"АКЪТАМАКЪ"

ЛИТЕРАТУРНО- ПОЭТИЧЕСКОЕ КАФЕ

(виртуальное)


" Назму деген накъырда тюлдю,
Джюрекге эшик ачады"

Джырчы Сымайыл.

Хош келигиз ,багъалы джазыучу джаш тёлю!

Форумда назму, хапар джаза билгенле, тилейбиз, былайда салыгъыз джазгъаныгъызны.

Джазыучуларыбыз, поэтлерибиз сизге болушурукъдула,окъуучула сюйюб окъурукъбуз,сизни бла ушакъ эте ,тил-тин байлыгъыбызны ёсдюрлюкбиз.

*****

О, Малкъарым, санга тансыкъдан бирде
булутланы къарлы таугъа ушатдым,
Аллах айтып, жашнап тургъун ёмюрде,
тансыкълыгъым – сюйгениме шагъатым.

Беш Тау Элим, сен – беш учлу жулдузум,
умутуму, ийнамымы бешиги...
Чурум бир кёп, амал – къысха, жол – узун,–
ачармамы жан тынчлыкъны эшигин ?

Жарсыуладан болгъан кибик ышыгъым,
кёрюнесе Жаннет кибик кёзюме,
анамача, къучагъынга ашыкъдым,
къор болайым жайларынга, кюзюнге !

Алты харфынг тёрт санымдан багъалы,
жан тамырым – Эркинликни ёзени.
Къыйынлыкъда чыдай билген Малкъарым,
Фирдауусда тапха эдим мен сени...

( бир назму кибикни тюрлендиреме деп, биринчи эки тизгининден къалгъанын жангыртып къойдум)

Цитата

shaudan пишет: ***** О, Малкъарым, санга тансыкъдан бирде булутланы къарлы таугъа ушатдым, Аллах айтып, жашнап тургъун ёмюрде, тансыкълыгъым – сюйгениме шагъатым. Беш Тау Элим, сен – беш учлу жулдузум, умутуму, ийнамымы бешиги... Чурум бир кёп, амал – къысха, жол – узун,– ачармамы жан тынчлыкъны эшигин ? Жарсыуладан болгъан кибик ышыгъым, кёрюнесе Жаннет кибик кёзюме, анамача, къучагъынга ашыкъдым, къор болайым жайларынга, кюзюнге ! Алты харфынг тёрт санымдан багъалы, жан тамырым – Эркинликни ёзени. Къыйынлыкъда чыдай билген Малкъарым, Фирдауусда тапха эдим мен сени... ( бир назму кибикни тюрлендиреме деп, биринчи эки тизгининден къалгъанын жангыртып къойдум)

Иги назмуну къаты бла озуб кетген гюнахды. Назмуну джюрюшю аллындан ахырына дери бузулмай барады. "Беш Тау Элим, сен - беш учлу джулдузум" - аламат сурат. Рифмала да кючлю: "ышыгъым - ашыкъдым", "кёзюме - кюзюнге".
Лаура Акъ сёзню, Акъ сёз да Лаураны - бир-бирин къууаныб табханнга ушайдыла. Окъуучула да алагъа къууанырла деб турама.

Sabr,
сау болугъуз, Билал. Бир кесек чырмалып, жазалмай турдум... Къалайсыз?

КЪАРТ-ДЖУРТ ЭЛИМ ☪

Къарт-Джуртду мени Ата джуртум,
сыйлы элим мени ёсген джерим.
Къайда болсам да джюрегимдесе,
сабий ананы джюрег тамырындача.

Таза хауанг джан береди джаныма,
татлы сууунг саулукъ береди саныма,
Къартланы сыйы бек мийикди элимде,
ання, аття къууат саладыла джюрегиме.

Сенде болмагъан мени ангыламаз,
ангыласа да сейирликге ийнанмаз.
Келигиз Ата Джуртума къонакъха,
элими эллеге юлгю болгъанын керюрсюз.

Къарнашды санга берекетли Учкулан,
адеб намыс джюрюйдю анда ийнан сен.
Минги Тауну туурасында Хурзугум,
къарачайны башыды юч ёзен ийнан сен.

Джау чабса мени Ата Джуртума,
ёшюнюм болурду къая джаулагъа.
Къыйынлыкъ сынамасын миллетим,
джигит болсунла джаш тёлюсю элими.

Ким унутса да мен унуталмазма,
Къарт-Джуртда кешенеде джолланы.
Къобан сууунг бла анам бетими джуучу заманны,
унутмазма мен Ата джуртуму ийнан сен.

СЁЗЛЕНИ ИЕСИ:

Токъланы Алибек Абу-Бекирни джашы.

Къарт-Джурт эл.

08.01.2015. Джыл.

*****
Къайгъы сёз беригиз манга : къара ниет
жоюп кетди нюрден туугъан умутуму.
Отха тюшген чапракъ кибик, алай кюед
рахын жаным. Аман тюшлей унутурум

келед барын. Келсе– келсин, чырт хорлатмаз
кюйсюз эсим, ол билмейди жазыкъсына.
Мыккыл ийнам (ансыз къалгъан онга болмаз)
кетип барад, къайтмам дегенча, ахсына...

Цитата

Алибек Токов пишет: КЪАРТ-ДЖУРТ ЭЛИМ ☪ Къарт-Джуртду мени Ата джуртум, сыйлы элим мени ёсген джерим. Къайда болсам да джюрегимдесе, сабий ананы джюрег тамырындача. Таза хауанг джан береди джаныма, татлы сууунг саулукъ береди саныма, Къартланы сыйы бек мийикди элимде, ання, аття къууат саладыла джюрегиме. Сенде болмагъан мени ангыламаз, ангыласа да сейирликге ийнанмаз. Келигиз Ата Джуртума къонакъха, элими эллеге юлгю болгъанын керюрсюз. Къарнашды санга берекетли Учкулан, адеб намыс джюрюйдю анда ийнан сен. Минги Тауну туурасында Хурзугум, къарачайны башыды юч ёзен ийнан сен. Джау чабса мени Ата Джуртума, ёшюнюм болурду къая джаулагъа. Къыйынлыкъ сынамасын миллетим, джигит болсунла джаш тёлюсю элими. Ким унутса да мен унуталмазма, Къарт-Джуртда кешенеде джолланы. Къобан сууунг бла анам бетими джуучу заманны, унутмазма мен Ата джуртуму ийнан сен. СЁЗЛЕНИ ИЕСИ: Токъланы Алибек Абу-Бекирни джашы. Къарт-Джурт эл. 08.01.2015. Джыл.

Алибек, салам алейкум.

Бек магъаналы темагъа джазылгъанды назмунг. Алай а, терен магъананы проза бла, тюз сёз бла айтыргъа да боллукъду. Тюз сёзню Акъ сёз, назму сёз этген неди? Ритм, рифма, образность....дегенча затла. Ала болмасала, сёз - назму болургъа унамайды. Тизгинледе джикле тенгиширек болургъа керекдиле. Адамны бир аягъы бир аягъындан узун неда къысха болса - ол къалай джюрюрюкдю? Джюрюсе да ауур асхаб, къыйналыб. Назмуда да тизгинледе джикле тенг болмасала -, бир тизгин узун, бир тизгин къысха болса - назму асхаб тебрейди. Къарайыкъ:

Къарт-Джуртду мени Ата джуртум, 9
сыйлы элим мени ёсген джерим. 10
Къайда болсам да джюрегимдесе, 10
сабий ананы джюрек тамырындача. 12

Бу тёрт тизгинде джиле тенг болмагъандан сора да, рифма джокъду

Джау чабса мени Ата Джуртума, 10
ёшюнюм болурду къая джаулагъа.11 болурду - бу сёз терс джазылгъанды. Кереклиси: "болур", неда " боллукъду",
Къыйынлыкъ сынамасын миллетим,10
джигит болсунла джаш тёлюсю элими.12 болсунла - терсди. Тюзю: "болсун" дерге керекди.


Джазгъанынг иги назму боллукъду тизгинледе джикле тенг болсала, назмунгу рифамасына да эс бёлсенг.
Эринмей кюрешсенг - къолунгдан келликди. Анга ишек джокъ.

