АЛАН БЛА ОЮНЧАКЪЛАРЫ

Алан деген уланны
Игид джашауу, халы.
Кёбдю рысхысы, малы,
Къайгьысы да аз тюлдю.

Майна, аты кишнейди,
Хазыр болуб чабаргъа.
Чарсха угулгъанланы
Барын джетиб озаргъа.

Узункъулакъ эшеги
Созуб-созуб окъуйду,
Тауда, тарда джюрюрге
Къадыр кибик гыртчыды.

Къадыр таджал болса да,
Къылыгъы бет джояды.
Аджирча кишней келиб,
Эшекча окъуб къояды.

Ёзге Аланны къадыры
Тау джолланы къыдырыр,
Ауур джюкню элтсе да,
Къабхан, чочугьан этмез.

Эшеги да къала ишлеб,
Къуйругъу бла оймаз.
Джангыз, тоюб турса да,
Окъугъанын а къоймаз.

"Эшек билген арба джол",-
Деб бош кюлелле анга.
Кеси харам болса да,
Къыйыны уа халалды.

Отун, бичен келтирир,
Джашны, къартны кёлтюрюр.
Тауда эшекге эскертме
Салынса да боллукъ эд.

Къадырны, атны, эшекни
Сыртына атыб кетерча,
Аланны пили да бард
Дуния сейир этерча.

Ол бурну бла кёлтюрюб
Базыкъ томурауланы,
Чегетден алыб келед,
Алан мекям ишлерча.

Пили, аты, къадыры,
Эшеги да Аланны
Бир масхабда джюрюйле,
Айтханын этиб аны.

Ненча кийик, джаныуар
Турадыла Аланда.
Ала кютю болгьанла,
Илешгенле адамгьа.

Къаблан, аслан, аю да,
Джылан, тау къуш, тюлкю да,
Ит, сюлеусюн, бёрю да
Къайырылмай бири да -

Шохайлача джашайла,
Халал ишлеб, ашайла.
Бир бирикген къралгьа,
Джамагьатха ушайла.

Дженгиллик этген болса,
Хар ким аны уялтад.
Эртден бла барын да
Гугурукгу уятад.

Алан аскерчи кибик,
Эрлей къаблаб кийимин,
Джугьутурун, кийигин,
Ийнеклерин, къойларын
Барын тышына иед.
Ингирге дери отлаб,
Ала тойсала сюед.

Къалгъанланы да бошлайд -
Ала да джюрюсюнле.
Туугъан сыйлы джерлерин
Сыйласынла, кёрсюнле.

Кёз байлана, барысы
Келликдиле къайытыб.
Тебрерикдиле сора
Сейир хапарла айтыб.

Алан барын тансыкълар,
Барына аурур джаны.
Бёрюге къойну сорур,
Кишдикге уа - чычханны,
Тюлкюге - гугурукну,
Бал четенни - аюге.
Игид, бары сау-эсен
Джыйылгьандыла юйге.

Ма ол халда бир-бирин
Хар ингирде джокъларла.
"Ингирги таурухха" тынглаб,
Сора татлы джукъларла.
1990 джыл
_________________________

ДЖАЙ АЛА ЭЛДЕ

1.Кюндюз.

Макъачыкъ къур-къур эте,
Кишиучюк хур-хур эте,
Кёгюрчюн мур-мур эте,
Джюджекчик джюу-джюу эте,
Къаргъачыкъ къар-къур эте,
Кючюк да хап-хуп эте,
Суу ичсе - чап-чуп эте,
Къалай игиди элде.

2.Ингир.

Кырдыкдан тоюб малла,
Келедиле ёкюре.
Улакъчыкъла, къозула
Ёрге-ёрге секире.

Ийнек сауады къызчыкъ.
Къатына чёгюб кишдик,
Сют юлюшюн сакълайды.
Бир-бирде - тёгерекге,
Кёбюсюне - челекге
Джити-джити къарайды.
______________________

ДЖУРТ

1
Тюрлю-тюрлю терекле
Ёседиле чегетде:
Аю тырнакъ, джабышмакъ,
Эмен терек эм бусакъ.

Къара къайын, акъ къайын
Ышаралла къарасакъ.
Сизни кёргеним сайын
Кёлюм болад чыммакъ акъ.

Терек терекден сейир -
Тенглешдириб сынасакъ.
Ариу кёбдю дунияда -
Санау джетмез санасакъ.

Нарат сюеди тауну.
Суу бойнун сюеди тал.
Къайсы чегетге да бар -
Бизледе кибикди хал.

Миллетчады чегет да -
Алаша, мийик да бар.
Алай а, тереклени
Джюреклери тюлдю зар.

Джашайдыла терекле,
Этмей къычырыкъ, дауур.
Джазыулары аланы
Болса да ачы, ауур.

Ала да, адамлача,
Сайлайдыла джашауну:
Кими сюеди тюзню,
Кими - къаяны, тауну.

Солургъа хауа берген
Джер джюзюнде джанлагъа -
Къарайма тереклеге,
Алгъыш эте алагъа.

Мийик къаяда нарат,
Джашил талада эмен -
Кёбдю берекет, къууат...
Нечик насыблыма мен.

2

Тауубуз эсе - Минги,
Сууларыбыз да - андан.
Ой мийик джуртум мени,
Багъалыса джанымдан.

Туумасам, джашамасам
Адам болуб дунияда,
Къалыр эдим бурулуб
Кёк наратха къаяда.

Не да къуш болур эдим
Къарарча Джуртха Кёкден.
Нарт-алан джуртум, сеннге
Ёлеме сюймекликден.

Къайры бурсам да кёзню -
Таула, суула, чегетле.
Джандет джуртубуз бизни
Тартаса ёрге, Кёкге.

Халкъым табады сенде
Хар не тюрлю керегин.
Тюл эсем да мен сени
Къадау Ташынг, Терегинг,

Сени ючюн хазырма
Кирирге суугъа, отха.
Джаным къурман, къор болсун
Нартладан къалгъан Джуртха.

Меннге къараб ышаралла
Нарат, бусакъ эм эмен.
Тили, Джурту да болгъан
Нечик насыблыма мен.
________________________

ОКЪУУ ДЖЫЛНЫ ТЁРТ ЧАГЪЫ

(джетишмеген ушаш сёзлени кесигиз салыгъыз)

Школдабыз-окъулдабыз,
Окъуу келтиред къууанч.
Окъуу джылны тёрт чагъы:
Биринчиси неди? - ...

Къач да къачад сууукъдан,
Уясына киред къуш.
Акъ къары бла, бораны бла
Къачны ызындан келед ...

Биз кёб затха юрендик -
Хаман окъу, хаман джаз.
Заман а тохтамайды -
Къышны ызындан келед ...

Кёз къакъгъынчы джаз да кетед,
Ахыр айыд джазны май.
Солургъа заман джетед -
Джазны ызындан келед ...
_______________________

ДЖЕРНИ КЁК БЛА ЧЕГИНДЕ

Джерни Кёк бла чегинде
Акъ Минги Тау джашнайды.
Нарт тауну этегинде
Къарачай халкъ джашайды.

Къарачай тукъумлула -
Джайылгъанла ат, къой да.
Миллетни уа кесине
Сейирсиннгенд Толстой да.

Чырайы, джигитлиги,
Кертилиги сёзюне -
Илиннгенле бу шартла
Джазыучуну кёзюне.

Тейри адамларындан
Къуралгъан миллетибиз -
Тарихинги джазгъанса,
Къызармазча бетибиз.

Патчахлагъа, ханлагъа,
Темирлеге, къурчлагъа
Къаршчы уруш этгенсе,
Бойсунмайын алагъа.

Джаугъа джаулукъ этгенсе,
Шохха тюздю иннетинг.
Адамлыкъны, тюзлюкню
Белгисиди миллетим.

Хакъ ислам дин - дининг да,
Таза тюрк тил - тилинг да,
Минги Таулу Кавказ джурт -
Туугъан джеринг, Элинг да.

Дунья сеннге болмаз тар -
Дининг, тилинг, джуртунг бар.
Сакълай билир аланы
Тейри халкъы, адамы.

Эски байракъларынгда
Барды акъ барс, бёрю да.
Къаблан кёллюд, таукелди
Ёсе келген тёлю да.

Джерни Кёк бла чегинде
Акъ Минги Тау джашнайды.
Нарт тауну этегинде
Къарачай халкъ джашайды.
________________________

КЕРЕКЛИ УШАШ СЁЗЛЕНИ ТАБЫБ ДЖАЗЫГЪЫЗ

1
Кесин урады хар кимге,
Кесин урады хар неге -
Анга тарды эл, орам.
Аны аты - джел, ..... .

2
Европаны тёппесиди,
Джурутубузну белгисиди,
Барды джыры да аны...
Айтыгъыз атын аны.
........................................

3
Ушаш сёзле-суула кёб -
Тамырлары Бас, Къоб, Теб.
Ол сууланы атларын
Толусу бла айталсакъ -
Джигит боллукъбуз, Тейри.
Ма атлары аланы:
,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,
_____________________________

НАСЫБЛЫ КЪАУУМБУЗ БИЗ

Ислам динди динибиз,
Тюрк тилди тилибиз,
Кавказ джуртду джерибиз,
Минги Тау да — белгибиз.

Биз джашайбыз мийикде.
джерге къарайбыз Кёкден.
Джарытады Ай, джулдуз,
кёрюнеди джолубуз.

Шумер, хун, хазар, булгар,
Алан, таулу, къарачай...
кёбдю атыбыз бизни,
тарих джолубуз алайд.

Ёмюрледен къалгъанла
бу дуния атла бизге.
«Адам» деб атагъанды
уллу Аллах а бизге.

Керти атыбыз Адамды,
къошакъ атларыбыз — кёб.
Мен хакъ джолда атлайма,
аякъ тюбде сынмай чёб.

Азан таууш келеди
джети къат Кёкден эниб.
Кёлню рахат этеди
шайтан къауумну дженгиб.

Мен да абдез алама,
ашыгъама намазгъа.
Ай бла джулдуз джарыгъы
тёгюлгенди Кавказгъа.

Ислам динди динибиз,
Тюрк тилди тилибиз,
Кавказ джуртду джерибиз,
Минги Тау да — белгибиз.

Джурту, Эли да болгъан,
дини, тили да болгъан,
аланы сакълаялгъан
насыблы къауумбуз биз.
__________________________

УЧХАН ХАЛКЪ


Кёлню юсю бузлагъанды,
къалабалыкъ башланнганды:
сабий-субий, къалмай бири,
чабадыла бары бери.

Конёкларын киедиле,
терк учаргъа сюедиле.
Аргъы бетде башхала да
учадыла чанала бла.

Бир-бирле да, кеслерин
тебере таякъла бла,
шыбыла кибик дженгил
учадыла джаякъла бла.

Къыш зауукъду кимлеге -
Джашлагъа, сабийлеге.
Учхан халкъгъа зауукъду,
къатылмайды сууукъ да.
____________________________

БЕЛГИБИЗ

Къарачай бла Малкъарны
орналгъанды джеринде.
Европа бла Азияны
саналады чегине.
(Глобусда кёргюзтюрге)

Халкъыбызны, джуртубузну
танытабыз аны бла.
Миллет белгибизди ол -
олду бизге байракъ да.
(Байракъны кёргюзтюрге)

Кёк бла джерни чегинден
ол ышарыб къарайды.
Акъ тауну этегинде
нарт алан халкъ джашайбыз.

