КЪАРАЧАЙНЫ ТИРИЛИУ ЧАКЪЛАРЫНЫ ДЕУЛЕРИ
(Биджиланы Асхатны 110-джыллыгъына)
Къалгъан халкъланыча, Къарачайны да джашауунда тирилиу чакълары болгъандыла – миллет ангысы, тарих эси ёрге ургъан, кёлю кёлтюрюлген кёзюулери.
Биринчи аллай кёзюуге – 1428-чи джыллада Асхакъ Темирни джесиринден къутулуб, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам нёгерлери бла КЪАРЧА Ата джуртха къайытыб, Къарачай къралны къургъанын-къурагъанын санаргъа боллукъду. Къарча къурагъан кърал 400 джылны чыдагъанды, 1828-чи джыл Орус империя къазауат бла кесине къошхунчу.
Экинчи аллай заманы Къарачайны – 1917-чи джыллада Ленин башчылыкъ этген большевик партия, орус патчахлыкъны къурутуб, оноугъа келгени бла байламлыды. «Орус патчахны зулмусундан къутулдукъ. Энди динибизге, тилибизге, джерибизге, адетлерибизге эркин болдукъ» деб, большевиклени кёзбау сёзлерине ийнаныб, халкъ аякъ юсюне тургъан заман. Ол заманда халкъ башчы Алийланы Умар эди. 1920-чы джыл Къарачай миллет округну, 1922-чи джыл Къарачай-Черкес областны, 1926-чы джыл (Гюрджюланы Къурман бла бирге) энчи Къарачай областны къуратхан да ол эди – миллетин сюйген, окъууу-билими болгъан, Ленин, Сталин да иги таныгъан джигит адам. Совет властны кёзюуюнде Къарачайны тирилген заманы кеси энчи област болгъан джылладыла – 1926-1943 джылла.
Дуния къатышхан къыйын заманлада онглу башчылары болгъан халкъла насыблыдыла. Аллай башчылары болмагъан халкъла уа, кёб затдан юлюшсюз къаладыла. Къарча аллай башчыладан эди – Джуртха къайыта да, Къарачай къралны къурай да билген. Алийланы Умар да аллай башчыладан эди – Къарачайны кесин энчи Юй эте, тирилте да билген. Ай медет, Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман 1937 джыл тутулгъандан сора, аллай башчыла чыкъмагъандыла Къарачайгъа.
1957-чи джыл да ючюнчю тирилиу заман болургъа боллукъ эди Къарачайгъа – ол джыл къарачай халкъ 14-джыллыкъ сталинчи сюргюнден-тутмакъдан Ата джуртуна къайыта билген эди. Алай а, табылмады Къарчача не Алийланы Умарча башчы. Къарачай башчыла Къарачайны къраллыгъын къайтартхан къой, тау эллени джарашдыртмай, кърал къарачайлылагъа деб берген ачханы да хоншу халкълагъа ашатдыла. Хакъсызлыкъгъа тёзе, ат-бет атала, къарачай халкъ 1990-чы джыллагъа дери келди.
1990-чы джылла, Совет кърал чачылгъан кёзюу – къарачай халкъгъа тёртюнчю тирилиу заман болургъа боллукъ эди. Болмады. Къарчача, Алий улу Умарча джокъ эди башчы. Къарачайны «Джамагъат» атлы демократ организациясыны излеми бла къралны тамадасы Борис Ельцин Къарачайны къраллыгъын – Сталин къурутхан областын – ызына къайтара башлагъан эди. Бизни башчыла уа, оноудан-къуллукъдан кетебиз деб асры къоркъгъандан, халкъны насыбына чырмау болдула: къралны законуна, халкъны излемине да къаршчы барыб, джыйымдыкъ Къарачай-Черкес областны тургъаныча къойдуртдула: алай демек – кеслерини къуллукъларын сакъладыла.
Туура керек заманда «халкъым» деген керти башчы болмаса, халкъ тюбде къалыб кетеди. Бюгюн Къарачайны бек къыйын болумда тургъаны – тилин, джуртун, миллетлигин тас эте баргъаны – «Аллах-адам, Хакъ-халкъ» дей билген башчысы болмагъанынданды. Аллай башчы болур ючюн, миллет ангысын, тарих эсин кючлю этиб, бир да къуруса да, бир тёлюню ёсдюрюрге, джетдирирге керекди. Аллай тёлюню ёсдюрюб кюрешгенди Алийланы Умар джыйыны бла. Ол джыйынны бирисини юсюнден барлыкъды сёз – Къарачайны ЭКИНЧИ ТИРИЛИУ ЧАГЪЫны бир деуюню юсюнден.
I. БИДЖИЛАНЫ АСХАТ
КЪЫСХА ДЖАШАУ ДЖОЛУ
1900-чю джыл январны 17-де Къарачайны Учкулан элинде туугъанды.
1922-1929 джыллада Москваны Кърал Университетини медицина факультетинде окъугъанды.
1929-чу джыл Москвада 1-чи Медицина институтну аспирантурасына киргенди. 1934-чю джыл диссертациясын джетишимли джакълаб, «медицина илмуланы кандидаты» деген илму дараджагъа, алим атха тыйыншлы болгъанды.
1934-1937 джыллада Къарачай областда медицина къуллукъну-ишни тамалын салыб кюрешгенди.
1937-чи джылны октябрь айында миллетчича, сталинчи джорукъгъа къаршчы адамча, тутулуб, он джылгъа Сибириягъа ашырылгъанды.
1949-чу джыл джангыдан он джыл тутмакъ азаб берилгенди.
1958-чи джыл майны ючюнде джюреги джарылыб ёлгенди.
1
Асхатны акъыл-балыкъ болгъан заманы, окъуу-билим алыб, аякъ юсюне тургъан заманы да къанлы 1920-1930-1940 джыллагъа тюшгенди. Туура халкъына джарар заманда, 1937-чи джыл тутулуб кетиб, сталинчи лагерледе адам ийнанмаз азабланы сынаб, джыйырма джылдан болгъанды башына бош. Къарачай сюргюнден къайытхан заманда Асхат Москвада эди, алай а, кёб къыйынлыкъ кёрген, тауусулгъан джюреги 1958 джыл майны ючюнде тохтаб къалады. Алай бла, дунияда Асхат 58 джыл джашагъанды къуру. Тутмакъда 20 джылын бир джанына чыгъарсакъ... Алай а, нек чыгъарабыз. Адамны джашагъан заманына адамлагъа джарагъан заманын санасакъ, ол 20 джылда да Асхат – уста хирург – кёб адамны (тутмакъны, тутмакъсызны да) ёлюмден къалдыргъанды. Асхатны джашауун джигитликге санаргъа боллукъду. Не ючюн десенг, ол Аллах берген фахмусун, билимин, сынамын Сталин фыргъауунну кёзюуюнде да адамлагъа джаратыб кюрешгенди – аланы аурууладан, къарангылыкъдан, терсликден къутхарыуну кесине борчха санагъанды; «къул-бий-ёзден», «бай-джарлы» деб, халкъгъа, большевикле излегенча, сыныф кёзден къарамагъанды, аз санлы къарангы малчы халкъыбызны бирикдирирге, сакъларгъа, айнытыргъа кюрешгенди.