Уалейкум Ас Салам. Сау болугъуз. Кюреширме тюзетирге

Цитата
shaudan пишет: ***** Къайгъы сёз беригиз манга : къара ниет жоюп кетди нюрден туугъан умутуму. Отха тюшген чапракъ кибик, алай кюед рахын жаным. Аман тюшлей унутурум келед барын. Келсе– келсин, чырт хорлатмаз кюйсюз эсим, ол билмейди жазыкъсына. Мыккыл ийнам (ансыз къалгъан онга болмаз) мыккыл - неди? кетип барад, къайтмам дегенча, ахсына...

Къайгъы сёз беригиз манга : къара ниет
жоюп кетди нюрден туугъан умутуму

Суратлау кючю бек мийик дараджада! Бек аламат! Бютеулей да назму иги назмуду. Башха тилге кёчюрюлсе да, магъанасын, суратлау кючюн тас этерик тюлдю.

"Къарачайым, Малкъарым" деген да игиди, алай а, назму джуртну, халкъны чеклери бла къуршоуланыб къалса, башхалагъа сейирлиги болмайды. Аны себебли, джуртха аталгъан назмула джуртда къалыб кетерикдиле, кенг магъаналыла уа - бютеу дуниягъа айтыллыкъдыла.
Къайсынны къайсы назмуларын айтадыла къуру да? "Чёрный конь умирает на белом снегу", "Женщина купается в реке", "Играют Шопена", "Снег идет".... Тизиб барыргъа боллукъду. Ала - бютеудния дараджалы назмуладыла

Лаура, сен назму джазыуну техникасына уста болгъанса, энди назмуларынгы не къадар кенг магъаналы, суратлау кючлерин не къадар мийик этерге кюреш. Джуртунга, халкъынга айтхан назмуларынг да , кёбюсюне Малкъар сагъынылмагъанлай айт - ол заманда хар бир халкъ да кесини юсюнден айтылгъан сунарча...

Алай болса да, бары да заман бла келликди. Поэзияда джангылыкъланы, чаба барсанг - таба барлыкъса, таба барсанг - чаба барлыкъса.
Аллах айтса, Хорлам алдады.

Sabr,
сау болугъуз, Билал )).«Мыккылды» деп, адамны къарыусуз, мудах болуп тургъанын кёрселе айтыучудула. Орусча вялый жууугъуракъ болур, алай ол да толу магъанасы боллукъ тюйюлдю.

Мындан алда Къарачай газет къуралгъанды 90 джыл болгъанын белгиледиле. Къарачай газет бла бу форумда бизни танышдыргъанлай тургъан Тинибекди. Анга да сау бол дей, ол бери салгъан материалланы да окъуй турайыкъ.
http://www.elbrusoid.org/forum/forum5/topic15207/?PAGEN_1=32

Алибек Токов,сени терк - терк кёрмей эсемда былайда, къууана турама, жангы назмуларынгы окъуй. Алгъа эм да къуру алгъа! Аламат!)))))

еженедельник "Литературная Россия". Свежий номер : №01. 16.01.2015

БЛИЦ-ОПРОС ЛАУРЕАТОВ «ЛР»

1. Чем вам больше всего запомнился 2014 год? Были ли для вас какие-то открытия в литературе, кинематографе, других искусствах?
2. Чего вы ждёте от 2015 года, объявленного у нас в стране Годом литературы? Каковы ваши личные творческие планы на будущий год, и чего бы вы пожелали коллегам литераторам?


Каншаубий МИЗИЕВ



1. Скажу прямо, т.е. так же, как прямо и ответственно выражается Ваша газета: я намного отстал от слежения за литературными и др. новостями в России в силу сложившихся обстоятельств: в течение 20 лет жил в Турции и, конечно, могу больше сказать о литпроцессах, происходивших в Турции. Могу сказать и больше: я оказал влияние на развитие литературного процесса в Турции в плане перевода на турецкий язык произведений русских поэтов. Говорю это, считая, что в моём возрасте (63 года) хватит уже скромничать. Во-первых, я первым (вместе с моим турецким другом-поэтом Ахметом Неждетом) через 172 года (в 2003 году) перевёл «Евгения Онегина» на турецкий язык, и наш перевод был признан лучшим переводом в Турции за тот год.
Кроме этого я перевёл на турецкий язык и издал книги Пушкина «Лирика», Лермонтова «Смерть поэта», Блока, Есенина – моего самого любимого русского поэта, Пастернака, Ахматову, Антологию поэзии Серебряного века,
Антологию балкарской поэзии, две книги моего самого любимого поэта Кайсына Кулиева, Мустая Карима и т.д.


Что касается 2014 года. Я очень редко бываю на своей Малой (не могу писать это с маленькой буквы) Родине, и, именно, в декабре 2014 года, мне удалось побывать в Кабардино-Балкарии во время юбилея великой горянки, лучшего поэта-женщины Кавказа моей сестры Танзили Зумакуловой. Я переводил её стихи на турецкий язык и некоторые мои друзья говорили: а зачем, мы и так всё понимаем. Они мне говорили, что Танзиля это балкарская Сапфо, что она балкарская Эмили Диккинсон, что если бы она жила во времена Османской Империи, точно была бы султаншей, на что я отвечал: пусть те властелины мира жалеют о том, что Танзиля не жила в их эпоху, а мы гордимся тем, что мы являемся современниками Танзили и эта эпоха может называться лишь эпохой Танзили Зумакуловой (вспоминая анекдот про Аллу Пугачёву: – Кто такой Л.И. Брежнев? – Это мелкий политический деятель в эпоху Аллы Пугачёвой).


2. Год литературы, конечно, касается крупных литературных объединений, издательств и т.д., которые могут проводить различные акции, мероприятия и т.д., а мы, наверное, будем продолжать свою обычную работу по переводу или написанию новых произведений, каждый в силу своих возможностей, и участвовать на тех мероприятиях, которые будут проводить те же организации, например и «Литературная Россия».

г. НАЛЬЧИК

Сау болугъуз, Билал, ссылка ючюн да, назмуланы былайгъа салгъаныгъыз ючюн да. Къууандым Юсуфну назмулары басмагъа тюшгенлерине. Аллах айтып, бир аламат китабы да чыгъар.

Алгъаракъда бу назмуланы башхаракъ вариантларын окъугъан эдим. Къайдам, Юсуфму, редакторламы тюрлендирдиле, алай биринчи окъугъанымы бегирек жаратхан эдим : окъургъа тынчыракъ эдиле, эмоцияла кёп эдиле. Алай, ол мени энчи оюмум, жангыла да болурма.

Аллах онг берсин мындан арысында да.

Цитата
shaudan пишет: Алгъаракъда бу назмуланы башхаракъ вариантларын окъугъан эдим. Къайдам, Юсуфму, редакторламы тюрлендирдиле, алай биринчи окъугъанымы бегирек жаратхан эдим : окъургъа тынчыракъ эдиле, эмоцияла кёп эдиле. Алай, ол мени энчи оюмум, жангыла да болурма. Аллах онг берсин мындан арысында да.

Шаудан, сен окъугъан вариантларын былайгъа бир салалмазмыса? Тенглешдириб бир къарар эдик. Юсуф кеси билемиди экен назмулары журналда чыкъгъанларын?

Sabr,
авторны разылыгъын алмай, назмусун басмагъа чыгъаргъан боламыды да ? Билген сунуп турама, алай, къайдам, жукъ айтырча тюйюлме.

1

Заманны къаргъайды инсанны кёбю,
Жууугъун жаулайды къаралып кёгю.
Ахшы жумушну башы бла этмейди,
Терсликсиз а бир кюню да кетмейди.

Заманны кеси бузгъанын кёрмейди,
Жууугъу бла туз-гыржынны бёлмейди.
Кир ауузун ёхтем сунуп турады,
Игиликден бурнун терсге бурады.

Аллах берген аз затдан къууаннганны
Тели сунуп, хыликкялыкъ этеди.
Ахча ючюн хыйла жолда баргъанны
Сабийине "юлгю" деп кёргюзтеди.

Эринчеклик бир жанындан ашайды,
Отоуунда жатханлайын жашайды.
Ачыуун а къарыусуздан алады,
Кюнден кюннге жарлы болуп барады.

Арбазында маске ит да юреди,
Тышында уа чапыракъдан юркеди.
Кеси сюйгенден башха зат этмейди,
Адам сёзю къулагъы бла ётмейди.