Анга ёрлеб чыгъаргъа
Термиледи джаны сау.
Белгилиди джыры да,
Аны аты —
(Джырын джырларгъа, джырлатыргъа)
Sabr 19.04.2017 02:13:30
Сообщений: 7254
Bilal LAYPAN

ЮЧДЕН ДАГЪАН ТАЙМАЗ

КЕРЕКДИ

Кязимден, Сымайылдан сора,
Керимден, Къайсындан сора,
Ибрахимден, Алийден сора,
Магометден, Мурадинден сора,
Абдуллахдан, Любадан сора,
назму джазаргъа да керекмиди?
Керекди дедим, къарадым да
ёсюб келген къаламчылагъа:
Айшатха, Дианагъа, Лаурагъа..
.
КЪАРА ЧАЧЛЫНЫ АКЪ СЁЗЮ

1
Арт кёзюуде бизни адабиятха къошулгъанлада мени эм бек сейирсиндирген, къууандыргъан Рахайланы Дианады. Миллет ангы, джуртха, халкъгъа сюймеклик — къан бла кирген, Аллах берген зат кёреме. Фахмуча. Ансы, джангы акъыл-балыкъ болгъан таулу къызчыкъгъа уллуланы кёбюсюнде болмагъан миллетчилик, джуртчулукъ къайдан чыкъды? Бизде бир классикни назмусун джыр этиб джырлайдыла. Меннге уа ол шийирде «къотур къаяла, кюнбетле» деген тизгин бек эрши кёрюнеди. Адам Ата джуртун алай суратларгъа къалай болады? Диананы поэзиясында уа, чыракъ алыб излесенг да, аллай джерин кёрлюк тюлсе. Джуртубузну тереги, череги, ташы да кераматды, шайыр къызчыкъны кёзю бла къарасанг. Алай а, Къара чачлы (Диананы интернет форумлада бир аты алайды), бюгюн «ана тилибиз, адетибиз-тёребиз кетиб барады» деб, къыйналгъанча, тарихибизге да алай сакъды. Къарачайны атасына саналгъан Къарчагъа табсыз айтылгъан китабны юсюнден «халкъны бир джерге джыйыб, Эл къураб кетген Къарчаны бети бла ойнамайыкъ, анга тыйыншлы болургъа кюрешейик» деб, сёзню кёнделен салыб, барыбызны да сагъайтхан «къонгураучукъду» Диана. 600 джылны мындан алгъа джашагъан Къарчагъа да, бусагъатлада 60 джылы тола тургъан джырчы Ёзденланы Сапаргъа да бизни эсибизни буруб кюрешеди Къара чачлы. «Къарчастанны уллу шайыры» деб, башха шайыргъа алай багъа бере билир ючюн, джюреги халал, эси кючлю болургъа керекди. Миллет ангы, тарих эс — бу экисидиле эки къанаты Диананы. Халкъыбызны белгили шайыры, драматургу Ёлмезланы Мурадин Рахайланы Диананы Тарихибиз ючюн, Тюзлюк ючюн «сермешгенине» быллай уллу багъа бергенди: «Сейир-аламат: къарап турама да, Къара чачлыча бир акъылыбыз, Ата журтубузгъа сюймеклигибиз, ётюбюз-ёткюрлюгюбюз жокъду бизни. Биз а кесибизни эр кишилеге санап турабыз! Санапны къой, хар бирибиз да, жер жюзюнде кесибизден тюз ниетли, эр жюрекли жокъ сунабыз. Ишге жетгенде уа, кесибизни аманлагъандан, бир-бирибиз бла талашхандан сора эталгъаныбыз жокъ. Къара чачлыгъа уа алыкъа 19 жыл да болмагъанды. Айып тюйюлмюдю бизге? Биз айтырыкъны, биз этерикни энди жаш къызчыкъларыбыз алгъандыла боюнларына. Къара чачлы, сен фахмулу жазыучу болгъандан сора да, миллетинги кемсиз сюйген адамса. Аллах санга кийик саулукъ, узакъ ёмюр берсин. Сен халкъыбызны атын айтдырлыкъ, аны ёкюлю боллукъ асыл къызса. Аны алайлыгъына мени бир шегим жокъду».
Айраннга суу къошханча боллукъду, Ёлмез улуну бу сёзлерине джукъ къошхан. Джангыз къошарым: Джырчы Сымайыл атлы Конкурсда ёч алгъан джаш назмучуланы бириди Диана. Жюри аны назмуларына уллу багъа бергенди. Жюриге башчылыкъ этген а — Малкъар джазыучуланы башчысы Бегийланы Абдуллах эди. Абдуллах а, фахмуну эслемесе, бош махтарыкъ тюлдю. Диананы назмуларындан, критикле, литературоведле терен анализ этиб, толу хапар айтырыкъ болурла, ала айтмагъанны назмула кеслери айтырла. Мен а, бир кере окъугъаным бла эсимде къалыб кетген тизгинлени бир талайын келтирейим:
«Бызынгы череги, келесе эртделеден,
бек узакъладан, мийикледен.
Сен ушайса къартха — кёбню кёрген...»;
«...Жел элтгенча, барады заман,
Мени да чакъыра ызындан.
Жеталмайма, озалмайма аны,
Тыялмайма бир такъыйкъаны...»;
«...Узакъ болмай
Бызынгы суудан,
Ёсе эдиле терекле.
Ай жарыкъдан,
Кюн жылыудан
Тюйюл эдиле керекли...».
Бу тизгинле огъуна шагъатдыла Диананы Ана тилибизни билгенине да, назму джаза билгенине да. Акъ сёз бла къалмай, Къара чачлыны усталыгъы къара бла джазгъанында да эсленеди.
«...Бар сагъышларымы, къол аязымыча, жамауатха ачар онгум болса эди… «Жазгъан бирни этеди, не медет, акъылын а ким билсин»,- деп къоярла. Бирле, мурат этселе, келлик заманны бал къатыш болурун излейдиле, бирсиле, балда къашларына дери батылып, дагъыда, кеслерине жан аурутадыла. О, не керек болур адам улусу санга?! Бу жууабсыз соруу, кюнден-кюннге жюрегими теренинде, тамыр ие баргъан болмаса, башын бери чыгъарып, салам бермейди. Тыш дуниягъа кёз жетдирмеген а, аны тузлулугъун бла татлылыгъын сезмейди. Бу затланы менден бир башха адам сорса, жууабла да табып, жарсыуулу жерде да кёл этдирир эдим, алай, менде кеси къайнатхан кёлюме уа, не ышаныу салалмайма, не да алдаялмайма, не уа, башымы алып къачалмайма. Биринден къутулсам, ючюсю тууады...».
Диана назму джазгъан сагъатда сезимни-сёзню ызындан барады, къара бла джазгъан кёзюуде уа — Сёз аны ызындан келеди. Ол – Къара чачлыны джюрегинде назмучу да, хапарчы(прозаик) да джашагъанларын кёргюзтген бир шартды.
«...Бар сагъышларымы, къол аязымыча, жамауатха ачар онгум болса эди…»,- дейди Къара чачлы. Барды аллай фахмусу, онгу Рахайланы Диананы. Чыгъармалары анга шагъатдыла.
2013 джыл.

2
КЪАРА БЛА ДЖАЗГЪАНЛАРЫ ДА АКЪ СЁЗДЮ

Къаядан башын атхан сууда да, къаягъа ёрлеб баргъан джащил наратда да кёрюрге боллукъду поэзияны. Кёкден джерге эниб келген кераматда да, джерден Кёкге чыгъыб баргъан аламатда да эслерге боллукъду поэзияны. Бир кеб бла, бир джорукъ бла тик энгишге джазылгъан сёзлеге — «назму» деб да тургъанбыз, турабыз. Бир кебде болмай бир джорукъгъа сыйынмай, алай а, кесини энчи джюрюшю, суратлауу да болуб, энгишге тюл, кёнделеннге бара эселе уа сёзле, айтымла, тизгинле? Ол проза болубму къалады да? Огъай. Ол назмуду. Сёз Кёкден да энер, Кёкге да чыгъар, тик ёрге, энгишге да барыр, кёнделен да чабар. Аны Акъ сёз этген — джюрекни ургъаныды. Мисал керекмиди? Керек эсе — ма Рахайланы Диананы поэзиядан толу назмусу-прозасы. Эшта, Дианагъа сёзню белгили назму джорукълагъа джыйыб кюреширге керек болмаз, алагъа сыйыналлыкъ да тюлдю — хар бир джазгъаны ол затха тюшюндюреди. Бу лирика прозасы бла уа бек тамашалыкъ затла джазаргъа боллукъду, джазгъан да этеди. Диананы джазгъанларын окъуй, Тилибизни байлыгъына, ариулугъуна сейирсиннгенден сейирсине барама...
2016 джыл.

__________________________________________


ЖАБЕЛЛАНЫ ЛАУРАНЫ БЕШ УЧЛУ ДЖУЛДУЗУ

Ата джуртну юсюнден назму джазмагъан шайыр болмаз. Беш Тау Элни юсюнден да назму, джыр да этилир керекли къалмагъанды. Алай а, къалай, къайдан табыла эсе да, джуртха сюймекликни ачыкъ этген бир джангы сёз табылыб къалады.

БАБАЛАНЫ Ибрахимни
айтханы, нарт сёзлеге къошулгъанды — магъанасыны теренлиги бла, суратлау кючю бла, къысхалыгъы бла, учхан джюрюшю бла:
Беш тау элни
Беш да тары —
Олду мени
Бешатарым.

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал:
Бир джурт болмаз Джерде Кавказча,
Минги Тау да – тёппеси аны.
Беш Тау Эл – беш ууахты намазча,
Кёк нюрюнде джулдуз бла Айны.


ЁЗДЕНЛАНЫ Альберт:
Мен бетиме салсам къолун анамы,
Беш бармагъын Беш Тау Эли сунама,
Эринлерим сыласала аланы,
Сау Малкъарны уппа этген сунама!

Беш Тау Эл сагъынылгъан шийирлени тизиб барыргъа боллукъду — аладан бир уллу Антология къураллыкъды, таб бирге, экиге да сыйынмазла. Аллай бир назмуну ичинде, Лаураны джюрек сёзю — хакълыгъы бла, акълыгъы бла, джангылыгъы бла — кёзге илиниб къалады. Ма ЖАБЕЛЛАНЫ Лаураны ол назмусу:

МАЛКЪАРЫМ

О, Малкъарым, санга тансыкъдан бирде
булутланы къарлы таугъа ушатдым,
Аллах айтып, жашнап тургъун ёмюрде,
тансыкълыгъым – сюйгениме шагъатым.

Беш Тау Элим, сен – беш учлу жулдузум,
умутуму, ийнамымы бешиги...
Чурум – бир кёп, амал – къысха, жол – узун:

ачармамы жан тынчлыкъны эшигин ?

Жарсыуладан болгъан кибик ышыгъым,
кёрюнесе Жаннет кибик кёзюме,
анамача, къучагъынга ашыкъдым,
къор болайым жайларынга, кюзюнге!

Алты харфынг тёрт санымдан багъалы,
жан тамырым – Эркинликни ёзени.
Къыйынлыкъгъа чыдай билген Малкъарым,
Фирдауусда тапха эдим мен сени..
.