1.Къарачай халкъда медицина джаны бла алимлик дараджасы болгъан биринчи адам Биджиланы Асхатды. 1930-чу джыллада Москвадан Къарачайгъа къайытыб, областда медицина къуллукъгъа башчылыкъ этгенди, аны бла биргелей башчы хирург болгъанлай тургъанды. Къарачайда медицина къуллукъну тамалын салгъан, област хастанени (больницаны) ишлетген джашды Асхат.
2.Ол ишлени бардыргъаны бла бирге, Асхат халкъын къарангылыкъдан къутхарыугъа бек уллу къыйын салгъанды. Школгъа джюрюген сабийлеге да, къара танымагъан уллулагъа да джарарча, аламат дерс китабла джазгъанды – «Малчы», «Билим», «Джангы джашау», «Элибле» дегенча. Алада ол окъургъа юретген бла бирге, ауруула къайдан, къалай чыкъгъанларын, адам саулугъун къалай сакъларгъа кереклисин билдиреди; Джуртубузну джер башы, джер тюбю байлыкълары бла да шагъырей этеди. Дерс китабланы къалай джарашдырыргъа кереклисине алкъын Асхатдан кёб затха юренирге боллукъбуз. Дерс китабланы хазырлау ишни керти тамалын салгъан – Асхатды.
3.Бизни халкъда иш этиб сабийлеге назму джазгъан биринчи шайыр да Асхатды. Шайыр дегенде да аллай шайырды, дуния адабиятны классиклерини дараджаларында джазгъан. Анга шагъатлыкъгъа, Асхатны бир назмусундан талай тизгинни келтирирге излейме:
«Боран буруб, боранлаб, / Ёрге-энгишге чабады, / Джанлы къойну сюргенча, / Къарны сюрюб барады. / / Къар да борандан къоркъуб, / Ышыкълагъа къысылад, / Ууакъ-ууакъ джыйыла, / Аны арты кюрт болад».
Тизгинле этим бла бошалгъанлары, басым бирча тюшюб бармагъаны, ахыр ушаш сёзлени (рифмаланы) къарыусузлукълары – бары да «да бу назму тюлдю да» дерчадыла. Алай а, бу назмуду. Назмудан да озуб – суратды. Бир окъугъанынг бла эсде къалыб кетген сейирликди. Бу энтда бир кере шагъатлыкъ этеди: назмуну назму этген – неден да алгъа – магъанасы бла суратлау кючюдю.
«Буря мглою небо кроет, / Вихри снежные крутя, / То как зверь она завоет, / То заплачет как дитя». Пушкинни бу тизгинлери эсиме тюшедиле. Алай а, Асхатны назмусу орус закийни назмусундан алынмагъанды. Аланы экисинде да уллу фахмуну, усталыкъны мухуру барды да – олду аланы бир-бирине ушатхан. Чыртда кёлтюртмей айтыргъа излейме: Асхатны фахмусу Пушкинникиден кем болмагъанды. Джангыз джашаулары, фахмуларын ёсдюрюрге мадарлары – бирча болмагъанды. Анга да къыйналмай не этгин – Асхат Кёк берген чексиз уллу фахмусун Джерде толусу бла ачаргъа мадар табмай, джюреги джарылыб, дуниядан замансыз кетгенди. 37 керти да бир къыйынлыкъ сан болур поэтлеге. Пушкин 37 джылында 37-чи джыл дуниядан кетгенди. Асхат 37 джылында 37-чи джыл тутулуб, Сталин фыргъауунну джаханим лагерлеринде (кампларында) 20 джыл чакълыны айланнганды. Башына бош болгъандан сора, кёб джашамагъанды. Джашаууну ахырында эки зат аны тамам бек къууандыргъанды: Сталинни ёлгени эмда туугъан халкъыны сюргюнден Ата джуртуна къайытханы.
4.Адабият чыгъармаланы къарачай тилге кёчюрюу ишни тамалын салгъан да Асхатды. Мен кесим иги кесек затны ана тилибизге кёчюргенме. Аланы ичинде – Шекспирни «Гамлети», Пушкинни «Гитче фаджиялары» («Маленькие трагедии»). Алай а, Лермонтовну «Ибилисин», Горькийни басымлы прозасын, Асхатдан сора кёчюрюрге базмагъанма. Кесин бек закийге санагъан – кёчюрсюн да кёрсюн: аланы Асхатдан таб кёчюраллыкъ чыкъса, ол бизни бютеуадабият къууанчыбыз боллукъду.
Асхат кёчюрген чыгъармала бизни тилибизде джаратылгъанча кёрюнедиле – ол а усталыкъны баш къатыды. Горькийни «Песня о Буревестнике» басымлы прозасын Асхат къарачай тилде былай сёлешдиргенди (эм аллында эки тизгинни келтирейик):
БОРАНБИЛГИЧ
Чал тенгизни / Кенг тюзюню / Тюз башында / Булутланы / Джел бир джерге / Джоббу джыяд. // Тенгиз бла / Булутланы / Арасында / Боранбилгич, / Элияча, / Къаралгъанлай, / Къатыб турад.
ПЕСНЯ О БУРЕВЕСТНИКЕ
Над седой равниной моря ветер тучи собирает. Между тучами и морем гордо реет Буревестник, черной молнии подобный.
Билмеген адам, Асхатны назмусун орусчагъа кёчюргендиле деб къояргъа боллукъду – алай кючлюдю къарачайча варианты чыгъарманы. Асхатны хар кёчюргени да бу халдады. Аны себебли тюзюн айтыргъа керекбиз: биз – кёчюрюучюле – Асхатны тенглигине чыгъалмагъанбыз алкъын, чыгъаллыкъ да болмазбыз. Асхатча закийле, джюз джылдан, минг джылдан бир кере тууадыла. Къуруй баргъан тилибизде энди аллай уста чыгъармы-чыкъмазмы – Аллахды билген.
ТИРИЛИУ ЧАКЪНЫ ДЕУЛЕРИ дегенлей, Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микеланджело дегенча урумлу пелиуанла тюшедиле эсибизге. Ма ол къауумданды Биджиланы Асхат да – башха джуртдан, башха халкъдан болса да, башха ёмюрде джашаса да.
1900-чю джылда туугъан бир тюз учкуланчы джашчыкъ адамлыгъы бла да, окъууу-билими бла да аллай мийикликге къалай чыгъалгъан болур – КЪАРАЧАЙНЫ ЭКИНЧИ ТИРИЛИУ ЧАГЪЫНЫ бир деую-пелиуаны къалай болалгъан болур? Бу соруугъа джангыз бир джууаб табама.