Ол къаргъалгъан заман бирча атлайды,
Жазыучугъа, жырчыгъа бла малчыгъа,
Къаргъагъан а къаргъышларын санайды,
Кёзю къарап жашау сюйген алчыгъа.

© 5642

2

Эрттенликден жарыкъ кёрюне эд кюн,
Кёк чууакъды, танг атханды арбазгъа.
Терезе тюбюне къоннган кёгюрчюн
Жол кёргюзтдю, тебиредим мен жолгъа.

Жол келтирди бир огъурлу адамгъа,
Танышханбыз, къызыннганбыз хапаргъа.
Хар сёзю да эсингде къалырчады,
Алай, бири нарт сёзде айтырчады:

"Бюгюн чыгъып кетейим да мен юйден
Аманлыкъ бла атымы айтдырайым,
Игилик бла айтдырыргъа излесем,
Сау жашауум жетмезине къарайым!"

© 5642

3

Къарайма да адамланы жарсыуу
Ахчадады, байлыкъдады аурууу.
Мюлкю болса болгъан сунад къарыуу,
Кёкден тюшюп келгенчады барыуу.

Башха биреу сунады кесин жарлы,
Насыпдан толуп турса да кёз алы.
Нек дегенде, термиледи алтыннга,
Кюмюш адыр, парча кийген къатыннга.

Ол насып а болуп къалыр алдаулу,
Кёз-баучула айтханлыкъгъа махтауну.
Байлыкъ ёсюп баргъанлыкъгъа, кёрюнюр
Аз болгъанча, чомартлыгъынг да ёлюр.

Не кёрсем да базама адамлыкъгъа,
Тилин къапсын сый берген артыкълыкъгъа.
Жер башында манга насып - жашагъан,
Анам биширген гыржынны ашагъан.

© 5642

4

Дунияны иги заманларындан,
Адамлыкъны, кишиликни атындан.
Жугъутурча бийиклеге базына,
Атлы барад, къарамайын ызына!

Акъ башлыгъы кюнде онгуп, саргъалып,
Жамычысы къарадан да къаралып,
Арымайды, ахшылыкъгъа тартына,
Атлы барад, къарамайын сыртына!

Къууанады кёзю бийик таулагъа,
Жюрегин ол бермейди бир къаугъагъа.
Шорха сууну тынгылайды жырына,
Атлы барад, къарамайын ызына!

Ийнанмайды халкъ къуруп баргъанына,
Тилин, тинин унутуп къойгъанына.
Тау элине жолну тутуп, къызына,
Атлы барад, къарамайын ызына!

© 5642

5

АППАНЫ ЖОМАКЪЛАРЫ

Ингир ала тюшед мени эсиме
Къарт ата бла туудукъла олтургъаны,
Жууукъ къысып бизни аппа кесине
Нартланы жомакъларын окъугъаны.

Къулакъланы салындарып тынгылай,
Кёзлерибиз жулдузлача жылтырай,
Сагъышлада нарт элинде жашайбыз,
Батырла бла жортуулгъа атлайбыз.

Шош, къужур да ауазы огъур къартны
Нартлагъа бла бизге болду арачы,
Унутмагъыз чырт да ол ариу шартны,
Болсун бизде хар аппа да хапарчы.

Бусагъатда ёсюп келген тёлюге,
Таурухладан, аттяла, бир айтыгъыз,
Мен да тынгылар эм къышхы ингирде,
Ах, заманла, ызыгъызгъа къайтыгъыз.

© 5642

6

Чыгъышдан батышха кюнюм кетгинчи,
Эрттенликден ашхам ингир келгинчи,
Мен окъуйма дуа Уллу Аллахгъа,
Ол салырча сен ариуну тюз жолгъа.

Жарыкъгъа къарангы жууаб бергинчи,
Толу айы тау башда сюелгинчи,
Сени тюрсюнюнг турады кёз алда,
Къар тургъанча жылла бла Минги тауда.

Басхан сууу Итил кибик ёсгюнчю
Чолпан жулдуз кёкден жерге тюшгюнчю,
Сен турлукъса жашап мени эсимде,
Сый тургъанча тау халкъымы бетинде.

Аналарын балалары сёкгюнчю,
Къарнашла бир-бирни къанын тёкгюнчю,
Сюерикме сени жазыу бергенлей,
Кюмюш айны алтын кюню сюйгенлей!

© 5642

7

Туугъан жеримден турама узакъда,
Мен жашайма жаныуарча тузакъда,
Айланама мутхуз ара шахарда,
Жаным къалгъанд айбат Басхан тарында.

Бир терк барады бу шахарда заман,
Тапмайды киши ол къайгъыдан дарман,
Ол себепден къарангыды кюнлери,
Къууанчсызды, насыбсызды кёзлери.

Аллай къарангы кюнлени биринде
Кёкден тюшген кюн жилтинни кёргенме,
Андан бери мудахлыкъны ичинде
Сени жарыкъ кёзлеринги излейме!

© 5642

shaudan, сау бол.

Юсюп фахмулу джашды. Газетледе, журналлада басмалана баргъаны игиди. Сен айтханлай, китабын чыгъаргъан сагъатда уа, назмуларын бу биз кёргенледен да иги этер - "совершенству нет предела" дегенлей.
Игиси болсун.

Sabr,
Аллах къабыл кёрсюн айтханыгъызны.

Адабиятыбыз, культурабыз, тарихибиз бла байламлы джангы оюмланы, тинтиулени да былайгъа сала барайыкъ. "Хасаука", "Умар", "Хож" джырланы ким джазгъанды - бу соруугъа да Къагъыйланы Назифаны энчи къарамы бар эди. "Минги Тау" журнал алимни макалесин, ол джырланы да къайтарыб береди кетген джылны аягъында чыкъгъан номеринде.


КЪАГЪЫЙЛАНЫ НАЗИФА

Боташ улу Адрахман хажи

Боташланы тукъумларыны тамырлары, биз билип, бек эрттеден бери келеди. Москвада чыкъгъан «Столица» деген журнал, Боташланы Алексей кесини тукъумуну юсюнден жыйгъан материалланы бир кесегин басмалай, бизни оюмубузгъа келишген затны да чертеди. Материалны автору, талай жылдан бери ол журналны джаз музыка критиклени бирича белгилиди, андан сора да техника илмуланы кандидатыды, ёлчеу теориядан устады.

Бусагъатда ол, кесини тукъумуну юсюнден материалла жыйып, китап чыгъаргъанды. Беш минг бла жарым жыл алгъа тарыхда тапханы бла къалмай, ата-бабаларыны, тукъум аталарыны - шумер бийни бизни эрагъа дери отуз беш ёмюр алгъа этилген сын ташын да Британ музейден алып, китабында береди.

Боташланы юсюнден хапар, белгилисича, «Къарачай» деген сёз бла бирге айтылып башланнганды. Ол сёз а кёкден тюшюп не жерден чыгъып къалмагъанын а ким да биледи. Къарчаны онг билеги - Боташ Алексей тапхан жол бла элли беш ёмюрню мындан алгъа жюрюген Боташланы уланларыды.
Бу тукъум халкъыбызгъа кёп ахшы улан бергенди, аланы ичинде - бюгюн биз къысха хапарын айтыргъа излеген Боташланы Чёпелеуню жашы Адрахманды.

Адрахман 1809 жыл Къарт-Джуртда туугъанды. Аны сабийлиги, жашлыгъы, биринчи атламлары да сыйлы ата-баба Журтубузда ётгенди. Сабийлигинде Боташ улу Ибрагим-хажиден Къуранны окъуп чыкъгъанды, араб тилге да юйреннгенди. Жайда сюрюу кютгенди, чалгъы чалгъанды, элде сабан сюргенди, къыш кезиуде уа къошда тургъанды. Аны таныгъан, билген адамла Адрахманны сёзлерин эслерине тюшюре эдиле: «Эм насыплы кюнлерими эсиме къайтарайым десем, къышда от жагъада тыпыргъа жаргъала ата, къартланы сейир хапарларына тынгылагъаным, сора: «Жаш, бар, къабакъдан бир xaпар билип кел!» - деп, элге жумуш бла ийселе, къанат битип, атымдан эсе кесим женгил барыучу эдим.