Джуртдан айырылыб тансыкъмы болады, Джуртуна джуртда тургъанлаймы тансыкъмы болады — башхасы джокъду. «Булутланы къарлы таулагъа ушатыр ючюн», сабий анасына тансыкъ болгъанча, бир кючлю сезим керекди. Андан ары уа, уллу фахмусу, таза джюреги, сюймекликден толу кёлю болмагъан табыб айталмазча тизинле:
Беш Тау Элим, сен – беш учлу жулдузум,
умутуму, ийнамымы бешиги...
Бу тёппе тизгинледен сора, назму энгишге айланмай мадар джокъду деб тургъанлай, андан да ёрге:
Алты харфынг тёрт санымдан багъалы,
жан тамырым – Эркинликни ёзени.
Къыйынлыкъгъа чыдай билген Малкъарым,
Фирдауусда тапха эдим мен сени...
Бу тизгинлени Кязим айтса, Къайсын айтса — сейирсинмез эдим. Алай а, джангы акъыл-балыкъ болгъан къызчыкъ закийлени дараджасына къалай чыгъалды? Ма сейирлик! Бу керамат тюл эсе, неди да керамат? Кетген закийле — Кязим, Къайсын, Ибрахим — бу назмуну эшите эселе анда, аз бек къууанмайдыла: «Огъай, сууумагъанды тау поэзияны отджагъасы. Сууурукъ да тюлдю, Лаурача туудукъларыбыз болгъан къадарда...»
Алай а, шаудан чырпыла ичинде тас болуб кетиб, арлакъда, джылтырай, бир кёрюнеди, аллайынды Лаураны лирика миниатюралары бла кёрюнюую да. Аладан бири, назмуларындан кючлю тюл эсе, къарыусуз болмагъан:
Жюрек а – тенгизди.
Хар тенгизча, ол да жагъасындан чыкъса, тузлу толкъунла урадыла кёзледен. Аллай кезиулеримде — Нух файхамбарны, гъалейхи салям, кемесине ушатып, излейме сени, Поэзия! Сени бла къайгъыладан хатасыз къутуллукъ сунама кесими. Алай а ол кеме хар кимге да ышыкъ болмагъаны эсимдеди...
Тенгиз джюреги болгъан Шаудан — Жабелланы Лаура. Тенгиз чайкъалгъан кёзюуде да да батмазлыкъ, кесинги, бизни да къутхарлыкъ, Унух файгъабарны кемесине ушаш Акъ къайыгъынг барды. Халкъланы тиллерин, кеслерин да джутуб баргъан ёмюрде, бизни къутхарлыкъ, сакъларыкъ да — Сёздю. Кесинг да ангылайса, бизге да ангылатаса аны. Сау бол.
___________________________________

КЪУШДЖЕТЕРЛАНЫ АЙШАТ


КЕЛИР ДЖАЗЫМ, ДЖАЙЫМ

Озгъан затха джабыу ата,
Джауады къар къалын.
Бу акъ тюзде, ызым бата,
Атлайма акъыртын.

Къагъыт кибик джерни юсю —
Джангы джыр джазайым.
Джетер толу насыб кёзюу —
Келир джазым, джайым.

Ашхы умутла туудура,
Тазады тегерек!
Сууукъ хауада джылтырай,
Омакъды хар терек.

Къагъыт кибик, джерни юсю —
Джангы джыр джазайым.
Джетер толу насыб кёзюу —
Келир джазым, джайым.

Къышхы таурух алдайды кёз,
Кёлюм болуб рахат.
Къарны тешиб чагъар джанкъоз!
Анга да кёк — шагъат.

Къагъыт кибик, джерни юсю —
Джангы джыр джазайым.
Джетер толу насыб кёзюу —
Келир джазым, джайым.


«Ма быллай назмула-джырла керекдиле бизге — дженгил, джарыкъ, акъ: джашаугъа ышандыргъан, келлик кюннге ийнандыргъан, джюрекге тюшюб, эриб, джюрекни да джумушатыб, джанкъоз сезимле туудургъан, къар джаугъан Кёкге, Сёз келген мийикликге тартхан, учундургъан, учургъан.
Бу къысха назмуну аламатлыгъы недеди деб, тинтиб, тили, джюрюшю да асхамай баргъанына да къууана, "единство формы и содержания" сакъланнганын да черте, бир уллу макале-статья джазаргъа боллукъ эди...Тюз джолдаса, Айшат — быллай назмуладыла атынгы айтдырлыкъ да, халкъгъа сюйдюрлюк да. Джангыдан окъуб, къууандым.»
Бу назмуну къачан окъуб къууаннганымы унутханма. Бюгюн ол эсиме къалай тюшдю? Бюгюн мында, Шималда, къар джауады. Аякъларым къаргъа, башым сагъышха бата, атлайма. Кесим да эслемегенлей, тёрт тизгин тюшдю эсиме:

Озгъан затха джабыу ата,
Джауады къар къалын.
Бу акъ тюзде, ызым бата,
Атлайма акъыртын.

Шош кече чууакъ кёкден ай джарыкъ тийгенча, бу тизгинледен джумушакъ ай джарыкъ урады, джюрекни, бешикнича тебрете, бир тынч, огъурлу макъам-музыка тёгюледи. Джаралы джаннга балхамча джагъылгъан, сёз-макъам назмуду бу. Быллай «белляу» назмуланы эркиши джазаллыкъ тюлдю.
Айхай, Айшатны назмулары къуру быллайла болуб къалсала уа. Къарачайны эки уллу сёз устасы — Къалай улу Аппа бла Багъыр улу Къасбот тюбешгенлеринде, Къасбот: «къалайса?»-деб, хапар-баш сора тебрегенди. «Сен Багъыр эсенг, мен — Къалай, / Сен къалай эсенг — мен алай» деб кетгенди Аппа. Аллайын, Айшатны джюреги къалай эсе, назмусу да алайды. Аны ючюндю Айшатны къаллай назмусу да джюрегибизге къатылгъаны. Джарсыгъан джюрекге себеб не болур, ким биледи. Назму да дууаны бир тюрлюсюдю — джазгъаннга, окъугъаннга да джарагъан тёреси да болуучанды. Эм иги назмула уа джангызлыкъдан, джангызлыкъда тууучандыла.

ДЖАНГЫЗЛЫКЪ

Къыш бузла кёлню кебге джыйгъанча,
Джангызлыкъ кючлейди адамны —
Джан алыучу къанатын джайгъанча,
Сууута, сууну кибик, къанны.

Джаз джылыу бла тёгерек чакъгъанча,
Джюрекге келирми джангырыу?
Буз эриб, таза суулай саркъгъанча,
Санланы бошлармы бу ауруу?

Джер, битим берирча толусу бла,
Бек сакълайды джауумну, кюсеб.
Таш болуб къалмазча бу джарсыу бла,
Джюрекге уа не берсин себеб?

Айшатны «Эм багъалы неди адамгъа?» деген назмусун окъуй башлаб, къоркъуб тура эдим — бусагъат «эм багъалы не болгъанын да айтыб, кеси джууаб бериб къояды» деб. Алай болса уа — назму ёлдю: окъуучугъа сагъыш этер зат къалмайды. Ёзге, Айшат бу назмусун да эсде къалырча бошай билгенди:

Эм багъалы неди адамгъа?
Сен сагъыш этдингми сорууугъа?
Тюз джууаб берирча кесиннге,
Къатылгъанлай турчун эсиннге.


ЭМ БАГЪАЛЫ НЕДИ АДАМГЪА?

Эм багъалы неди адамгъа?
Не излейди ким да саугъагъа?
Кёб рысхы тилейди биреулен...
Кимди меннге олсагъатда тенг?!

Ма бири кюсейди ариулукъ.
Барына кереклиси – саулукъ.
Ол бирси сакълайды насыбын.
Бу адам джакълайды иманын.

Хар кимге да багъалыды джан,
Терк тюбетсе аджалгъа заман.
Бал кибик татлыды юйдегинг,
Бир санынгча кёрюнюр тенгинг.

Эм багъалы неди адамгъа?
Сен сагъыш этдингми сорууугъа?
Тюз джууаб берирча кесинге,
Къатылгъанлай турчу эсинге.

«Джазгъы кюн джети тюрлю» дегенлей, Айшатны назмулары да джети тюрлюдюле. Назму — сёзню джазы болгъанын да эсге тюшюре, назмучу къыз кёлюндегин джашырмай, болгъаныча айта биледи. Кёзбау, омакъ тизгинледен тюл, керти мийик сезимледен толуду назмулары Айшатны. Сёзню Акъ сёз этген а, поэзия этген а — олду.
Къушджетерланы Айшат керти лирик назмучу болгъан бла къалмай, аламат сабий поэтди. Сабийлеге сейир кёрюнюрча, ала сюйюб азбар этерча джазалгъан а — бек къыйынды. Тюз назмула джазаргъа фахму керек эсе, сабий назмула джазар ючюн эки къат фахму керекди. Айшат — джаш къарачай поэзияда эм иги лирик поэтди, эм иги сабий назмучуду десем, разы болмазлыкъла бар эселе, башхаланы назмуларын арагъа бир атсынла — биз билмей тургъан фахмулагъа бек къууанныкъбыз. Кимден да алгъа, кимден да бек Айшат кеси къууанныкъды — башханы фахмусуна ол къалай къууана билгенине барыбыз да шагъатбыз. Джюрек чомартлыкъ-халаллыкъ-кенглик — керти фахмуну ол да бир белгисиди.
Айшатны кючлю сабий назмучу болгъанына шагъатлыкъгъа талай назмусун келтирейик «Сабий назмучукъларындан»:

КИШИУЧУКЪ

Кюн тууушда кишиучукъ,
Хурулдаб джукълайды.
Юсю таза, ариучукъ
Кюнде джылтырайды.

Кёзчюклери къысылыб,
Бир зат мурулдайды.
Тёгерекчик бурулуб,
Тюшюне къарайды.

Кишиу, кишиу, кишиуум,
Башчыгъын сылайма.
Татлы джукъла, кишиуум,
Мен сенге джырлайма.


«Тёгерекчик бурулуб, / Тюшюне къарайды» - назмугъа джан салыб къояды. Назму — сабийле бир окъугъанлары бла эслеринде тутарчады.

КЪАРА СУУЧУКЪ

Джаз алада, боркъулдай,
Къара суучукъ чыгъады,
Кёз къамата, джылтырай,
Ойнай, кюле, саркъады.

Ханс ичинде джашына,
Джолчукъ таба биледи,
Ташчыкълада абына,
Джарыкъ таууш этеди.

Айшат табигъат бла сабий бла сёлешгенча сёлешеди. Къара суучукъ «Ханс ичинде джашына, /Джолчукъ таба биледи, /Ташчыкълагъа абына, /Джарыкъ таууш этеди». Бу тизгинледен сора къара суучукъну джаны джокъду деб ким айтыр. Тири сабийчик ташчыкълагъа абыныб, кюлгенча тюлмюдю къара суучукъну барыуу.


ТАУ КЁЛ

Тау башындан Кюн къарайды,
Кюзгюге кибик кёлге.
Кюн таракъ кёлню тарайды,
Джилтинле чача кёзге.

Суу суукъду, бир тазады,
Джылытыб къолдан келмез.
Кюн, башчыгъын джылытады,
Тюбюне уа джетелмез.

Акъ булутла, кемелеча,
Тохтагъандыла сууда —
Бираз солуюкъ, дегенча,
Аязны сакълай таудан.

Назму ёресине суратды. Эм уста суратчы да мындан ариу суратлаяллыкъ тюлдю. Айшатны назмулары дерс китаблагъа салынныкъдыла, антологиялагъа кирликдиле, китабла болуб чыгъарыкъдыла. Алай болургъа кереклисин айтханлыгъымды, кертисинде уа къалай болуучусун билебиз. Эсиме, не эсе да, Лев Озеровну назмусу тюшеди:

Пренебрегая словесами
Жизнь убеждает нас опять:
Талантам надо помогать,
Бездарности пробьются сами!..


* * *
Юч джаш назмучу — Къушджетерланы Айшат, Рахайланы Диана, Жабелланы Лаура бюгюннгю джаш къарачай-малкъар поэзияны бетидиле, джетишимидиле дерге боллукъма. Ала ючюсю да Кязим хаджи бла Джырчы Сымайылны атын джюрютген адабият эришиуде лауреатла болгъанлары эсибиздеди. Быйыл а, джаш фахмуланы излеб, табыб, кеслери да бардыргъандыла аллай эришиуню. Бек иги юлгюдю ол. Алай эте джыйыллыкъды бир джерге фахмулу джаш тёлюбюз. Алай бола барса, литературабызны тамбласына къоркъмазча болурбуз.