Джер тебреннген, титиреген, джарылгъан, чачылгъан заманда къураладыла Минги таула да. Дунияны аллай заманында чыгъадыла Минги адамла да. Джерни алтыдан бири – Эресей империя – чачылгъан, титиреген кёзюу силкиндирген эди ёрге рухларын адамланы, халкъланы да. Тарих эс, миллет ангы уяннган эди. Кёб ёмюрню кесини энчи кърал болуб тургъан насыблы кёзюуюн эсге тюшюрген эди Къарачай да.
1920-чы джыл Шимал Кавказда Тау республиканы къурагъан алты халкъ эди: Чечен, Юнгюш, Къабарты, Тегей, Малкъар, Къарачай. Къабарты башчыла Сталиннге джалбарыб, Тау республиканы ойдургъанларында, Къарачай да, къачхынчы къабартылыланы (артда кеслерине черкес деб джаздыргъанланы) тилеклерин къабыл этиб, аланы да кеслерине къошуб, 1922-чи джыл Къарачай-Черкес областны къурагъан эди. Алай а, «таба баргъан чаба барыр» деб, къарачайлыладан беш къатха аз черкеслиле юлюшлерин адам санларына кёре тюл, «халкъ башындан алабыз» деб, «къуллукъчуларыбызны саны да тенг болургъа керекди» деб, дау салыб, крайны, къралны башчыларына тарыгъыу къагъытла джазаргъа къалгъанларында, Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман Къарачайны юлюшюн черкеслилеге ашатмаз ючюн, черкеслиледен айырылмай рахат джашау болмазлыгъын да ангылаб, энчи Къарачай областны къурайдыла. Къарачайлыла черкеслиле бла дауур-сюйюр бола, къуру тёрт джыл джашаялгъандыла, 1922-чи джылдан 1926-чы джылгъа дери. 1926-чы джылдан башлаб а, къарачайлыла энчи Юйлеринде – Къарачай автоном областда (КАО) джашаб башлайдыла.
Къарачай областны къуралгъаны, ара шахары ишлениб башланнганы – бек уллу къууанч эди. Халкъны джурт чеги белгилениб, кесини энчи Юйю-Къраллыгъы болгъаны – халкъны кёлюн кёлтюрген эди, миллет ёхтемликни туудургъан эди. Къарачай областда къарачайлыла 85% бола эдиле, къарачай тилни тамырландырыу, къралландырыу бютеу учреждениялада бара эди. Кърал къуллукъда къагъыт джюрютюуден башлаб, мектебледе-школлада окъутуу да ана тилибизде барыб башлагъан эди.
Алай а, билимлери, усталыкълары болгъан кадрла джетишмей эдиле. Аны себебли, окъуулу-билимли адамлагъа кёб иш бла кюреширге керек бола эди. Заман кеси излей эди деулени. Аллай деу эди Къарачай областны къуратхан Алийланы Умар – инкъыйлабчы, онглу кърал къуллукъчу, тарихчи, джазыучу, устаз, алим. Ол кёзюуде Умар болушмагъан, окъуугъа, ишге джарашдырмагъан бир къарачайлы къалгъан болмаз. Руху бла Умарны къауумундан эди Биджиланы Асхат да. Ай медет, не келсин – 1937-чи джыл ол деуледен киши къалмады – сталинчи джорукъ барын тутду, джойду, сойду. Тутмакъдан къутулгъанны да экинчи дуния къазауат джутду. Барыны юсюне да эм уллу къыйынлыкъ гюрге кюн, 1943-чю джыл ноябрны экисинде келди – ол кюн башланды халкъыбызгъа 14-джыллыкъ сюргюн-сойкъырым.
Андан бери халкъыбыз тирилалмай, аякъ юсюне туралмай барады. Джокъду энчи Юйюбюз – Къарачай къралыбыз-къраллыгъыбыз. Джокъдула Алийланы Умарча, Гюрджюланы Къурманча башчыларыбыз. Аладан сора келген башчыла халкъыбызны, джуртубузну башхалагъа тонатыб, кеслери да ол тоноудан бир джукъ джалаб, Акъ Юйде таянчакъ шиндиклерине къадалыб, джашау этиб келгендиле. Деуледен киши къалмагъанды, 1940-чы джылдан бери бизни къуллукъчула бары амантишни шекиртлеридиле – аланы бири да «дин, тил, джурт, халкъ» дей билмейди, «Къарачай энчи Юй болсун, Сталин къурутхан къраллыгъыбызны къайтартайыкъ!» демейди. Халкъыбызны юлюшюн башхалагъа ашатыб, алагъа бетсиниб, халкъыбызны уа тюбге тюшюрюб барадыла...
Быллай болумда чыгъарламы деуле? Къуру окъуу-билим адамны деу этиб къоялмайды. Кючлю миллет ангы, тарих эс керек болады. Ала болур ючюн а, айныр ючюн а – къраллыкъ керекди. Къарачай кеси энчи кърал болгъан заманны къой, Орус къралны ичинде энчи област болгъан сагъатында да тирилиб башлагъан эди – ол заманда чыкъгъан эдиле деуле. 1926-1943 джыллада – Къарачай энчи област болгъан кёзюуде чыкъгъан эдиле миллет рухлу керти онглу адамла. Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман, Аппаланы Хасан, Ёртенланы Азрет, Орусланы Махамет, Къаракетланы Исса, Хубийланы Ислам (Къарачайлы), Семенланы Джырчы Сымайыл, Биджиланы Асхат, Дудаланы Махмут... Тизиб барыргъа боллукъду. Аланы барыны да джюреклери «Къарачай» деб ура эди. Энди уа? Нек чыкъмайдыла аллай деуле?
Сорууну джууабы белгилиди: Къарачайны къраллыгъы джокъду да – аны ючюн. Кёлге, тилге да къыйын тийген, къычырыкъча эшитилген бу джыйымдыкъ КЪЧР – Къарачай-Черкес республика – халкълыгъыбызны сакъларгъа тюл, бизни халкъны ассимиле этерге, орус маталлы этерге къуралгъанды. Тау эллерибиз чачылыб, ана тилибиз унутулуб, дерс китабла чыкъгъан тохтаб – айтыргъа, халкъыбыз да, культурабыз да седирей, тозурай, думп бола барады. Халкъла бары да кеслерин сакълар ючюн, къарыуларына кёре къраллыкъларын къураргъа кюрешедиле. Абхазия бла Къыбыла Тегей Гюрджюден айырылдыла, Ингуш Чеченден айырылыб энчи республикасын къурады, бизде абазалыла бла ногъайлыла да миллет районларын къурадыла. Энчи Юй болургъа кереклисин ангыламагъан Къарачайды джангыз. Иш халкъыбызда тюлдю – халкъыбыз гюрюлдеб ёрге къобаргъа хазыр болгъанын 1990-чы джыллада кёргюзтгенди. Иш – халкъны алгъа элтирик къауумну къарыусузлугъундады. Бизни оноучула-къуллукъчула, интеллигенция, джамагъат организацияла – «бири оу да, бири шау» дегенлейдиле. Къарачайны бу къыйын болумда тургъаны аланы терсликлеринденди. Ёзге, дуния былай турмаз.