Дагъыда бола эди быллай затла: Эресейден къайтып келе, Минги-Тауну жылтырагъан бузларын кёрсем, жюрегим ёшюнюмю тешип, чыгъып кетеди дегенча болуп, тёгерегиме сескекли къарай, кёкюрегими тинтип кёре, минип баргъан атымы бир жерин тептирирге излей эдим».

Адрахман Эресейде Боташланы табып, ала бла жууукълукъ жюрютюп тургъанды. Тулагъа орус Боташлагъа баргъанды, сора Эресейден Иван бла Алексей, Боташладан эки къарындаш, Къарт - Джуртха да келгендиле. Окъууу, билими хар несине да белги салып тургъан ётгюр адамлыгъы, халкъына халал жумуш эте билгени, Адрахман хажини атын бюгюн да халкъда сыйлап айтдыртады, бир ёмюрню ичинде атын-чууун сагъыныргъа къоймай турсала да. Жырчы, жамагъат къуллукъчу, халкъыны «Къадау ташларыны» бири, белгили абычар, Боташ улу Адрахман битеу Кьарачайны сыйлы уланыды, махтаныр адамыды.

Боташ улу Адрахман, уллу сынамы, билими болгьан адам, къайда айланса да, таулу халкъны патчах элтеберледен жакълап тургъанды, халкъына ёкюллюк эте. Халкъны къууанчына-жарсыууна да таймаздан эс бёлгенлей тургъанды. Зукку пристоп бла тенглик жюрютгенди. Аны сыйлы тенглери - Къарачайны шерият сюдюсю, къады Къочхар хажи, тёрени къагъытчысы, атлы аскерни абычары Аджи улу Сюлемен хажи, Байрамкъулланы Джашарбек хажи. Ала, таулула бла къазакъланы арасында шуёхлукъну, танышлыкъны айнытып, эки миллетни да бир бирлерине илешдире, ал айлада бола келген тюрлю-тюрлю жарсыуланы жолун кесе билгендиле.

Айтыугъа кёре, Аджи улу атлагъа кесини тилин «ангылата» билген уста болгъанды. Тёгерекде жашагъан къазакъла анга «Атны Тейриси Аджи улу» дегендиле. Тёре таматагъа, Къочхар улугъа келселе, Аджи улу бла булжуп, жумушларын унутуп кете да тургъандыла таулу кишини ат бла «сёлешгенин» кёрген кюнлеринде. Алайда бир къазакъ атаман былай айтханды дейдиле:
- Бу тёрт киши: Аджи улу, Байрамкъул улу, Боташ улу, Къочхар улу мени адамларым болсала, сынгар бир къылычсыз, бир адамсыз (солдат) бир кюнню ичинде саулай Къарачайны кесиме бойсундурур эдим.
Ол белгили кишилени халкъны ичинде аллай бир сыйлары, болумлары болгъанды.
Китапда сёз Адрахманны юсюнден баргъаны себепли, хапарланы ичинден сайлап, жангыз да аны юсюнден айтабыз. Бу кишилени уa хар бирини юсюнден айтылгъан сёзлени сагъынабыз. Аланы юслеринден бирер китап жазарча материал барды.

Генерал, граф Воронцов-Дашков И.И. (1837-1916), белгилисича, Кавказда жарым патчах болуп, 1905-1915 жыллада къуллукъ этгенди. Адрахман аны бла шуёхлукъ жюрютюп, Къарт-Джуртда юйюне къонакъгъа чакъырып, битеу жамауатны жыйып, уллу къууанч этген эди. Аны юсю бла да элни талай жумушун мажаргъанды.

Зукку пристоп Тюркестаннга кетгенинде, аны орунуна бир башха «пристопну» иедиле. Ол, аскерчиги бла Учкуланнга келип, халкъны жарсытырча жорукъла салыргъа умут этип, дунияны титирете башлагъанлай, эки атлы - Хубийланы Мухаммат бла Байрамкъулланы Дадаш келип, къарт Адрахманны атха миндирип, экиси да эки жанындан билеклеринден тутуп, алып бардыла. Жангы «пристоп» жаныгъызны аллыкъма деп, тишлерин чакъдыра тургъанлай, Адрахман анга:
- Былайда мен айтхандан ёзге буйрукъгъа орун болмагъанды. Огъай десенг, санга да былайда орун боллукъ тюйюлдю, - дегенди.
Пристоп, амалсыз болгъанын ангылап, халкъны терисин соялмазлыгъын сезип, аскерчигин да алып, ызына бурулуп кетгенди. Халкъ да Зукку пристоп салгъан, кеслери юйреннген жорукълары бла къалгъандыла.

- Майор хажи, ай Аллах разы болсун санга! Сени хорлар дунияда бир зат болурму? - деп, халкъ ыразылыкъларын билдиргенлеринде, акъылман киши, терен ахсынып:

• 
  
  Эй, дунияда къартлыкъны хорлар кюч болмаз. Учхан къушну къанатына узалыучу санынг ат белинде кесин жюрюталмай башласа, жашаудан жанынг саулай тая башлагъанынгы бил, - деди.
• 
  

Санкт-Петербургда аскер къуллукъ этген заманда, жаш абычарланы сафха тизип, патчах келеди деп, дуния къозгъалып тургъанында, Адрахман, сафдан чартлап чыгъып, жырлап, жангызгъа баргъанды. Илгизлик болуп тургъан тамата абычарла, жанлары чыгъып, Адрахманны элтип, бир жерге жыйып, тышындан кирит саладыла. Патчах келгенин къууанч тауушладан, музыкадан ангылап, тутмакъдагъы жаш къычырыкъ этип башлайды.
Патчах, аны эшитип:
-Бу таууш неди? - деп сорады.
-Сен келесе деп эшитгенинде, асыры къууаннгандан шашып къалгъанды, - дегенди аманатладан бири.
Патчах:
-Аны манга кёргюзтюгюз,-дегенди. Ала да патчахны алып баргъандыла Адрахман болгъан жерге.
-Санга не болгъанды?-деп соргъанды патчах.
-Сыйлы патчахыбыз, адам кесини сезимин толусу бла къуру тепсеуде кёргюзталлыкъды.Мен да, патчахыбыз келеди дегенлеринде, къууанчы мы кёргюзтейим деп, кесибизча тепсерге чыкъгъан эдим. Къоймадыла...
Патчах, «Акъылынг ючюн!» - деп, Адрахманнга саугъа чын берип кетгенди.

Адрахман Хасаукада жетген жаш болуп уруш этгенди. Къазауатдан сора Эресейге жюкге берилгенди. Анда солдатдан майор чыннга жетгенди, жигитлиги ючюн Георгий жорун, дагъыда башха сыйлы аскер саугъаланы алгъанды.

Хасаука урушха жети жыр этгенди, аланы ичинде «Хасаука» бла «Умарны» да дейдиле. Багъатырланы Умар Адрахмандан жылы бла уллу болгъанды, юйленнген да этгенди. Умар кийимлерин ауушдурургъа элге къайтып, жангы чарыкъла тигип, кийип, юй бийчеси бир чарыгъын бояп, экинчисин боягъынчы, нёгерлери жетип, алып кетедиле. Уруш бошалгъандан сора, арба бла ёлюклени алып келселе, къатыны аны ол болмагъаны чарыгъындан таныгъанды. Жырда уа автор «Айшат сюйген къызыды» деп, жырны бушуу кючюн уллу этер ючюн, адамны жюрек къылларын
титирете, сезимлерин къозгъар ючюн айтады.

«Хасаука биргеме кетип, биргеме къайтып келгенди. Ол кюн билегиме тюшген окъ жара бюгюн да жюрегимдеди», - деген эди Адрахман къартлыгъында да:

Кёкюрегинг шибиляча жашнайды,
Сёлеширге тилманчлыгъынг жетмейди.
Къолунг бла сен кёргюзтюп башладынг,
Айтыр сёзюнг тамагъынгдан кетмеди...

«Жюрек къутургъанлыкъгъа, къарыуубуз жокъ эди. Орус аскер ёмюрю къазауатлада чыныгъып, саууту-сабасы учсуз-къыйырсыз эди. Курт юзюлгенни аллына ёшюнюнгю тутханча, биз Хасаукада аны аллына тургъаныбызгъа энди сейирсинеме», - дей эди кёпню кёрген къарт абычар.