Бу юч поэт бир-бирин да къаты тутадыла. Тамада джазыучулада бир-бирин алай тутхан юч адам болурму экен? Уллула «сабийледен» юренирча, юлгю алырча болгъанбыз. Анга да къууаныргъа керекди: бир иннетли, Хакъ сёзню, Акъ сёзню багъалатхан, ёрге тухан фахмулу джаш тёлюбюз бар эсе — халкъыбызны, культурабызны тамбласы барды. Аллах айтса, Къарачай-Малкъар Эл да къуралыр, динибиз, тилибиз, джуртубуз да сакъланыр, маданиятыбыз-адабиятыбыз-санатыбыз да айныр, ёсер.
shaudan 20.04.2017 14:19:05
Сообщений: 659
Кюнюгюз ахшы болсун, Билал.
Билемисиз, къайтара да окъуй туруучума статьягъызны. Ол да кемечады.)
Жашууланы Темирлан эсигизде болур. Мени сартын, барыуу алгъады. Анга сизден бек ким къууанырыкъды? Алгъышлайма.
Sabr 22.04.2017 16:02:52
Сообщений: 7254
Цитата
shaudan пишет:
Кюнюгюз ахшы болсун, Билал.
Билемисиз, къайтара да окъуй туруучума статьягъызны. Ол да кемечады.)
Жашууланы Темирлан эсигизде болур. Мени сартын, барыуу алгъады. Анга сизден бек ким къууанырыкъды? Алгъышлайма.
Cалам, Шаудан. Аллах айтса, иги болурса.

Темирланны игиге санагъан чыгъармаларын бери бир сал. Былайда къарайыкъ. Сау бол.
Sabr 23.04.2017 06:34:35
Сообщений: 7254
КЪАРАЧАЙНЫ ТИРИЛИУ ЧАКЪЛАРЫНЫ ДЕУЛЕРИ
(Биджиланы Асхатны 110-джыллыгъына)

Къалгъан халкъланыча, Къарачайны да джашауунда тирилиу чакълары болгъандыла – миллет ангысы, тарих эси ёрге ургъан, кёлю кёлтюрюлген кёзюулери.

Биринчи аллай кёзюуге – 1428-чи джыллада Асхакъ Темирни джесиринден къутулуб, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам нёгерлери бла КЪАРЧА Ата джуртха къайытыб, Къарачай къралны къургъанын-къурагъанын санаргъа боллукъду. Къарча къурагъан кърал 400 джылны чыдагъанды, 1828-чи джыл Орус империя къазауат бла кесине къошхунчу.
Экинчи аллай заманы Къарачайны – 1917-чи джыллада Ленин башчылыкъ этген большевик партия, орус патчахлыкъны къурутуб, оноугъа келгени бла байламлыды. «Орус патчахны зулмусундан къутулдукъ. Энди динибизге, тилибизге, джерибизге, адетлерибизге эркин болдукъ» деб, большевиклени кёзбау сёзлерине ийнаныб, халкъ аякъ юсюне тургъан заман. Ол заманда халкъ башчы Алийланы Умар эди. 1920-чы джыл Къарачай миллет округну, 1922-чи джыл Къарачай-Черкес областны, 1926-чы джыл (Гюрджюланы Къурман бла бирге) энчи Къарачай областны къуратхан да ол эди – миллетин сюйген, окъууу-билими болгъан, Ленин, Сталин да иги таныгъан джигит адам. Совет властны кёзюуюнде Къарачайны тирилген заманы кеси энчи област болгъан джылладыла – 1926-1943 джылла.
Дуния къатышхан къыйын заманлада онглу башчылары болгъан халкъла насыблыдыла. Аллай башчылары болмагъан халкъла уа, кёб затдан юлюшсюз къаладыла. Къарча аллай башчыладан эди – Джуртха къайыта да, Къарачай къралны къурай да билген. Алийланы Умар да аллай башчыладан эди – Къарачайны кесин энчи Юй эте, тирилте да билген. Ай медет, Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман 1937 джыл тутулгъандан сора, аллай башчыла чыкъмагъандыла Къарачайгъа.

1957-чи джыл да ючюнчю тирилиу заман болургъа боллукъ эди Къарачайгъа – ол джыл къарачай халкъ 14-джыллыкъ сталинчи сюргюнден-тутмакъдан Ата джуртуна къайыта билген эди. Алай а, табылмады Къарчача не Алийланы Умарча башчы. Къарачай башчыла Къарачайны къраллыгъын къайтартхан къой, тау эллени джарашдыртмай, кърал къарачайлылагъа деб берген ачханы да хоншу халкълагъа ашатдыла. Хакъсызлыкъгъа тёзе, ат-бет атала, къарачай халкъ 1990-чы джыллагъа дери келди.

1990-чы джылла, Совет кърал чачылгъан кёзюу – къарачай халкъгъа тёртюнчю тирилиу заман болургъа боллукъ эди. Болмады. Къарчача, Алий улу Умарча джокъ эди башчы. Къарачайны «Джамагъат» атлы демократ организациясыны излеми бла къралны тамадасы Борис Ельцин Къарачайны къраллыгъын – Сталин къурутхан областын – ызына къайтара башлагъан эди. Бизни башчыла уа, оноудан-къуллукъдан кетебиз деб асры къоркъгъандан, халкъны насыбына чырмау болдула: къралны законуна, халкъны излемине да къаршчы барыб, джыйымдыкъ Къарачай-Черкес областны тургъаныча къойдуртдула: алай демек – кеслерини къуллукъларын сакъладыла.

Туура керек заманда «халкъым» деген керти башчы болмаса, халкъ тюбде къалыб кетеди. Бюгюн Къарачайны бек къыйын болумда тургъаны – тилин, джуртун, миллетлигин тас эте баргъаны – «Аллах-адам, Хакъ-халкъ» дей билген башчысы болмагъанынданды. Аллай башчы болур ючюн, миллет ангысын, тарих эсин кючлю этиб, бир да къуруса да, бир тёлюню ёсдюрюрге, джетдирирге керекди. Аллай тёлюню ёсдюрюб кюрешгенди Алийланы Умар джыйыны бла. Ол джыйынны бирисини юсюнден барлыкъды сёз – Къарачайны ЭКИНЧИ ТИРИЛИУ ЧАГЪЫны бир деуюню юсюнден.

I. БИДЖИЛАНЫ АСХАТ
КЪЫСХА ДЖАШАУ ДЖОЛУ

1900-чю джыл январны 17-де Къарачайны Учкулан элинде туугъанды.
1922-1929 джыллада Москваны Кърал Университетини медицина факультетинде окъугъанды.
1929-чу джыл Москвада 1-чи Медицина институтну аспирантурасына киргенди. 1934-чю джыл диссертациясын джетишимли джакълаб, «медицина илмуланы кандидаты» деген илму дараджагъа, алим атха тыйыншлы болгъанды.
1934-1937 джыллада Къарачай областда медицина къуллукъну-ишни тамалын салыб кюрешгенди.
1937-чи джылны октябрь айында миллетчича, сталинчи джорукъгъа къаршчы адамча, тутулуб, он джылгъа Сибириягъа ашырылгъанды.
1949-чу джыл джангыдан он джыл тутмакъ азаб берилгенди.
1958-чи джыл майны ючюнде джюреги джарылыб ёлгенди.

1
Асхатны акъыл-балыкъ болгъан заманы, окъуу-билим алыб, аякъ юсюне тургъан заманы да къанлы 1920-1930-1940 джыллагъа тюшгенди. Туура халкъына джарар заманда, 1937-чи джыл тутулуб кетиб, сталинчи лагерледе адам ийнанмаз азабланы сынаб, джыйырма джылдан болгъанды башына бош. Къарачай сюргюнден къайытхан заманда Асхат Москвада эди, алай а, кёб къыйынлыкъ кёрген, тауусулгъан джюреги 1958 джыл майны ючюнде тохтаб къалады. Алай бла, дунияда Асхат 58 джыл джашагъанды къуру. Тутмакъда 20 джылын бир джанына чыгъарсакъ... Алай а, нек чыгъарабыз. Адамны джашагъан заманына адамлагъа джарагъан заманын санасакъ, ол 20 джылда да Асхат – уста хирург – кёб адамны (тутмакъны, тутмакъсызны да) ёлюмден къалдыргъанды. Асхатны джашауун джигитликге санаргъа боллукъду. Не ючюн десенг, ол Аллах берген фахмусун, билимин, сынамын Сталин фыргъауунну кёзюуюнде да адамлагъа джаратыб кюрешгенди – аланы аурууладан, къарангылыкъдан, терсликден къутхарыуну кесине борчха санагъанды; «къул-бий-ёзден», «бай-джарлы» деб, халкъгъа, большевикле излегенча, сыныф кёзден къарамагъанды, аз санлы къарангы малчы халкъыбызны бирикдирирге, сакъларгъа, айнытыргъа кюрешгенди.

1.Къарачай халкъда медицина джаны бла алимлик дараджасы болгъан биринчи адам Биджиланы Асхатды. 1930-чу джыллада Москвадан Къарачайгъа къайытыб, областда медицина къуллукъгъа башчылыкъ этгенди, аны бла биргелей башчы хирург болгъанлай тургъанды. Къарачайда медицина къуллукъну тамалын салгъан, област хастанени (больницаны) ишлетген джашды Асхат.

2.Ол ишлени бардыргъаны бла бирге, Асхат халкъын къарангылыкъдан къутхарыугъа бек уллу къыйын салгъанды. Школгъа джюрюген сабийлеге да, къара танымагъан уллулагъа да джарарча, аламат дерс китабла джазгъанды – «Малчы», «Билим», «Джангы джашау», «Элибле» дегенча. Алада ол окъургъа юретген бла бирге, ауруула къайдан, къалай чыкъгъанларын, адам саулугъун къалай сакъларгъа кереклисин билдиреди; Джуртубузну джер башы, джер тюбю байлыкълары бла да шагъырей этеди. Дерс китабланы къалай джарашдырыргъа кереклисине алкъын Асхатдан кёб затха юренирге боллукъбуз. Дерс китабланы хазырлау ишни керти тамалын салгъан – Асхатды.

3.Бизни халкъда иш этиб сабийлеге назму джазгъан биринчи шайыр да Асхатды. Шайыр дегенде да аллай шайырды, дуния адабиятны классиклерини дараджаларында джазгъан. Анга шагъатлыкъгъа, Асхатны бир назмусундан талай тизгинни келтирирге излейме:
«Боран буруб, боранлаб, / Ёрге-энгишге чабады, / Джанлы къойну сюргенча, / Къарны сюрюб барады. / / Къар да борандан къоркъуб, / Ышыкълагъа къысылад, / Ууакъ-ууакъ джыйыла, / Аны арты кюрт болад».
Тизгинле этим бла бошалгъанлары, басым бирча тюшюб бармагъаны, ахыр ушаш сёзлени (рифмаланы) къарыусузлукълары – бары да «да бу назму тюлдю да» дерчадыла. Алай а, бу назмуду. Назмудан да озуб – суратды. Бир окъугъанынг бла эсде къалыб кетген сейирликди. Бу энтда бир кере шагъатлыкъ этеди: назмуну назму этген – неден да алгъа – магъанасы бла суратлау кючюдю.
«Буря мглою небо кроет, / Вихри снежные крутя, / То как зверь она завоет, / То заплачет как дитя». Пушкинни бу тизгинлери эсиме тюшедиле. Алай а, Асхатны назмусу орус закийни назмусундан алынмагъанды. Аланы экисинде да уллу фахмуну, усталыкъны мухуру барды да – олду аланы бир-бирине ушатхан. Чыртда кёлтюртмей айтыргъа излейме: Асхатны фахмусу Пушкинникиден кем болмагъанды. Джангыз джашаулары, фахмуларын ёсдюрюрге мадарлары – бирча болмагъанды. Анга да къыйналмай не этгин – Асхат Кёк берген чексиз уллу фахмусун Джерде толусу бла ачаргъа мадар табмай, джюреги джарылыб, дуниядан замансыз кетгенди. 37 керти да бир къыйынлыкъ сан болур поэтлеге. Пушкин 37 джылында 37-чи джыл дуниядан кетгенди. Асхат 37 джылында 37-чи джыл тутулуб, Сталин фыргъауунну джаханим лагерлеринде (кампларында) 20 джыл чакълыны айланнганды. Башына бош болгъандан сора, кёб джашамагъанды. Джашаууну ахырында эки зат аны тамам бек къууандыргъанды: Сталинни ёлгени эмда туугъан халкъыны сюргюнден Ата джуртуна къайытханы.