Къалмагъандыла деуле. Алай а, аланы джашаулары бизге юлгюдю. Келлик тёлюлеге да юлгюдюле Биджиланы Асхатча адамларыбыз. Борчубуз – аланы тин хазналарын джыйыб, басмалау, келлик тёлюлеге да сакълау. Аллах айтса, келир энтда Къарачайгъа бир джангы ТИРИЛИУ ЧАКЪ. Анга тыйыншлы тюберге хазырланайыкъ. Къолдан келгенча, ол ЧАКЪны кесибиз хазырлайыкъ, джууукълащдырайыкъ. Эртде-кеч болса да, энтда аллай заман келмей къаллыкъ тюлдю. Бошунамы къычырады къарачайча БОРАНБИЛГИЧ:
Чал тенгизни
Кенг тюзюню
Тюз башында
Булутланы
Джел бир джерге
Джоббу джыяд.
Тенгиз бла
Булутланы
Арасында
Боранбилгич,
Элияча
Къаралгъанлай,
Кьатыб турад.
Бир кереге
Тум къанаты
Толкъунлагьа
Аз-буз джетед,
Бир кереге,
Садакъ кибик
Атылгьанлай,
Таууш эте,
Булутлагьа
Кириб кетед.
Кёк булутла
Эшителле
Ол тауушда
Болгъан уллу
Батырлыкъны,
Эм къууанчны.
Боранбилгич
Боран джелни
Къобарыгъын
Ачыусабды.
Ол къарыуун
Кеси таныб,
Джюреги да,
Отча, джаныб,
Хорларгъа къычыргъанын
Къош булутла
Эшителле.
Чайкала да,
Джелден къоркъуб,
Кенг тенгизни
Башы кёкде
Джунчуйдула:
Ары-бери
Булгъаналла -
Чулгьаналла.
Ургъан джелден
Къоркъууларын –
Къоркъгъандан,
Ыйлыкъгьандан –
Кёк тенгизге
Терен джары
Басдырырча
Болгъандыла.
Гагарла да,
Бары бютеу,
Къызбайлыкъдан
Тёншюйдюле:
Насыбсызла,
Дуния кюреш
Зауукълугъун
Билмейдиле.
Кёк чартласа,
Ала къоркъуб
Илгенелле,
Буюгъалла,
Дыгаласдан
Джыйылалла,
Чачылалла,
Къошулалла.
Тели Пингвин
Къызбайлыкъдан
Къаяланы
Арасында
Суу ашагъан
Къырыкълада
Терен джары
Таша бугъад...
Боранбилгич
Кеси джангыз
Кенг тенгизни
Башы кёкде,
Тулпар кибик,
Къоркъмагъанлай,
Эркин учуб
Айланады.
Булутла да
Къаб-къаралыб,
Энишгеден -
Энишгеге,
Кёк тенгизни
Юсю таба
Джоббу-джоббу
Басыналла.
Толкъунла да
Шууулдайла,
Гюрюлдейле,
Ёкюрелле.
Ёрге-ёрге
Элияны
Аллы бла
Чартлайдыла,
Секирелле.
Кёк джашнайды,
Кюкюрейди,
Толкъунла да
Шыбылагъа
Эришгенден
Кёмюклениб,
Ёрелейле,
Чёгелейле.
Джел къозгъалыб,
Толкъунланы
Къучагьына
Сермеб алыб,
Суу джагъагъа
Силдеб уруб,
Чачыратады.
Боранбилгич,
Таууш эте,
Учуб барад,
Элияча,
Кёкде таймай
Къаралгъанлай.
Бир кереге,
Садакъ кибик
Булутланы
Тешиб ётед,
Неда, къара
Къанатыны
Учу бла
Толкъунланы
Кёмюклерин
Сыйпай-сыйпай,
Чыгъа-бугъа,
Терен джары
Кириб кетед.
Деу къанатлы
Айланады
Къундуз кибик
Къаралгъанлай.
Бир къарасанг –
Булутланы
Тюз башында,
Бир къарасанг –
Суугъа джете,
Тубан бла
Тюз тенгизни
Арасында.
Джел сууурад,
Булутланы
Къыбба бурад.
Кёк кюкюрейд.
Мамукъ кибик,
Акъ тубанла,
Юзюк-юзюк,
Бурма-бурма,
Кёк тенгизге
Чардакъ болуб
Айланалла.
Кёк да чартлайд.
Элияны
Мыдах отун,
Джанар-джанмаз,
Тенгиз тартыб,
Сууу бла
Джукълатады.
Кёк чартласа,
Шыбыланы
От таягъы
Суугъа тийиб,
Толкъунлада,
Кюзгюдеча,
Сызгъа-сызгъа
Кёрюнеди.
Джел къобханды,
Боран джетед!
Дунияны
Боран элтед!
Боран элтед!
Боранбилгич
Аны ючюн
Исдемейин,
Кёкде эркин,
Элияны
Ичи бла
Ары-бери
Джырыб ётед.
Кюн аманны
Андан да бек
Бокъланырын
Талпыб-кюсеб,
Боранбилгич
Чыдамайын
Ётгюр-ётгюр,
Ачы-ачы
Таууш этед.
2
Айтханыбызча, Асхатны, Асхатча миллет ангылары-эслери кючлю болгъан адамланы барын къушкъанат этген – энчи Къарачай областны къуралгъаны эди. Орус патчахлыкъ зор бла, къылыч бла Къарачайны 1828-чи джыл ноябрны экисинде къошханды кесине. Орус патчахны бир ёмюрлюк зулмусундан сора, ол патчахлыкъ къырылыб, Къарачай кеси бир автоном бёлге болгъаны эди халкъны кёлюн кёлтюрген. Ол заманда чыкъгъан къарачай газетде «Ана тиллени тамырландырыу – совет къралны миллет сиясети» деген редакцион макаледе былай джазылады:
«Кенгешле хукмети быллай саугъа бергенден ары – анга тыйыншлы болургъа борчлубуз. Хазырларгъа керекбиз кеси ичибизден къуллукъчуланы да, алимлени да, джазыучуланы да; не тюрлю санагъатда да ишлеяллыкъ усталарыбыз болургъа керекдиле. Къарачайны биз айнытмасакъ, ким айнытырыкъды? Ай марджала, окъуугъа-билимге мыллык атайыкъ, гитче къралчыгъыбызыны джашнатайыкъ. Патчахлыкъ сыйыргъан джерлерибизни толусу бла къайтаралмагъан эсек да, джурт чеклерибиз белгили болуб, Къарачай област алай къуралды. Ана тилибиз да Къарачай областда кърал тил болуб джюрюр ючюн, аны айнытыргъа, тамырландырыргъа – кърал къуллукъда, окъуу къурумлада-заведениеледе, махкемеде – хар къайда аны хайырландырыргъа керекбиз. Джерибизге, тилибизге да эркин этиб, къраллыкъ къураргъа онг берген Ленинчи партия джашасын!».