Ётгюр, къазауатчы жаш, кёзю кёрген, кеси сынагъан затланы юсюнден талай уллу чыгъарма къошханды халкъына. Аны чыгъармачылыкъ иши халкъыбызны мардасыз къыйын жылларына тюшеди. Халкъыбызны ол заманда мадарсызлыгъы, ызы бла Октябрь къатышыула Адрахманча адамланы атсыз-чуусуз этгендиле. Патчах аскерни жигит абычары, Георгий жор бла белгиленнген къазауатчы болгъаны себепли, коммунистле аны сюймей эдиле.

Адрахманны, бюгюнлюкде эсгерилгеннге кёре, талай чыгъармасы керти иесин тапхандыла. Аланы ичинде: «Хасаука», «Умар», «Сары Къая», «Хож» поэмала, дагъыда талай назмусу. Отузунчу жыллада талай назмусу атсыз-чуусуз болуп, жууукълары аны къол жазмаларын къыралдан къоркъуп, бир биринден жашыра, депортацияны заманында тас этгендиле. Иесиз болгъанларыны юсюне да къызыл къалам бла къатылып, кеслерине кереклисича тюрлендиргендиле.

Бизни терен билимли, халкъыбызны культурасындан терен хапарлы, уллу окъууу болгъан киши Къоркъмазланы Далхат жырланы тюзетгенине бек къууанып:
- Мен жаш заманда Учкуланда къартла тамам былай жырлай эдиле. Терсейтгенле уа къазауатны аллында илму институтну къулукъчуларыны бир къауумлары болгъандла. Жыр бла аны тюрлендиргенлени логикалары бир бирине къаршчы
болгъанын жыр кеси да кёргюзтюп турады:

Къычырады дауле: хахай, къуугъун!
Къарачайны шохун, барын, жууугъун
Чакъырыгъыз! Бизге женгил жетсинле,
Къара кюнде бир болушлукъ этсинле!

Къанлы патчах кёп артыкълыкъ этеди,
Маржа, жашла, патчах аскер жетеди,
Патчахлыкъды этибизден тоймагъан,
Тар ёзенде жашаргъа да къоймагъан.

Эслеймисиз «къызыл къалам» бузгъан тизгинлени - экинчи куплетни тёрт тизгининде патчахны атын юч кере айтады. Авторну текстинде уа бир кере да сагъынылмайды «патчах» деген сёз. Авторну тексти былайды:

Басинакъ бий, чанка, сырма, бир къарач,
Элибизге билек болуп эм таянч,
Жыйылыгъыз тёре оноу этерге,
Душманланы Къарачайгъа иймезге!

Кёресиз, сынгар бир кере да айтылмайды патчахны аты. Адрахманны оюмуна кёре, душман бирди: патчахмыды, ханмыды - башхасы жокъду. Авторну къайгъысы - халкъын бирлешдирип, душман Къарачайгъа кирмезча «Тёре оноу» этигиз деп тилегениди. Былайда эс этип къарачыгъыз, къаллай къайгъылы, къаллай терен оюмлу сёзле айтыладыла, къаллай асыл ётлюк барды! Халкъын бирлешдиралса, аны, тёре оноу этип, барлыкъ жолуна жюрегин тёшерге, оноуларын акъ къагъытха къан тамычысы бла жаздырыргъа хазырды Боташ улу.

... Элибизге билек болуп эм таянч,
Жыйылыгъыз тёре оноу этерге,
Душманланы Къарачайгъа иймезге!

Боташ улуну бу акъыллы сёзлери халкъыбызны ёмюрлюк ант сёзлери болгъандыла. Аланы унутхан кюнюбюз бизни ёмюрде да къууандырмагъанды, къууандырлыкъ да болмаз. Жырны бизге басмада тежелген, ючюнчю куплети былайды:

Жау келгенди, Хасаукагъа киргенди,
Тап жолланы Амантишден билгенди,
Чанка бийди бизни сатып къоярыкъ,
Къарачайны багъасындан тоярыкъ.

Кёресиз, автор бирлешдирип, къурман-къор болуп кюрешген тизгинлени бузуп, халкъны чачыу-къучуу этип юлешип, эртте садакъчылай, кесине тюк излейди жазыкъ большевик жумушчу. Къарачай истем да тюйюлдю. Аны къуууш, жел ойнай тургъан жюрегинде халкъ сезим миллет ышыкъ жокъду. Бу зат халкъгъа къачан да бек уллу заран салады, артыкъсыз да халкъны оноуу къолайсызны къолуна тюшсе. Авторну сёзлери былайдыла:

Жау келгенди, Хасаукагъа киргенди,
Тап жолланы Амантишден билгенди,
Ма ол бийди бизни сатып къоярыкъ,
Къарачайны багъасында тоярыкъ.

Тизгинлешип, ёзенни ёрге жау кирди.
Батыр Къатукъ сабийлеге кёл берди:
Таулучукъла, сиз да ёсюп жетерсиз,
Къанлы патчахха дертигизни этерсиз!

Биягъы «патчах», биягъы идеология жармалау. Былайда, чынтты окъуучу «орус халкъ» деп ангыламасын деген, болумсуз дыгаласды. Орус халкъны не терслиги болгъанды? Къазауатлада халкъны инжилиую! Хайыры-хазнасы – оноучуларына. Авторну тексти былайды:

Тизгинлешип, ёзенни ёрге жау кирди.
Батыр Къайтукъ сабийлеге кёл этди:
-Таулучукъла! Сиз да ёсюп жетерсиз!
Бу къан дертни жууапларын этерсиз!

Бу строфаны ахыр тизгини ючюн жетмишинчи жылланы аягъында КПСС-ни Къарачай-Черкес обкомуну идеология белюмю кёплени ачытханды. Отузунчу жыллада быллай сейир классика чыгъармаланы бузуп, кеслерини дуппукъ, барып тохтагъан тутхучсуз оюмларын тизгенле эмда аланы къатларында болгъанла эдиле, Азиядан къайтып келгенибизден сора да, уялмай, «Хасауканы», «Хожну», «сютлюк-жоллукь» этдирип, юслерине «къара мухур» салдырып тургъанла.

Боташ улу Адрахманны «Сары Къая» деген поэмасын отузунчу жыллада басмаланнган эски жырланы китабына да къошмагъандыла. Ол себепден, поэманы текстин былайда битеулей берирге излейбиз...


Боташ улу Адрахман хаджи

САРЫ КЪАЯ

Сары къая саргъалады аллымда,
Орус окъла жюзедиле къанымда,
Тенглеримден бири жокъду къатымда,
Ит инарал ойнай болур атымда.
Сойланама сары ташны къатында,
Узакъ болмай кишнейд тулпар атым да,
От къалада от тапмадым, чапдым да.
Башха жерге баралмайбыз, мадар жокъ,
Орус чечме учуп жетед - жюзген окъ.
Силкинеме - туралмайма орнумдан,
Тау мылтыгъым тюшюп кетед къолумдан,
Жатама мен, сууукъ ташны къучакълап,
Къаным кетед, ичерге суу табалмай,
Тулпар атым тул къатынлай айланад,
Тюз къатында жатханымы кёрмейди,
Чакъырама - тауушуму эшитмейди.
Къандан толгъанд От къаланы жоллары,
Сауут тутмайд жигитлени къоллары,
Кеч болгъанды, кюч башладан тайгъанды,
Биязурукъ жараларын санайды,
Жула салып, бирем-бирем байлайды,
Дыгаласын къаты къысып къойнуна,
Къыйын жюкню алгъан эди бойнуна.
Сауут тапмад ана журтун къорургъа
Тюз къатымда сойланады бошуна,
Зырнай тартып кюрешеди жырларгъа,
Хей, аманла, суу къопханлай болугъуз,
Алжамасын жаугъа атхан огъугъуз,
Арымасын къылыч тутхан къолугъуз,
Жауну къырып, бетжанлада солугъуз,
Тангдан алгъа жауну аллына чыгъыгъыз,
Бирден атып, инаралны жыгъыгъыз!
Аны агъызсакъ, бийсиз къалгъан чибинлей,
Къатышырла, таналача чибинлеп,
Къой бокъладан ол итлени саны кёп,
Бири ауса, бири келип сюелед.
«Маржа, жашла! Марап атып туругъуз,
Башларындан таш-агъачны къуюгъуз,
Сермеп алып, жауну бирден уругъуз»,-
Деп шыбырдайд тенглериме кёкюрегим,
Сол бууунум къурушханды, бюгюлмейди билегим.
Къанлыбызгъа жекиреди тёрт жарылгъан жюрегим.
Окъ тийгенди Хасан улу Тохтаргъа,
Чечме жетип, жан сюегин чачханды.
Аны кёрюп, жау аллыма чапханды,
Кёзлерине сюнгюлени чанчханды,
Тулпар эди Хасан улу «онгмагъан»,
Аллай улан кёп анагъа туумагъанд,
Аны орнуна Сосран улу сюелгенд,
Ёшюн салып жау аскерни тёшюне,
Къоркъуу этмей ёлюрме деп кесине.
Не келеди ол тулпарны кёлюне,
Кетер кюню кёрюнмеймед кёзюне,
Жаугъа учду, жууукъ барып къатына;
Аллай кюнле келге эди къанлыма-
Окъ тийди да, боялды ол къанына,
Оналты жыл толгъан эди жарлыгъа,
Тенгим эди, бир арбазда ёсгенек,
Хасауканы къан ырхысын юсюбюзде кёргенек.
Сары къая сюеледи аллынгда,
Сюйген къызынг келлик болур къатынга,
Керти болдунг анга этген антынга.
Жаным саулай сени жаугъа бермезме,
Жесир болуп, къолларында кёрмезме,
Деген эдинг, кете туруп элингден,
Онекисин къыркъып салдынг белинден,
Алай этип, атладынг сен ёмюрлени чегинден,
Къазауатха кирип тамам кёлюнгден.
Аскерибиз тозурагъанд, къарыусузд,
Орус топла атылалла аяусуз,
Тангнга дери сары ташда олтурдум,
Тохтарбийни осуятын толтурдум,
Марап урдум жетмиш жети «кийикни»,
Къолай болмад, сыйыртханбыз бийликни.
Жекиреди къанлы топчу къатымда,
Ит инарал ойнай болур атымда.
Сермеп алып, соялмадыкъ биз итни,
«Эркечди» - деп, Мухамматха базгъанек,
Инаралгъа жети кёрню къазгъанек,
Бирине да аш болмады, ёлмеди,
Аны кёрде эки кёзюм кёрмеди.
Буйрукъ бере сюелеед узакъда,
Ол билеед - биз тюшгенек тузакъгъа.
Алай андан къычыраед Мухаммат,
Болур болду деп, ёкюнюп къачханед,
Тос къатынлай, тахсабызны билдирди,
Тауну-ташны ал кесине кюлдюрдю,
Къадох улу сюелгентда арада,
Таууш келмейд от этиучю къаладан,
Итден туугъан, къорап кетчи алайдан,
Ичген сютюнг харам болсун анангдан,
Сары къая сюеледи аллымда,
Жаны болуп киши келмейд къатыма,
Къанлы жауум кюле болур артындан,
Ит инарал миннген болур атыма.
Къарачайны бир жаралы жашыма,
Айтдым барын, бир затны да жашырмай,
Сойланалла Умар, Сослан, Хасанбий,
«Къой», -дей эсенг, элге жет да, хапар бил.
Сары къая саргъалады аллымда,
Орус окъла жюзедиле къатымда,
Жаны болуп киши жокъду къатымда,
Ит инарал ойнай болур атымда.

Морх жанында Уллу Хож деп къарачай эл болгъанды. Адыгеяда бу сагъатда Ходз деп эл барды. «Хож», «Уллу Хож» деген тарых жыр ол элде жашагъан адыгейлиле орус аскер бла къазауат этгенлерине аталгъанды. Бу жыр адыгейлилеге къарачайлыланы къарындашлыкъ сёзлериди деген оюм бюгюн халкъгъа сингип барады. Кертиси уа башха тюрлюдю.

Къарачай халкъ къыйынлыкъда-зауукълукъда болгъан затны юсюнден деменгили сёзюн айта билгенди. Халкъ жарсыулагъа, трагедиялагъа, жигитлик жырла этгенди, сёз ючюн; «Ачей уллу Ачемез», «Хасаука», «Сары Къая», «Уллу Хож» дагъыда башхалагъа Къарачай-Черкесияны бюгюннгю жеринде белгилисича орус - кавказ къазауатны заманында Хасаука урушдан башха къазауат бармагъанды. Бир къауумла айтханча, 96 черкес элни кюйдюргендиле бизни бюгюннгю жерибизде деген терсди. Хасаука урушдан сора орус аскер Къарачайдан Туапсеге дери, «тарх» деп ушкок атмагъанлай озгъанды, Совет къарачай басмада «Хож» деген жырны къарачайлыла черкеслилеге (адыгейлилеге) этгендиле», - деп айта эдиле. Ол заманлада анга огъай деген жокъ эди. Алай а, тюрлю суратлары да болгъан къол жазмала Хожну керти хапарын айтмадыла. Да, келигиз, бирге тынгылайыкъ керти хапар не айтады: «...бурун битеу Архыз тёгерегинде къарачай элле болгъандыла.

Ёмюрлени узагъында биз тау тюплеге къысыла, жерибизге къырымлыла, ногъайлыла, хачыпсыла (абазала), адыгейлиле кире, тау тюбюне кеталмагъан алагъа къатыша, арт ёмюрледе уа тюрлю-тюрлю къыйынлыкълада да алагъа къошулуп, жерибиз бла бирге адам саныбыз да аз болуп баргъанды. Аны къой, эки Къарачай Джуртла - Басхан, Чегем (бюгюннгю КъМР-да Уллу Малкъардан къалгъан малкъар журтла) энди бизникилеге саналмайдыла. Дюгер юйюрлерибиз тегей тилли, тегей адетли болуп, бюгюн тегейлилеге тергеледиле.
Уллу Хож элде Къочхарлары, Боташлары, Байрамукълары, Аджилары дагъыда башхала жашагъандыла. Оруслула адыгейлиле бла баргъан къазауатланы Къарачайда болгъан ишлеге къатышдырмагъыз.

«Уллу Хожда» болгъан къаугъаны чуруму башхады. Бир къыз сабийчикге орус аскерчи артыкълыкь этеди да, тиширыула аны суу агъачла бла тюйюп ёлтюредиле. Жырчы, таулада тюбемеучю аллай кир ишге гипербола кёз бла къарайды деп эсгертедиле тюрк къол жазмала.
Бу кеси бир уллу терен проблемады. Кесин энчи ачыкъларгъа керекди. Биз айтыргъа излеген зат: «Хож», «Уллу Хож» деген жыр ол къазауатдан сора кеч этилгенди, кертиси бла да ол жыр «Уллу Хож» деген къарачай элде болгъан ишлеге аталгъанды. Алайлада мюлк жери болгъан Боташ улу Адрахман этгенди ол жырны.
Къазауатха дери чыкъгъан, жыр китапчыкъгъа кирген «Хожда», «черкес» деген сёз къуру эки жерде айтылады. Кимле эсе да, жырны бузуп, башха сёзлени салгъанлары белгили болуп турады:

Черкеслени шоркъа акъгъан къанлары,
Тынч чыкъмайды сабийлени жанлары.
Жарлы анала башхаларына жиляйла,
Ёлюклени баш тюклерин сылайла.

Къарагъыз, биринчи тизгинни къалгъан юч тизгин бла логика келишиую жокъду, «черкес» деген сёз алай бошуна жалгъанып тургъаны кёрюнеди.Артдаракъ басмада уа, 70-чи жыллада профессор Хабич улу Мухаммат тапхан юлгюде бюгюннгю хапарчыларыбыз Хожну жырына «черкес» деген сёзню сегиз кере орнатхандыла. Хапарланы бизге эки тюрлю юлгюде айтадыла, алай экисинде да «Черкес» (адыгей) деген сёз жокъду:

Бу ариуланы, ой, чартлап чыкъгъан къанлары.
Терк чыкъмайды сабийлени жанлары,
Тёрт бюкленип, къычырыкъ этип жиляйла.
Ёлюклени баш тюклерин сылайла.

«Уллу Хож адамны юсю бла халкъны жарсыуун кёргюзтген аламат жырды. Назмучу халкъны жарсыуу окъуучуну жюреги, эсин биринчи тизгинине миндирип, тизгинден араларында кётюре-тюшюре, тарта-соза келтирип, окъуучуну эсин да, акъылын да, жюрегин да бир жуммак этип, ахыр тизгиннге тиреп къояды.
Композиция жаны бла къарасанг, азбаргъа (поэмагъа), аны алай уста, алай чемер ишлегенин кёрмей къаллыкъ тюйюлсе. Къазауатда кёп айланнган абычар къарачай халкъгъа къазауат не болгъанын суратлау лагъымла бла кёргюзте билгенине сейирсинириксе. Аны къой, фразаланы, сёз тутушланы тюгел керек айтымланы марап, эм тийишлилерин сайлап, керек орунларына сала билгени барысы да авторну уллу сынамындан чыкъгъандыла.
«Уллу Хож» тыш къарам (форма) жаны бла терен суратлау кючю болгъан чыгъармады. Магъанасы бла къарайма десенг да, халкъ жарсыуну аламат жигитлик-сарын хапар этип билдирген уллу чыгъармады.
Поэманы экспозициясында автор окъуучуну эсин бёлюрча, терен эмоция халда «Уллу Хож» элни къыйынлыгъы не зат болгъанын, къазауатны ким этгенин суратлайды:

Ой, Уллу Хожда бир сейир барды, танг барды.
Тохтамайын жети кюнню къызыл ала къан барды,
Ол Уллу Хожда жети ариу этед къазауат,
Артыкъсызда эки ариу этед къазауат.
Алдагъысы Хожну къызы Байдымат,
Экинчи Хаджини къызы Уркъуят.
Уркъуятны эки эгиз бешиги,
Бешиклерин ол узунуна салады,
Сермегени сайын аскерледен къан алады.
Къазауат этеди бешиклерине окъ тийгинчи,
Хар жаулугъуна къызыл къаны сингнгинчи,
Ит инарал, аскерлеге кёл этип,
Юсюбюзге мурдарланы салгъанды,
Ёзенлени жаяу туман алгъанды,
Ол туман тюлдю, топдан чыкъгъан тютюндю,
Топ атыла, Уллу Хожну кюйдюрдю.

Жырны аллы кесине окъуучуну эсин бек бурады болгъан ишге, жырны сюйюмлю баш батырларын да не жаны бла да тап суратлайды эмда тиллендиреди.
Уллу Хожну жанындан къазауатчыла тиширыуладыла - жети ариу. Аланы ичинде автор чертген экеуленди: бири Хожну къызы Байдымат, экинчи - хажини къызы Уркъуят. Жырны ал бёлюмю бу экисине суратлау багъа бере, сыйлайды.
Поэманы экинчи бёлюмюнде автор тиширыуланы ауузундан «ит инарал» Уллу Хожгъа салгъан инсансызлыкъны кёргюзтеди. Аллындан башлап аягъына дери, инаралны сыфатын экинчи этеришде, «планда», сансыз этип кёргюзтгени, таулуланы бийик инсан сезимли болгъанларын аны бла тенглешдирип суратлар ючюндю. Сабийлени ат аякъ тюбюнде теплетдирген, бой бермеген къызланы
къымыжа этип, чыбыкъ бла тюйдюртген, хатасыз, тюз элни жау чыракълай кюйдюрген ит инаралны халкъ адамгъа санамайды, жаныуар сыфатда кёреди.
Биреуню къанын ол дерт къайтара тёкмейди. Патчахха кесин ариу кёргюзтюрге излеп жаныуарланады.
Жырны арасында бийик суратлау сезим бла аллында айтылгъанны къайтара, автор артыкълыкъны, жаныуар халлы идеологияны, биреуню баш бошлугъун тузакъгъа салып, аны жерин-мюлкюн энчилерге излеуню, мурдарлыкъны сёге, ол затланы эрши бетлеринде кёргюзтеди. Назмуда къазауатчыланы ауузу бла автор бек мудах кюйсюнеди, ахсынады:

Инаралны элибизге иймезек,
Жашагъан жерибиз Къарачайча бек болса.
Кече-кюн демей къазауат этерек,
Жашагъан жерибиз тенгиз болса, терк болса.

Былайда китапчы кесини эсгериулерин, жашауунда кёп заманын журтундан тышында айланнганын батырларыны ауузуна сала, «Хасаукада» жарсыулу кюнлерин эсине тюшюреди:

Бу къазауат бек узакъгъа барлыгъед,
Инаралны баш токъмагъын аллыгъед . ..
Аскерибиз азды, саны толмайды,
Сауут-саба биз сюйгенча болмайды.

Жашау турмуш жаны бла да «Уллу Хож» поэма «Эминаны» эсинге тюшюреди:

Адам тапмайбыз кебинибизни бичерге,
Термилебиз Къобан суудан ичерге.

Бу тансыкълыкъ таралыу, амалсызлыкъ инжилиу «Эминада» да аллай эпитетле бла бериледи:

Кёп дарий жибек бермесек,
Эфенди ёлюк къатына бармайды.
«Ол шейитди» деп, жуууп кёрге салмайды.
Алгъа ёлген басдырылмай къалса да,
Эфендибиз дарий бергеннге чабады:
(«Эмина»)

Авторну ауазында «Эминаланы» амалсызлыкъ эпитетлери, «Хасаукадан» башланып, «Уллу Хожну» хар тизгининде, хар сёзюнде эшитилип турады.
Джырны ахыр сёзлери да, «эминадача», чыртда бир ахшы умут этдирмейдиле. Артыкълыкъ, зорлукъ, инсансызлыкъ биреуню арбазында «ат ойната», жюрек жара табалайды:

Ёлюклерибизни гяусар итле талайла,
Акъгъан къаныбызны чубар маскеле жалайла,
Хож элини къатынлары, къызлары,
Къылыч тагъып, къазауатха баралла,
Хожну сууун кёмеуюл этип тыялла,
Тёгерегибизни къанлы аскерле сакълайла,
Этибизни согъум къойлай къакълайла,
Элибизде гяуур клисала салалла,
Къартларыбыз ары табыныргъа баралла...

Ёлюклерибизни гяусар итле талайла,
Акъгъан къаныбызны чубар маскеле жалайла,
Хож элини къатынлары, къызлары,
Къылыч тагъып, къазауатха баралла,
Хожну сууун кёмеуюл этип тыялла,
Тёгерегибизни къанлы аскерле сакълайла,
Этибизни согъум къойлай къакълайла,
Элибизде гяуур клисала салалла,
Къартларыбыз ары табыныргъа баралла...

УЛЛУ ХОЖ
(Поэма)

Ой, кёкде ойнайды да ма Уркъуятны билеги, орайда.
Да къабыл болсун да бу жарлы халкъны тилеги, орайда.
Ой, Уллу Хожда бир сеийр барды, танг барды, орайда.
Бир тохтамайын, ой, жети кюнню къан барды, орайда.
Окъ тийгенди да, ой, келинчикге эмчекден, орайда.
Къазауат башланды, ой, сауут бла да къыз кёнчекден, орайда.
Ой, биз кеталмадыкъ да Элбургъанны башы Батайгъа, орайда,
Башыбыз а къалды ма сауут амалтын хатагъа, орайда.
Ой, уруш этерге ёрге къопханды да жамагъат, орайда,
Артыкъсыз болуб а эки ариу этед къазауат, орайда.
Биринчилери, ой, Хожну къызы Байдымат, орайда,
Экинчилери хаджини къызы Уркъуят, орайда.
Ой, ол къыз жанны барды эки темир билеги, орайда,
Эки жанында уа эки эгизини бешиги, орайда,
Эки бешигин а ол узунуна салады, орайда,
Къылычы бла сермеп, ол жаудан къанын алады, орайда,
Къазауат этеди, бешиклерине окъ тийгинчи, орайда,
Ой, хар жаулугъуна ма къызыл-ала къанла сингнгинчи, орайда.
Ой, орус патчах биз жарлылагъа къадалып, орайда,
Ой, аскерлерин да бизни юсюбюзге атады, орайда,
Ма аскерлерин да, ой, Уллу Хожгъа салгъанды, орайда,
Тар ёзенлени да бир жаяу туман алгъанды, орайда,
Ол туман тюлдю, ма топдан чыкъгъан тютюндю, орайда,
Ой, элге жетсе, жаханим отду, жилтинди, орайда,
Ой, ожакъларыбыз да ма жау чыракълай жаналла, орайда,
Къарыусуз къартла да, ой, аякъ тюбюнде къалалла, орайда,
Ой, къабан тишли да ма итден туугъан ийнарал, орайда,
Сабийчиклени да отда къуууруп кюйдюред, орайда,
Ол бой бермеген да жигит къызланы, орайда
Къымыжа этип да, чыбыкъла бла тюйдюред, орайда.
Ой, элибизге ол бёрю кёлюн кенгдиред, орайда,
Ой, алай бла патчахха кесин сюйдюред, орайда,
Ой, налат болсун да ма аны къара жюзюне, орайда,
Ол инаралгъа ит териден кебин бичерек, орайда,
Ой, аны къанын бал татытып ичерек, орайда,
Ой, къалай тарды да бу Уллу Хожнуауушу, орайда,
Ой, къыз жюреклени таздуруп атды инаралны ачы да тауушу, орайда,
Бир бек битгендиле, ой, Уллу Хожда сабанла, орайда.
Ой, юсюбюзге да къайдан бошландыла бу азау тишли да къабанла, орайда.
Ой, сабийлерин тапмай, сарнайла жарлы анала орайда.
Ой, Уллу Хожда да къазауат барад, той кибик, орайда.
Къырылып жаталла ма иссилеген къой кибик, орайда,
Къазауат барады, ой, къара жерге къызыл къанланы сингдирип, орайда,
Къатынны, къызны да, ой, атла юсюне миндирип, орайда,
Ой, Уллу Хожну да ариу къызлары, орайда,
Бирден тизилип, ой, къан къазауатха баралла, орайда,
Ма Хожну сууун да кёмеуюл этип тыялла, орайда,
Ой, Хожну сууун къызыл-ала къызартад, орайда,
Таулу къызланы, ой, чартлап чыкъгъан къанлары, орайда,
Ой, деуле кибик ма Уллу Хожну къызлары, орайда,
Эшмелери бла орус аскерни тюелле, орайда,
Сауутсуз болуп, амал тапмайын, орайда,
Ма жаннган отда да чыракъ жаркъалай кюелле, орайда,
Деуле кибик, жаным, ариу къызланы санлары, орайда,
Ой, тынч чыкъмайды, анам, кюйген сабийлени жанлары, орайда,
Жарлы анала балаларына жиляйла, орайда,
Шейит ёлюклени баш тюклерин сылайла, орайда,
Ой, Уллу Хожда болур узун-узун чалманла, орайда,
Ой, ит инаралла, ой, бизни къаныбыздан тоймайла, орайда,
Къанлы инаралла бу аман ишни башлалла, орайда,
Бир да къалмайын ичли къатынла ташлалла, орайда.
Ой, ол жарлыланы къарынларын тарталла, орайда,
Сабийлерин да, аякъ жоллагъа аталла, орайда,
Ой, таулу тыпырла, башха болмайын къалала, орайда,
Ой, бизни кёрюп, къарлы тауларыбыз сарнайла, орайда,
Биз жау аскерни элибизге иймезек, орайда,
Жашагъан жерибиз Уллу Къарачай кибик бек болса, орайда,
Кече-кюн демей къазауат этерек, орайда,
Ой, Уллу Хожубуз ма тенгиз болса, терк болса, орайда,
Сауутла къалдыла, ой, чалманлагъа асылып, орайда,
Жау аскер келеди тёгерекден тогъай басынып, орайда,
Ой, Уллу Хожну башы бурчакь, тюбю буз, орайда,
Къазауат этебиз биз жети кюнню тохтаусуз, орайда,
Адам табылмайды, ой, кебинибизни бичерге, орайда,
Биз термилебиз Къобанны сууун ичерге, орайда,
Ёлюклерибизни гяусар итле талайла, орайда,
Къызыл къаныбызны чубар маскеле жалайла, орайда,
Алтынлы сауутларыгъызны да элтип такъдыла, орайда,
Ой, Уллу Хожда да кеси жангыз ёсген терекге, орайда,
Жаралыланы ышаннга салып аталла, орайда,
Ой, жау аскерле мюлкюбюзге баталла, орайда,
Ой, Уллу Хождан ёгюзле келелле чанасыз, орайда,
Сабийле жиляйла, ой, ёксюз къалып анасыз, орайда,
Ёксюзлерибиз Уллу Къарачайгъа аманат, орайда,
Аллахдан тилегибиз, ой, болушмады, жарамад, орайда,
Тёгерегибизни къанлы аскерле сакълайла, орайда,
Санларыбызны согъум маллай къакълайла, орайда,
Ой, элибизге гяуур клисала салалла, орайда,
Къартларыбызны табыныргъа къууалла, орайда,
Бу къыйын кюнледе башыбызгъа мадар этерек, орайда,
Бизни элибиз Уллу Къарачай кибик тау болса, орайда.
Ой, биз бу кюнлеге къалмазек, орайда,
Ол ит инарал ма Хасаукада шау болса, орайда.
Жигит Умар, ой, къатыбызда сау болса, орайда,
Ой, бу кюнледе биз къалмаз эдик, орайда,
Таша жол бла инарал Къарачайгъа бармаса, орайда,
От топ жаудуруп, ол Къарачайны алмаса, орайда,
Ой, бизге жиляй болурла Уллу Къарачайны къартлары, орайда,
Къалай женгил болду, ой, Уллу Хожну тулпарларыны артлары, орайда,
Ала къуш чыгъып, бийикден бизге къарайды, орайда,
Мурдар ийнарал, ой, аскерлерин санайды, орайда,
Санайды да, бир жартысын тапмайды, орайда,
Ачыуланып, ол тёрт жанын къармайды, орайда,
Азауларын ол жангыдан билейди, орайда,
Шашама деп, кеси аллына кюледи, орайда,
Патчахындан энтта аскер тилейди, орайда,
Артыбызны этейим деп излейди, орайда,
Биз чёпбашы болгъанбызмы бу дунияда, орайда,
Чалгъы бла чалып бизни чыгъарча, орайда,
Барыбызны бирден уруп, жерге жыгъарча, орайда

__________________

Къагъыйланы Назифаны Адрахманны юсюнден джазгъанын, Адрахманны талай джырын да - толусу бла - былайда окъугъуз:
http://www.smikbr.ru/2014/pressa/mingit/06.2014.pdf
«Минги Тау» журнал, 2014 джыл, №6

The History of Karatchai and Azamat Suyunchev

Андрей Соколов - Поэзия - озеро (Билял Лайпанов)

Салам алейкум, багъалы акътамакъчыла! Сау эсен болурсуз деб шанама. Кириб джазмасам да, сизни окъуйма, къуанама. Къуру келмей,бош зат болса да, ийнарчыкъ салайым.Sabr,эсигизде эседа, харифлеге назмучукъла джаза башлагъан эдим. Аллахха шукур, бошагъанма, тетрадьдан кёчюрюб бошагъанлай не сизге почтагъа иерме, не бери салырма. Сиз кёлюгюзге келгенни айтсагъыз бирда разы боллукъ эдим. Сау болугъуз!

Муратым сенге аманат (Ийнар).
Джюрегиме сен бердинг учаргъа къанат.
Муратымы мен этдим сенге аманат!
Узатама къолуму, бирге атлайыкъ.
Буйрукъдан насыб юлюш биз да алайыкъ.
Ийнан менге, арюуум, джашау джокъ сенсиз,
Къарны тазалыгъыча иннетим кирсизд.
Кемсиз сюйгениме уа, джыр болсун шагъат,
Сагъышла сенге элте, тангларым атад.
Джюрегиме сен бердинг учаргъа къанат.
Муратымы мен этдим сенге аманат!
Узатама къолуму, бирге атлайыкъ.
Буйрукъдан насыб юлюш биз да алайыкъ.
Ант этеме, багъалым, джукъ бла джарсытмам,
Ёмюрде ауур сёз бла сени къыйнамам.
Джаныма дарманчады сени къарамынг,
Джюрек эритирчады джылы ауазынг.
Джюрегиме сен бердинг учаргъа къанат.
Муратымы мен этдим сенге аманат!
Узатама къолуму, бирге атлайыкъ.
Буйрукъдан насыб юлюш биз да алайыкъ.


----------
Кущетерова Айшат.