4.Адабият чыгъармаланы къарачай тилге кёчюрюу ишни тамалын салгъан да Асхатды. Мен кесим иги кесек затны ана тилибизге кёчюргенме. Аланы ичинде – Шекспирни «Гамлети», Пушкинни «Гитче фаджиялары» («Маленькие трагедии»). Алай а, Лермонтовну «Ибилисин», Горькийни басымлы прозасын, Асхатдан сора кёчюрюрге базмагъанма. Кесин бек закийге санагъан – кёчюрсюн да кёрсюн: аланы Асхатдан таб кёчюраллыкъ чыкъса, ол бизни бютеуадабият къууанчыбыз боллукъду.
Асхат кёчюрген чыгъармала бизни тилибизде джаратылгъанча кёрюнедиле – ол а усталыкъны баш къатыды. Горькийни «Песня о Буревестнике» басымлы прозасын Асхат къарачай тилде былай сёлешдиргенди (эм аллында эки тизгинни келтирейик):
БОРАНБИЛГИЧ
Чал тенгизни / Кенг тюзюню / Тюз башында / Булутланы / Джел бир джерге / Джоббу джыяд. // Тенгиз бла / Булутланы / Арасында / Боранбилгич, / Элияча, / Къаралгъанлай, / Къатыб турад.
ПЕСНЯ О БУРЕВЕСТНИКЕ
Над седой равниной моря ветер тучи собирает. Между тучами и морем гордо реет Буревестник, черной молнии подобный.
Билмеген адам, Асхатны назмусун орусчагъа кёчюргендиле деб къояргъа боллукъду – алай кючлюдю къарачайча варианты чыгъарманы. Асхатны хар кёчюргени да бу халдады. Аны себебли тюзюн айтыргъа керекбиз: биз – кёчюрюучюле – Асхатны тенглигине чыгъалмагъанбыз алкъын, чыгъаллыкъ да болмазбыз. Асхатча закийле, джюз джылдан, минг джылдан бир кере тууадыла. Къуруй баргъан тилибизде энди аллай уста чыгъармы-чыкъмазмы – Аллахды билген.
ТИРИЛИУ ЧАКЪНЫ ДЕУЛЕРИ дегенлей, Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микеланджело дегенча урумлу пелиуанла тюшедиле эсибизге. Ма ол къауумданды Биджиланы Асхат да – башха джуртдан, башха халкъдан болса да, башха ёмюрде джашаса да.
1900-чю джылда туугъан бир тюз учкуланчы джашчыкъ адамлыгъы бла да, окъууу-билими бла да аллай мийикликге къалай чыгъалгъан болур – КЪАРАЧАЙНЫ ЭКИНЧИ ТИРИЛИУ ЧАГЪЫНЫ бир деую-пелиуаны къалай болалгъан болур? Бу соруугъа джангыз бир джууаб табама.
Джер тебреннген, титиреген, джарылгъан, чачылгъан заманда къураладыла Минги таула да. Дунияны аллай заманында чыгъадыла Минги адамла да. Джерни алтыдан бири – Эресей империя – чачылгъан, титиреген кёзюу силкиндирген эди ёрге рухларын адамланы, халкъланы да. Тарих эс, миллет ангы уяннган эди. Кёб ёмюрню кесини энчи кърал болуб тургъан насыблы кёзюуюн эсге тюшюрген эди Къарачай да.
1920-чы джыл Шимал Кавказда Тау республиканы къурагъан алты халкъ эди: Чечен, Юнгюш, Къабарты, Тегей, Малкъар, Къарачай. Къабарты башчыла Сталиннге джалбарыб, Тау республиканы ойдургъанларында, Къарачай да, къачхынчы къабартылыланы (артда кеслерине черкес деб джаздыргъанланы) тилеклерин къабыл этиб, аланы да кеслерине къошуб, 1922-чи джыл Къарачай-Черкес областны къурагъан эди. Алай а, «таба баргъан чаба барыр» деб, къарачайлыладан беш къатха аз черкеслиле юлюшлерин адам санларына кёре тюл, «халкъ башындан алабыз» деб, «къуллукъчуларыбызны саны да тенг болургъа керекди» деб, дау салыб, крайны, къралны башчыларына тарыгъыу къагъытла джазаргъа къалгъанларында, Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман Къарачайны юлюшюн черкеслилеге ашатмаз ючюн, черкеслиледен айырылмай рахат джашау болмазлыгъын да ангылаб, энчи Къарачай областны къурайдыла. Къарачайлыла черкеслиле бла дауур-сюйюр бола, къуру тёрт джыл джашаялгъандыла, 1922-чи джылдан 1926-чы джылгъа дери. 1926-чы джылдан башлаб а, къарачайлыла энчи Юйлеринде – Къарачай автоном областда (КАО) джашаб башлайдыла.
Къарачай областны къуралгъаны, ара шахары ишлениб башланнганы – бек уллу къууанч эди. Халкъны джурт чеги белгилениб, кесини энчи Юйю-Къраллыгъы болгъаны – халкъны кёлюн кёлтюрген эди, миллет ёхтемликни туудургъан эди. Къарачай областда къарачайлыла 85% бола эдиле, къарачай тилни тамырландырыу, къралландырыу бютеу учреждениялада бара эди. Кърал къуллукъда къагъыт джюрютюуден башлаб, мектебледе-школлада окъутуу да ана тилибизде барыб башлагъан эди.
Алай а, билимлери, усталыкълары болгъан кадрла джетишмей эдиле. Аны себебли, окъуулу-билимли адамлагъа кёб иш бла кюреширге керек бола эди. Заман кеси излей эди деулени. Аллай деу эди Къарачай областны къуратхан Алийланы Умар – инкъыйлабчы, онглу кърал къуллукъчу, тарихчи, джазыучу, устаз, алим. Ол кёзюуде Умар болушмагъан, окъуугъа, ишге джарашдырмагъан бир къарачайлы къалгъан болмаз. Руху бла Умарны къауумундан эди Биджиланы Асхат да. Ай медет, не келсин – 1937-чи джыл ол деуледен киши къалмады – сталинчи джорукъ барын тутду, джойду, сойду. Тутмакъдан къутулгъанны да экинчи дуния къазауат джутду. Барыны юсюне да эм уллу къыйынлыкъ гюрге кюн, 1943-чю джыл ноябрны экисинде келди – ол кюн башланды халкъыбызгъа 14-джыллыкъ сюргюн-сойкъырым.
Андан бери халкъыбыз тирилалмай, аякъ юсюне туралмай барады. Джокъду энчи Юйюбюз – Къарачай къралыбыз-къраллыгъыбыз. Джокъдула Алийланы Умарча, Гюрджюланы Къурманча башчыларыбыз. Аладан сора келген башчыла халкъыбызны, джуртубузну башхалагъа тонатыб, кеслери да ол тоноудан бир джукъ джалаб, Акъ Юйде таянчакъ шиндиклерине къадалыб, джашау этиб келгендиле. Деуледен киши къалмагъанды, 1940-чы джылдан бери бизни къуллукъчула бары амантишни шекиртлеридиле – аланы бири да «дин, тил, джурт, халкъ» дей билмейди, «Къарачай энчи Юй болсун, Сталин къурутхан къраллыгъыбызны къайтартайыкъ!» демейди. Халкъыбызны юлюшюн башхалагъа ашатыб, алагъа бетсиниб, халкъыбызны уа тюбге тюшюрюб барадыла...
Быллай болумда чыгъарламы деуле? Къуру окъуу-билим адамны деу этиб къоялмайды. Кючлю миллет ангы, тарих эс керек болады. Ала болур ючюн а, айныр ючюн а – къраллыкъ керекди. Къарачай кеси энчи кърал болгъан заманны къой, Орус къралны ичинде энчи област болгъан сагъатында да тирилиб башлагъан эди – ол заманда чыкъгъан эдиле деуле. 1926-1943 джыллада – Къарачай энчи област болгъан кёзюуде чыкъгъан эдиле миллет рухлу керти онглу адамла. Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман, Аппаланы Хасан, Ёртенланы Азрет, Орусланы Махамет, Къаракетланы Исса, Хубийланы Ислам (Къарачайлы), Семенланы Джырчы Сымайыл, Биджиланы Асхат, Дудаланы Махмут... Тизиб барыргъа боллукъду. Аланы барыны да джюреклери «Къарачай» деб ура эди. Энди уа? Нек чыкъмайдыла аллай деуле?
Сорууну джууабы белгилиди: Къарачайны къраллыгъы джокъду да – аны ючюн. Кёлге, тилге да къыйын тийген, къычырыкъча эшитилген бу джыйымдыкъ КЪЧР – Къарачай-Черкес республика – халкълыгъыбызны сакъларгъа тюл, бизни халкъны ассимиле этерге, орус маталлы этерге къуралгъанды. Тау эллерибиз чачылыб, ана тилибиз унутулуб, дерс китабла чыкъгъан тохтаб – айтыргъа, халкъыбыз да, культурабыз да седирей, тозурай, думп бола барады. Халкъла бары да кеслерин сакълар ючюн, къарыуларына кёре къраллыкъларын къураргъа кюрешедиле. Абхазия бла Къыбыла Тегей Гюрджюден айырылдыла, Ингуш Чеченден айырылыб энчи республикасын къурады, бизде абазалыла бла ногъайлыла да миллет районларын къурадыла. Энчи Юй болургъа кереклисин ангыламагъан Къарачайды джангыз. Иш халкъыбызда тюлдю – халкъыбыз гюрюлдеб ёрге къобаргъа хазыр болгъанын 1990-чы джыллада кёргюзтгенди. Иш – халкъны алгъа элтирик къауумну къарыусузлугъундады. Бизни оноучула-къуллукъчула, интеллигенция, джамагъат организацияла – «бири оу да, бири шау» дегенлейдиле. Къарачайны бу къыйын болумда тургъаны аланы терсликлеринденди. Ёзге, дуния былай турмаз.
Къалмагъандыла деуле. Алай а, аланы джашаулары бизге юлгюдю. Келлик тёлюлеге да юлгюдюле Биджиланы Асхатча адамларыбыз. Борчубуз – аланы тин хазналарын джыйыб, басмалау, келлик тёлюлеге да сакълау. Аллах айтса, келир энтда Къарачайгъа бир джангы ТИРИЛИУ ЧАКЪ. Анга тыйыншлы тюберге хазырланайыкъ. Къолдан келгенча, ол ЧАКЪны кесибиз хазырлайыкъ, джууукълащдырайыкъ. Эртде-кеч болса да, энтда аллай заман келмей къаллыкъ тюлдю. Бошунамы къычырады къарачайча БОРАНБИЛГИЧ:


Чал тенгизни
Кенг тюзюню
Тюз башында
Булутланы
Джел бир джерге
Джоббу джыяд.
Тенгиз бла
Булутланы
Арасында
Боранбилгич,
Элияча
Къаралгъанлай,
Кьатыб турад.