Ол чакъырыуну-магъананы къайтарады Асхат да ол джыллада джазгъан назмусунда:
АНА ТИЛ
Патчах оноу ана тилде
Миллетлени окъутмаед,
Уюб тургъан халкъны ичинде
Джахилликни къурутмаед.
Ууакъ халкъла бара элле
Абыннганлай, сюрюннгенлей,
Тутмакълыкъда джашай элле
Къыйналыб тёрт бюгюлгенлей.
Кенгеш оноу ана тилде
Миллетлеге тенглик берди.
Кеси тилинде хар кимге
Окъур кибик заман келди.
Ана тилде биз къаджыкъмай,
Окъуу, билим алабыз,
Ленин элтген джолдан таймай,
Коммунизмге барабыз.
Алай а, совет власт бегиб, Сталинчи къауум да къралны темир ууучха джыйгъанында, кёблени иймансыз джорукъдан кёллери чыгъады. Бир да ажымсыз, анданды Асхатны да Коммунист партиягъа, совет властха махтау салгъан хазна назмусу болмагъаны. Табигъатны юсюнден джазады, орус классиклени чыгъармаларын кёчюреди къарачай тилге. Дохтурлукъ ишин да бардыргъанлай, школлагъа дерс китабла хазырлайды. Иннети-сёзю-иши – бары да Къарачайды. Табигъатны юсюнден джазгъан назмуларында да ачыкъ кёрюнеди ол зат. Алай а, Асхатны сёзю, керти закийледе болуучусуча, талай къатлыды, таша магъаналыды. Къышны юсюнден джаза, къыш не боранласа да, джазны тыялмазлыгъын айтады. Аны уа «зулму кетер, тюзлюк келмей къалмаз. Табигъатны джоругъу алайды» деб, ангыларгъа боллукъбузму бюгюн да? Боллукъбуз. Сталинни зулмусуну кёзюуюнде уа халкъ ол назмуну алай ангылагъанына не сёз.
КЪЫШ
Ханс къатдырыб, джер бузлатыб,
Артха туракълай, къач кетди.
Аны ызындан боранлатыб,
Акъмыйыкъ мычымай джетди.
Тонла кийиб, акъмыйыкъны
Хар ким аллына бардыла,
"Ой, хош келдинг, келдинг эсе",
Деб маллагъа аш салдыла.
"Келдинг эсе, не этейим", деб
Джер да акъ кебинин кийди.
Къобан суу да къабчыкъ ишлеб,
Къышхы мекямына кирди.
Таула да, шекер башлача,
Чыммакъ агьарыб туралла.
Кийикле да тау башындан
Ёзен ичлеге агъалла.
Ашыкъмагьыз, ууакъ-ууакъ
Боранлай, сууукъ къыш кетер.
Джаб-джашил атына миниб,
Ууакъ тёртгюллей, джаз джетер.
Бу гитче назмучукъда аллай бир магъана, аллай бир суратлау кюч барды – джетмиш джылны мындан алгъа Асхат чыкъгъан мийикликге биз бюгюн да, чыкъгъан къой, джууукълашхан да эталмайбыз – ёрге къараб сейирсиннген болмаса. Сууукъ, мийик, акъ тёппелени башха миллетли сёз устала да, кесибизни закийле да суратлар керекли къалмагъандыла. Кязим хаджи да, Джырчы Сымайыл да, Къаракётланы Исса да, Ёртенланы Азрет да, Къулийланы Къайсын да айтхандыла таулагъа сюймеклик сёзлерин. Алай а, Асхатча, бал татыу этдириб, «Таула да, шекер башлача, / Чыммакъ агъарыб туралла» деб, бир киши да айталмагъанды. Бу сёзледен сора, «нарт Къара-Шауай Минги Тауну буз сюммеклерин эмиб ёсгенди» деген айтыугъа ийнанма да кёрчю. Таб, чыгъа барыб, Джуртубузну «шекер башлача, чыммакъ агъарыб тургъан тауларын» къучакъларынг, ийнакъларынг келеди, «къор болайым, туугъан джерим, мен санга» деб, Къайсынны сёзлерин да къайтара.
Асхатны джюреги туугъан Халкъына, Ата джуртуна, Ана тилине сюймекликден толу болгъанды. Ай медет, джуртлары, халкълары ючюн Асхатча кюрешгенле, кёб къыйынлыкъ да кёредиле, замансыз да ёледиле. Дагъыда алагъа джалгъан дау айтырыкъла табылыб къаладыла. Ол зар, насыбсыз къауумгъа не айтхын: Асхатча къанатлы джанланы сюркелирге деб джаратылгъанла къалай ангыласынла, къалай багъалатсынла. Илячин бла шугут джылан ёмюрде да дуниягъа бир кёзден къараяллыкъ тюлдюле. Кёкде учхан бла джерде сюркелген эки башха дунияны келечилеридиле. Бири халкъны ёрге тартады, бири уа сюркелиб джюрюрге юретеди. Эшта, Илячинни джырын кёчюрген-джазгъан сагъатда, быллай сагъышла да келе болур эдиле Асхатны башына. Асхатча илячин джанла, джуртлары, къауумлары ючюн сермеше, джигитлик эте, ёледиле. Шугут джыланла – сюркелген джанла – артха къаладыла. Таб, ауаз берирге да кюрешедиле халкъгъа: «Джюрюген да къоркъуулуду. Учхан а – телиликди. Сюркелген – джыгъылмайды. Сюркелиб джашагъандан игиси джокъду». Ма аллай сюркелгенледиле сюелгенлени, учханланы уа артыкъсыз да, аякъларын, къанатларын, джанларын марагъан. Аллайла оноугъа тюшселеди бютюн палах келтирген: учхан, джюрюген джанланы башдан аякъ къурутуб кюрешедиле. Джангыз, сюркелген халкъны къоядыла сау. Бир насыбыбыз – учхан джыланла болмагъанлары.
