"Къарачай" газет, октябрны 11, 2014 джыл
КЪАЛАЙ улу АППАНЫ юсюнден эсге тюшюрюуле
ЛАЙПАНЛАНЫ Билал
АТЛЫ
Багъыр улу Къасбот да, Къалай улу Аппа да джууукъ джетген, аланы кеслерин да иги таныгъан мени атам 19-чу ёмюрню аягъында келгенди дуниягъа, дуниядан да 20-чы ёмюрню аягъында кетгенди. Къабыргъа хоншубуз а — Хасаукада къазауат этген Тамбийланы Исламны джашы Джюсюб эди. Туугъан джылы — 1844. 120 джыл джашаб, 1964 джыл ауушхан эди. Аны нёгери — Белкъау улу Мухаммад, андан джаш болса да, ол да буруннгу адам эди. Джандетли болсунла бары да, кеслери кетгенликге, айтханлары эсимде къалгъандыла. «Джаш кёргенин унутмаз» деб, аны ючюн айта болурла. Джаз-джай-кюз айлада аладан айырылмай эдим, ала эски тонларына чырмалыб, дуппур башында джашил кырдыкга къабыргъаларындан тюшселе, зауукъ менде эди. Ислам улу джырлаб, Белкъау улу эжиу этиб, мен да тынгылаб. Алагъа тынгылай, къойланы, бузоуланы совхоз бачхагъа ийиб, кесиме азмы урушдургъанма...
Ол нарт адамлагъа тынгылай, мен 19-20 ёмюрледе джашагъанма, ала сёлешгенча, эски къарачай тилде сёлешгенме, ала бла эски замандан, къазауат джылладан, сюргюнден да ётгенме. Хасаука джырны толу вариантын эм алгъа аладан эшитгенме, артда уа - Тюркде къарачайлыладан... Ала Багъыр улу Къасботну, Джырчы Сымайылны джырларын да джырлай эдиле, Къалай улуну селеке, чам-накъырда сёзлерин айтыб да — ёмюрде къыйынлыкъ кёрмегенча - сабийлеча кюле эдиле. Эндиги къартла аллай хапарла айта, алай джарыкъ кюле да билмейдиле, алача, джангыз бир орус сёз къошмай, таза къарачай тилде сёлешалгъан да эталмайдыла.
Школда манга устазла «къарттамакъ» деб, нек ышарыучуларын энди ангылайма. Ёзге эсде тургъан башха затладыла.
Ол эки къарт — Ислам улу бла Белкъау улу — дуппур башындан элге къараб, бютеу кемликлени, кёзге эрши кёрюннген затланы да айта эдиле.
-Кёремисе, ол адамланы, джолгъа джутлана, джолдан кеслерине джер юзе, эки арба ёталмазча тар этиб къойгъанларын
-Да айтама да, джол тарлыкъ - джюрек кенглик болмагъандан чыгъады.
-Къалай улу Аппа керек эди былагъа — самаркъауу бла, селекеси бла бедишлик этер эди...
«Аппа ким болгъанды, Къалай улу деб да нек айтхандыла»,- деб къадалдым.
-Аппамы,- деди Ислам улу,- Аппа бай, бий, къуллукъчу, оноучу, афенди деб, алагъа артыкъ ариу айтмай эди, баш урмай эди. Джарлыгъа да, «джарлыды» деб джан басмай эди — тюз ким эсе, аны джанында бола эди. Омакъ кийиниб, ат башындан, патчах тахтаданча, къарай эди. Тюз адам эди Аппа.
Сёзге Белкъау улу къошулду:
-Бусагъатда бир тилчиле бардыла, «бачхасы он сотух тюлдю, онбирди, беш къойну орнуна алты къой тутады, эки ийнеги барды» деб тил этиб айланнганла. Аппа уа тилчини да, «халкъгъа джашау бермейсиз» деб, властны да кереклилерин берлик эди. Ачы тили бар эди. Бюгюннгюледе къайда анга джетерик. Зауаллы Аппаны тутуб, магъадан къаздырыб да тургъандыла. Зулму да бюгалмагъанды аны.
«Алгъанлыкъгъа джагъадан, / Къаздыргъанлыкъгъа магъадан, / Итле къоркъалла Аппадан» деучюсю эсимдеди. «Тюшер-тюшмез бешикден,/Аякъ юсюне сюелгенме - / Къалай улу Аппа деген Менме. / Юйюм джокъ эсе да, / Джубранча къарамам тешикден, / Джумача къарамам эшекден,- / Барды мени Атым, / Олду мени къанатым».
Арадан кёб джыл озса да, ол эки къартны сёлешгенлери, Аппаны ала сагъыннган сёзлери эсимдедиле. Эшта, аланы къагъытха тюшюрюб къояргъа керек болур, мен да бериден ары джууукъ болгъанма.
«Барды мени Атым, / Олду мени къанатым». Аппа аламат ат кереги болгъан, къарамындан кёз алмазча атлада джюрюгенди. Кеси да бек таза, бек омакъ кийинирге сюйгенди. «Эркишини къанатыды ат» деб эртде айтылгъанды. Алай а, былайда атыны юсюнден (алай ангыларгъа да боллукъду) айтмайды Аппа. «Мени барды атым» деб, кесини АТЫНА айтады. Аппаны билмеген а ол заманда Къарачайда ким бар эди? Аппаны хар чамы, накъырдасы, селекеси нарт сёзлеча джюрюй эдиле халкъда. Аппаны сёзю ауузундан чыгъар чыкъмаз, бютеу эллеге джайыла эди. Джырчыгъа, назмучугъа андан уллу насыб къайда.
Таулада телерадио, театр болмагъан кёзюуде, Аппаны оюнлары телевизорну, радиону, сахнаны орнун тутхандыла. Артмагъындан — хар къуру да биргесине джюрютген, кеси этген — талай кийиз-бусхул гинджини чыгъарыб, аланы тюрлю-тюрлю ауазла бла сёлешдириб, хар бирин ары-бери энчи тукъум къымылдатыб, джюрютюб, халкъны сейирсиндириб тургъанды. Эм сейири — гинджилени Аппа алай джюрютгенди, сёлешдиргенди, халкъ алада динни бузгъан джарым моллаланы, бий атха тамгъа тюшюргенлени, терс оноу этген старшиналаны, къызгъанчлыкъ бла бет джойгъан байланы, дженгил, тёзюмсюз адамланы, эринчеклени, харам, гюнах ишге къошулгъанланы, адетден, намысдан чыкъгъанланы барын таныб, атларын айтыб, кюлюб тургъанды. Гинджиледе кеслерин таныгъанла уа, Аппагъа тиш къыса, алайдан джанлар къайгъыгъы киргендиле. Артда, «Аппаны ауузуна тюшгенден Аллах сакъласын» дей, Къалай улугъа кими ариу айтыргъа, кими къоркъутургъа, кими махкемеге тартаргъа кюрешгендиле.
Сагъыш этеме да, хар адамны шарайыбын ачыкъ айтыб, харам оноучуланы, ит къуллукъчуланы джерге кирлик этиб тургъан Аппада къаллай ёт болургъа керек эди? Къарачайны шайырларыны ичинде Аппача адам болуб билмейме. Эсимдеди, 1990-чы джыллада, бизни энчи Республика болургъа къоймагъан бир оноучугъа назму джазгъаным: «Джуртум деген, Халкъым деген — Адамды. / Башхалагъа къарын джалчы болгъанны, / Халкъын сатыб, ашау алыб тургъанны, / Анасындан ичген сютю харамды». Лайпанланы Сейит, тынгылаб туруб: «Да, Аппагъа бир джууукълугъунг болур, быллай джаза эсенг. Энди аныча тутмакъ азаб сынаргъа да хазырмыса?»- деб, башын, разы болмагъанча булгъагъан эди. Алай а, Аппача болургъа къайда.
Аппаны юйю да, кюню да, бютеу джашауу да Тюз Сёз болгъанды. Аны ючюн тутмакъ да сынагъанды, джангызлыкъ да сынагъанды. Алай а, тутмакъдан чыкъгъаны сайын, къоркъмай, тохтамай, хакъ сёзню айтханлай тургъанды. Багъыр улу Къасботха тюбегенинде: «Сен Багъыр эсенг, мен — Къалай, / Сен къалай эсенг, мен - алай»,- дегенди. Багъыр улу Къасбот аллыбызгъа чыкъса, алай айталлыкъ Джырчы бармыды бюгюн? Къалай улу Аппа чыкъса уа аллыбызгъа? «Сен къалай эсенг, мен алай» деб айталлыкъ шайыр бармыды ичибизде? Тюз сёзню къоркъмай айтыб, аны ючюн отха, тюрмеге тюшген неда тюшерге хазыр бармыды ичибизде? Джокъ эсе уа, керти Джырчы, керти Шайыр джокъду арабызда. Хакъ сёзню айталмагъан, Акъ сёзню да айталлыкъ тюлдю. Къалай улу Аппа бизни адамлыкъгъа да, шайырлыкъгъа да юретгенлей турлукъду. Дуния мал ючюн неда къуллукъ ючюн къул болгъан Аппаны кёзюгюзге кёргюзталлыкъмысыз? Неда Аппаны эшекге миниб? Огъай. Аппа къуру да ат юсюндеди. Поэзиябызгъа да киргенди алай. Ёмюрге да халкъ эсинде къаллыкъды алай — ат юсюнде.
АППАНЫ АЙТЫУЛАРЫНДАН:
1.ФУК УЗМАННГА АППАНЫ АЙТХАНЫ.
2.АППА БЛА ВОССТАНИЕЧИЛЕ.
3.АППАНЫ АТЫ ЭШЕКЛЕНИ АТЛАРЫ БЛА ЧАБМАЗ.
4.АППА ЮЧ ЗАТЫН КИШИГЕ БЕРМЕЙДИ.
5.КЪАРАЧАЙГЪА ДА БИР КЕМЕ ИЙСИН.
6.КЁЧ УЛУ АСАННГА
ФУК УЗМАННГА АППАНЫ АЙТХАНЫ
Аппа къара гинджисин терсине айландырыб, къара эшекге миндириб, былай айтыб сёлешгенди:
«Узакъда» джашайды Фук.
Аны къоймагъыз джууукъ.
Шайтан къылыкъ алайды -
къара халкъны алдайды.
Джалгъан атыды узман.
Бермегиз анга туз-дам.
Сиз бермегиз анга джол,
сиз бермегиз анга къол.
Къойсагъыз да ёлтюрюб,
айтыб турур ётюрюк.
Ол эр тюлдю — къанауду,
ёзю, сёзю — джамауду.
Туудугъуду ол Фукну,
душманыды ол нартны.
Джарылса да Фук узман,
кюушеннгеними бузмам.
Мен къуллукъ эте хакъгъа
джинни танытдым халкъгъа.
Айландырыб терсине,
олтуртханма эшекге -
тюкюрюгюз бетине.
«Фук» деб, кесине «узманма» (устама) деб, хар неге, кимге да мадарым барды деб, дуала джазыб тургъан бир джарым моллагъа айтханды Къалай улу. Бу оюнундан сора, Аппа абрек чыгъаргъа керек болгъанды дейдиле.
Муну 1960-чы джыл Ислам улу Джюсюб (Тамбийладан) айтыб, джашы Ибрахим джазыб алгъанды. 1984 джыл Ибрахим атасындан эшитген кёб затны айтхан эди меннге. Аланы арасында Аппаны айтыуларындан да талай зат барды. Бу аланы бириди. Бу самаркъау назмуну сейирлиги — формасыды. Аппаны назмулары эркин назмуладыла. Алай а, кебни бузмай, айтайым десе, былай да айталгъанды. Бу да — Аппаны табигъат фахмусун кёргюзтген бир шартды.
АППА БЛА ВОССТАНИЕЧИЛЕ
-Джер айланыбды башы тюбюне,
айланыр кюн а келир тюзюне,- дегенми эдинг?
-Деген эдим.
-Джер айланыб эди башы тюбюне,
Бласт келгенлей салды тюзюне,- дегенми эдинг?
-Деген эдим.
-Тюбдегиле баш болдула,
башдагъыла тюб болдула,
къара къайгъыла кёб болдула,- дегенми эдинг?
-Деген эдим.
-Энди уа, не дейсе?
-Эндими? Энтда:
«Джер айланыбды башы тюбюне,
айланыр кюн а келир тюзюне,- дейме.
Кесиме не десегиз да,
атыма тиймегиз»,- дейме.
Бастаниени башчылары, кюлген да этиб, Аппаны башына бош этгендиле.
Бу юзюк къагъытха тюшюрюлген сагъатда, бу восстание къайсы джылгъы восстание болгъаны джазылмай къалгъанды. 1960-чы джыл аны къагъытха тюшюрген Тамбийланы Ибрахим атасы Джюсюбден соргъан эсе да, унутханды. Мени къолума бу 1984 джыл, мен газетде ишлеген сагъатда тюшген эди. Мени оюмум бла, бу иш 1920-чы джыллада болгъан болур.
АППАНЫ АТЫ ЭШЕКЛЕНИ АТЛАРЫ БЛА ЧАБМАЗ
Аппагъа: «Ат чабдырадыла. Чарсха сен да къошул. Сени аджиринг хорларгъа да болур»,- дегендиле. «Чарсны къурагъан кимди? Кимлени атлары чабарыкъдыла?»- деб, соргъанды ол. Сора, бираз тынгылаб: «Аппаны аты эшеклени атлары бла чабмаз» деб, къойгъанды.
АППА ЮЧ ЗАТЫН КИШИГЕ БЕРМЕЙДИ
Аппаны атын хаух тилей келгенди бир эссизирек джаш нёгери бла.
-Не этериксе ат бла?
-Къыз къачырлыкъма,- дегенди джаш.
-Къыз къачырлыкъны кесини аты болургъа керекди,- дегенди Аппа.
Дагъыда айтханды:
Аппа юч затын — башында бёркюн, тюбюнде атын, белинде къамасын — кишиге бермейди.
-Халкъгъа сен берген не барды?- деб, хыршыланнганды джашны нёгери.
-Халкъгъа мен сёзюмю береме, халкъ да аны айтыб айланады. Сиз а, кесигизден тамадагъа келиб, не сёлешгенигизни билмей эсегиз, адам сёзню ангыламай эсегиз, адеб-джорукъ билмей эсегиз - сизге берлигим буду» деб, джашланы къамчиси бла сопалаб, илгиздик этгенди.
«КЪАРАЧАЙГЪА ДА БИР КЕМЕ ИЙСИН»
Инкъыйлабха (революциягъа) къууаныб тюбеген Аппа, бираздан мыдах болгъанды. Бластла адамланы ёлтюргенлерин, тутханларын джаратмагъанды. Къайсы эсе да бир «билимлирек» айтханды Аппагъа: «Ленин кишиге зорлукъ этдирмейди. Джангы бластны джаратмагъан, къаршчы болгъан алимлени, джазыучуланы, джырчыланы, афендилени барын джыйдырыб, кемеле бла тыш къраллагъа ийдиреди». Аппа джарыб: «Шо, Лениннге бир къагъыт джазыгъыз. Къарачайгъа да бир кеме ийсин»,- дегенди. Танышы кюлгенди: «Да Орусда сабет бластха халкъны азы къаршчыды. Къарачайда уа халкъны кёбю. Кёрдюнг да, къозгъалыу болгъанында бютеу Къарачай ёрге къобуб къалгъанын. Тышына ашырыу болса, къарачайны кёбюн ашырыб, бек азы къаллыкъды. Ол заманда сен кимлени хыликке этериксе, самаркъауунг, джырынг-зат кишиге керек болмай къалыр». «Да мен да кетерме, халкъны кёбю къалай болса, алай болурма» деб къойгъанды Аппа.
Аппаны бу юч айтыуун
АППАНЫ АТЫ ЭШЕКЛЕНИ АТЛАРЫ БЛА ЧАБМАЗ.
АППА ЮЧ ЗАТЫН КИШИГЕ БЕРМЕЙДИ.
КЪАРАЧАЙГЪА ДА БИР КЕМЕ ИЙСИН
Лайпанланы Билал 1985-чи джыл атасындан джазыб алгъанды.
КЁЧ УЛУ АСАННГА
Келгенимде къайытыб Сибирден,
джийиргеншли таныш ауазны
эшитдим да, илгениб сордум:
-Кимди бу ёкюрген?
Дедиле: -Кёч улу Асан
къычырады азан.
-Къалай? Ол — мыртазакъ,
халкъгъа джетдириучю азаб,
мени да этген тутмакъ,
энди ийманлы болгъан болурму?
Анга ийнаныргъа болурму?
Мёлек къой, эм джууаш адам,
къачар эди аны къатындан.
-Азан бла къалмай,
ауаз да береди бир-бирде,
намаз да къылдырады бир-бирде...
Къарар ючюн итге,
бардым межгитге -
хар не болду кёзюме туура:
Кёч улу тургъаныча тура,
юсю джылтырай кирден, шимирден.
-Хош келдинг тутмакъдан, Сибирден,-
салам берди да узатды къолун.
Джийиргендим тутаргъа къолун.
Аны абдези да болмаз,
сора къалай къылдырады намаз?
Быллайла болгъан межгитге
ёмюрде да аягъым басмаз.
Дагъыда, чыдаялмай айтдым:
-Сени джюрегинг, бетинг да къара.
Сен адам тюлсе, багушса,
межгитни бузма, къора.
Багушдады сени орнунг да,
къазма чычханнга ушайды къолунг да.
Халкъ гюрюлдеди:
-Къайгъынгы къой, Аппа,- деди.
-...Ийис ангыламагъан къарангы народ а,
кирден джийиргене билмеген джахил народ а -
барыб тохтагъан тонгуз порода,-
деб, бурулуб кетдим.
Аппаны бу айтыуун 1895-чи джылда туугъан Семенланы Норуй айтыучу эди. Аны ауузундан 1972-чи джыл тюшюргенме дефтерге.