Бир кереге
Тум къанаты
Толкъунлагьа
Аз-буз джетед,
Бир кереге,
Садакъ кибик
Атылгьанлай,
Таууш эте,
Булутлагьа
Кириб кетед.

Кёк булутла
Эшителле
Ол тауушда
Болгъан уллу
Батырлыкъны,
Эм къууанчны.

Боранбилгич
Боран джелни
Къобарыгъын
Ачыусабды.
Ол къарыуун
Кеси таныб,
Джюреги да,
Отча, джаныб,
Хорларгъа къычыргъанын
Къош булутла
Эшителле.

Чайкала да,
Джелден къоркъуб,
Кенг тенгизни
Башы кёкде
Джунчуйдула:
Ары-бери
Булгъаналла -
Чулгьаналла.
Ургъан джелден
Къоркъууларын –
Къоркъгъандан,
Ыйлыкъгьандан –
Кёк тенгизге
Терен джары
Басдырырча
Болгъандыла.

Гагарла да,
Бары бютеу,
Къызбайлыкъдан
Тёншюйдюле:
Насыбсызла,
Дуния кюреш
Зауукълугъун
Билмейдиле.
Кёк чартласа,
Ала къоркъуб
Илгенелле,
Буюгъалла,
Дыгаласдан
Джыйылалла,
Чачылалла,
Къошулалла.

Тели Пингвин
Къызбайлыкъдан
Къаяланы
Арасында
Суу ашагъан
Къырыкълада
Терен джары
Таша бугъад...

Боранбилгич
Кеси джангыз
Кенг тенгизни
Башы кёкде,
Тулпар кибик,
Къоркъмагъанлай,
Эркин учуб
Айланады.

Булутла да
Къаб-къаралыб,
Энишгеден -
Энишгеге,
Кёк тенгизни
Юсю таба
Джоббу-джоббу
Басыналла.

Толкъунла да
Шууулдайла,
Гюрюлдейле,
Ёкюрелле.
Ёрге-ёрге
Элияны
Аллы бла
Чартлайдыла,
Секирелле.

Кёк джашнайды,
Кюкюрейди,
Толкъунла да
Шыбылагъа
Эришгенден
Кёмюклениб,
Ёрелейле,
Чёгелейле.

Джел къозгъалыб,
Толкъунланы
Къучагьына
Сермеб алыб,
Суу джагъагъа
Силдеб уруб,
Чачыратады.

Боранбилгич,
Таууш эте,
Учуб барад,
Элияча,
Кёкде таймай
Къаралгъанлай.

Бир кереге,
Садакъ кибик
Булутланы
Тешиб ётед,
Неда, къара
Къанатыны
Учу бла
Толкъунланы
Кёмюклерин
Сыйпай-сыйпай,
Чыгъа-бугъа,
Терен джары
Кириб кетед.

Деу къанатлы
Айланады
Къундуз кибик
Къаралгъанлай.
Бир къарасанг –
Булутланы
Тюз башында,
Бир къарасанг –
Суугъа джете,
Тубан бла
Тюз тенгизни
Арасында.

Джел сууурад,
Булутланы
Къыбба бурад.
Кёк кюкюрейд.
Мамукъ кибик,
Акъ тубанла,
Юзюк-юзюк,
Бурма-бурма,
Кёк тенгизге
Чардакъ болуб
Айланалла.

Кёк да чартлайд.
Элияны
Мыдах отун,
Джанар-джанмаз,
Тенгиз тартыб,
Сууу бла
Джукълатады.

Кёк чартласа,
Шыбыланы
От таягъы
Суугъа тийиб,
Толкъунлада,
Кюзгюдеча,
Сызгъа-сызгъа
Кёрюнеди.

Джел къобханды,
Боран джетед!
Дунияны
Боран элтед!
Боран элтед!
Боранбилгич
Аны ючюн
Исдемейин,
Кёкде эркин,
Элияны
Ичи бла
Ары-бери
Джырыб ётед.

Кюн аманны
Андан да бек
Бокъланырын
Талпыб-кюсеб,
Боранбилгич
Чыдамайын
Ётгюр-ётгюр,
Ачы-ачы
Таууш этед.

2

Айтханыбызча, Асхатны, Асхатча миллет ангылары-эслери кючлю болгъан адамланы барын къушкъанат этген – энчи Къарачай областны къуралгъаны эди. Орус патчахлыкъ зор бла, къылыч бла Къарачайны 1828-чи джыл ноябрны экисинде къошханды кесине. Орус патчахны бир ёмюрлюк зулмусундан сора, ол патчахлыкъ къырылыб, Къарачай кеси бир автоном бёлге болгъаны эди халкъны кёлюн кёлтюрген. Ол заманда чыкъгъан къарачай газетде «Ана тиллени тамырландырыу – совет къралны миллет сиясети» деген редакцион макаледе былай джазылады:

«Кенгешле хукмети быллай саугъа бергенден ары – анга тыйыншлы болургъа борчлубуз. Хазырларгъа керекбиз кеси ичибизден къуллукъчуланы да, алимлени да, джазыучуланы да; не тюрлю санагъатда да ишлеяллыкъ усталарыбыз болургъа керекдиле. Къарачайны биз айнытмасакъ, ким айнытырыкъды? Ай марджала, окъуугъа-билимге мыллык атайыкъ, гитче къралчыгъыбызыны джашнатайыкъ. Патчахлыкъ сыйыргъан джерлерибизни толусу бла къайтаралмагъан эсек да, джурт чеклерибиз белгили болуб, Къарачай област алай къуралды. Ана тилибиз да Къарачай областда кърал тил болуб джюрюр ючюн, аны айнытыргъа, тамырландырыргъа – кърал къуллукъда, окъуу къурумлада-заведениеледе, махкемеде – хар къайда аны хайырландырыргъа керекбиз. Джерибизге, тилибизге да эркин этиб, къраллыкъ къураргъа онг берген Ленинчи партия джашасын!».

Ол чакъырыуну-магъананы къайтарады Асхат да ол джыллада джазгъан назмусунда:

АНА ТИЛ

Патчах оноу ана тилде
Миллетлени окъутмаед,
Уюб тургъан халкъны ичинде
Джахилликни къурутмаед.

Ууакъ халкъла бара элле
Абыннганлай, сюрюннгенлей,
Тутмакълыкъда джашай элле
Къыйналыб тёрт бюгюлгенлей.

Кенгеш оноу ана тилде
Миллетлеге тенглик берди.
Кеси тилинде хар кимге
Окъур кибик заман келди.

Ана тилде биз къаджыкъмай,
Окъуу, билим алабыз,
Ленин элтген джолдан таймай,
Коммунизмге барабыз.

Алай а, совет власт бегиб, Сталинчи къауум да къралны темир ууучха джыйгъанында, кёблени иймансыз джорукъдан кёллери чыгъады. Бир да ажымсыз, анданды Асхатны да Коммунист партиягъа, совет властха махтау салгъан хазна назмусу болмагъаны. Табигъатны юсюнден джазады, орус классиклени чыгъармаларын кёчюреди къарачай тилге. Дохтурлукъ ишин да бардыргъанлай, школлагъа дерс китабла хазырлайды. Иннети-сёзю-иши – бары да Къарачайды. Табигъатны юсюнден джазгъан назмуларында да ачыкъ кёрюнеди ол зат. Алай а, Асхатны сёзю, керти закийледе болуучусуча, талай къатлыды, таша магъаналыды. Къышны юсюнден джаза, къыш не боранласа да, джазны тыялмазлыгъын айтады. Аны уа «зулму кетер, тюзлюк келмей къалмаз. Табигъатны джоругъу алайды» деб, ангыларгъа боллукъбузму бюгюн да? Боллукъбуз. Сталинни зулмусуну кёзюуюнде уа халкъ ол назмуну алай ангылагъанына не сёз.

КЪЫШ

Ханс къатдырыб, джер бузлатыб,
Артха туракълай, къач кетди.
Аны ызындан боранлатыб,
Акъмыйыкъ мычымай джетди.

Тонла кийиб, акъмыйыкъны
Хар ким аллына бардыла,
"Ой, хош келдинг, келдинг эсе",
Деб маллагъа аш салдыла.

"Келдинг эсе, не этейим", деб
Джер да акъ кебинин кийди.
Къобан суу да къабчыкъ ишлеб,
Къышхы мекямына кирди.

Таула да, шекер башлача,
Чыммакъ агьарыб туралла.
Кийикле да тау башындан
Ёзен ичлеге агъалла.

Ашыкъмагьыз, ууакъ-ууакъ
Боранлай, сууукъ къыш кетер.
Джаб-джашил атына миниб,
Ууакъ тёртгюллей, джаз джетер.

Бу гитче назмучукъда аллай бир магъана, аллай бир суратлау кюч барды – джетмиш джылны мындан алгъа Асхат чыкъгъан мийикликге биз бюгюн да, чыкъгъан къой, джууукълашхан да эталмайбыз – ёрге къараб сейирсиннген болмаса. Сууукъ, мийик, акъ тёппелени башха миллетли сёз устала да, кесибизни закийле да суратлар керекли къалмагъандыла. Кязим хаджи да, Джырчы Сымайыл да, Къаракётланы Исса да, Ёртенланы Азрет да, Къулийланы Къайсын да айтхандыла таулагъа сюймеклик сёзлерин. Алай а, Асхатча, бал татыу этдириб, «Таула да, шекер башлача, / Чыммакъ агъарыб туралла» деб, бир киши да айталмагъанды. Бу сёзледен сора, «нарт Къара-Шауай Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсгенди» деген айтыугъа ийнанма да кёрчю. Таб, чыгъа барыб, Джуртубузну «шекер башлача, чыммакъ агъарыб тургъан тауларын» къучакъларынг, ийнакъларынг келеди, «къор болайым, туугъан джерим, мен санга» деб, Къайсынны сёзлерин да къайтара.

Асхатны джюреги туугъан Халкъына, Ата джуртуна, Ана тилине сюймекликден толу болгъанды. Ай медет, джуртлары, халкълары ючюн Асхатча кюрешгенле, кёб къыйынлыкъ да кёредиле, замансыз да ёледиле. Дагъыда алагъа джалгъан дау айтырыкъла табылыб къаладыла. Ол зар, насыбсыз къауумгъа не айтхын: Асхатча къанатлы джанланы сюркелирге деб джаратылгъанла къалай ангыласынла, къалай багъалатсынла. Илячин бла шугут джылан ёмюрде да дуниягъа бир кёзден къараяллыкъ тюлдюле. Кёкде учхан бла джерде сюркелген эки башха дунияны келечилеридиле. Бири халкъны ёрге тартады, бири уа сюркелиб джюрюрге юретеди. Эшта, Илячинни джырын кёчюрген-джазгъан сагъатда, быллай сагъышла да келе болур эдиле Асхатны башына. Асхатча илячин джанла, джуртлары, къауумлары ючюн сермеше, джигитлик эте, ёледиле. Шугут джыланла – сюркелген джанла – артха къаладыла. Таб, ауаз берирге да кюрешедиле халкъгъа: «Джюрюген да къоркъуулуду. Учхан а – телиликди. Сюркелген – джыгъылмайды. Сюркелиб джашагъандан игиси джокъду». Ма аллай сюркелгенледиле сюелгенлени, учханланы уа артыкъсыз да, аякъларын, къанатларын, джанларын марагъан. Аллайла оноугъа тюшселеди бютюн палах келтирген: учхан, джюрюген джанланы башдан аякъ къурутуб кюрешедиле. Джангыз, сюркелген халкъны къоядыла сау. Бир насыбыбыз – учхан джыланла болмагъанлары.