Ол къыйын джыллада «Боранбилгич» бла «Илячинни джырын» бизни къуру орус классика бла шагъырей этер ючюн кёчюрмегенди Асхат. Ол чыгъармала бла халкъны сюркелиу палахдан, ол аман ауруудан тыяргъа излегенди. Сыйсыз болуб джашагъандан эсе, сый бла ёлген дурус болгъанын, джыланча сюркелиб джашагъандан эсе, илячинча, сермеше ёлюрге кереклисин айтханды Асхат. Ол кеси алай джашагъанды, алай ёлгенди. Сюркелиб джашамаз ючюн, 20 джылын Сибирияда сталинчи тутмакъ камплада-лагерледе ашыргъанды, бюгюлмей, керти адамлай, боранбилгичлей, илячинлей къалалгъанды. Асхатча адамларыбызны унутхан кюн, аладан юлгю алгъаныбызны тохтатхан кюн – сюркелген халкъгъа бурулгъаныбыз ачыкъ боллукъду. Амантишлерибизге-джыланларыбызгъа налат бере, боранбилгичлерибизге- илячинлерибизге сый, махтау бере джашай эсек а – Адамбыз, Халкъбыз сора. Асхатны назмуларын, дерс китабларын, кёчюргенлерин - «Боранбилгичин», «Илячинни джырын», башхаларын да джангыдан окъуюкъ да, джазыучу, кёчюрюучю усталыгъына да багъа берейик, бизге не айтыргъа излегенин да ангылайыкъ, джашауубузгъа да бир сагъышланайыкъ.
ИЛЯЧИННИ ДЖЫРЫ
(Горькийден)
Кёксюлдюм Ай джарыгъы да юсюне тийиб, джагъасына джетерге арыб, сылыт болуб, тутхучсуз кенг джары джайылыб, баш къагъа эди уллу тенгиз.
Хыбыл тенгиз, кюмюшча джылтырай, къыбылада Тейри джарыгъында, Кёкню къыйырына къыйыры джете, баш къагъа туруб, терен джукъугъа бёленнген эди; Кёкде да, хар кибик джукъадан, алтын оюулу джулдузланы джашыралмай, къанат-къанат тургъан булутланы титимлери тенгизге тийиб, кюзгюдеча кёрюне эдиле. Джукъу арасында джагъагъа ёшюн уруш эте тургъан дюрген толкъунланы не шыбырдашханларын ангылар мурат бла ийилгенча, тенгизге эниш сюремирек ийиле эди бир-бирде Кёк.
Нордост джел бюгюб, къынгыр этиб тургъан чегетле бла джасанма кийиниб тургъан таула, тёббелерин джалан кёкге ёрге-ёрге тутуб, чегетледен ёргерек айырылыб, къатангы санларын да къыбыла кечени кёксюлдюм, джылы чарсы къуршоулаб, къыйылгъан эдиле.
Хыйсабсыз уллу сагъышлы эдиле таула. Аланы къара кёлеккелери тенгиз толкъунланы джашилдим, бурма джалларына тийиб, юслерине къара ауларын атыб, кече джан къымылдагъан тохтагъан заманда да тохдамай, чайкъалыб, табигъатны таша тынчлыгъын бузгъан толкъунланы зор бла тохтатыргъа, тунчукъдуруб, таууш этдирмезге кюрешгенча, кёрюне эдиле.
"Алла... аху... ак... бар!" деб, аз-аз эсней эди Рахим – бети кюнде къаралгъан, башы-сакъалы чал, джукъа битген къарт кърым сюрюучю.
Тенгиз джагьасы къумда, къаядан юзюлюб тюшюб, юсюне агъач тюк къозлаб, кёлекке басыб, кеси джангыз салкъын, мыдах тургъан бир уллу ташны джанында джата эдик экибиз да. Ол ташны тенгизге айланнган джанына тенгиз толкъунла келтириб, къум, хабджюк, тенгиз ханс къалагъанлай тура эдиле. Ол себебден таш, тенгиз бла къаяны арасында экисин бир-биринден айыргъан къум кириуге тагьылыб тургъанча кёрюне эди. Бизни шынкъарт отубузну джарыгъы ол ташны къаягъа айланнган джанын джарыта эди. От тили сенкилдегени сайын, эски ташны сызгъаларына от джарыкъдан кёлеккеле чаба эдиле.
Рахим да, мен да тутхан чабакъларыбызны чоюнда къайнатыб, бегене бишире эдик. Олсагъатда экибизни болумубуз да алай эди: хар зат кёзюбюзге кёзбау, сейир кёрюнюб, табигъат ташала бары бизге ачылгъанча. Джюрегибиз, кёлюбюз да дженгил, таза болуб, къуру бу сейир къарамны болумуна сагъыш этгенден башха ёзге затыбыз болмай тохдагъан эдик.
Тенгиз толкъунла ийнакълаб, таууш эте, джагъадан тышына джайылыб, отда джылыныргъа юйюрсюннгенча, келиб-келиб ызларына саркъа эдиле. Бир-бирде саулай ол суу тауушну арасында бир таууш бираз эркинирек, ёхдемирек чыгъа эди, ол да не эди десенг, толкъунланы бир абаданырагъы бауурланыб, бизге джууукъ келиб, ызына саркъгъаныны тауушу эди.
Рахим бауурундан къумгъа джатыб, сакъалын эки къол аязына тиреб, сагьышланыб, мутхуз тенгизге узакъ джары къараб тура эди. Аны тюклю тери бёркю джелкесине тайыб, джыйрыкълы ёре мангылайына джел да аз-аз къагъа эди. Мени анъа тынгылагъаным бла къалгъанымдан хапары болмагъанлай, Рахим кеси аллына, тенгиз бла сёлешгенча, сёлешиб, терен сагъышха кирген эди.
"Аллахха тюз адам джандетге барады. Аллахха, пайгъамбаргъа къуллукъ этмеген а? Ол – таб, ма бу суу кёмюкде болуб кьалыргъа да болур... Таб, сууда кюмюш маталлы тамгъала – ол эсе да ким билсин..." – деб, кеси аллына сёлеше эди.
Кенгнге керилиб тургъан къараууз, залим тенгиз, ууакъ-ууакъ джарый эди, тау башындан джер-джерине ай таякъла тие эдиле. Ай энди чачакъ башлы тауланы артындан чыгъыб, аны кюсеб, аллын сакълаб тургъан тенгизге, тенгиз джагъагьа, бизни къонуш ташыбызгъа – барысына да джарыгъын бютеу тёкген эди.
- Рахим! бир таурух айтсанг а... – деб, къартдан тиледим.
- Нек? - деб, Рахим манга бурулмагъанлай, джууаб этди.
- Сени таурухларынгы мен бир бек сюеме, - дегенимде:
- Мен сеннге билгеними айтханма, энди билмейме, - деди.
Алай кесине джалындырыргъа айтханын билиб, дагъыда къадалдым.
- Ахырда да къоймай эсенг, мен сеннге аламат джыр айтайым, - деб, Рахим разы болду.
- Мен буруннгу кюу джыр айтсанг, сюе эдим,- дегенимде, Рахим манга, бу джырны джырлагъан да этиб, хапарын да айтды:
"Бир шугут джылан
Салкъын ёзенде
Мийик къаягъа
Сюркелиб чыгъыб,
Къыбба чулгъаныб,
Тенгизге къараб
Джатыб тураед.
Чууакъ кёкде да
Кюн джылтыраед.
Кюн бек иссиден
Мийик таула да
Кёкге аралыб
Иссилей элле.
Тау тюбюнде да
Тенгиз толкъунла
Бир-бири ызындан
Къатланыб келиб,
Кёк ёшюнлерин
Къысыр къаягъа
Ура эдиле.
Ол ёзенни да
Арасын тартыб,
Шоркъа-шоркъадан
Чынгай, чачыла,
Тау къара суучукъ
Ашыкъ, гузаба,
Тенгиз бойнуна
Саркъыб эне эд.
Суучукъ булгъаныб,
Акъ кёмюк басыб,
Бети чал болуб,
Тауну къарнындан
Боркъулдаб чыгъыб,
Келиб тенгизге
Къошула эди.
Олсагъатчыкъдан –
Джылан чулгъаннган
Терен ёзеннге
Къайдан эсе да
Ауур джаралы
Бир кёк илячин,
Къанатлары да
Къан джугъу болуб,
Кёкден тюшген эд.
Ол онгсуз болуб,
Джерге джыгъылыб,
Джаннга термиле,
Къан кёкюрегин
Къысыр ташлагъа
Тёншюб ураед.
Шугут джылан а
Джюреги чыгъыб,
Джашырылыргъа,
Таш джарылгъаннга
Мыллыгын атханды.
Алай болса да,
Ол илячинни
Джаны чыгъаргъа
Джетиб тургъанын
Къараб эслегенди.
Сора, ол джылан,
Ёле тургьан
Кёк илячинни
Тюз къатчыгъына
Сюркелиб барыб,
Былай айтханды:
- Ёле шойса да,
Къалайды халынг?
- Болур болгъанды,-
Деб, илячин,-
Терен ахсыныб,
Джууаб этгенди:
- Мен дунияда
Джашадым иги.
Джашау насыбын
Кёрдюм, сынадым.
Энди уа, джигитча,
Барама кетиб.
Артха ыхдырылмай,
Кюреше келдим.
Кёкню да кёрдюм,
Болумну билдим.
Тёрт джанына да
Учуб керилдим.
Ай, насыбсыз сен!
Сен мени кибик,
Ёмюрюнгде да,
Къатына барыб
Кёкню кёрмезсе.
- Сен кёк-кёк дейсе,
Ол джаб-джаланды.
Кёгюнгю меннге
Хайыры неди?..
Мен анда къалай
Джюрюялайым...
Джерде уа меннге
Эм аламатды,
Эмда джылыды,
Эмда мылыды.
Ма былай айтыб
Ол шугут джылан
Кёк илячиннге
Джууаб бергенди,
Селеке этиб,
Уллу кюлгенди.
Сора, джыланны
Кёлюне келгенд:
"Кёкде учсанг да,
Джерде сюркелиб
Сен айлансанг да,
Ахырынг бирди,
Арт джатарынг
Къара джердеди».
Олсагьатчыкъдан
Батыр къанатлы
Бу бедишлени
Былай эшитиб,
Чыдаялмайын,
Къыргъый санларын
Ёргерек тиреб,
Башын кёлтюрюб,
Кёзлерин ачыб,
Уллу ёзеннге
Джити къарагъанд.
Къысыр къаяны
Джибгил тартдырыб,
Хатхусун джарыб,
Суу чыгъа эди;
Терен ёзенни
Хауасы мылы
Эм ауур эди,
Чирик ийисден
Чыдатмай эди.
Батыр къанатлы
Сау заманына
Ёкюнюб, сора,
Арт къалгъан кючюн
Ол саулай джыйыб,
Шугут джыланнга
Былай къычыргъанд:
"Ай, ачы Джазыу!
Мынга ачыугъа
Энтда мен кёкге
Къуру бир кере
Бир учха эдим:
Къанлы джаууму
Мен къучагъыма
Сермеб джыярем,
Кёргюзюр эдим
Мен ол заманда
Кишилигими.
Андан сора уа,
Таб, ичге эдинг
Джюрек джарамдан
Акъгъан къанымы;
Таб, андан сора
Чыгъаргъа эдинг
Ичимден чыкъмай
Тургъан джанымы.
Ай, кюрешиуню
Джарыкъ насыбы!".
Къанатлы алай
Къычыргъанында,
Джыланны уллу
Сагъыш басханды:
"Таб, бир ишексиз,
Бу былай кемсиз
Этгеннге кёре,
Кёкде джашагъан
Аламат, сейир,
Тамаша болур".
Сора айтханды
Ол къанатлыгъа:
- «Сени айтханынг
Тюз, керти эсе,
Сюркелиб келе-
Кел да аллынга,
Къая эрнинден
Секириб кёрчю.
Ким билсин, сени
Эки къанатынг
Субай чархынгы
Ёрге кёлтюрюб,
Бурунча учуб,
Кетер эсенг а!».
Джазыкъ илячин
Эти, териси
Бютеу титирей,
Дыгалас эте,
Хыртды ташладан
Кючлю тырнакълаб,
Чынгыл къаяны
Эрнине джетиб,
Эки къанатын
Кенгине кериб,
Кёзлерин джумуб
Чынгагъан эди.
Алай болса да
Ол секиргенлей,
Эки къанаты
Аны тёнгегин
Кёлтюрелмейин,
Боюн тюбюне
Айланыб хаман,
Бир ташдан чортлаб,
Бир ташха тие,
Эки къанатын
Ол чорт-чорт къыркъыб,
Къанат тюклери
Ыран-ыраннга
Кау-куу чачылыб,
Тенгиз ичине
Барыб тюшгенди.
Тенгиз толкъунла
Къан тёнгегин
Олсагъат джуууб,
Акъджал кёмюкге
Сыртындан бёлеб,
Къоюнларында
Кёзюу ийнакълай
Кёзюу къучакълай,
Тенгизге терен
Узайтхандыла.
Тенгиз толкъунла
Таймай бир кемде
Мыдах, тунакы
Джагъа ташлагъа
Кенг бауурларын
Ура эдиле.
Илячинни уа
Ёлген ёлюгю
Тас болгьан эди,
Тенгиз юсюнде
Кёрюнмей эди.
Ёзенде джылан
Къыбба чырмалыб,
Аслам заманны
Ол къанатлыны,
Кёкге термиле,
Джан бергенине
Сагъыш этгенди.
Къарагъан кёзню
Сукъландырыучу
Чууакъ кенг кёкге
Джылан тамышыб,
Къараб тургъанд да
Былай айтханды:
"Арабий, ёлген
Къанатлы анда –
Къыйыры-учу
Болмагъан кёкде –
Не кёрген болур?
Ол аны алай
Нек сюе эди,
Манга уа кёкде
Учхан хапарын
Айтыб, джанымы
Нек къыя эди?
Не сезген болур
Илячин анда?..
Анда хар затны
Мен барысын да
Джангыз бир кере
Учханлайыма,
Билиб къоярем", -
Деб, кёкге учуб
Кёрюрге джылан
Таукел болгъанды.
Джылан айтханы
Кибик этгенди.
Ол джая кибик,
Джуммакъ джыйылыб,
Кючюн аямай
Кёкге чынъагъанды.
Окъа чалыуча,
Кюн джарыгъында
Джылтырагъанды.
Андан не келсин:
Баууру бла
Сюркелирге деб,
Джаратылгъан зат –
Учаргъа болмаз.
Аны билмейин
Генезир джылан
Кёкге секириб,
Экинчи келиб
Джити ташлагъа
Кючлю тийгенди.
Къабар къабыны
Тауусулмагъан
Кёзюую болур,
Хата болмагъанд.
Сора ышарыб,
Былай айтханды:
"Кёкге учханны
Хайыры къуру
Бу зат кёреме –
Кекден джыгъылыб
Ташлагъа тийген...
Къанатлы деген
Къалай джазыкъды!
Чырт джер джашаудан
Татыу айырмай,
Джерни юсюнде
Кечиниб болмай,
Ёмюрлеринде
Ёрге тартханлай,
Бу джалан кёкде
Айланадыла.
Анда не барды –
Ичи къуруду.
Анда кюн джарыкъ
Не кёб болса да,
Азыгъы джокъду,
Аякъ тутарча
Бир джери джокъду.
Сора, бошуна
Нек махданалла,
Уллу кёллю да
Неге болалла,
Бизни хыликке
Нек этедиле,
Бедишге дженгил
Нек джетедиле?
Ма былай бла
Акъылсызлыкъны
Башын джабаргъа,
Джер джашаууна
Джараусузлукъну
Бизден джашырыр
Дыгалас этиб,
Этмекликлерид:
Эм хыликгелик
Эмда кюлкюлюк
Къанатлы джанла...
Энди аланы
Джалгъан сёзлерин
Мен къулагъыма
Чыртда алмазма.
Бу худжу кёкге
Мен экинчиде
Аякъ салмазма.
Хар затны ариу,
Кесгин билеме,
Кёкню да кёрдюм,
Аяусуз учдум –
Аны узунун,
Кенгин ауладым.
Кёкден джыгьылыб
Джерге тюшгенни
Ачы татыуун
Ариу сынадым.
Мен андан бери
Кеси-кесиме
Артыкъсыз да бек
Эм ийнанама,
Эм ышанама.
Джерни чырт кёрюб
Болмагьанла,
Джерни джаулары –
Кёзбау бла
Джашаб турсунла.
Ала айтханнга
Мен ийнанмазма.
Хар затны тюзюн
Кесим билирме.
Джерде туугъанма,
Джерде джашайма".
Джылан кесине
Уллу базыныб,
Ташны юсюнде
Къыбба чырмалды.
Тенгиз джылтыраб,
Джарыкъ джана эд,
Толкъунлары да
Бир-бири ызындан
Кёк ёшюнлерин
Тенгиз джагъагъа
Ура эдиле.
Белкъау толкъунла
Таралыб, кюйюб,
Ол къанатлыны
Кюуюн джырлайла,
Мийик къаяла
Ол джырны къатлай,
Суу ургъан сайын
Къалтырайдыла.
Сейир сарынны
Эшитиб кёк да,
Кемсиз къалтырайд,
Кемсиз титирейд.
"Биз батырланы
Джигитликлерин
Джырда джырлайбыз.
Джашауну башы
Эм джигитлени
Ехтемлигиди.
Ай, джигит, батыр,
Залим Илячин!
Джауларынг бла
Къазауат этиб,
Къызыл къанынъы
Джерге тёкгенсе.
Алай болса да,
Кёзюую келиб,
Джюрек къанынгы
Джерге чачылгъан
Тамчыларындан,
Мутхуз джашауну
Кюнча джарытыб,
Джарыкъ джилтинле
Чачылышырла.
Кёб тукъум таукел
Джигит джюрекни
Баш бошлукъгъа,
Кюн джарыкъгъа
Ачыусатырла,
Джол джарытырла!
Таб, сен ёлсенг да!
Эм джигитлеге,
Эм батырлагъа
Этилген джырда
Сагъынылмайын
Джангыз къалмазса;
Эркинликге,
Джарыкъ джашаугъа
Алгъа чакъырыб,
Тишеб турурса,
Эсден таймазса.
Биз батырланы
Джигитликлерин
Джырда джырлайбыз!..».
... Джууаш эди тенгизни акъсылдым кенги; джагъа къумну тарай эдиле сабыр толкъунла, шууулдаб. Тенгизге узакъ джары къараб, тынгылаб, сагъышланыб тура эдим мен да. Ай джарыгъы суугьа тийиб, тенгизни джер-джерине акъ кюлтюмле тюшюрген эди...
Бизни отда чоюнчугъубуз да башлагъан эди ууакъ-ууакъ боркъулдаб, къайнаб.
Тенгиз толкъунланы бир-бирлери, джагъадан ёрлеб, тышына чыгъыб, Рахимни башы тургъан джерге джетише эдиле.
- Къайры келесиз? Кетигиз!- деб, Рахим алагъа къолун силксе, толкъунла аны айтханына сыйыныб, акъыртын ызларына кете эдиле саркъыб.
Мен Рахимни алай этиб, толкъунланы чиркитгенине уллу сейир, тамаша бола эдим.
Тёгерегибизде хар зат, не эсе да аламат тукъум ийнакъ, сейир къуралыб эди.
Тенгиз шош эди, аны кюн иссиде джылыныб, сууумай, къаялагъа ура тургъан тылпыуунда, билинмей тургъан уллу таша кюч таныла эди.
Кёксюлдюм къара чардакъ кёкню юсюне алтын оюулу джулдузла бла, адамны санын, джанын байлагъан, джюрегин эритген, акъылын буюкъдургъан сейир, тамаша керамат джазылыб эди.
Хар зат чырым эте эди, алай болса да джукъулары сакъ эди кемсиз.
Бютеу болгъан зат бусагъатчыкъдан шыкъыртсыз уяныб, тиллениб, таууш этиб тебрерик шойду дер кибик, алай къуралыб эди. Ол тауушла да дунияны джашыртын ишлеринден хапар айтырла, аны ичин тёгерле, акъылгъа ангылатырла, сингдирирле, сора, аны, джилтинни джукълатханча, джукълатыб, тюбсюз кёкню кенгине джанны алыб чыгъыб кетерле, кёкде да оюулу джулдузла аны аллына келиб, сейир тауушлу музыка бла хошкелди берирле дер кибик, хар зат алай къуралгъан эди.