Ол къыйын джыллада «Боранбилгич» бла «Илячинни джырын» бизни къуру орус классика бла шагъырей этер ючюн кёчюрмегенди Асхат. Ол чыгъармала бла халкъны сюркелиу палахдан, ол аман ауруудан тыяргъа излегенди. Сыйсыз болуб джашагъандан эсе, сый бла ёлген дурус болгъанын, джыланча сюркелиб джашагъандан эсе, илячинча, сермеше ёлюрге кереклисин айтханды Асхат. Ол кеси алай джашагъанды, алай ёлгенди. Сюркелиб джашамаз ючюн, 20 джылын Сибирияда сталинчи тутмакъ камплада-лагерледе ашыргъанды, бюгюлмей, керти адамлай, боранбилгичлей, илячинлей къалалгъанды. Асхатча адамларыбызны унутхан кюн, аладан юлгю алгъаныбызны тохтатхан кюн – сюркелген халкъгъа бурулгъаныбыз ачыкъ боллукъду. Амантишлерибизге-джыланларыбызгъа налат бере, боранбилгичлерибизге- илячинлерибизге сый, махтау бере джашай эсек а – Адамбыз, Халкъбыз сора. Асхатны назмуларын, дерс китабларын, кёчюргенлерин - «Боранбилгичин», «Илячинни джырын», башхаларын да джангыдан окъуюкъ да, джазыучу, кёчюрюучю усталыгъына да багъа берейик, бизге не айтыргъа излегенин да ангылайыкъ, джашауубузгъа да бир сагъышланайыкъ.

ИЛЯЧИННИ ДЖЫРЫ
(Горькийден)

Кёксюлдюм Ай джарыгъы да юсюне тийиб, джагъасына джетерге арыб, сылыт болуб, тутхучсуз кенг джары джайылыб, баш къагъа эди уллу тенгиз.

Хыбыл тенгиз, кюмюшча джылтырай, къыбылада Тейри джарыгъында, Кёкню къыйырына къыйыры джете, баш къагъа туруб, терен джукъугъа бёленнген эди; Кёкде да, хар кибик джукъадан, алтын оюулу джулдузланы джашыралмай, къанат-къанат тургъан булутланы титимлери тенгизге тийиб, кюзгюдеча кёрюне эдиле. Джукъу арасында джагъагъа ёшюн уруш эте тургъан дюрген толкъунланы не шыбырдашханларын ангылар мурат бла ийилгенча, тенгизге эниш сюремирек ийиле эди бир-бирде Кёк.

Нордост джел бюгюб, къынгыр этиб тургъан чегетле бла джасанма кийиниб тургъан таула, тёббелерин джалан кёкге ёрге-ёрге тутуб, чегетледен ёргерек айырылыб, къатангы санларын да къыбыла кечени кёксюлдюм, джылы чарсы къуршоулаб, къыйылгъан эдиле.

Хыйсабсыз уллу сагъышлы эдиле таула. Аланы къара кёлеккелери тенгиз толкъунланы джашилдим, бурма джалларына тийиб, юслерине къара ауларын атыб, кече джан къымылдагъан тохтагъан заманда да тохдамай, чайкъалыб, табигъатны таша тынчлыгъын бузгъан толкъунланы зор бла тохтатыргъа, тунчукъдуруб, таууш этдирмезге кюрешгенча, кёрюне эдиле.

"Алла... аху... ак... бар!" деб, аз-аз эсней эди Рахим – бети кюнде къаралгъан, башы-сакъалы чал, джукъа битген къарт кърым сюрюучю.

Тенгиз джагьасы къумда, къаядан юзюлюб тюшюб, юсюне агъач тюк къозлаб, кёлекке басыб, кеси джангыз салкъын, мыдах тургъан бир уллу ташны джанында джата эдик экибиз да. Ол ташны тенгизге айланнган джанына тенгиз толкъунла келтириб, къум, хабджюк, тенгиз ханс къалагъанлай тура эдиле. Ол себебден таш, тенгиз бла къаяны арасында экисин бир-биринден айыргъан къум кириуге тагьылыб тургъанча кёрюне эди. Бизни шынкъарт отубузну джарыгъы ол ташны къаягъа айланнган джанын джарыта эди. От тили сенкилдегени сайын, эски ташны сызгъаларына от джарыкъдан кёлеккеле чаба эдиле.

Рахим да, мен да тутхан чабакъларыбызны чоюнда къайнатыб, бегене бишире эдик. Олсагъатда экибизни болумубуз да алай эди: хар зат кёзюбюзге кёзбау, сейир кёрюнюб, табигъат ташала бары бизге ачылгъанча. Джюрегибиз, кёлюбюз да дженгил, таза болуб, къуру бу сейир къарамны болумуна сагъыш этгенден башха ёзге затыбыз болмай тохдагъан эдик.

Тенгиз толкъунла ийнакълаб, таууш эте, джагъадан тышына джайылыб, отда джылыныргъа юйюрсюннгенча, келиб-келиб ызларына саркъа эдиле. Бир-бирде саулай ол суу тауушну арасында бир таууш бираз эркинирек, ёхдемирек чыгъа эди, ол да не эди десенг, толкъунланы бир абаданырагъы бауурланыб, бизге джууукъ келиб, ызына саркъгъаныны тауушу эди.

Рахим бауурундан къумгъа джатыб, сакъалын эки къол аязына тиреб, сагьышланыб, мутхуз тенгизге узакъ джары къараб тура эди. Аны тюклю тери бёркю джелкесине тайыб, джыйрыкълы ёре мангылайына джел да аз-аз къагъа эди. Мени анъа тынгылагъаным бла къалгъанымдан хапары болмагъанлай, Рахим кеси аллына, тенгиз бла сёлешгенча, сёлешиб, терен сагъышха кирген эди.

"Аллахха тюз адам джандетге барады. Аллахха, пайгъамбаргъа къуллукъ этмеген а? Ол – таб, ма бу суу кёмюкде болуб кьалыргъа да болур... Таб, сууда кюмюш маталлы тамгъала – ол эсе да ким билсин..." – деб, кеси аллына сёлеше эди.

Кенгнге керилиб тургъан къараууз, залим тенгиз, ууакъ-ууакъ джарый эди, тау башындан джер-джерине ай таякъла тие эдиле. Ай энди чачакъ башлы тауланы артындан чыгъыб, аны кюсеб, аллын сакълаб тургъан тенгизге, тенгиз джагъагьа, бизни къонуш ташыбызгъа – барысына да джарыгъын бютеу тёкген эди.

- Рахим! бир таурух айтсанг а... – деб, къартдан тиледим.
- Нек? - деб, Рахим манга бурулмагъанлай, джууаб этди.
- Сени таурухларынгы мен бир бек сюеме, - дегенимде:
- Мен сеннге билгеними айтханма, энди билмейме, - деди.
Алай кесине джалындырыргъа айтханын билиб, дагъыда къадалдым.
- Ахырда да къоймай эсенг, мен сеннге аламат джыр айтайым, - деб, Рахим разы болду.
- Мен буруннгу кюу джыр айтсанг, сюе эдим,- дегенимде, Рахим манга, бу джырны джырлагъан да этиб, хапарын да айтды:

"Бир шугут джылан
Салкъын ёзенде
Мийик къаягъа
Сюркелиб чыгъыб,
Къыбба чулгъаныб,
Тенгизге къараб
Джатыб тураед.
Чууакъ кёкде да
Кюн джылтыраед.

Кюн бек иссиден
Мийик таула да
Кёкге аралыб
Иссилей элле.
Тау тюбюнде да
Тенгиз толкъунла
Бир-бири ызындан
Къатланыб келиб,
Кёк ёшюнлерин
Къысыр къаягъа
Ура эдиле.

Ол ёзенни да
Арасын тартыб,
Шоркъа-шоркъадан
Чынгай, чачыла,
Тау къара суучукъ
Ашыкъ, гузаба,
Тенгиз бойнуна
Саркъыб эне эд.

Суучукъ булгъаныб,
Акъ кёмюк басыб,
Бети чал болуб,
Тауну къарнындан
Боркъулдаб чыгъыб,
Келиб тенгизге
Къошула эди.

Олсагъатчыкъдан –
Джылан чулгъаннган
Терен ёзеннге
Къайдан эсе да
Ауур джаралы
Бир кёк илячин,
Къанатлары да
Къан джугъу болуб,
Кёкден тюшген эд.
Ол онгсуз болуб,
Джерге джыгъылыб,
Джаннга термиле,
Къан кёкюрегин
Къысыр ташлагъа
Тёншюб ураед.

Шугут джылан а
Джюреги чыгъыб,
Джашырылыргъа,
Таш джарылгъаннга
Мыллыгын атханды.
Алай болса да,
Ол илячинни
Джаны чыгъаргъа
Джетиб тургъанын
Къараб эслегенди.

Сора, ол джылан,
Ёле тургьан
Кёк илячинни
Тюз къатчыгъына
Сюркелиб барыб,
Былай айтханды:
- Ёле шойса да,
Къалайды халынг?

- Болур болгъанды,-
Деб, илячин,-
Терен ахсыныб,
Джууаб этгенди:

- Мен дунияда
Джашадым иги.
Джашау насыбын
Кёрдюм, сынадым.
Энди уа, джигитча,
Барама кетиб.

Артха ыхдырылмай,
Кюреше келдим.
Кёкню да кёрдюм,
Болумну билдим.
Тёрт джанына да
Учуб керилдим.

Ай, насыбсыз сен!
Сен мени кибик,
Ёмюрюнгде да,
Къатына барыб
Кёкню кёрмезсе.

- Сен кёк-кёк дейсе,
Ол джаб-джаланды.
Кёгюнгю меннге
Хайыры неди?..
Мен анда къалай
Джюрюялайым...
Джерде уа меннге
Эм аламатды,
Эмда джылыды,
Эмда мылыды.

Ма былай айтыб
Ол шугут джылан
Кёк илячиннге
Джууаб бергенди,
Селеке этиб,
Уллу кюлгенди.

Сора, джыланны
Кёлюне келгенд:
"Кёкде учсанг да,
Джерде сюркелиб
Сен айлансанг да,
Ахырынг бирди,
Арт джатарынг
Къара джердеди».

Олсагьатчыкъдан
Батыр къанатлы
Бу бедишлени
Былай эшитиб,
Чыдаялмайын,
Къыргъый санларын
Ёргерек тиреб,
Башын кёлтюрюб,
Кёзлерин ачыб,
Уллу ёзеннге
Джити къарагъанд.

Къысыр къаяны
Джибгил тартдырыб,
Хатхусун джарыб,
Суу чыгъа эди;
Терен ёзенни
Хауасы мылы
Эм ауур эди,
Чирик ийисден
Чыдатмай эди.

Батыр къанатлы
Сау заманына
Ёкюнюб, сора,
Арт къалгъан кючюн
Ол саулай джыйыб,
Шугут джыланнга
Былай къычыргъанд:

"Ай, ачы Джазыу!
Мынга ачыугъа
Энтда мен кёкге
Къуру бир кере
Бир учха эдим:
Къанлы джаууму
Мен къучагъыма
Сермеб джыярем,
Кёргюзюр эдим
Мен ол заманда
Кишилигими.

Андан сора уа,
Таб, ичге эдинг
Джюрек джарамдан
Акъгъан къанымы;
Таб, андан сора
Чыгъаргъа эдинг
Ичимден чыкъмай
Тургъан джанымы.
Ай, кюрешиуню
Джарыкъ насыбы!".

Къанатлы алай
Къычыргъанында,
Джыланны уллу
Сагъыш басханды:
"Таб, бир ишексиз,
Бу былай кемсиз
Этгеннге кёре,
Кёкде джашагъан
Аламат, сейир,
Тамаша болур".

Сора айтханды
Ол къанатлыгъа:
- «Сени айтханынг
Тюз, керти эсе,
Сюркелиб келе-
Кел да аллынга,
Къая эрнинден
Секириб кёрчю.
Ким билсин, сени
Эки къанатынг
Субай чархынгы
Ёрге кёлтюрюб,
Бурунча учуб,
Кетер эсенг а!».

Джазыкъ илячин
Эти, териси
Бютеу титирей,
Дыгалас эте,
Хыртды ташладан
Кючлю тырнакълаб,
Чынгыл къаяны
Эрнине джетиб,
Эки къанатын
Кенгине кериб,
Кёзлерин джумуб
Чынгагъан эди.

Алай болса да
Ол секиргенлей,
Эки къанаты
Аны тёнгегин
Кёлтюрелмейин,
Боюн тюбюне
Айланыб хаман,
Бир ташдан чортлаб,
Бир ташха тие,
Эки къанатын
Ол чорт-чорт къыркъыб,
Къанат тюклери
Ыран-ыраннга
Кау-куу чачылыб,
Тенгиз ичине
Барыб тюшгенди.

Тенгиз толкъунла
Къан тёнгегин
Олсагъат джуууб,
Акъджал кёмюкге
Сыртындан бёлеб,
Къоюнларында
Кёзюу ийнакълай
Кёзюу къучакълай,
Тенгизге терен
Узайтхандыла.

Тенгиз толкъунла
Таймай бир кемде
Мыдах, тунакы
Джагъа ташлагъа
Кенг бауурларын
Ура эдиле.
Илячинни уа
Ёлген ёлюгю
Тас болгьан эди,
Тенгиз юсюнде
Кёрюнмей эди.

Ёзенде джылан
Къыбба чырмалыб,
Аслам заманны
Ол къанатлыны,
Кёкге термиле,
Джан бергенине
Сагъыш этгенди.

Къарагъан кёзню
Сукъландырыучу
Чууакъ кенг кёкге
Джылан тамышыб,
Къараб тургъанд да
Былай айтханды:

"Арабий, ёлген
Къанатлы анда –
Къыйыры-учу
Болмагъан кёкде –
Не кёрген болур?

Ол аны алай
Нек сюе эди,
Манга уа кёкде
Учхан хапарын
Айтыб, джанымы
Нек къыя эди?
Не сезген болур
Илячин анда?..

Анда хар затны
Мен барысын да
Джангыз бир кере
Учханлайыма,
Билиб къоярем", -
Деб, кёкге учуб
Кёрюрге джылан
Таукел болгъанды.

Джылан айтханы
Кибик этгенди.
Ол джая кибик,
Джуммакъ джыйылыб,
Кючюн аямай
Кёкге чынъагъанды.
Окъа чалыуча,
Кюн джарыгъында
Джылтырагъанды.

Андан не келсин:
Баууру бла
Сюркелирге деб,
Джаратылгъан зат –
Учаргъа болмаз.

Аны билмейин
Генезир джылан
Кёкге секириб,
Экинчи келиб
Джити ташлагъа
Кючлю тийгенди.
Къабар къабыны
Тауусулмагъан
Кёзюую болур,
Хата болмагъанд.

Сора ышарыб,
Былай айтханды:
"Кёкге учханны
Хайыры къуру
Бу зат кёреме –
Кекден джыгъылыб
Ташлагъа тийген...

Къанатлы деген
Къалай джазыкъды!
Чырт джер джашаудан
Татыу айырмай,
Джерни юсюнде
Кечиниб болмай,
Ёмюрлеринде
Ёрге тартханлай,
Бу джалан кёкде
Айланадыла.

Анда не барды –
Ичи къуруду.
Анда кюн джарыкъ
Не кёб болса да,
Азыгъы джокъду,
Аякъ тутарча
Бир джери джокъду.

Сора, бошуна
Нек махданалла,
Уллу кёллю да
Неге болалла,
Бизни хыликке
Нек этедиле,
Бедишге дженгил
Нек джетедиле?

Ма былай бла
Акъылсызлыкъны
Башын джабаргъа,
Джер джашаууна
Джараусузлукъну
Бизден джашырыр
Дыгалас этиб,
Этмекликлерид:
Эм хыликгелик
Эмда кюлкюлюк
Къанатлы джанла...

Энди аланы
Джалгъан сёзлерин
Мен къулагъыма
Чыртда алмазма.
Бу худжу кёкге
Мен экинчиде
Аякъ салмазма.

Хар затны ариу,
Кесгин билеме,
Кёкню да кёрдюм,
Аяусуз учдум –
Аны узунун,
Кенгин ауладым.
Кёкден джыгьылыб
Джерге тюшгенни
Ачы татыуун
Ариу сынадым.

Мен андан бери
Кеси-кесиме
Артыкъсыз да бек
Эм ийнанама,
Эм ышанама.

Джерни чырт кёрюб
Болмагьанла,
Джерни джаулары –
Кёзбау бла
Джашаб турсунла.

Ала айтханнга
Мен ийнанмазма.
Хар затны тюзюн
Кесим билирме.
Джерде туугъанма,
Джерде джашайма".
Джылан кесине
Уллу базыныб,
Ташны юсюнде
Къыбба чырмалды.

Тенгиз джылтыраб,
Джарыкъ джана эд,
Толкъунлары да
Бир-бири ызындан
Кёк ёшюнлерин
Тенгиз джагъагъа
Ура эдиле.

Белкъау толкъунла
Таралыб, кюйюб,
Ол къанатлыны
Кюуюн джырлайла,
Мийик къаяла
Ол джырны къатлай,
Суу ургъан сайын
Къалтырайдыла.

Сейир сарынны
Эшитиб кёк да,
Кемсиз къалтырайд,
Кемсиз титирейд.

"Биз батырланы
Джигитликлерин
Джырда джырлайбыз.

Джашауну башы
Эм джигитлени
Ехтемлигиди.

Ай, джигит, батыр,
Залим Илячин!
Джауларынг бла
Къазауат этиб,
Къызыл къанынъы
Джерге тёкгенсе.

Алай болса да,
Кёзюую келиб,
Джюрек къанынгы
Джерге чачылгъан
Тамчыларындан,
Мутхуз джашауну
Кюнча джарытыб,
Джарыкъ джилтинле
Чачылышырла.

Кёб тукъум таукел
Джигит джюрекни
Баш бошлукъгъа,
Кюн джарыкъгъа
Ачыусатырла,
Джол джарытырла!

Таб, сен ёлсенг да!
Эм джигитлеге,
Эм батырлагъа
Этилген джырда
Сагъынылмайын
Джангыз къалмазса;
Эркинликге,
Джарыкъ джашаугъа
Алгъа чакъырыб,
Тишеб турурса,
Эсден таймазса.

Биз батырланы
Джигитликлерин
Джырда джырлайбыз!..».

... Джууаш эди тенгизни акъсылдым кенги; джагъа къумну тарай эдиле сабыр толкъунла, шууулдаб. Тенгизге узакъ джары къараб, тынгылаб, сагъышланыб тура эдим мен да. Ай джарыгъы суугьа тийиб, тенгизни джер-джерине акъ кюлтюмле тюшюрген эди...

Бизни отда чоюнчугъубуз да башлагъан эди ууакъ-ууакъ боркъулдаб, къайнаб.
Тенгиз толкъунланы бир-бирлери, джагъадан ёрлеб, тышына чыгъыб, Рахимни башы тургъан джерге джетише эдиле.
- Къайры келесиз? Кетигиз!- деб, Рахим алагъа къолун силксе, толкъунла аны айтханына сыйыныб, акъыртын ызларына кете эдиле саркъыб.
Мен Рахимни алай этиб, толкъунланы чиркитгенине уллу сейир, тамаша бола эдим.

Тёгерегибизде хар зат, не эсе да аламат тукъум ийнакъ, сейир къуралыб эди.
Тенгиз шош эди, аны кюн иссиде джылыныб, сууумай, къаялагъа ура тургъан тылпыуунда, билинмей тургъан уллу таша кюч таныла эди.
Кёксюлдюм къара чардакъ кёкню юсюне алтын оюулу джулдузла бла, адамны санын, джанын байлагъан, джюрегин эритген, акъылын буюкъдургъан сейир, тамаша керамат джазылыб эди.
Хар зат чырым эте эди, алай болса да джукъулары сакъ эди кемсиз.
Бютеу болгъан зат бусагъатчыкъдан шыкъыртсыз уяныб, тиллениб, таууш этиб тебрерик шойду дер кибик, алай къуралыб эди. Ол тауушла да дунияны джашыртын ишлеринден хапар айтырла, аны ичин тёгерле, акъылгъа ангылатырла, сингдирирле, сора, аны, джилтинни джукълатханча, джукълатыб, тюбсюз кёкню кенгине джанны алыб чыгъыб кетерле, кёкде да оюулу джулдузла аны аллына келиб, сейир тауушлу музыка бла хошкелди берирле дер кибик, хар зат алай къуралгъан эди.

shaudan 24.04.2017 20:20:41
Сообщений: 659
- Унутхандыла, - дейди.
Мен унутмадым чырт.
- Терк кечгендиле, - дейди.
Бераламам кечмеклик.
Ёмюрде, кишиге да
Кир болду эсе къол,
Халкъыма, элиме да
Тежеген эсе жол.
- Унутхандыла, - дейди.
Унутурму таулу!?
Атына, бетине да
Салдыла мухурну:
«Къыралгъа жауладанса,
Эсингде да хыйла…»
Миллетим, жилягъанса,
Жыйылып вагоннга.
- Хыйлачы, - деп, айтхансыз
Бир ёксюз балагъа.
Сиз, баям, унутхансыз –
Атасы урушда.
- Анасы сау болурму?
- Бу сууукъ вагонда
Жан бергенди, ёлгенди,
Ауушханды ана…
- «Жау» да къарт акъсакъалды,
Жыртылып къапталы,
Баргъаны – Къазахстанды,
Жеталырмы ары?
Ким билсин, окъулурму
Ол ёлсе жаназы?
- Жоллада уа болурму
Жарлыны къабыры?!..
- Кечалмазбыз! Къайда да
Боранлы жылланы
Эсиме тюшюреди
Кёзлери къартланы!
Тас болду, ажашханды
Сюргюнде сабийлик…
- Унутхандыла, - дейди…
- Унутулмайд терслик.

© Темирлан Жашуев
shaudan 24.04.2017 20:21:36
Сообщений: 659
Кёкден жулдуз алып тюшген болсанг да,
Адамлайын къара адамлагъа.
Эсинг, кёлюнг жазда гюллей чакъса да
Алданма ол гюлню чакъгъанына.

Дунья тенгизинде жашау - къашыкъды,
Сууу болур тузлу, ёзге - татлы.
Кюнню батдырыргъа да бек ашыкъма,
Аталмай да къалыр сени тангынг.

© Темирлан Жашуев
shaudan 24.04.2017 20:25:08
Сообщений: 659
Я один. Я один. Я устал.
Я устал наблюдать за жизнью.
Я с тех пор её жить перестал,
Как решился писать. Корыстью

Не марал я своих стихов,
Только слово сказать пытался.
Знаю, каждый твердить готов,
Что во времени я затерялся.

Затесался среди веков.
Не для нынешней жизни сделан.
Я внимаю словам стариков,
Со страниц говорящих белых,

А они говорили давно,
Потому не впишусь во время.
Мне немного не все равно,
Потому-то и вижу пробелы.

Мне немного не все равно,
Но немного, не значит мало.
В мире все так заведено:
Те, кто правы, всегда неправы.

И попробуй-ка доказать
Правоту свою, если сможешь.
Ведь поднимется против рать
И сдерет с тебя мигом кожу.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный