Yilmaz Nevruz

Yilmaz Nevruz

Sabr 22.08.2012 16:27:26
Сообщений: 7254
Тышында джашагъан онглу къаламчыларыбыз бла сизни шагъырей этиуню Дудаланы Махмуд бла Салпагъарланы Йылмаздан башлайбыз.
Sabr 22.08.2012 16:28:37
Сообщений: 7254
Лайпанланы Билал

ТЫШ КЪРАЛЛАДА КЪАРАЧАЙ БАЙРАКЪНЫ ЁРГЕ ТУТХАН АДАМЛА

ДУДАЛАНЫ МАХМУД бла СЫЛПАГЪАРЛАНЫ ЙЫЛМАЗ

Минги Тауну этегинде – шыйыхла, умметчи эмда миллетчи тюз адамла да зияратха джюрюучю – нарт къабырла бардыла. Ол къабырлада Къарачай Халкъ-Джурт джашар ючюн, къама бла, къалам бла да къан-джан аямай кюрешгенле, шейитле, кераматлыла, айтыргъа – Минги таулула асрала келгендиле. Сын ташлагъа къарайма: Къарча, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам; Ачемез, Къара-Мусса, Татаркъан, Хасаукачы Умар, Джаттай; Абдуллах шыйых, Хаджи, Бушай; Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман...

Бу сюелген а къайсыды, къылычха ушаш къаламы бла къолунда? Окъуйма:
Дудаланы Махмуд
(Рамазан Къарча, Махмуд Асланбек). 01.01.1908 – 01.04.1981.

Кимди ол, кърал тамада, аскер башчы, дин башчы, не бир джигит къазауатчымы? Огъай, аладан бири да тюлдю ол. Сюргюннге тюшген халкъланы, инсанланы хакъларын къайтартыр ючюн, халкъланы кеслерин, культураларын да сакълар ючюн, къаламын къама этиб, тохтаусуз кюрешген-сермешген адам болгъанды Махмуд. Кеси кетгенликге, этген иши, джазгъаны бизге алтын хазнады, юлгюдю.


Джазыу тышына атхан къарачайлылада Дудаланы Махмуддан онглу адамыбыз болмагъанды. Кёб заманны (СССР оюлгъунчу) бизде къралны, халкъны джауунча кёргюзтюрге кюрешгендиле аны. Таб, къарачай газетде да, анга «сатлыкъ, душман, аллай-быллай» деб, хылымылы затла джазылгъаны тамада тёлюню эсинде болур. Да не этгенди да Махмуд, КГБ аны аллай бир кёрюб болмаз ючюн? Бир зат да. Джангыз тюз сёзю ючюн кёрюб болмагъандыла аны. Ол айтхан кертини энди кърал тамадала кеслери да айтадыла. Алай эсе, бизни борчубуз – Халкъыбызны Керти Адамын – Дудаланы Махмудну халкъыбызгъа джангыдан танытыуду, ёсюб келген тёлюле миллет джигитлерибизни билирге керекдиле. Дудаланы Махмуд бла Сылпагъарланы Йылмаз Науруз бир-бирине джазгъан къагъытланы-мектубланы (письмоланы) окъугъан да ангыларыкъды ала къаллай уллу адамла болгъанларын. Ёзге, ол джазмаланы аллында, сау бир илму-излем институт этерик ишни этиб атхан ол эки Адамны юсюнден къысха сёз айтыргъа излейме.

ДУДАЛАНЫ МАХМУД
1940-чы джыллагъа дери Къарачай Илму-Излем Институтда тамада илму къуллукъчу болуб ишлегенди. Лайпанланы Хамид бла бирге биринчи фольклор китабланы (джырланы, джомакъланы, таурухланы, айтыуланы) джыйышдыргъан адамды. Ала чыгъаргъан «Эски къарачай джырла»-дан, «Къарачай фольклор»-дан текстле бир китабдан бир китабха кёчгенлей барадыла. Алагъа да, Махмудну осиятына кёре, джангыдан къаралыргъа кереклиси хакъды.

Къазауат башланнганында, аскерге чакъырылыб, 1942-чи джыл немчалагъа джесирге тюшеди. Амал табыб, джесирге ким тюшеди? Мадар болса, Сталинни джашы да тюшерик болмаз эди немчаланы къолларына. Джесир камплада (концлагерледе) ахрат азабын чегеди Махмуд. 1945-чи джыл, джесирлени ызына, СССР-ге къайтара тебрегенлеринде, Махмуд да бир къауум бла чегетге къачыб, кесин табдырмай тохтайды. Джесирлени эслеринде эди, политика командирле окъуучу бегим: «джесирге тюшгеннге джуртун сатханнгача къараллыкъды. Джесирге тюшгенден эсе, кесигизни уругъуз. Ахыр патронну кесигизге сакълагъыз». Ма ол къоркъуу эди джесирлени джуртха къайытыуларына буруу болгъан. Немча лагерледе азабдан сора, джуртда да не ёлтюрюллюклерин, не да тутмакъ боллукъларын билгенлери себебли, артха къайытмай, джан къутхарыргъа кюреше эдиле джесирге тюшген совет аскерчиле. Дуда улу да аланы бири. Кесине «тюркме» деб, Тюрк къралгъа ётерге мадар табады. Алай башланады ючюнчю джашауу зауаллыны.


Биринчи джашауу Къарачайда, анда да къоркъуу тюбюнде: тукъуму ючюн да боллукъ эдиле тутаргъа, интеллигент болгъаны ючюн да боллукъ эдиле тутаргъа – азмыды чурум, аякъланнган кёзюую 1930-1937 джыллагъа тюшген адамны.


Экинчи джашауу джесирликде ётеди.

Ючюнчю джашауу да – тыш къраллада: Тюркиеде, Германияда, Америкада... Алай а, къайда болса да, Махмудну тюню-тюшю да, сёзю-иши да Къарачай болгъанды.

Менде сакъланнган къагъытларыны биринде Махмуд былай джазады: «Мен ненча кере аджалдан къалгъанма: 1930-чу джыллада тутулмадым; къазауатда джоюлмадым; джесирликде ёлмедим. Къатымда адамла ёлюб, мен а сау къалыб баргъанма. Не ючюн? Не ючюн къутхаргъанды анча кере мени ёлюмден Аллах?».

Ол соруугъа бютеу джашауу бла джууаб этгенди Махмуд. Кесини къайдагъысын, ким болгъанын билдирмез ючюн (Совет къралда юйдегисине, джууукъларына къыйынлыкъ джетдирирле деб къоркъгъандан), атын тюрлендиреди, псевдонимле алады. Джангы атлары аны: Рамазан Къарча, Махмуд Асланбек. Ол атла бла чыгъады 1950-чю джыллада Тюркиеде китаблары: «Къарачай-Малкъарда малчылыкъ эмда аны бла байламлы тёреле»; «Къарачай-Малкъар халкъны фаджиясы (трагедиясы)».


Малчылыкъны юсюнден китабны биринчи басмалагъан Бегийланы Абдуллахды («Минги Тау» журнал, 1994 джыл, № 5). Мен да «Ас-Алан» журналда Махмудну китабын, ол кеси джарашдыргъанча, Къарачай тюркчасын эмда Тюркие тюркчасын бергенме.

Рамазан Къарчаны (Дудаланы Махмудну) китабын «Минги Тауда» басмалай, Абдуллах Бегий улу редакторлукъ сёзюн джазады: «Бу сиз окъурукъ зат – не бир аламат хапар, не да бир сейирлик таурух тюлдю... Ёмюр ёмюрледен келген бир тынгылы халкъ джоюлуб кетсе, андан не зат къалыргъа боллукъ эди – Бу – Олду. Джер джюзюнде къайсы халкъны юсюнден джазылгъанды: ма быллай халкъны къырдыла, джокъ этдиле, аны уа ма быллай тауушлукъ адетлери, тёрелери бар эди; ол ма быллай низамлы, огъурлу, иш кёллю халкъ эди деб? Болгъанмыды, айтырча, аллай юлгю, тыш къраллада китабха салыб чыгъарырча? Бу – Олду. Биз, Къарачай-Малкъар Халкъ, джоюлгъанланы санында эдик. Аллахха шукур, халкъыбыз сау къалгъанды. Джашау тёреси да сакъланнганды. Тозураса да, сакъланнганды. Халкъ сакълаялгъаны – не, тас этгени – не, бери – Бу Китабха тюшмей къалгъаны не – эсибизни джыйыб, толу болмаса да, энди аны айталлыкъ бизбиз – бир кере асмакъ джибден юзюлюб тюшген халкъ. Иш усталыгъын, адетин, тёресин, чамын, оюнун, къылыгъын, джерин, тауун, ташын китаблагъа тюшюрюб, миллетибизни атын ёлюмден къутхарыргъа кюрешген Таулу – бу Рамазан Къарча кимди? Не адамды? Къайданды?.. Саумуду? Кими барды?.. Айтыллыкъ зат кёбдю, алай а, китаб чыкъгъандан сора... Бусагъатда уа, бу китабны окъуюкъ да, кеси кесибизни джангыдан таныйыкъ».

Бегийланы Абдуллах Дудаланы Махмудну юсюнден Йылмаз Науруз джазгъанны, Йылмазны да къысха биографиясын береди «Минги Тау» журналда (1998 джыл, №1, 172-186 бетле). Абдуллахны сагъыннганыбыз бла, кертисин айта кетерге излейме: Бегий улу ашхы назмучу болгъаны бла къалмай, онглу редактор болгъанын да танытханды – «Минги Тау» дергини дунияда эм иги журналланы дараджасына чыгъаргъан эди, миллет ангыбызны, тарих эсибизни къозгъаб тургъан басма Сёз этген эди. Аны редакторлукъдан кетгени (кетергенлери) бизни миллет ангыбызны, тарих эсибизни, культурабызны айныууна заранды, бек уллу заран.

Мен Махмудну эки китабын да (Малчылыкъны юсюнден китабын оригиналындача – къарачай, тюрк тилледе; Халкъны Фаджиясыны юсюнден китабын да оригиналындача – тюрк тилде) «Ас-Алан» журналны 2001 джыл чыкъгъан 2(5) номеринде басмалатхан эдим. Радио «Свобода» бла окъугъан материалларын «Юйге игилик» газетде (№№28-29, №32, №№34-35, №50) чыгъаргъан бла къалмай, «Правозащитники репрессированных народов» китабха да (ISBN 5-900522-05-9; Москва, 1996 джыл; 11-73 бетле) салгъан эдим.

Ол материалланы меннге Хубийланы Хаджи-Мурат бла эгечи Зульфа алыб берген эдиле Махмудну къызы Айбикеден мен 1990-чы джыллада Америкада болгъан сагъатымда. Дагъыда бир къауум материалын, журналист эмда джазыучу Лайпанланы Сейитни «Дуда улу тюзюн, кертисин джазса да, быллай затланы басмалар кёзюу келмегенди алкъын» деген сёзюне тынгылаб, басмаламай къойгъанма. Ол къагъытланы ичинде Дуда улуну аманаты-осияты бар эди бизге – Къарачайны тарихи, культурасы, тили, адабияты бла кюрешгенлеге. Анда айтылгъанны мен кёб адамны ауузундан эшитгенме, Лайпанланы Сейитни кесинден да. Ёзге, тюзюн бизде бир-бирине айтыргъа боллукъдула, аны да шыбырдаб, джазаргъа, басмаларгъа уа – къайда!.. Дуда улуну джазгъаныны къысха магъанасын эки-юч сёз бла былай айтыргъа боллукъду: «Ёзден сёз эмда къул адабият». Махмудну айтханы: «Советлени кёзюуюнде къул адабият (пролетар литература) къуралгъан эсе да, халкъны ёмюрледен келген ёзден сёзюн – керти тарихин, фольклорун болгъаныча сакъларгъа керек эдик. Эски тарихибизни, культурабызны коммунист режимге джараулу этиб джазыб, басмалаб, бойнубузгъа уллу гюнах алгъанбыз. Фольклорну, эски джырланы джыйыб, сюзюб, басмагъа теджеген сагъатда кёб затны къоратханбыз, къошханбыз, тюрлендиргенбиз».

1930-1940 джыллада Къарачай илму-излем институтда фольклор бла байламлы ишле къалай баргъанларын джаза, Дуда улу джарсыйды: «Ай медет, биз мадарсызлыкъдан джазгъан ётюрюклени джаш тёлю кертиге санаб турургъа боллукъду. «Кърал тюрленнгени сайын, тарихибизни да, фольклорубузну да тюрлендириб барсакъ, къалай болур? Ол гюнахым бла кетерге излемейме дуниядан. Тюзюн айта кетерге излейме». Айтады тюзюн Махмуд. Алай а, совет коммунист кърал оюлгъандан сора да, ол системада, къул ангыда ёсгенлеге, Махмудну эркин фикири, ёзден сёзю керекмиди? Керекди, алагъа тюл, ёсюб келген джаш тёлюге. Аны себебли, Дуда улуну осиятын басмаларгъа таукел болгъанма. Басмалагъан бла къалмай, сууну эски ызына къайтарыргъа керекди – эски джырланы да Махмуд айтханча, Махмудда сакъланнганча тюзетиб, буруннгу формаларын, магъаналарын сакълаб, джангыдан басмаларгъа борчлубуз.

Дудаланы Махмудну юсюнден къысха айтырым буду. Быйыл ол туугъанлы джюз джыл болады. Аны туугъан кюнюн, айын не Къарачайда, не Тюркиеде, не Америкада ажымсыз билиб, айталгъан болмагъанды. Бу ишде меннге биягъынлай уллу болушлукъ этгендиле профессор Хаджи-Мурат Хубий эмда аны эгечи Зульфа. 2008-чи джылны июнь айында Америкада Дудаланы Садыкъны юй бийчеси Софияны Махмудну къызы Айбикеге сёлешдириб, ол билдирген тархны къайтарыб джазама: Дудаланы Махмудну туугъаны 1908-чи джыл, январны бириндеди; 1981-чи джыл, апрелни бири да ауушхан кюнюдю. Патерсонда асралгъанды.

Махмуддан уллу архив къалгъанды: кёбюсю Америкада къызындады, менде да Махмудну къызы Айбике берген бир китаблыкъ заты барды, Йылмазда неси болгъанын ол кеси айтады.

СЫЛПАГЪАРЛАНЫ АЗРЕТ-АЛИЙНИ ДЖАШЫ ЙЫЛМАЗ НАУРУЗ
1905-чи джыл Тюркге кёчген белгили Герий афендини туудугъуду. 1938 джыл мартны онбиринде Тюркиени Эски-шехер тийресинде туугъанды. Усталыгъы адам дохтурду. Медицина джаны бла билим алыуун Германияда тамамлагъанды. Арт кёзюуге дери ол усталыгъы бла ишлегенлей тургъанды. Алай а, аны эм уллу иши – Дудаланы Махмуд кёлтюрген къарачай байракъны мийикге тутуб, бюгюнлеге джетдиргениди. Атына тыйыншлыды (Йылмаз – батыр, ётгюр деб, кёчюрюледи Тюркчадан). Тюркде Къарачайчылыкъ сезимни-ангыны-эсни къозгъагъан Дудаланы Махмуд болгъан эсе, аны джукълатмай тургъан къауумну башы Йылмаз Наурузду.

Йылмаз башха дергилеге да статьяла джазарын къоймагъанлай, «Бирлешик Кавказия» деб, бютеу Шимал Кавказгъа джораланннган журналны, «Къарт Джурт» деб да таза къарачай журналны чыгъарыб тургъанды. «Кёргенлерим, билгенлерим, эшитгенлерим» деб, къарачай адетлени ким да сейирсиниб окъурча, къагъытха тюшюргенди. Йылмаз чексиз кёб иш этгенди. Къарачай халкъыбызны тарихини, культурасыны тёрюнде турлукъ сыйлы адамларыбызны бириди.

Биз сёзню узун этиб джармалагъандан эсе, Йылмаз бла Махмуд бир-бирине джазгъан къагъытлагъа кёчейик. Ала, халкъыбызны сакълар джанындан эки патриот бир-бирине джазгъан фикирле тюлдюле къуру. Бизни адабиятда эпистоляр жанрны тамалын салгъан магъаналары да барды аланы. Дагъыда, къарачай тюрк тилибизни байлыгъына субайлыгъына шагъатды быланы джазгъанлары. Дагъыда, халкъыбызны къыйын къадары, джазыуу, тюненеси, бюгюню, таб тамбласы да, тюшюндюрюрча, сагъайтырча къараб турады аланы джазгъанларындан.

Дагъыда...
Бу ишни юсюнде мен этген – текстлени кирилл харифлеге кёчюргенме, ангылашынмагъан сёзлени да къарачайча магъаналарын берирге кюрешгенме. Башха бир затларына тиймегенме. Тиерге да эркинлигим джокъду. Джазгъанларын джазгъанларыча къойгъанма.

Лайпанланы Билал. 2008-чи джыл, июнь ай. Ставангер.
Изменено: Sabr - 22.08.2012 18:44:35
Sabr 25.08.2012 04:10:12
Сообщений: 7254
Йылмаз бла Махмудну бир-бирине джазгъан къагъытларын былайда окъургъа боллукъду:
http://taulit.as-alan.com/start/?page_id=55
Изменено: Sabr - 25.08.2012 04:24:58
Sabr 25.08.2012 04:15:02
Сообщений: 7254
Bagali Bilal Karnashim, Talay zamandan beri bütöv Kavkazni tarihin cazarga kuresheme. Birinci tomun cazip boshaganma, ekinci tomun da caza turama.
Alani icinde bolgan bolumleden ekisin cibereme. Tiyincli korseng web-sitenge salirga erkinse. Tab korseng, Elbrusoidge da ciberib ol sitege da saldirirge bolluksa.
Tinclik, esenlik tiley ashkhi salamlarimi cibereme, Allahga amanat bol.

Kart karnashing Yilmaz Nevruz

Yılmaz Nevruz

Emir Timur'un Kafkasya'yı istiylası*
#_ftn1
Çağatay Ulusu'nun batı kesiminde yaşayan türkleşmiş Barlas isimli Moğol boyunun beyi Turagay'ın oğlu olan Timur, maceralarla dolu politik ve askeri mücadelelerden sonra Çağatay Hanlığı'nın enkazı üzerinde, başkenti Samarkard şehri olan yeni bir devlet kurdu (9. Nisan.1370). Kendisi Çingiz Khan soyundan gelmediği için "Han" ünvanını almadı, bunun yerine "Emir" ünvanını kullandı. Bununla beraber dış aleme karşı Çingiz Khan soyundan gelen "Suyurgatmış" isimli silik bir prensi "Han" ilan etti. Tabiyatıyla "hükümdarlık" kendi elindeydi. Emir Timur kurduğu devleti, kısa zamanda Türkistan, Afganistan, Kuzey Hindistan, İran, İrak, Küçükasya'nın doğu bölümü ve Transkafkasya'yı içine alan büyük bir imparatorluk haline getirdi. Onun amacı, Büyük Moğol İmparatorluğu gibi cihanşümul bir imparatorluk tesis etmekti. İlk etapta Çağatay Hanlığı ile İlhanlı Devleti'nin topraklarını ele geçirdi ve Cuçi Ulusu'na ait Harezm topraklarını da kendisine bağladı. Bu sırada Cuçi Ulusu Devletinde büyük bir kargaşa hüküm sürüyordu. Canıbek Khan 1356 yılında Azerbaycan'ı hakimiyeti altına alıp merkeze dönerken yolda hastalanarak hayatını kaybetti, bir rivayete göre suikast sonucu öndürüldü. Yerine oğlu Berdibek geçti. Ancak, onun hükümdarlığı diğer prensler ve önde gelen askerî bürokratlar tarafından tasvib görmedi. Berdibek daha yerini sağlamlaştıramadan karşıtlarından biri tarafından öldürüldü. Bundan sonra merkezi yönetim tamamen çöktü, Hanlık makamı yılda birkaç defa sahip değiştirir hale geldi. Ülke genelinde boy beyleri ve valiler bağımsız hareket etmeye başladılar. Bununla beraber, Cuçi Ulusu'nun sol kanadını oluşturan ve İtil'in doğusundaki toprakları ihata eden ve Altınorda'ya bağlı olan Akorda Hanlığı'nın öne çıktığını görüyoruz. Akorda'nın yönetim merkezi Sırdarya'nın orta akarının sağ yakasına yakın bir yerde kurulan Sığnak şehri idi. Sığnak şehri Saray Berke'den çok uzakta olduğu için oradan Altınorda'ya yön vermek bir bakıma imkânsızdı. Mamafiyh orada da istikrar yoktu, taht kavgaları yoğun bir şekilde devam ediyordu. Görünüşe göre Urus Khan Akorda'da duruma hâkimdi. Altınorda tarafında ise belli bin Khan otoritesi yoktu. Kumandanlardan Mamay Mirza nisbî bir otorite sağlamıştı, ancak, Çingiz Khan soyundan gelmediği için tahta oturamamış daha önceki Noğay Mirza gibi bir yönetim tesis etmişti. Mamay Mirza ülke genelinde hakimiyet kuramadığı gibi serbest hareket etmeye başlayan Rus knezlerini itaat altına almak için düzenlediği Rusya seferinde de dirayetsizliği sebebiyle başarı kazanamadı ve Altınorda Khanlığı'nın korku salan manevi gücünü bir anda yok etti. 1380 yılında, Yukarı Don vadisinde Kulikovo denilen yerde Rus knezlerine karşı giriştiği meydan muharebesini kaybetti. Böylece heybetinden korkulan Altınorda Khanlığı'nın da yenilebileceğini cümle aleme gösterdi.
Tokhtamış Oğlan'ın Altınorda tahtına oturması
Akorda* cihetindeki taht kavgalarına karışan prenslerden biri de Tuy Hoca Oğlanın oğlu Tokhtamış Oğlan (prens) idi. Cuçi'nin Tokay-Timur isimli oğlunun soyundan gelen Tuy Hoca oğlan, aynı zamanda Urus Khan'ın kardeşi olup Akorda'nın önde gelen prenslerindendi ve Mangışlak'da valilik yapmıştı. 1376 yılında Urus Khan'ın entrikalarına kurban gitti, oğlu Tokhtamış Oğlan da hayatının tehlikede olduğunu görerek Maveraünnehr hükümdarı Emir Timur'a iltica etti. Bu sırada Timur Ortasya beyliklerini birleştirmekle meşguldü. Aslında Timur Akorda'nın kuvvetlenerek Cuçi Ulusu'na hakim olmasından ve günün birinde Altınorda ile Akorda'nın birleşerek eski Altınorda'nın tekrar canlanmasından endişe ediyordu. Bu sebepten, Akorda işlerine karışarak orada kendine tabi bir vassallık yönetimi kurdurmak istiyordu. Tokhtamış'ın ilticası onun bu emelini gerçekleştirmesine yarayabilirdi. Onu iyi karşıladı ve her türlü desteği verdi. Tokhtamış Timur'un askeri ve maddi desteğiyle, bir dizi başarısız girişimden sonra, 1377 yılında Sığnak tahtını ele geçirdi ve kendisini Akorda Khanı ilan etti. Tokhtamış kısa zamanda idari teşkilata hâkim oldu, askerî bürokrasi ile sağlam ilişki kurdu ve güçlü bir ordu hazırladı. Bundan sonra Altınorda'da iğreti bir otorite kuran Mamay Mirza'ya karşı harekete geçti. Zaten Mamay Mirza Kulikovo yenilgisinin şokunu üzerinden atamamıştı. Tokhtamış Mamay'ı, ünlü Kalka Meydan Muharebesi'nin cereyan ettiği yerde ağır bir yenilgiye uğrattı. Mamay canını kurtarmak için Kırım'a, Kefe şehrine kaçtı ise de oranın yöneticileri tarafından katledildi. Artık Tokhtamış'ın Altınorda tahtına çıkması için hiç bir engel kalmamıştı. Tokhtamış kısa zamanda Altınorda'nın Harezm dışında kalan topraklarında hâkimiyet tesis ederek Saray Tahtı'na oturdu. Böylece Timur, gerçekleşmesinden endişe ettiği Altınorda Birliği'nin yeniden kurulmasına kendi eliyle yardımcı oldu[1].
Timur ile Tokhtamış'ın arasının açılması
Tokhtamış 1376 yılında Urus Khan'ın hışmından kaçarak Emir Timur'a sığındığı zaman, Timur ünlü bir cihan hükümdarı değildi ve Çağatay Hanlığı'nın topraklarında ortaya çıkan beylikleri ortadan kaldırarak Semerkand merkezli Ortasya birliğini kurmaya çalışıyordu. Bazı tarihçiler, Tokhtamış'ın, Akorda tahtını ele geçirmesi için kendisine her türlü yardımda bulunan Emir Timur'a şükran borcu olduğunu ve ona karşı olmaması gerektiğini dile getiriyorlar. Bir bakıma haklıdırlar, günlük hayatta insanlar iyilik gördükleri kimselere şükran borcu taşırlar ve onlara karşı mümkün mertebe iyi davranırlar. Ama bu duygusal yaklaşımın devlet yönetiminde yeri yoktur. Zaten Timur Tokhtamış'a yardım ederken onun güzel gözüne kaşına bakmamıştı; ileride onu maşa olarak kullanmayı tasarlamıştı. Ancak Tokhtamış, Timur'un umduğu gibi hareket etmedi ve büyük ced amcası Batu Khan gibi dirayetli bir devlet adamı olduğunu kısa zamanda kanıtladı. Vassallık yönetimini güçsüz ve silik yöneticiler kabul ederler; Tokhtamış gibi dirayetli ve güçlü bir hükümdarın yönettiği büyük Altınorda Khanlığı kendisinden çok daha küçük bir devlete (Timur Devleti'ne) vassal olması mümkün değildi. Üstelik Timur, Altınorda'da taht kavgalarının hüküm sürdüğü karmaşa ortamından yararlanarak Çingiz Khan zamanından beri Cuçi Ulusu'na ait Harezm topraklarını ele geçirmişti. Daha sonra da, yine Altınorda'nın nüfuz alanında bulunan, zaman zaman İlhanlıların eline geçen ve en sonunda tekrar Altınorda'nın hakimiyeti altına giren Kuzey Azerbaycan'ı da işgal etmişti. Timur'un bu saldırgan politikası Tokhtamış'ın şahsına değil, Altınorda Khanlığı'na yönelikti. Dolayısıyla Tokhtakış Khan'ın, Timur'a karşı olan minnet borcundan dolayı ülkesine karşı girişilen saldırıları teslimiyetle karşılaması beklenemezdi. Tokhtamış Khan ülkesinin gasbedilmiş topraklarını geri almak için mücadele etmiştir, Timur'un asli topraklarını işgale kalkışmamıştır. Ancak, büyük stratejik hatalar yapmıştır. Mesela, Timur'un sür'atle cihanşümul bir imparatorluk tesis etmekte olduğunu ve çok güçlendiğini iyi değerlendirememiştir. Oysa bir süre itidalle hareket etmesi ve sadece iç güvenliğini ve askeri gücünü kuvvetlendirmekle meşgul olması gerekirdi. Sadece Rus knezliklerini hizaya getirmesi yeterliydi, zaten onu da başarıyla yerine getirmişti. Bu itibarla Tokhtamış'ın, 1388 yılında, Timur'un batı seferinde bulunmasından yararlanarak, onun devletinin nüvesini oluşturan Maveraünnehr'e bir talan seferi düzenlemesi büyük bir hataydı. Zaten bir yıl önce, Timur'un Transkafkasya'yı işgali sırasında ordusuyla Derbend'i aşarak onun karşısında yer alması husumeti iyice ateşlemişti. Ama sonuç getirecek bir savaşa girişmeden geri çekilmişti. Öteyandan bu gelişmeler sırasında Timur'un askeri gücünün kendisinden çok daha üstün olduğunu görmesi gerekirdi. Bütün bu olumsuz şartlar çerçevesinde, kendi askeri gücünü güçlendirerek tetikte beklemesi gerekirken, aslında Akorda'ya ait olan, ama şimdi Timur'un işgali altında bulunan Sırdarya boyundaki Savran şehrini kuşatması ve Zernuk Kalesi'ne asker sevketmesi Tokhtamış'ın en büyük yanılgısıdır. Daha sonra, Kunduzca tecrübesine rağmen, Kafkasya'da meydan muharebesini kabul ederek hem kendisini hem de Altınorda'yı bitirmiştir. Oysa, böyle bir "başa baş" muharebeyi kabul etmeyerek İskitler'in Darius ordusuna karşı kullandıkları savaş taktiğini kullansaydı ki bunu daha önce doğu cephesinde uygulamıştı, Kafkasya dağlarında ve Kıpçak steplerinde Timur'un ordusu yıpratma saldırılarıyla perişan edilebilirdi. Böylece Rusya'nın güçlenerek Kazan'ı, Astarkhan'ı, Kırım'ı ve Kafkasya'yı zapdetmesi mümkün olmaz ve belki de Rusya Çarlığı Bering Boğazı'na kadar yayılma imkânı bulamazdı.
Emir Timur (1336 - 1405) Ortasya birliğini tesis ederek uzak ülkelerin fütuhatına başladığında (1386) 50 yaşına gelmişti. Cihangir olmayı kafasına koymuş bir hükümdarın çok daha erken yaşlarda bu işe başlaması gerekir. Ama Timur başlangıçta çok zaman kabetmişti, bu kayıp zamanı büyük askeri dehası sayesinde kısmen telafi etmişse de amacına ulaşamadan ölmüştür. Timur'un Altınorda topraklarında gözü olduğu ve bu geniş ülkeyi kendi imparatorluğuna katmayı düşündüğü söylenebilir. Ancak, ondan önce kolayca zaptedebileceği zengin Kuzey Hindistan toprakları vardı. Altınorda'nın fütuhatına girişmesi ona çok zaman kaybettirebilirdi. İran, İrak ve Transkafkasya'yı ele geçirmesi, rastgele bir fütuhattan ziyade Hindistan seferi sırasında gerisini emniyete almak ve bu zengin ülkelerden ordusu için ekonomik kaynak sağlamaktı. Böylece Hind seferini sıkıntısızca gerçekleştirecekti. Ancak, Tokhtamış'ın aceleciliği ve yanlış hareketleri Timur'u iyice kuşkulandırdı ve onu Kafkasya üzerinden Altınorda'ya ciddi bir sefer hazırlamaya mecbur etti. Maksadı Tokhtamış'a iyi bir ders vererek bir daha saldıramaz hale getirmekti, Altınorda'yı şimdilik işgal etme planı yoktu. Nitekim Terek Meydan Muharebesinden sonra Karadeniz'in kuzeyinden Dneper Nehri'ne kadar olan Altınorda topraklarını hiç bir engelle karşılaşmadan geçtikten sonra, kuzeye dönerek Rusya'nın Ryazan bölgesini işgal etti ve büyük ölçüde ganimet topladı. Timur büyük bir askerî deha olduğu için, yüzyıllar sonra Napolyon ve Hitler'in düştüğü hataya düşmedi ve önünde uzanıp giden uçsuz bucaksız Rusya düzlüklerine dalmadı. Şayet bu hatayı işleseydi, kış aylarında Rusya'nın dondurucu sodğukları ve iaşe yetersizliği yüzünden tüm ordusunu kaybedebilirdi. Bu sebepten Ryazan'dan öteye geçmemiştir. A.Y. Yakubovskiy, Timur'un Ruslarla karşılaşmaktan çekindiğini, daha önce cereyan eden Kulikova Meydan Muharabesinde Mamay Mirza'nın kumandasındaki Altınorda ordusunun Ruslar karşısında aldığı ağır yenilginin hikâyesinin Timur'u korkuttuğunu[2], söyliyor ise de bu görüşe katılmak mümkün değildir. Mamay Mirza'nın maceraperest yönetimi Altınorda Khanlığı'nı temsil etmez. Zira o Cuçi Ulusu ülkelerinde kabul görmemişti ve tam anlamıyla Altınorda Hanlığı'na hakim değildi. Rus yazarları Kulikova zaferini fazla abartıyorlar. Nitekim çok geçmeden Altınorda tahtına geçen Tokhtamış Khan'ın düzenlediği Rusya seferi, Kulikova yenilgisinin Altınorda'yı hiç de etkilemediğini kanıtlamaktadır. Tokhtamış Khan bu sefer sırasında Rusya'nın kalbi olan Moskva'nın üzerine yürüyünce, Moskva büyük prensi Dimitriy Donskoy şehri terkederek güya asker toplamak için Kostroma'ya gidiyor. Tokhtamış herhalde Aşağı Volga'dan Moskva'ya bir günde gelmemişti. Knyaz Dimitriy Donskoy'un, kuşatma başladıktan sonra askeri yardım toplamaya çalışması akıl kârı değildir. Hakikat halde Rus knezleri Altınorda'ya karşı koyacak durmda değildiler. Ünlü Kulikova zaferi Mamay'ın basiretsizliğinden kaynaklanan tesadüfi bir başarıydı ve Ruslara hem siyaset hem de maneviyat bakımından fazla bir getirisi olmamıştır. Böylece Tokhtamış hem Kulikova'nın intikamını almış hem de Rus knezlerine tekrar boyun eğdirmiştir. Kulikova zaferini büyük bir olay olarak takdim eden A.Y. Yakubovskiy, aynı eserde Tokhtamış'ın karşısında hezimete uğrayan Rus knezlerinin acıklı halini de ayrıntılarıyla anlatmıştır, şu hüküm cümlesi ona aittir: "Dimitriy Donskoy, Kostroma'dan yağmaya uğrayan Moskva'ya döndükten sonra, 1382 yılının sonbaharında hayatının en ağır günlerini yaşamıştı. Çünki artık hiçbir surette Tokhtamış'a karşı koyamıyacağını görüyordu" [3].
Timur'un da Ruslardan korkusu olmadığı muhakkaktır, ancak yukarıda da belirtildiği gibi ana ağırlık merkezinden binlerce kilometre uzakta ve Terek Muharesebinden sonra, önceden planlamadığı halde şartların elvermesi üzerine Rusya cihetine talan seferi düzenlemeye karar veren Timur, kışta kıyamette sistematik bir işgal harekâtına girişemizdi. Tokhtamış'ı yenen, daha sonra Yıldırım Beyazıt'ı yenen Timur, Rus knezlerinin derme çatma ordularını herhalde fazla zorlanmadan yener ve tüm Rusya'yı işgal edebilirdi. Ama bundan bir sonuç çıkmazdı, zira geri döndüğü zaman her şey eski durumuna avdet ederdi.
Timur, Ryazan seferini takiben Aşağı Volga ve Azak üzerinden Aşağı Kuban'a yönelmiş, 8 ay kadar Kafkas halklarını cezalandırmak için uğraşmış ve sonunda Semerkand'a dönmüştür (1396). Buradan anlaşılıyor ki Timur'un bu seferinin amacı fütuhat değil, Tokhtamış'ı cezalandırma ve ülkesini talan etme seferi idi. Bu uzunca girişten sonra şimdi de esas konumuza, Emir Timur'un Kafkasya'yı işgal hareketine dönelim.
Timur'un Kafkasya harekâtının ayrıntıları
Ayrıntılara geçmeden önce gözden kaçan bir hususu hatırlatmakta yarar vardır. 1388 yılında Tokhtamış Khan muazzam bir ordu ile Timur Devleti'nin kuzey sınırlarından taarruza geçtiği zaman Emir Timur Semerkand'da idi ve Tokhtamış'ın ordusuna oldukça yakın bir yerdeydi, buna karşılık Tokhtamış kendi ağırlık merkezinden çok uzaklarda bulunuyordu. Timur Terek Muharebesinde yaptığını bu esnada yapabilir ve Tokhtamış'ı sekiz yıl önce tarih sahnesinden silebilirdi. Bunu niçin yapmadı? Soruya cevap vermek için Şerafeddin Ali Yezdî'nin verdiği bilgileri iyi anlamak lazımdır. Onun ifadesine göre, Tokhtamış'ın ordusunda Türk ve Moğol birliklerinin yanı sıra Bulgarlar, Kafkaslar, Alanlar, Mokşalar, Başkırdlar, Kırımlılar, Kefeliler, Azaklılar ve Ruslar yer almıştı[4]. Yani, Tokhtamış çok güçlü bir ordu hazırlamıştı. Sefere kışın çıkan Tokhtamış Khan ordusunun bir kısmını Sabran kuşatmasına ayırdı, bir kısmını da Arıs ırmağının Sırdarya'ya karıştığı yerde bulunan Zernuk kalesi civarına gönderdi. Bu sırada Semerkand'da bulunan Timur, durumu öğrenince hemen ordunun toplanmasını emretti. Oğullarından Ömer Şeyh Andican'dan, Miranşah Herat'dan hareket ederken, kendisi de 20-30 bin askerle Semerkand'dan hareket etti. Ömer Şeyh'in birliği Sırdarya'da Timur'a katıldı. Ağır kış şartları hüküm sürüyordu. Sırdarya kıyılarında Timur Tokhtamış'ın öncü müfrezeleriyle karşılaştı ve onları karşı sahile kaçmaya mecbur etti. Ama Timur Buradan Tokhtamış'ın kuşatma altında tuttuğu Sabran'a gitmeyip Semerkand'a döndü. Çünki, o anda Tokhtamış'ın muazzam ordusunu yenecek güçte bir ordusu yoktu. Ciddi bir hazırlık yapması gerekiyordu, nitekim öyle yaptı ve yeterli bir ordu hazırladıktan sonra, 1389 yılı baharında tekrar Tokhtamış'a yöneldi. Bu defa Tokhtamış muharebeye girişmeyi kabul etmeyerek ordusunu steplerin derinliklerine çekti. Ama Timur galip geleceğinden emin olmadığı için onu takibetmedi. Böylece taraflar kozlarını paylaşamadılar. Burada calibi dikkat olan şudur: Timur, Tokhtamış'ın ordusunun kendi ordusundan daha güçlü olduğunu anlayınca savaşa tutuşmaya çekinmiş ve daha iyi hazırlanmak için kışı bahane ederek kendi merkezine dönmüştür. İyice hazırlık yaptıktan ve ordusunu güçlendirdikten sonra, ertesi yılın ilkbaharında Tokhtamış'ın üzerine yürümüştür (1389). Tokhtamış'ın ordusu ise aylardan beri merkezden binlerce kilometre uzakta ve yorgundu, askerlerin bunalıma girdiklerinde kuşku yoktur. Böyle bir ordu ile meydan muharebesine girişmek akıl kârı değildi. Nitekim Tokhtamış ordusunu riske atmamış ve İskit taktiğini kullanarak steplerin derinliğine çekilmiştir. Buna karşılık, askeri bir deha olan Timur, galibiyetten emin olmadığı için kendi ağırlık merkezinden uzaklaşarak ordusunu yıpratma hatasına düşmemiş ve düşmanını serbest bırakarak Semerkand'a dönmüştür. Buradan anlaşılıyor ki Timur, kesin olarak kazanacağından emin olmadığı hiç bir muharebeye girmemiştir. Buna karşılık, Tokhtamış 1389 savaşında uyguladığı akıllı taktiği hem Kunduzca'da hem de Terek'de uygulayamamış ve Timur'un büyük bir tecrübeye sahib muvazzaf ordusu ile meydan muharebesini kabul ederek ordusunu, hazinesini ve hatta umudunu kaybetmiştir.
Timur, fütühatına başladığında İlhanlı Devleti parçalanmış ve onun yerinde küçük beylikler oluşmuştu. Önce Horasan bölgesini işgal etti, peşinden İran'a yöneldi. Luristan ve Irak-ı Acem'i ele geçirdikten sonra Transkafkasya'ya girdi. Azerbaycan ve Gürcüstan'ı da egemenlik altına aldı. Timur'un Azerbaycan ve Gürcüstan'ı ele geçirmesi Altınorda ve Kafkasya'da büyük endişe uyandırdı.
Tokhtamış Khan ile Emir Timur arasındaki mücadeleler bizim konumuz dışında olmakla beraber, Timur'un Tokhtamış Khan'ı cezalandırmak ve tahttan indirmek için Kafkasya üzerinden Altınorda Hanlığı'na büyük bir sefer düzenlemesi Kafkas Halklarını doğrudan ateş çemberi içine atmış, böylece onlar da savaş felaketinden fazlasıyla nasiplerini almışlar ve büyük acılar çekmişlerdir. İki büyük devletin karşılıklı mücadelesi sırasında Kafkas Halkları ve onların içinde yaşayan Alanlar ve bitişiğinde yaşayan göçebe Kıpçak kabileleri Altınorda'nın safında yer almışlardı. Zaten sözü geçen halkları Altınorda'nın nüfuzundan kurtarıp kendi nüfuzu altına almak isteyen Emir Timur, Tokhtamış'a fiilen yardım ettikleri için, bu defa onları cezalandırmaya karar verdi. Netice itibariyle Timur'un Altınorda ile mücadelesi bir bakıma ikinci plana atıldı ve Kafkasya halkları ile yaptığı "başa baş dişe diş" mücadele ön plana çıktı.
Kafkasya'yı Timur ateşine düşüren olayların gelişmesine gelince; Emir Timur sekiz yıl süren bir sabır döneminden sonra Tokhtamış meselesini kesin olarak halletmeye karar vermişti. Vaktin geldiğine kanaat getirince, 1395 yılının nisan ayında ordusuyla Derbend’i geçerek savaşa hazırlanmak üzere Terek ırmağı kıyısında, bugünki Maiskiy kenti yakınlarında bulunan Altın-Orda şehri Culad civarında karargâh kurdu. O dönemde Culad Altın-Orda’ nın en önemli ve zengin şehirlerinden biriydi. Timur burada dev ordusuna erzak temin etti ve süvarileri için de yem stokladı. 15 Nisan 1395 günü her iki ordu Terek Irmağı'nın yakınlarında karşılaştı. Tarihte büyük izler bırakan dehşetli bir meydan muharebesi cereyan etti. Muharebenin ayrıntıları daha sonra Şerafeddin Ali Yezdî'nin Zafarnâmesinden naklen anlatılacaktır. Netice itibariyle,
Tomhtamış ağır bir yenilgiye uğradı. Kura (Kuma) ve İtil ırmakları boyunca steplere doğru çekilmeye başladı. Timur, Tokhtamış’ı takip için özel şekilde yetiştirilmiş birliklerini gönderdi, kendisi bir süre Beştav’da kalmayı tasarladıysa da ani bir kararla bizzat Tokhtamış'ın peşine düştü. Timur’un saray tarihçisi Nizam ud-dîn Şâmî'nin verdiği bilgilere göre, zaferden sonra Emir Timur yola çıktı, Koray denilen yerde ağırlıklarını bıraktı, Tokhtamış Khan'ı takib için hazırlandı. İtil güzergâhından giderek Ogek ilinde düşmana erişti. Emir düşmanlarının birçok illerini aldı, pek çok düşman öldürdü, ahaliyi deniz kıyısına sürdü, düşmanlardan bazıları kendilerini suya attılar. Tokhtamış Khan birkaç kişi ile birlikte kaçıp bir ormana saklanmıştı. Emir Timur Özü suyu (Dneper) tarafında düşman askerinin sağ kanadını ele geçirmek amacıyla onları takibe koyuldu. Emir'in ordusu Özü suyundan dönerek Bekyarık ordusunu tekrar ele geçirdi, Ten suyuna kadar sürerek onu zor bir duruma soktu. Emir Timur Urus'un şehri Moşkuv tarafına giderek o vilayeti tamamen yağma ile pek çok ganimet ele geçirdi. Emir Timur Azak tarafına azimet eyledi ve Azak kalesini ve o vilayetin tamamını ele geçirdi. Evlerini yaktı, müslimanları ayırdıktan sonra kâfirleri kılıçtan geçirdi ve oradan yoluna devam etti. Çerkes vilayeti olan ve Azak'dan Kuban'a kadar uzanan mıntakada bir mer'a vardı, o mer'ayı tamamen yakmışlardı; Emir'in askerleri mer'ayı yanmış buldular. Otsuzluktan çok zahmet çektiler, çamurları ve bataklıkları güçlükle geçtiler; bu kadar zahmet ve sıkıntıdan sonra sekiz günde Kuban'a gelerek orada birkaç gün kaldılar[5].
Yine aynı müellife göre, Emir Timur 1395 yılında oğullarını ve Emir Cihanşah Bahadır'ı Çerkes canibine gönderdi. Bunlar Çerkes'e gidip yağma ile bir çok ganimet (ulcay) ele geçirdikten sonra geri döndüler. Emir Timur Birağan (ﺒﺮﺍﻏﺎﻥ) tarafına gidilmesini emretti; yolları üzerinde bulunan ormanı keserek yol açtılar; gide gide yolları Elbrüz (Elburus) Dağı tarafına düştü. Bu dağda bir çok il ve kale buldular, din düşmanlarıyla birçok muharebeler yaptılar ve kâfirlerin mallarından çok ganimet topladılar. Buradan muzafferen hareket ederek Kula (ﻛﻮﻻ) ve Tavus (ﻁﺎﻮﺲ) tarafına gittiler. Bunların hepsi Elburusluların illerinden sayılırdı, kaleleri dağların tepelerine yapılmış, yolları gayet sarp ve çıkılması müşküldü; o kadar yüksekti ki insan yukarısına bakmak istediği vakıt gözleri kararır, başlığı başından düşerdi; hususiyle Tavus Kalesi pek yüksek ve havadardı, o kadar yüksekti ki aşağıdan atılan ok yukarısına erişemezdi. Mekrit kabilesinden bir topluluk Emir'in sarayının mülazımlarından idiler, daima dağlarda ve derelerde avlanırlardı. Emir bunları kalenin yollarını ve pusularını keşfe memur etti; fakat onlar kaleye varmak için hiç bir yol bulamadılar. Emir merdivenler yapılmasını emretti, yapılan merdivenleri kaleye dayayıp iplerle kalenin duvarına bağladılar. Fedakâr bahadırlar canlarını tehlikeye atarak merdivenlere bastılar, iplere tutunup yukarı tırmandılar ve muharebeye başladılar. Arguven (ﺍﺮﻜﻮﻮﻥ) ilinden birçok kimseyi öldürdükten sonra, Kula ve Tavus'u (yani onların beylerini) ele geçirip Emir'e getirmeden yolda öldürdüler. Nihayet zaferle oradan ayrılıp Pulat tarafına hareket ettiler, sefer esnasında Balkan (ﺒﻟﻗﺎﻥ) [Balkar olmalı, YN] yolunda bir gün konaklayıp tekrar yola koyuldular ve Pulat'a yetiştiler. Emir Timur, kardeşi Ödürgü[6] (ﺍﻮﺪﻮﻛﻭ) [=Udurgu] ile Pulat'a bir mektup göndererek "derhal yanıma gelin, yoksa büyük bir ordu ve hadsiz hesapsız asker ile üzerine geliyorum" dedi. Mektubu okuyan Pulad "Udurgu bize iltica etmiştir, bedenimde can oldukça ben onu bırakmam, ruhumdan az bir parça kaldığı sürece onu muhafaza ederim" dedi. Bunu duyan Emir orduya emir verdi; askerler ormanı keserek üç fersahlık (15 km) bir yol açtılar. Udurgu Kapçagay (ﻗﺑﭼﻏﺎﻯ) kale ve deresini ele geçirmişti, Emir Timur oraya vasıl olduğu vakit muharebeye başladı. Birçok çatışmadan sonra kalenin tepesine çıktı ve ilden çok sayıda kimseleri öldürdü, evlerini yaktı. Emire Bravungar canibinden, Emirzade Emiranşah'dan haberci geldi, Emirzade'nin Udurgu'yu takib ettiğini ve bir yerde sıkıştırdığını, ele geçirmesine ramak kaldığını bildirdi. Emir Timur atına binerek oradan ayrıldı ve Elburus Dağı'nı geçti, Abase'ye geldi, orada Udurgu'yu yakalayıp bağlı halde Emir Timur'a getirdiler. Bütün askerler ağırlıkların bulunduğu yere geldiler, Beştav civarında konakladılar. Emir Timur ılgar ederek Semsem/Simsim (ﺴﻣﺴﻢ) ilini ele geçirdi. Kayırbek'in oğlu Muhammed bütün ili toplayıp Emir'e geldi. İl ahalisinin diğer kısmı kaçıp sarp yerlere sığınmıştı. Emir Timur bizzat o canibe giderek muharebeye başladılar, bütün o kaleyi ele geçirdiler. Bundan sonra Emir o kalenin tüm sakinlerinin bağlanıp aşağı atılmasını emretti[7].
Daha sonra yazar, Emir Timur'un ordudan bazı birlikleri seçerek İtil cihetine gönderdiğini, onların Hacı Tarhan ve Saray'ı ele geçirip tahribettiklerini, Birûnî ilini tamamen yağma ettiklerini ve ganimetleri Timur'a getirdiklerini, onun da bunları emirlere ve askerlere dağıttığını, sonra da oradan hareketle Tarki üzerinden Uşgucan'a gelindiğini, Emir'in askerlerini işgal için çevreye dağıttığını ve onlar geri dönünceye kadar orada konakladığını anlatıyor.
Nizamüddin Şâmî devamla şu bilgileri veriyor: Gazikumukluk/Kazikumuk ili ahalisinin ve askerlerinin her yıl ve her ay kâfirlere karşı muharebe etmek adetleri idi. Emir, kâfirlere karşı bu muharebede onların yardım etmelerini beklerdi, ama onlar bu defa adetlerinin hilafına kâfirlere yardım etmeye kalkıştılar. Umulanın aksi zuhur etti. Bunun için Emir 500 seçkin süvari seçerek onların üzerine sevketti ve onları hezimete uğrattı. Reisleri olan Şamkhal'ı Mübeşşir Bahadır yakalamak için gayret etti ve yakalayıp başını keserek Emir'e getirdi. Geri kalanları da huzura topladılar. Onlara kâfirlere karşı gaza yapmayı niçin terkettikleri ve kâfirlere neden yardım ettikleri soruldu. Hepsi kabahatlerini, fena harekette bulunduklarını kabul ettiler ve Emir'den af ve merhamet dilediler. Bunun üzerine Emir bunların kusurlarını afv ile kendilerine hil'at verdi, lütuf ve ihsanda bulundu, geri gitmeleri için emir vererek kendilerine "Büyüklerinize, emirlerinize söyleyin, eğer onlar da sizin gibi kabahatlerini itiraf ederlerse gelip bize sığınsınlar, yaptıklarından tövbe etsinler, şayet böyle yaparlarsa ben de kendilerini taltif ile illerini yine kendilerine veririm" dedi. Bunlar gittiler, Emir'in askerleri Uşgucan'ı ele geçirdiler ve öldürülen insanların cesedlerinden tepecikler yaptılar. Bu sırada Gazi Komuk emirleri, tacirleri, ileri gelenleri Emir'e gelerek kabahatlerini itiraf ettiler. Emir onları afvetti, kendilerine hil'atlar, murassa kemerler verdi, havas ve avamını izaz ve ikram ile toylar yaptı, hepsini memnun ve mesrur olarak yerlerine gönderdi, ama eskisi gibi kâfirlere karşı gaza yapmalarını şart koştu, onları cihada teşvik etti... Bundan sonra, Emir oralarda bulunan Nerkis isimli kaleye taarruz etti, pek çok insan öldürüldü ve kale ele geçirildi. Aynı şekilde Balu, Mika ve Derklü kalelerini zaptettiler, sonra da ağırlıklarının bulunduğu yere döndüler. Bundan sonra Emir Derbend Kalesi'nin tamir ve tahkim edilmesini emretti ve Şirvan'a hareket etti"[8].
Nizamüddin Şâmî'nin Zafernâme'si Timur ile ilgili birinci el yazılı kaynakların başında gelir. Hemen hemen bütün yazarlar ondan doğrudan ve dolaylı olarak istifade etmişlerdir. Biz de doğrudan istifade ettik. Yazar genelde objektif bilgiler vermeye çalışmaktadır. Emir Timur'un müslimanlara dokunmadığını, sadece kâfirlere karşı muharebe ettiğini ifade ederken, yapılan kıtalleri de olduğu gibi anlatıyor. Tabiyatıyla müslimanlara dokunulmadığı haberi gerçeği tam olarak yansıtmıyor. Çünki, Timur büyük ölçüde müsliman ülkelerle savaşmıştır ve onların ahalisine zarar vermiştir. Yönetimi ellerinde bulundurmayan, sadece cizye ödeyerek yaşayan hıristiyanları ve yahudileri bu hengâmede ayırdederek katletmesi de mümkün değildir. Zaten buna gerek de yoktur, muhatap müslimanlardır. Kafkas dağlarında az sayıda pagan topluluklarla karşılaşması mümkün görünüyor, ancak onlar da büyük bir sayı teşkil etmiyorlardı. Bu itibarla yazarın müslimanlara dokunmadığı ifadelerini aynen kabul etmek mümkün görünmemektedir.
Timur'un Kafkasya'da uzun süre kalarak, yurtlarını savunan insanları avlaması anlaşılır gibi değildir. "Zengin ganimetler" ifadesi, Kafkasya dağlıları bakımından gerçeği yansıtmıyor. Timur'un askerlerinin yoksul dağlılardan elde ettikleri ganimet, sırtlarına yükleyip aşağıya indirmelerine bile değmez. Sadece silah ve el zenatı malzemeleri toplayıp götürmeleri mümkündür. Timur'un Kafkasya'da sekiz ay duraklayarak Kafkas halklarını itaat altına almak için giriştiği mücadeleler, Nizâmüddin Şamî'nin anlattıklarından ibaret değildir. Şimdi de bu mücadelelerin ayrıntılarına gireceğiz.

Terek Meydan Muharebesi*
Tokhtamış Khan ile Emir Timur arasında cereyan eden ünlü Terek Meydan Muharebesi'ni Şerafeddin Ali Yezdî, genelde Nizamüddin Şâmî'den yararlanarak çok canlı ve teatral bir biçimde tasvir etmiştir. Onun verdiği bilgilere göre, Timur ordusu Derbend'i geçerken, Tokhtamış'ın hakimiyeti altında bulunan ve Elburus Dağı'nın eteklerinde yaşayan halklardan olan Kaytaglar onun güzergâhı üzerindeydiler. Timur bu kâfirleri öldürmek ve yok etmek için emir verdi. Askerler aniden üzerlerine atıldılar ve ortalığı birbirine kattılar, kimse kaçıp kurtulamadı, her taraf yağmalandı ve köyler ateşe verildi.
Bu arada Tokhtamış, Urtak isimli bir kişiyi elçi olarak Timur'a gönderdi. O, hükümdarın kampına geldiği zaman, onun muzaffer ordusunun azametini gördü, şaşkına döndü ve dehşete kapıldı; hemen geri dönerek, öncü birlikleri ve ana kıtalarıyla Timur'un çoktan harb nizamı almış olduğunu Tokhtamış Khan'a bildirdi. Tokhtamış Khan bu haberle sarsıldı, kafasından duman fışkırdı ve Kazançi kumandasında öncü birliklerini harekete geçirdi. Tüm birlikleri Tarki sahasında toplanınca Timur orada kamp kurdu, bu meyanda, Tokhtamış Khan'ın Kazançi kumandasındaki öncü birliklerinin Hoy ırmağının karşı tarafnda yer aldığı farkedilmişti. Geceleyin Timur en iyi askerlerinden bir birlik oluşturdu, sabahleyin ırmağı rüzgâr gibi geçerek onların üzerine çullandı, kıvılcımlar saçan kılıç darbeleri aşağılık düşmanı yok etti, düşmanların kanıyla ova kızıla boyandı, zafer mutluluğuyla çiçekler tomurcuklandı. Sonra, Cihangir'in muzaffer ordusu geri çekilenlerin peşinden gitti ve Sunja ırmağında durdu.
Tokhtamış Khan ise ordusunu Terek Nehri'nin kıyısında toplamıştı, kendi konumunu tahkim etti ve muharebeye hazırlandı. Timur da ordusunu savaş düzeninde nizama koydu ve Tokhtamış'a kendi evinde korku salan ordusunun sarsılmaz gücüne gönül hoşluğuyla teşekkür etti. Kampın çevresinde hendekler açıldı, kazıklar çakıldı ve çeperler/çaparlar yerleştirildi.
Timur bir geçiş yeri bulup ordusuyla Terek Nehri'ni geçti; Tokhtamış Khan Kura/Kuma ırmağına kadar geri çekildi ve ordusunu tekrar toparlamaya çalıştı. Timur'un askerleri az yemek yemişlerdi, Timur daha sonra Culad bölgesinde nehir boyunca yürüyüşe geçti, onun askerleri oradan hububat stokladılar ve düşmanı imhaya giriştiler. Bu esnada postalar Tokhtamış'ın ordusunu tekrar düzene koyduğu haberini getirdiler. Timur dönerek onu karşıladı, ordusunu sağ kanat, sol kanat ve merkez şeklinde düzenledi. Ertesi salı günü (14 Nisan 1395) saflar birbirlerine yaklaşmış bulunuyordu. Tavaçılar (Timur'un inzibatları) muzaffer askerleri önceden belirlendiği şekilde düzene koydular. Askerlerin gece boyunca yerlerinde kalmaları, gürültü çıkarmamaları emredildi. Tokhtamış Khan geceleyin Timur'un ordusuna saldırmaktan çekinmişti, ertesi gün 15 Nisan 1395 çarşamba günü muharebe başladı. Taraflar birbirlerine yaklaştıklarında, davullar ve ziller vurdu, borular çaldı ve savaş çığlıkları yükseldi.
Timur ordusunu yedi kola bölmüştü. Yaya askerler savunmada büyük rol oynadılar. Mirza Muhammed-Sultan ana kolun kumandanıydı ve kanatları cesur askerlerle takviye etti. Timur, baştan aşağı zırh kuşanmış kendi koşunları / birlikleri ile ordunun arkasında bir yerde durdu. Bu sırada bir adam gelerek Kunçe oğlan, Bek-Yarık oğlan, Aktav, Davud Sufî, Tokhtamış Khan'ın damadı ve Uturgu hep birlikte sizin sağ kolunuza hücum edecekler, diye mizevirlikte bulundu. Bunun üzerine Emir Timur derhal onların önlerini kesti. Karşılarında Emir'in askerlerini gören düşmanların kalblerine korku girdi ve hepsi geri çekildiler. Timur'un ayırdığı 27 koşundan bir bölümü onları takibettiler. Askerler kendi birliklerine yaklaşınca toparlanıp geri döndüler ve kendilerini takibedenlerden bir kısmını öldürdüler, kalanlarını kaçmaya mecbur ettiler. Kovalamaca Emir'in yanına kadar sürdü. Emir Şeyh Nureddin, canını feda ederek onların karşısına çıktı, atından indi, askerleri de atlarından indiler ve düşmanların üzerine ok yağdırdılar ve onları kaçırdılar. Bu esnada Timur'un ordusunun ana kolu gürga, nefir, mekkare, boru çalarak tam bir alayişle savaş alanında yerini aldı ve bir kıyametdir kopdu.
Her iki taraf birbirlerine kavuştular ve müthiş bir muharebe başladı, düşmanın saldırılarına karşı Emir'in askerleri bir dizlerini yere dayayarak düşmanı ok yağmuruna tuttular ve mevzilerini kaybetmediler. Sağ kanatda bulunan Emir Hacı Seyfeddin'in karşısında, düşmanın sol kanadına kumanda eden Kunçe-oğlan vardı, bir ara Timur'un sağ kanadı Tokhtamış'ın sol kanadı karşısında bozgun yaşadı. Ancak düşmanlar Timurluların direncini kıramadılar. Her hücumda ok yağmuruna tutuldular. Nihayet Cihanşah, Ömer Şeyh ve Mirza Rüstem'in kuvvetleri yardıma geldiler ve Tokhtamış'ın birlikleri dayanamayıp dağıldılar. Böylece Tokhtamış'ın tüm sol kanadı parçalandı. Tokhtamış Khan, Kıpçak beyleri, emirler ve noyanlar muharebe meydanını terkettiler.
Büyük bir zafer kazanan Timur araba katarlarına yüklü servet ve hazinenin korunmasını savaştan önce atdan düşüp kolu kıralan Mirza Miranşah'a bıraktı. Emir Timur, ılgarla (akın) görevlendirilen Emir Yangar-Barlas ve Emir Seyfeddin'in seçme birlikleri ile birlikte çok acele bir şekilde, gece ve gündüz yol alarak Tokhtamış Khan'ın peşine düştü. Turatur adı verilen geçiş yerinden İtil'in öbür tarafına geçtiler, ama Tokhtamış'ı yakalayamadılar. Urus-Khan'ın oğlu Koyriçak-oğlan Timur'un yanında bulunuyordu. Timur Koyriçak-oğlan'a altın işlemeli kaftan ve altın kemer gibi "hükümdarlık alametleri" sayılan hediyeler verdi. Güçlü bir Özbek birliğini de tahsis ederek onu İtil ötesinde nizamı sağlamakla görevlendirdi. Timur'un niyeti Koyriçak-oğlan'ı Cuçi Ulusu Khanlık tahtına oturtmaktı. Talihsiz Altınorda Khanı Tokhtamış ise birkaç yakın arkadaşı ile birlikte Bular/Bulgar'a kaçmış ve bir ormana saklanmıştı. Muzaffer ordu bu defa Deşt-i Kıpçak'ı talan etti[9].
Yazar bundan sonra Özi/Dneper ırmağına kadar olan Kuzey Karadeniz topraklarına ve Rusya topraklarına talan seferleri düzenlediğini anlatıyor. Aynı yazar kitabının "Timur'un Çerkeslere Baskını'nın hikâyesi" başlıklı paragrafında Adığey ülkesine düzenlediği seferi kısaca anlatmıştır. Onun yazdıklarına göre, Muzaffer bayrak Azak'dan Kuban'a hareket etti. Çerkesler (Adığeleri kastettiği anlaşılıyor, YN) Kuban ile Azak arasında bulunan çayırlıkları yakmışlardı; bu yüzden, muzaffer ordunun çok sayıda sığırı yolda telef oldu ve Timur'un atları 7-8 gün tam anlamıyla yemsiz kaldılar. Birçok ırmakları ve bataklıkları geçtikten sonra Kuban'a geldiler ve günlerce orada kaldılar. Muzaffer Timur, Mirza-Muhammed Sultan, Mirza-Miranşah, Emir Cihan-şah ve diğer emirleri Çerkeslere karşı gönderdi ve onlara bölgeyi süratle zaptedip dönmeleri için katı emir verdi. Emirzâdeler ve Emirler talimata göre akınlar düzenlediler ve çok süratli bir biçimde bölgeye dağıldılar, Tanrı'nın yardımı ve Timur'un ışıldayan talihi sayesinde tüm Çerkes uluslarını soydular, çok ganimet elde ettiler ve güven içinde geri döndüler.
Şerafeddi Ali Yezdî Çerkeslerin cezalandırılması seferini anlattıktan sonra, "Timur'un muhteşem Elburus Dağı'na gidişinin hikâyesi" başlıklı bölümden itibaren o dönemde Kafkasya'da yaşanan olayları anlatmaya devam ediyor. Müellife göre, Timur Rusya ve Çerkesya ülkelerinde gerçekleştirdiği seferlerden sonra dinlenmek düşüncesiyle gökyüzünü andıran askeriyle Elburus Dağı'na geldi. Bu esnada, bir kumandan ve bazı kışkırtıcıların iftiraları üzerine kuşkuya düşen ve hiddetlenen Hükümdar, aslında hiç bir suçu olmayan Emir Osman-Abbas'ın katlini emretti. Sonra da Cihangir kafirlere boyun eğdirmeye karar verdi ve bunun için de As halkının önderleri olan Börüberdi ve Burakan'ı hedefe aldı. Buranın yolu ormanlarla kaplıydı. Emir Haci Seyfeddin'i ağaçları kesip yol açmakla görevlendirdi ve Elburus Dağı'na cihada gitti. Muhkem dağlarda ve korunaklı dağboğazlarında kâfirler ile cereyan eden bir çok çatışmaları kazanan askeri birliklerin "bizim askerimiz gerçekten muzaffer olacak" nidalarıyla vadiler çınladı, çok sayıda kâfir cihad kılıcıyla cehenneme gönderildi, onların kaleleri tahribedildi, kaderin bir cilvesi olarak muzaffer askerler kâfirlerin pek çok servetlerini ele geçirdiler. Büyük hizmetler gören muzaffer ordu sayısız ganimetle geri döndü ve yüksek bir yerde konakladı. Emir Haci Seyfeddin bir şölen düzenledi[10].
Timur tekrar yola koyuldu, Kula (ﻛﻮﻻ) ve Taus (ﻁﺎﻮﺱ) kalelerine gitti. Bunlar Elburus'da oturan kabilelere aitti. Dağların tepelerinde yerel halkın kaleleri ve kuleleri vardı, oraya bakanların gözleri kararır, başlıkları başlarından düşerdi, yolları pek sarp ve aşılması güçtü, özellikle Taus Kalesi çok yüksek ve havadardı, o kadar yüksekti ki aşağıdan fırlatılan ok yukarıya erişemezdi, adeta kartal yuvasını andırıyordu, oraya çıkmak da inmek de fevkalade zordu, insan aklı buranın sırrını havsalasına sığdıramazdı. Timur'un muzaffer ordusunda emire hizmet eden Merkit kabilesinden bir grup vardı, bunlar dağlarda ve yüksek vadilerde yürümeye alışıktılar, tecrübeli ve becerikliydiler, Emir onlara kale yollarını keşfetmelerini emretti. Yol bulunamaması üzerine yapılan dikkatli tartışmalardan sonra, Emir'in kafasında fikir kıvılcımları belirdi ve çok sayıda merdiven yapılmasını emretti, bunları üstüste gelecek şekilde birbirlerine bağladılar ve kayaların çıkıntılarına yerleştirdiler; en sonunda tutunmak için kalenin duvarlarına ipler bağladılar, hükümdarın buyruğuna uyarak bazı fedakâr ve cesur yiğitler ölümü hiçe sayarak bu iplere tutunup merdivenlerle kaleye tırmandılar. Diğer bir serdengeçti grup da dağın sivrisine halat bağlayıp, onun ucuna da başka halatları uç uca bağlayıp aşağı sarkıttılar. Her iki grup alttan ve üstten kaleye saldırdılar. Kaleden atılan oklar ve taşlarla birçok bahadır hayatını kaybetti ve diğer inananlara örnek oldu. Kalenin üstünden ve altından artarak gelen bu hücumlar karşısında kale sakinleri dehşete kapıldılar. Cesur bahadırlar böylece kaleyi ele geçirdiler, Arguvan (ﺍﺮﻛﻮﻮﻦ) kabilesinin içeride bulunan adamlarını öldürdüler. Taus ve Kula kalelerinin kumandanlarını esir edip katlettiler.
Muzaffer asker oradan Cuçi Ulusu emirlerinden Uturgu'nun saklandığı Pulat kalesine hareket etti. Bu arada onlar Balkan (Balkar?) bölgesinde bir gün konakladılar. Orada çok bal vardı, askerler diledikleri kadar götürdüler. Buradan aşağıya doğru yol aldılar. (Savaşa) bahane bulmak için Timur bir mektup yazdırıp Uturku'nun kardeşi ile Pulat'a gönderdi. Metubdaki mesaj şu idi: "Uturgu'yu yanında barındırıyorsun, şayet onu bana vermezsen, bütün düşmanlarını yenen aslanlardan oluşan sayısız askerimle üzerine geleceğim". Mektubu okuyan Pulat, kalesinin fethedilemezliğine güvenerek şu karşılığı verdi: "Benim iyi korunan bir kalem var ve onu savunacak savaş araçlarım da hazır; Uturgu bana sığınmıştır, canım tenimde olduğu müddetçe onu sana vermem ve koruyacağım". Cevap Timur'a gelince, hümümdarlık ateşi tutuştu. Kale yolunda kesif bir orman vardı, birçok ağaç ve dalları rüzgârın bile geçemediği bir set oluşturmuştu. Askerler ağaçları keserek üç fersahlık bir yol açtılar ve fetih harekâtı başladı.
Kale ulaşılmaz bir dağboğazında bulunuyordu. Yerel sakinler hayatlarını ortaya koyarak boğazın girişini işgal etmişlerdi ve umutsuzca savaşmaya başladılar. Muzaffer asker bir hayli uğraştıktan sonra kaleyi zapdetti ve cihad kılıcı bu yolunu sapıtmışların çoğunu yoketti. Uturgu kaçtı ve Elburus dağboğazlarına sığındı. Timur'un muzaffer askeri her tarafı yağmaladı, evleri yaktı ve büyük ganimet topladı. Bu sırada bir adam üç kâfir müfrezesinin kaçtığını ve dağın yamacında bulnuduğunu ihbar etti. Timur onlara doğru harekete geçti, askerler talih eseri mücadele etmeden onları esir aldılar ve hepsini cehenneme yolladılar.
Sağ kanatdan Miran-şah "Elburus Dağı'nın Abase (ﺍﺑﺎﺳﻪ) kesiminde Uturgu'yu aradıkları" haberini gönderdi. Timur memnun bir şekilde yürüyüşe geçti ve Elburus'un dağboğazlarından geçerek Abas'da kamp kurdu. Burada Uturgu'yu yakaladılar, bukağılayıp Timur'un huzuruna getirdiler, o da zincire vurularak hapsedilmesini emretti. Galip askerler bu yörenin insanlarının mallarını ele geçirdiler ve muzaffer bayrağın gölgesinde ağırlıkların bulunduğu yere döndüler.
Bundan sonra Cihangir Timur muzaffer birlikleriyle Simsim ülkesine hızlı bir sefer düzenledi ve rahat bir şekilde oraya vasıl oldu, neyseki mukavemet görmeden burayı ele geçirdi. Kayır-Bek'in oğlu Muhammed bir kısım halkıyla birlikte geldi ve saray görevlilerinden biriyle Emir'in huzuruna çıktı, halıyı öptü ve itaatini bildirdi. Halkın diğer kısmı ise dağlara kaçarak, yaya ulaşılması bile güç olan yerlere saklanmıştı. Timur bizzat onların üzerine gitti ve dağlara geldiğinde, muzaffer ve cesur askerleri saldırıya geçerek kalelerin tamamını ele geçirdiler. Oranın sakinleri Timur'un emriyle bağlanıp dağlardan aşağı atılarak cezalandırıldı. Askerler dağlık bölgenin bütün servetini topladılar. Buna ilaveten, dağlık alanda atlı veya yaya olarak erişilemeyen, bir çok yeri ele geçirdiler. Birkaç gündür Emîr'in kahır ateşi galeyana gelmişti, yaş kuru her ne varsa yaktırdı, bütün kiliseleri, puthaneleri ve evleri tahribettirdi, sonra da oradan aşağı inerek dağetekleri memleketlerinden pek çok ganimet topladı. Timur oradan Bugaz-kum bölgesine geldi. Mamoktu (Mamuktav olmalı, YN.) [ﻣﻣﻭﻗﺘﻭ] ve Kazikumuk bölgelerinin tüm sakinleri gelip tam bir teslimiyetle Emîr'e bağlılıklarını bildirdiler[11].
Yazar, bundan sonra Emir'in Altınorda başkenti Saray'a sefer düzenlediğini anlatıyor. Oysa Timur, Terek Meydan Muharesinden sonra Tokhtamış'ı takiben Saray ve çevresini de işgal etmiş ve bir hayli tahribat da yaptırmıştı. Anlaşıldığına göre, zamanı olmadığı için orada fazla eğlenememiş ve sür'atle Deşt-i Kıpçak, Kırım, Rusya taraflarına hem tenkil hem de ganimet seferleri düzenlemişti. Azak'tan Kafkasya'ya geçince hızı kesilmiş ve tahmininden fazla zaman harcamıştı. Böylece yaz mevsimi gelip geçmiş, kafasında tasarladığı muhakkak olan ikinci Saray-Berke seferi gecikmişti. Timur'un Altınorda merkezine düzenlediği bu ikinci seferin ayrıntılarına girmeyeceğiz. Emîr o civarda bulunan bütün şehirleri talan edip çok miktarda ganimet topladıktan ve onu da askerleri arasında taksim ettikten sonra tekrar Kafkasya'ya avdet etti ve Tarki üzerinden Eşgücaniy (ﺍﺷﻛﻮﺠﺎﻧﻰ)'e geldi.
Buradan itibaren Timur'un Dağstan bölgelerini işgali anlatılacaktır. Yararlandığımız yazarlardan hemen hepsi, bizim de doğrudan yararlandığımız Nizâmeddîn Şâmî, Şerefeddîn Ali Yezdî ve ibn Arabşah gibi birinci derece kaynaklardan yararlanmışlar ve bazı ayrıntılarda mahalli rivayetlere ve yazılı kaynaklara dayanarak ilavelerde bulunmuşlardır. Rus kaynakları genelde Timur işgaliyle ilgili olarak ayrıntılı bilgi veriyorlar ise de, onun Kafkasya'yı işgali hakkında hemen hemen bilgi vermemişlerdir, daha doğrusu, konuya Altınorda çerçevesinde yer vermişlerdir. Aynı şekilde, İbn-Arabşah da eserinde Kafkas halklarından ve onların Timur'a karşı verdikleri özgürlük mücadelesinden pek sözetmemiştir. Keza Timur'un Rusya seferi hakkında da aynı şekilde bilgi vermez. Sadece Deşt-i Kıpçak ve Kıpçak hanlarından banseder. Buna karşılık, Timur'un İran, Transkafkafkasya, Önasya, Suriye ve Mısır seferleri hakkında ayrıntılı bilgi vermiştir. Şimdi biz Timur'un Kuzeydoğu Kafkasya (Dağıstan ve İçkeriya) topraklarını işgal faaliyetlerine dönelim.
Sabr 25.08.2012 04:21:46
Сообщений: 7254
Kuzeydoğu Kafkasya (Dağıstan ve İçkeriya)'nın Timur tarafından istiylası

Kadim yerli yazarlardan Hasan al-Kadarî Asâr-i Dağstan adlı eserinde Devletşah Samankandî ve Gülistan'i İrem'i kaynak göstererek Timur işgali hakkında bilgi vermiştir. Ona göre, Dağıstanlılar bu hükümdara "Topal Timur" derler. Devletşah ile Gülistan-i İrem'de yaptıkları hakkında bilgiler vardır. Şirvan üzerinden Altınorda seferine çıktı. O dönemin Şirvanşah'ı İbrahim erkânı ile Timur'u karşılayarak itaatını ve bağlılığını bildirmek zorunda kaldı. Timur ona "şah" ünvanı verdi, Şirvan'da hükümranlık hakkı tanıdı. Daha sonra Dağıstan'a hareket etti.1394 yılı baharında Derbend ve çevresini işgal etti. O zamana kadar görülmeyen disiplinli askeriyle Terek Nehri'ne ulaştı. Buradan Astarkhan ve Rusya'ya yöneldi. Zafer üstüne zafer kazanarak Çerkesya'yı altüst etti ve tekrar Dağıstan'a döndü. Şehirleri, kaleleri, köyleri yerle bir etti, taş üstünde taş, gövde üstünde baş bırakmadan görülmemiş bir şiddet uyguladı. Gülistan'i İrem müellifi şöyle yazıyor: Emir Timur Terek ve Sulak nehirleri arasındaki bir kısım Kumukların yaşadığı yeri ele geçirdi. Oradan Çeçenya'ya girdi, o dönemde 7-8 bin haneli kadim Almak şehrini yağmaladı. Oradan ordusuyla Salatav dağlarını aştı şimdiki adı Timurşah olan şehri tahribetti. Berktay, Alkhastay, Çobantay, Butlukh kalelerini yıktı. Sağ kalan halk başka yerlere göçetti. Bunlardan çoğu şimdiki Çirkey köyüne yerleşti. Timur'dan kaçıp kurtulanların kurduğu bir köy olan Çirkey'e eskiden Çirmab derlerdi ve buralar daha önce tamamen boş topraklardı. Kendisisiyle savaşanları acımasızca cezalandıran Timur'un savaşmayıp itaat edenlere karşı merhametli ve hoşgörülü davrandığını tarihler yazmaktadır[12].
M.G. Magamedov'un, Timur'un Kafkasya'yı işgal seferlerini anlatırken tıpkı Rus tarihçileri gibi bir dil kullandığı dikkat çekiyor. Ona göre, XIV. yy'ın 80-li yıllarında Kafkasya'da sistematik bir işgal başladı. Bu işgalin başlıca araçları korkunç bir şekavet ve tahribat idi. O her yerde şehirleri tahribetti, ateşe verdi ve sakinlerini katletti. Her yerde sessiz mezarlıklar bırakarak yoluna devam etti. Akademisyen V.V. Bartold Timur'u şöyle tanımlamıştır: "...Timur'un eylemlerini, toplu katliamlarla kendini gösteren katıksız bir marazî-sapıklık ve vahşet olarak tanımlayabiliriz". Bu sebebden Timur işgali, Avarya'nın payına düşen büyük bir felâket dönemi olarak kabul edilmelidir.
Altınorda Hanı Tokhtamış ile Timur arasındaki ilk savaş Samur nehri yakınlarında 1387 yılında cereyan etti. Galib gelen Timur oldu. Daha önce, Avarya'nın güney komşusu Şirvan Timur'un hakimiyetini gönüllü olarak kabul etmişti. Timur'un düşmanca istiyla planlarına Dağstan halkı bidayetten itibaren tepki gösterdi, kaynakların ifadesine göre, zulmün sebebi de bu oldu. Yine kaynakların bildirdiğine göre, Timur'un ordusu Samur üzerinden Derbend'e ilerledi. Onu zaptettikten sonra Kaytag'a yöneldi. Aslında, Tokhtamış safında yer alan Kaytag yönetiminin durumu kritikti. Kaytag'ın alınmasından sonra "her yerde ölüler, talan ve işkence izleri ve yanmış cesedler" görülüyordu. Kaytag'ın zaptından sonra Timur Tarki'ye yöneldi, sonra Sulak ırmağına doğru ilerledi ve Kuzey Avarya'yı talan etti ve 1395'de Tokhtamış'ı yendeği Terek Nehri kıyısına vasıl oldu. 1395 yılında Timur tekrar Terek ve Sulak arasında yaşayan Kumuklara saldırdı. Daha sonra dağönü alanlarını kana bulayan Timur, düşmanı Tokhtamış'ın müttefiki Avarya'ya hareket etti. Zamanımıza kadar gelen rivayete göre, Gagatl, Andi ve şimdiki Botlikh kasabalarının erkekleri sonuna kadar savaştılar. Hayatta kalanları Timur atların toynaklarıyla çiğnetti. Sonra Timur, şimdiki Buynaks civarında bulunan Tarki'ye döndü. Orada bir süre durdu ve Temir-khan-Şura (bugünki Buynaks) şehrini kurdu.
Timur "kâfirlere karşı savaşan İslam'ın kılıcı" olarak nitelenmiştir (Işalov G. Kh., 1988)[13]. Yine Magomedov'un bildirdiğine göre, Timur'un Dağstan'da bulunduğu sırada cereyan eden trajik olaylardan biri Uşkuja'da (şimdiki Akuşa) yaşanmıştır. Yerel geleneksel rivayetlere göre "bütün mü'minler cihad kılıcıyla katledildiler, cesedlerinden tepecikler oluşturuldu ve tüm bölge tahribedildi". Uşkuja'yı savunanlar düşmanı geri püskürtmek için yerel yönetimlerin güçleriyle birlik olmaya çalıştılar. Bu amaçla Kazikumuk ve Avar hanları güçlerini birleştirdiler, ancak kuvvet eşitsizliği vardı, yenildiler ve Timur'un hakimiyetini kabul etmek zorunda kaldılar.
Genelde Dağıstan dağlarında, özellikle de erişilemez Bek-yurt, Antsukhs, Kudalin v.s. gibi yerlerde XIV. yy. sonlarında Avarya dağlık alanlarında Timur'un ateş ve kılıç izlerini taşıyan çok sayıda yadigâr, şimdiye kadar korunmuştur. Dağları zapteden Timur Derbend'e döndü ve yerel hükümdar İbrahim'e şehri koruma talimatı verdi, kendisine güveninin işarati olarak bir khil'at ihsan etti. Ancak Timur Dağıstan'ın tamamen hakimiyet altına alındığından emin değildi ve bu sebepten sınırı koruması için İbrahim'e talimat verdiği anlaşılmaktadır. Altınorda Hanı Tokhtamış ile Timur'un mücadelesi sırasında Avarya Hanı Altınorda yanlısı tutumunu devam ettirdi. Bu sebepten bölgedeki eski pozisyonunu kaybetti. Timur'un seferi Avar Hanlığı'nı zayıflatmakla kalmadı, aynı zamanda Kuzeydoğu Kafkasya ve Kafkasardında hâkim rolünü kaybetmesine de sebep oldu.
1405 yılında Timur'un ölmesinden sonra onun varisleri arasında taht kavgası başladı. Bir veya bir başka timurlu Azerbaycan ve Dağstan'a yıkıcı seferler düzenledi. Timur'un varisleri arasında güç mücadelesi sebebiyle timurluların Dağıstan dahil tüm Kafkasya'da egemenlikleri zayıfladı. Dağstan halklarının Timur ve ardıllarına karşı verdikleri özgürlük mücadelesi Dağstan toplumunun karakterini taşıyordu. Timur'un seferleri ve işgalleri sebebiyle Dağıstan dahil tüm işgal edilen ülkeler hem insanî hem de ekonomik kayıplara uğradılar. Diğer ülkelerle ticari ilişkiler inkıtaya uğradı, kültürel yaşamda da olumsuz değişmeler husule geldi. XIV-XV yüzyıllarda Dağıstan halklarının kurtuluş mücadelesi büyük tarihsel önem taşımaktadır, zira yerel halkların bağımsızlıklarını koruma azmini ve Dağstan halklarının birlik şuurunu güçlendirdi.
Timur işgalinden sonra, harab olmuş, yoksul ve zayıflamış Avarya topraklarında yeni politik yapılanmaların nüvesini kırsal nüfus temelinde hür toplum oluşturdu. Bütün tarihi devirler boyunca yerli halkların sosyal organizasyonunda kırsal topluluklar en önemli yeri işgal etmiştir. Bu, kendiliğinden gelişen mikropolitik kendi kendini yöneten, askeri, hukuki ve politik fonksiyonları olan bir oluşumdu.
Timur seferlerinden sonra ülkenin durumu büyük ölçüde değişti. Moğollarla uyumlu ve Timur'a karşı olan Avar hanlarının, ülkedeki korkunç durumun ortaya çıkmasının sebeplerinden biri olduğu açıktır. Dağlık rayonlarda ateş ve kılıçtan sonra, Timur sadece ülkeyi güçsüz düşürmekla kalmadı, aynı zamanda tüm Avarya topraklarını zorla istiyla etti. Kitlesel katliam sebebiyle bir çok topluluklar, öncelikle de yönetici seçkinler hem ekonomik hem de politik yönden zayfladılar. Timur'un acımasız politikasının bir sonucu olarak dağlı toplum, çoğunlukla kendi yerel yöneticilerini yitirdi. Bu koşullar altında, bölgede kendi kendini yöneten organların ortaya çıkması, bu vaziyetten kurtulmanın tek çıkış yolu oldu. Timur'un seferlerinden sonra Andalal, Khindalin, Didoy, Salatav, Karalal, Gumbet, Caro-Belokan, Gidatlin, Keleb, Andi, Koysubulin, Çamalal, Bogulal, Antlratl Birliği ve diğerleri Avarya topraklarında ortaya çıkan en önemli özgür toplumlar oldular. Özgür Antlratl toplumu Avarya'nın uzak rayonlarında, Ana Kafkas Zincirinde yer alan yedi yer veya cema'atdan oluşuyordu: Bokhnod, Tkhebel, Curmut, Ukhnad, Antslus, Taş, Antsukh. Bunların her biri dağ boğazları boyunca dağınık birçok yerleşimden meydana geliyordu. Aullar, köyde ortaya çıkan günlük yaşam ve ekonomi ile ilgili sorunları çözmek için kendi tamadalarını (yaşlılar kurulu) seçiyorlardı. Toplum geneline ilişkin problemleri çözmek için toplumun ileri gelenleri (tamadalar) bir araya geliyorlar ve kanun hükmünde kararlar veriyorlardı (Aglarov M. A., 1988)[14].
Burada, yazarın müsliman kıyımıyla ilgili ifadelerini ihtiyatla karşılamalıyız. Timur'un silahla kendisine karşı gelen müsliman topluluklara veya yönetimlere acımasızca davrandığı bilinen gerçektir, ama gayri müslimler ile putperestlere karşı reva gördüğü şiddet politikasının müslimanlar katında biraz daha ayrıcalıklı olduğu görülmektedir. Bunu Nizameddin Şâmî ve Şerefeddîn Ali Yezdî gibi dönemin yazarlarının ifadelerinden anlıyoruz. Bu yazarlar, karşı gelen müslimanların katliama tabi tutulduğunu açıkça belirtmişlerdir. Buna karşılık, muti olanlara iyi davranıldığını ve ihsanlarda bulunulduğunu da kaydetmişlerdir. Altınorda tarafında yer alan Kafkas halkları yöneticilerine ve pagan topluluklara çok acımasızca davranıldığını, ancak aynı acımasız muamelenin müsliman sekeneye tatbik edilmediğini ihtiyatla da olsa söylemek mümkündür.
İndarbi Bızov'un " Naşestvie Timura Khromogo" (=Topal Timur'un İşgali) başlıklı makalesinde şu bilgileri buluyoruz: çağdaşların verdikleri bilgilere göre, seferin sebebi Simsim Yöneticisi Gayurkhan veya Kayırbek’in Timurlenk’in hakimiyetini reddetmesidir. Genelde asıl amaç, Tokhtamış’ın Ortasya seferine katılan Altınorda müttefikleri koalisyonunun imha edilmesidir. Simsim yönetimi nüfusunun bazı kabilelerinin, geçmişte buraya yerleşen Türk gruplardan oluştuğunu ve Vaynakhların da dağlardan ovalara indiklerini biliyoruz. Bu Türk gruplar muhtemelen yerleşik Kıpçakların temsilcileriydiler ve bunlardan bir kısmı müslimandı ve hepsi Tokhtamış’ın müttefiki idi.
Beştav yakınlarında karargâh kuran Timur ordusu Simsim’e hareket edince direnç hareketleriyle karşılaştı ve bu çatışmaları püskürten Timur ordusu ovaların bir bölümünü ele geçirdi. Moğol tahribatından sonra yeniden inşa edilen Ma’as şehri tahribedildi. Müteakiben Timur’un birlikleri şimdiki Grozni şehri civarındaki köprüden (sonradan Çeçenler buna “Timur Köprüsü” adını vermişlerdir) Sunja ırmağının sağ yakasına geçtiler. Yabancı işgalcilere boyun eğmek istemeyen nüfus dağlara, yani yürüyerek dahi erişilmesi zor yüksek dağ vadilerine çekilmişlerdi (V.G. Tiesenhausen, v. 2, S. 183)[15].
İşgalciler şimdiki Duba-Yurt köyünün kuzeybatı ucunda bulunan alana konuşlandılar; burası hâlâ “Aksak Timur Konaklama Yeri” adıyla anılmaktadır. Zaten halkın hafızasında “işgal ordusunun burada karargâh kurduğu” bilgisi günümüze kadar saklanmıştır. Timur’un bir sonraki saldırısı, düzlüklerden dağlara iltica edenlerin bulunduğu dağboğazlarını doğrudan hedef almıştır. Kayırbek’in oğlu Mukhammad, babasının aksine Timur tarafından verilen onur rütbesini ve onun hakimiyetini tanıdı; Mukhammad’ın müfrezeleri Timur’un birliklerine katıldılar.
Birçok tarihçiler Timur'un İçkeriya cihetinde de işgale giriştiğine inanıyorlar. Timur öncü birliklerini Ana Kafkasların en sarp dağlarına yaydı, ancak dağlıların ani gelen saldırılarıyla büyük kayıplar verdiler. Buralarda, dağlara kaçarak elverişsiz soğuk hava şartlarında cesurca yurt savunması yapan birçok insan vardı. Daha sonra, "Timur bizzat kendisi işgal birliklerine nezaret etmek için gitti ve bu sarp yerlere çıktı, askerleri büyük zorluklarla karşılaştılar, onların saldırılarına karşı güçlü bir mukavemet vardı. Ancak sonunda, (dağlıları) esir alıp Timur'a getirdiler, o da onların "bağlanıp dağlardan aşağı atılmalarını emretti" ifadesi, Timur'un Kuzey-Doğu Kafkasya'nın fethine büyük önem verdiğini göstermektedir (Fan, Rd. p. 1, Op. 1, 48, S. 36)[16]. Daha sonra aynı Gayurkhan'ın oğlu Mukhammad dağ boğazlarında işgalçilere hizmet etmiştir* Bu ifadelerden anlaşıldığına göre, Timur'un belirgin özelliği, kendisine direnenlere tahammül edememesidir. Direnişçilerin müsliman olmaları sonucu değiştirmez. Kayırkhan'ın oğlu Muhammad'ın boyun eğmesi muhtemelen düzlüklerde yaşayanların hayatını kurtarmıştır. Ama dağlarda özgürlüklerini savunan müsliman direnişçiler yakalandıklarında acımasızca, sarp kayalardan aşağı atılarak katledilmişlerdir. Aslında onun bu vahşice davranışı dengesiz kişiliğini de ortaya koymaktadır.
Ş.B. Akhmadov'un "Naşestvie Timura i borba za nezavisimost" isimli çalışmasından edindiğimiz bilgilere göre, her iki taraftan (Tokhtamış ve Timur) yaklaşık 300 bin kişinin katıldığı ve onbinlerce kişinin yaşamına malolan Terek Meydan Muharebesi 3 gün (15-17 Nisan) sürdü. Timur ve Tokhtamış’ın orduları arasında cereyan eden Terek kıyısındaki savaşın amacı, Timur yönünden Kafkasya’da ve diğer müttefik ülkelerde Altınorda’nın pozisyonunu zayıflatmaktı. Kaynaklar tarafından verilen bilgilere göre, Kafkasya’da Timur seferinin güzergâhlarının analizi, onun eylem ve saldırılarının birbirinden izole olmadığını, bilakis belli bölgelerin fethine yönelik tutarlı bir plan dahilinde icra edildiğini göstermektedir. O, batıdan doğuya doğru, sırayla bölgeden bölgeye kayarak işgal hareketini yürütmüştür. Timur’un muharib birlikleri arka emniyetini güvence altına alarak işgali gerçekleştirmişler ve komşu bölgelere girmemişlerdir; sonra da dinlenmek için Kuma Nehri üzerinde bulunan Beştav’daki karargâhlarına dönmüşlerdir. Böylece, ilk sefer sırasında Kuzeybatı Kafkasya’da Adığelerin toprakları, ikinci seferde de Böriberdi ve Burakhan’ın ülkesi (Şimdiki Karaçay-Çerkes bölgesi ve Beştav toprakları) işgal edildi, müteakiben Taus ve Kula bölgelerine (şimdiki Kabardey-Balkar) üçüncü bir sefer düzenledi; dördüncü seferde ise Pulat’ın yönetimindeki yerleri (şimdiki K. Osetya’da) talan ve tahrib etti. Timur Beştav’da bir kez daha dinlendikten sonra, beşinci seferinde Simsim ülkesini vurdu. Simsin toprakları bugünki Çeçen-İnguş bölgesinde bulunuyordu. Simsim bölgesi hâkiminin adı Gayurkhan idi. Bölgenin Altınorda'nın vassalı pozisyonundaki yöneticileri, mevkilerini babadan oğula tevarüs ediyorlardı[17].
Yazar bundan sonra Simsim halkının direnişini anlatarak aşağı yukarı biraz önce verdiğimiz bilgileri tekrar ediyor. Ona göre, Timur’un ordusu bir darbede ovalık bölgenin bir kısmını ele geçirdi. Fakat işgalcilere itaat etmek istemiyen Simsim halkının bir bölümü Timur ile mücadele etmek için dağların girilemez yerlerine çekildiler. Başkalarına göre Timur, bugünki Çeçen-İnguş topraklarının dağlarında, Argun ve Sunja’nın yukarı akarlarında müthiş bir orduyu harekete geçirdi. Rivayete göre burada Timur’un talimatı üzerine, Sunja Nehri’ne bir köprü inşa edildi ve adına Akhsak-Timur Köprüsü adı verildi. Sadece Çeçen-İnguş dağ eteklerinde Simsim’in ana ordusu birlikleri imha edildi.
Fars tarihçiler Şâmî ve Yezdî’ye göre Gayurkhan oğlu Muhammad çok geçmeden Timur’a teslimiyet ve itaat etmeyi kabul etti. Ancak, Muhammad’a rağmen sekenenin bir bölümü boyun eğmeyerek buradan ulaşılmaz dağlara çekildi.
Simsim ovasında hayatta kalabilen sakinler, istilacılara karşı mücadele etmek için dağara çekilenler ile bağlantı halindeydiler. Timur ordusunun düzlük alanları işgalinden sonra, mücadele gerilla savaşı haline dönüştü. Bu gerilla savaşının geniş bir alana yayıldığı gerçektir, Timur’un tarihçileri Gayurkhan’ın akibeti hakkında herhangi bir kayıt düşmemişlerdir; netice itibariyle Timur tüm dikkatini dağlık alanlara teksif etmiştir. Vaynakhların şiddetli bir direnç gösterdiklerinde kuşku yoktur, kaynaklar bunu teyidediyorlar ve bizzat Timur’un harekâta katıldığını bildiriyorlar.
Sonradan yapılan değerlendirmelere göre, gerilla gruplarının Timur’un kalabalık askerlerine verdikleri sıkıntıların yanı sıra birçok müstahkem kaleler ve kuleler vardı, Timur onları zapt ve tahribetti, savunucularını uçuruma attı. Timur bugünki Çeçen-İnguş’ta bir çok kule ve kaleleri tahribetmiştir. “Kuş kanatlı kule” bu tarihsel efsaneyi hatırlatmaya uygundur. Başin-Kala’nın, zirvesi bulutlara erişen ve ona bakan kişinin şapkasının başından düştüğü Başin dağı mevkiinde bulunduğu anlaşılıyor. Bir tarafı dipsiz bir uçurumdu. Birkaç kuleden oluşan zaptedilemez kale yerel varlıklı insanlar tarafından yaptırlmış olup buna bir okun ulaşması mümkün değildi. Aksak Timur’un ordusunun saldırmaya karar verdiği kale “Gonat-Kala” adını taşıyordu (gonat=kanat kelimesi yerel dilde ‘kanat’ anlamına gelir).
Küçük müfrezelere ayrılan Timur’un ordusu, şimdiki Nazran, Sunja, Açkhoy-Martan ve Şatoy rayonlarında bulunan kale yollarını ve kaleleri zapt ve tahrib etmek için batıdan doğuya doğru boğazlar üzerinden dağlara tırmandılar. Argun dağboğazındaki çatışmadan sonra, onlar güney-doğu istikametinde, şimdiki Vedeno ve Nojay-yurt rayonlarının ormanlık alanlarına ve Andi sıradağlarına kadar ilerlediler. Dağlıların direncine karşı işgalcilerin gösterdiği öfke ve reaksiyon şöyle ifade edilmiştir: “Orada, bağlı olarak Timur’a getirilen insanlar onun emriyle dağlardan aşağı atıldılar”.
Türk-dilli Dağıstan halkları Çeçenleri-Akkinsleri ve onların topraklarını “Aukh” diye isimlendirirler, türkçe çoğul eki “ar” (=lar) eklenince kelime “Aukhar” , yani Aukhlar şeklini alır. Bu arada Akkins köylerinin hemen hemen hepsinin isimleri “Aukh” kelimesi ile sonlanır. İşgalciler, dağlıların sert direnişlerine rağmen Çeçenya’nın doğu tarafında yer alan Kumuk ovalarını işgal ettiler, 7-8 bin evi olan Almak şehrini de baskınla zapt ve tahribettiler; onlar yakın çevrenin sakinlerini düzlüklere indirdiler. Timur’un seferinde müfrezelerin rotaları muhtemelen Yamansu, Yarıksu ve Aktaş’a ve sonra da Avarya’ya kadar Salatau ve Andi-Koysu kasabalarına uzanmıştır. Askerler çok miktarda sığır ve gıdadan oluşan ganimet toplamışlardır[18].
M. Butaev "İstoriya Laktsev" isimli eserinde, ikinci Saray-Berke seferinden sonra Timur'un Dağstan'a döndüğünü (1396), Tokhtamış'ın vassalları olarak Dağstan bekleri, Timur'un ordusunu kendi topraklarından geçerken taciz saldırısında bulunduklarını ifade ederek "şayet Dağstan halkları Timur'un hakimiyetini hemen tanısaydılar, Timur Dağstan içlerine seferler düzenler miydi, düzenlemez miydi? sorularını sorarak buna müspet veya menfi cevap vermenin güç olduğunu söyliyor. Keza, Laklar ile Timur’un birlikleri arasında ilk büyük çatışmanın Uşugus kasabası yakınlarında husule geldiğini hatırlatarak, bu hususta Timur'un saray tarihçisi Nizam ud-Dîn Şâmî'nin ayrıntılı bilgi verdiğini bildiriyor ve ondan nakiller yapıyor[19]. Yazar daha sonra, Şeraf ed-Dîn Ali Yezdî ve Nizam ed-Dîn Şâmî'nin aynı konuda yazdıklarını tahlil ederek şu sonuca varıyor: Yezdî ve Şâmî'nin anlattıkları Lak tarihinin o döneme ait bazı önemli sorunlarına ışık tutuyor. Birincisi, Timur kuvvetlerine karşı Lak ve Aukhar birleşik kuvvetlerinin karşı koydukları teyit edilmektedir; ikincisi, ilk defa Kazikumuk Şamkhalından ayrıntılı biçimde sözedilmektedir. Ayrıca, Kazikumukların Timur gelmeden önce de İslamı yaymak için gaza etmelerinden ve 1396 yılında Şamkhal'ın Tarkililerin veya Kafir-kumukların değil, Kazikumuklar ve Aukharların önderi olduğundan sözetmesi son derece önemlidir. Netice itibariyle Şamkhalların tahtları bu dönemde Kazimuk'ta idi. Anlaşıldığına göre, Kazikumuk Şamkhallığı'nın bir parçası olan Tarki en büyük yerleşimlerden birini temsil ediyordu. Bazı müsliman tarihçiler bu hikâyeyi önyargılı kabul ediyorlarlar ve Uşkucan savaşından sonra Lakların direnmeden Timur'a inkıyad ettiklerini bildiriyorlar. Mamafiyh, o döneme ait bazı yazılı kaynaklar Timur'un Lakya'da kılıç ve ateşle kendi hakimiyetini kurduğu iddiasını açıkça eleştiriyorlar.
Timur'un Kumuk seferinden diğer kaynaklar sözetmemişlerdir. Lakların eski bir tarihî manzumeleri vardır, burada XIV. yy'ın efsanevi kadın kahramanı Partu-Patima'dan sözedilir. Kumuk'da Timur istiylasının başlangıcı sırasında, Lakya'nın her tarafından Kumuk'a silahlı halk müfrezelerinin akın ettikleri anlatılıyor. Onları dağlı kadın Partu-Patima yönetiyordu. Timur'un Çingiz Khan'ın varislerinden nefret ettiği bilinen bir gerçektir. Ama Timur, Lakya'nın zaptından sonra kendi himayesindeki Kazikumuk Şamkhallık tahtına Çingizliler yönetimini destekleyen birini atadı. Aslında Timur'un Lakya'da hakimiyeti çok zayıftı. Korkunç Asya fatihi Timur'un 1405 yılında ölümü, Lak tarihinde büyük önem taşır. Onun varisleri arasında kanlı bir taht kavgası başlamıştı. Bu sebepten Ortasya hâkimlerinin otoritesi Dağıstan halklarına erişemiyordu. Bu durum, Kumukh'da Timur'un has adamlarına karşı tavır alma fırsatı verdi. Bir halk ayaklanmasında Timur'un atadığı Şamkhal tahttan indirildi. Onun yerine Şamkhal soyundan biri seçildi[20].
Çeçen kökenli Kafkas tarihçi Kh. A. Khizriev'in 1982 yılında Leningrad Devlet Üniversitesinde "Tarihsel Bilimler Adaylık Derecesi titri" için hazırladığı "Borba naradov Severnogo Kavkaza s ekspansiey Timura" başlıklı tez çalışmasında Timur invazyonunu incelemiştir. İkinci derece kaynaklardan birçoğu, sahasında en derli toplu eser olan bu çalışmadan yararlanmıştır. Sözü geçen çalışmadan öğrendiğimize göre, Maveraünnehr hükümdarı Timur'un uzun askeri faaliyetleri sırasında Altınorda, İran, Hind ve Kafkasya'da bir çok fetihlerde bulundu. İlk olarak (1386-1388) yıllarında "üç yıl", sonra (1392-1397) yıllarında "beş yıl", son olarak da (1398-1404) yıllarında "yedi yıl" süren fetih seferleri düzenledi.
Maveraünnehr devletinde, Timur'un çıkarlarını ifade eden ve liderliğinin mutlak hakimiyetini yansıtan bir göçebe-militer aristokrasi simbiosisi ve yerel feodal yüksek tabaka oluşmuştu. Diğer uçta ise çiftçiler, göçerler, esnaflar, küçük tüccarlar ve köleler yerlerini almışlardı. Aynı durum kısmen de olsa Altınorda'da da gelişmişti. Ancak, Tokhtamış'ın han olduğu dönemde burada, Rusya'da ve diğer yerlerde olduğu gibi, hakimiyet altındaki halkların feodal beylerinden oluşan güçlü bir muhalefet vardı. Mamafiyh Tokhtamış, Altınorda'da otoritesini kabul ettirmeyi başardı. Kaynaklar, Altınorda ordusunun sadece Moğol-Tatarlardan değil, aynı zamanda işgal edilen ülkelerin askerlerinden de oluştuğunu söyliyorlar. Aynı şekilde, Timur'un ordusu da pek çok kabilelerden toplanıyordu. Yani Moğollar ve Ortasya halkları ile Persler, Kürtler, Afganlar ve Transkafkafkasyalılar gibi hakimiyet altındaki ülkelerden oluşturuluyordu.
Tokhtamış doğrudan Çingiz-Khan'ın torunu idi ve Altınorda'ya han oldu, devlete eski gücünü ve itibarını kazandırmak için uğraş verdi. Samarkand'da yerleşen Timur, Çingiz-Khan ve haleflerinin fethettiği topraklar dahilinde Moğol-Türk elitinin hakimiyetini yeniden tesis etmeye çalışıyordu. Bu durum, iki işgalci güç arasındaki mücadelenin ana sebeplerinden biriydi. Her iki tarafın silahlı mücadelesi istiyla ve soygun karakteri taşıyordu ve orduları strateji ve taktik yönünden buna göre oluşturulmuştu. Timur ve Tokhtamış verdikleri askeri destekten dolayı askeri elite zengin ganimet, köleler, ticaret merkezleri, askeri haberleşme ve yeni topraklar kazandırmaya çalışıyorlardı.
Timur işgalinin sebeplerinden biri 1395 yılında Kafkas Dağlarında Gürcülerin kendisine karşı koyduğu dönemde, dağlıların Gürcü birliklerinde yer almalarıydı. Kafkas halklarının Moğollar karşısında kazandıkları özgürlük mücadelesi deneyimlerini daha sonraki işgaller sırasında da kullanabilecekleri düşüncesi Timur'u iyice saldırgan hale getirmişti[21].
Emir Timur Tokhtamış Khan'ı halletme ve Altınorda'yı kendi vassalı haline getirme kararını verdikten ve askerî hazırlıklarını da tamamladıktan sonra muazzam ordusuyla Kafkasların kuzey tarafına doğru yürüyüşe geçti. Derbend yoluyla Çeçenya ovasına intikal etti. Amacı Tokhtamış Khan ile savaşmak için uygun bir yer seçmekti. Bu yüzden Sunja Irmağı'nı salimen geçmek için uygun bir "ırmak geçişyeri" bulmalıydı. Kh. A. Khizriev'in bildirdiğine göre, Terek ve Sunja'nın en önemli "ırmak geçişyeri" Gudermes ilçesinde ve Bragun'da bulunmaktadır. Çeçenya'da Gudermes kasabası XV. yy. sonlarında muhtemelen Timur'un ordusu tarafından imha edilmişti. Öteyandan, Sunja üzerindeki diğer bir geçiş yeri de bugünki Groznıy şehri civarında idi. Populer söylenceye göre bu geçiş yeri Timur'un adıyla anılıyordu. Timur, Çeçen ovasına intikal ettikten sonra, muhtemelen şimdiki Groznıy yakınındaki geçiş yerinden Sunja'yı geçmiştir. XVI. yy. Rus kaynaklarında Alkhan-Kalinskoe diye adlandırılan şehri biz "Aksak-Timur şehri" diye isimlendiriyoruz[22].
Yine aynı yazara göre, her iki taraftan yaklaşık 300 bin askerin katıldığı ve onbinlerce insanın hayatına malolan muharebe üç gün sürdü (15-17 Nisan 1395). Muharebe sırasında Altınorda'nın sol kanat kumandanı İsa-Bek, karşı tarafta bulunan kardeşi (İdiku) ile gizlice bağlantı kurarak, Altınorda birliklerinin yönetimini gevşetti. Onun ihanetini başka bir birliğin komutanı olan Aktav farketti ve İsa-Bek'in cezalandırılmasını teklifetti. Sonra Aktav meydan okurcasına kendi 10 bin askeriyle birlikte savaş alanını terketti ve bu yüzden Altınorda ordusu karıştı. Bu korkunç meydan muharebesinde her iki taraf nerdeyse ordularının yarısını kaybettiler. Savaşta Kafkas Halkları sadece Altınorda'ya yardım etmiyorlardı, aynı zamanda anavatanlarını savunuyorlardı. Onların amaçları, Terek Muharebesi'ne katılarak Timur'un saldırılarını durdurmak ve topraklarını yeni bir yıkımdan korumaktı. Bu meydan muharebesi, Timur'un uzun vadeli seferinin ilk merhalesini oluşturdu. Seferin ikinci etabı, Volga toprakları, Güney Rusya ve Kırım'ı içine alan seferdir. Üçüncü etapda ise, Kafkas Halklarının 1395-1396 yıllarında Timur'a karşı verdikleri özgürlük mücadelesi öne çıkar. Bu cümleden olarak, Timur'un Kafkasya'nın dağlık bölgelerine düzenlediği işgal seferlerinde Dağlı Halklar işgalcilere karşı vatanlarını kahramanca savunmuşlardır. Kaynaklara göre, Timur'un güzergâhının analizi, onun seferlerinin birbirinden kopuk saldırılar olmadığını göstermektedir. Tam anlamıyla tüm bölgeyi istiyla etmeye odaklanmış tutarlı bir işgal harekâtıdır. Lojistik etkinlik ve muharebe etkinliğini güvenceye almak amacıyla Timur, bir bölgedeki seferini sonlandırmadan diğer komşu bölgeye gitmemiştir. Sonra da Beştav'daki ana karargâhına dönerek dinlendikten sonra tekrar sefere devam etmiştir[23].
Kh.A. Khizriev Timur'un Kafkasya'yı işgali hakkında verdiği bilgilerin ayrıntılarına girmeyeceğiz. Zira bu hususta yeterince bilgi verilmiştir. Buna karşılık Nakhların mücadelesinden kısaca sözedilecektir. Yazarımıza göre, Timur ilk seferini Çerkes bölgesine (Kuzeybatı Kafkasya), ikinci seferini Böriberdi ve Burakhan'ın ülkesine (Beştav ve şimdiki Karaçay-Çerkes bölgesi), üçüncü seferini Taus ve Kul(a) bölgesine (Şimdiki Kabardino-Balkarya) ve dördüncü seferini Pulat'ın bölgesine (şimdiki Kuzey Osetya) düzenlemiştir. Beştav'da bir daha dinlendikten sonra, beşinci olarak bu defa Gayur-khan'ın yönetimindeki Simsim ülkesine (bugünki Çeçen-İnguş) işgal seferine çıkmıştır. Bunu takiben Burgaz-Kum topraklarını çiğnemiş ve orada kışlamıştır, aynı zamanda Kuzey Dağstan'a tapripkâr saldırılar düzenlemiştir. 1396 baharında Timur Dağlık Dağıstan'a hareket etmiştir. Tokhtamış'ın mağlubiyetinden sonra, Kafkasya'nın dağlık bölgelerinde operasyonların belli alanlarda yapılması, çeşitli kabilelerden oluşan bölge halklarının her işgale tarşı kahramanca direnişi, Timur'un seferlerinin tanımlanması bakımından büyük önem taşımaktadır.
Terek yenilgisinden sonra, ovalarda yaşayan Nakhlar dağlara sığındılar, böylece Nakh direnişi başladı. Öyle anlaşılıyor ki Nakhların birkaç cesur saldırısı üzerine bizzat Timur dağlara gitme ihtiyacını hissetmiştir. Timur'un saray tarihçileri işgalcilerin ele geçirip imha ettikleri birçok zor geçişli yerler, kaleler ve kulelerden ve tutsak edilip uçurumdan aşağı atılan esirlerden sözetmişlerdir. Dağlık Çeçenya'da mücadelenin yoğunluğu öylesine büyüktü ki savaş ateşinin hararetli anında Timurun müfrezeleri yine de hiç bir atlı ve yayanın ulaşamayacağı yerlere tırmanmışlar ve orada yaşayanları aşağı inmeye mecbur etmişlerdir. Bu arada, Simsim dağlarında Timur'un korkunç derecede bir tehlike altında bulunduğu da unutulmamalıdır. Sefer sırasında, Terek ve Sulak arasında bulunan "bütün kiliseleri ve evleri" tahribeden işgalciler Aksay'a gelmişer, Sulak ve Terek arasındaki düzlüklere inmişler ve buradaki illere ve uluslara saldırmışlardır. Bu yerlerde Çeçen-Aukharlar (Aukhlar) ile Kumukların ikamet etttikleri büyük olasılıkla mümkün görünmektedir. Rivayetlere göre, Aukharlar Timur'un müfrezeleriyle savaşa girişmişler, sonra da dağıstanlı kardeşlerine, özellikle de işgale maruz kalan Laklara yardım etmişlerdir. Buna karşılık, Timur Aukhar dağı eteklerine bir baskın düzenledikten sonra doğuya yöneldi ve Dağıstan köylerini tahribetti. Sulak ırmağının sağ yakasında bulunan 7-8 bin haneli Almak şehrine Emir'in askerleri baskın düzenlediler. Çevredeki dağlarda ve vadilerde dağınık halde yaşayan münferid grupları da vurdular.
1395-1396 kışında Emir'in karargâhı Aşağı Kuma'ya kaydırıldı; Timur'un ordusu tekrar steplere yöneldi, İtil'deki Saray-Berke ve Khaci-Tarkhan gibi Altınorda şehirleri tahribedildi, Kuzey Hazar bölgesi yağmalandı ve 1396 baharında Dağıstan'ın işgaline devam edildi, ölülerin cesedlerinden tepecikler
yapıldı*. 1396 yılındaTimur'un ordusu Derbend üzerinden yoluna devam ederek Transkafkasya, Suriye ve Küçükasya seferlerine devam etmiştir[24].
Yazar, Timur'un Kafkasya'yı işgal harekâtının sonuçları hakkında da tespitlerini şu şekilde ifade etmiştir: genelde, Kafkasya'nın dağlı halklarıyla yaptığı acımasız savaşlar, oranın kendisi için güvenli bir bölge olmadığını Timur'a açıkça göstermiştir. Bununla birlikte, muhtemelen onun yöntemiyle, Altınorda ve Transkafkasya halkları cihetinde nüfusun tamamen yok edilmesinin mümkün olamıyacağı da anlaşılmıştır. Ekonomi cihetinden, Kafkasya Tatar-Moğol Devleti'nin hububat ambarı idi ve tarım sektörü büyük darbe almıştır. Keza, Timur istiylası Kafkasya nüfusu ve kültürü üzerinde onarılmaz tahribat yapmıştır, Alan etnik unsurunun son izleri de silinmiş, şehirler sönmüş, yüzlerce köy ıssızlaşmıştır; Merkezî Kafkasya'nın ovalarda yaşayan nüfusu ile Terek, Sunja ve Sulak havzalarının nüfusu toplu katliama maruz kalmıştır. 150 yıllık Altınorda yönetimi döneminde hemen hemen değişmeden kalan Çeçen-İnguş'un dağlık bölgeleri böyle bir ölçekte ilk kez zarar görmüştür. Büyük Kafkasların güney yamaçlarında yaşayan Nakhlar da, Timur'a karşı Gürcü askeri birliklerine aktif olarak katıldıkları için ağır kayıplara uğramışlardır. Ve nihayet Timur invazyonu, XV. yy. boyunca Altınorda Devletinin güç kaybetmesine sebep olmuş ve zayıflayan hanlığın topraklarında küçük bağımsız hanlıkların ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır[25].
V.A. Kuznetsov " Istoriya Alanı" isimli eserinin " Glava XV, Katastrofa, vtoraya çast" bölümünde Timur istiylasını katastrofe, yani büyük felaket olarak değerlendiriyor. Onun kanatine göre, Culat Bölgesi’nin Timur tarafından işgali Altınorda hakimiyetinin sona erdiği anlamına geliyordu. İşgalin ekonomik sonuçları ağırdı, bununla beraber, arkeolojik malzemeler Yukarı Culat’da hayatın sönmediğini ve zayıflamış olarak XV. yy. boyunca devam ettiğini göstermektedir. Aynı zamanda, Altınorda döneminde Alanya’nın tarihsel Culat Bölgesi’nin büyük önem taşıdığı gerçeğini inkâr etmek mümkün değildir, belki de anahtar sebep aşağıdaki durumdu: batıdan doğuya (Aşağı Kuban’dan Hazar’a kadar) ve kuzeyden güneye (Aşağı İtil’den Daryal Geçidi’ne kadar) var olan iki ana ticaret yolu boyunca en uygun çevre şartları buradaydı, toprak verimliliği ve nüfus yoğunluğu yine bu bölgede müsait ortam hazırlıyordu. Sözü geçen ticaret yolları da Culat Bölgesinde kesişiyorlardı.
Timur’un istiylası sırasında Alan nüfus gruplarının burada yerleşik olmaları muhakkaktır, ancak bunların işgalden sonra orada kalmaları mümkün görünmemektedir, çünki Alanların Tokhtamış tarafında savaşmaları kuvvetle muhtemeldir. İşgalcilerin ruhsal yapılarında cezalandırma özelliği olduğu için, Tokhtamış’a yardım eden Alanları Timur’un cezalandırması doğaldır.
P. Dolgorukov’un "Rus Şeceresi Kitabı" çalışmasında bilinmeyen kaynaklardan alınan ilginç gerçeklere dikkat çekmiştir. Dolgorukov’a göre, “Osetin kökenli” Gürcü Prensi Tsereteli’nin ataları Osetya’da “Tsadar” rayonu hâkimi idiler, fakat 1395 yılnda Timur istiylası sırasında ortodoksluğa bağlılıkları yüzünden Gürcüstan’a kaçtılar. Şayet bu bilgilere güvenilecek olursa, sözü geçen firar olayı, dağönü düzlüklerinde Alanların kalıntılarının ortadan kaldırıldığını teyid ediyor. Bu andan itibaren, Argun Nehri vadisine kadar olan dağ eteklerinde, neredeyse bomboş kalan verimli topraklar, XV. yy. boyunca devam eden bir göç sürecinde Kabardey feodallerinin eline geçmiştir. Timur istiylası sadece düzlük bölgeleri etkilemedi, aynı zamanda Kafkasya’nın dağlık bölgelerini de etkiledi. Terek Muharebesi’ni kazanan Timurlenk Tokhtamış’ı takibetti, kuzeye doğru ilerledi ve İtil Bulgaryası, Güney Rusya ve Kırım’ı yağmaladı, sonra da Kafkasya’ya döndü. E. V. Rtveladze’ye göre bu dönüş, Kafkasya’nın Timur tarafından işgalinin ikinci etabı idi (Rtveladze E. V. O pokhode Timura na Severnıy Kavkaz. V kn.: Arkheologo-etnografiçeskiy sbornik, t. IV. Groznıy, 1976. s. 111)[26].
Yine aynı yazara göre, “Timurlenk 1395 yılı güzünde Azak’dan hareket etti ve ilk olarak Aşağı Kuban’da Çerkeslere saldırdı ve sonra nehrin yukarı akarında yer alan ve Burakhan ile Börüberdi’nin yönetiminde olan Asların topraklarına yürüdü (Tiesenhausen, V. Sbornik materialov, otnosyashchikhsya k istorii Zolotoy Ordı, t. II. M.—L., 1941, s. 122, 181). Elburus Dağı’na geldi, dağlık bölgede geniş bir alana yayılmış çok sayıda kale mevcuttu, kâfirlerle savaştı ve onlardan pek çok ganimet elde etti”, yani, saldırı XIV. yy’da henüz Hıristiyan olan Yukarı Kuban Aslarına yönelikti. E.V Rtveladze Timur’un buraya “cihad” amacıyla geldiğine inanmaktadır, zaten Alanya, Merkezî Kafkasya'da büyük bir Hıristiyanlık merkezi idi*. Timurlenk Osetya’yı yakıp sekenesini kılıçtan geçirdi; Balkar Vadisi’ni, Çeçen-İnguş’u ve Dağıstan’ı işgal etti ve yakıp yıktı. E.V. Rtveladze bu olayları ayrıntılarıyla incelemiştir. Yazar toplam olarak Timur’un Kafkasya’da 8 ay kaldığını hesaplamıştır (Rtveladze, s. 111)[27].
Kuznetsov'un kanaatine göre, sefer ana amacına ulaşılmıştır, Kafkasya vasalları ve müttefikleri yenilgiye uğratılarak Kafkasya’da Altınorda’nın tabanı çökertilmiştir. Timur işgalinin sonuçları genel olarak değerlendirilecek olursa, ovalarda yaşayan Alan nüfusu kalıntılarının tamamen tenkil edildiği görülür. XIV. yy. sonu itibariyle Alanya torakları geniş ölçüde insansızlaştırılmıştır.
XV. yüzyıl ortalarında Tanais’de yıllarca yaşayan Venedikli Barbaro, hıristiyan Alanların Tatarlar tarafından sürüldüğünü ve yok edildiğini söyliyor. XVI. yy. başlarında yaşayan Leh yazar Matvey Mekhovskiy Alanya’nın yok oluşunun tablosunu çizmiştir; o, daha önce Bergamalı Jacob’un verdiği bilgilerden yararlanmıştır: “Alanlar-Alanya’da, Avrupa Sarmatyası bölgesinde, Tanais Nehri’ne yakın yerlerde ve onun kıyılarında yaşayan halk. Dağları olmayan, küçük tepeler ve düzlüklerden oluşan bir ülke. Hiç bir yerleşim ve sekene kalmamıştır, onlar yabancı düşman işgali sırasında çeşitli yerlere sürüldüler, orada öldüler veya öldürüldüler. Alanya’nın yerleri çok geniştir. Şimdi burası ıssız bir çöldür, Alanlar da yok, yabancılar da yok”. Yazar Alanların Milâdî ilk yüzyıllarda yaşadıkları yerlerden söz etse de burada Kafkasönü’nün kastedildiğinde kuşku yoktur.
Açıkçası, bir siyasi sistem olarak Alanya Devleti 1239 yılnda çökmüştü, Timur Kafkasya’yı işgal ettiğinde, onun sadece kalıntıları bulunuyordu.
Kh. A. Khizriyev’e göre “Timur eski Alanya topraklarını işgal ettiğinde birçok etno-politik oluşumlar vardı: Karaçay-Çerkes ve Beştav’da Böriberdi ve Burakhan’ın; Kabardey-Balkar topraklarında Taus ve Kul(a) kardeşlerin; Kuzey Osetya’da Pulat’ın; Çeçen-İnguş’da Simsim bölgesinde Gayurkhan’ın yönetimi söz konusuydu” (Khizriyev X. A. Borba narodov Severnogo Kavkaza s ekspansiyey Timura. Avtoref. kand. diss. L., 1982).
Alanların yaşadığı muhakkak olan Culad bölgesinin de enkaz listesinde bulunması oldukça mümkün görünmektedir. Keza, Kuzey Osetya dağlarında Alan nüfusunun mevcudiyetinde kuşku yoktur. Culad bölgesindeki katliama rağmen (Dzivgisa mağarasında 235 kafatası bulunmuştur) dağboğazlarında Alanların kalıntıları varlığını sürdürmüştür, bu olaylar etnik Oset halkının geleneğinde yaşatılmıştır.
1239 ve 1395 Tatar-Moğol istiylası Kafkasya etnik haritasını köklü bir biçimde değiştirmiştir. Alanya’nın tahrib edilmesinde trajik sonuç sadece halkların kitlesel katliamı ve üretim kaynaklarının zarara uğratılması değildi, aynı zamanda katliamdan kurtulanların işgal edilmeyen Güney Kafkasya, Batı Avrupa, Bizans ve Uzak Doğu gibi ülkelere topluca göçetmeleri idi[28].
Yazarın bu görüşüne katılmak mümkün görünmüyor, zira XV. yy’da halkların ellerini kollarını sallayarak uzak ülkelere kitleler halinde göçetmeleri kolay değildi. Hele Kafkasya’dan Batı Arupa’ya, Uzakdoğu’ya ve Güney Kafkasya’ya göçetmeleri gerçeklere uymamaktadır. Uzakdoğu ve Güney Kafkasya tamamen Timur’un işgali altındaydı. Bizans’a belki deniz yoluyla küçük gruplar gitmiş olabilirler. Önasya da Timur’un kontrolü altında olduğu için buraya göçetmeleri de çok zordu. Ancak, bugünki Güney Osetya’ya veya dağlık Gürcüstan’a küçük grupların intikal ettiklerinde kuşku yoktur. Diğer Alan kalıntıları Karaçay-Balkarlar ve Çeçen-İnguşlar arasında yaşamlarını sürdürmüşler ve o halkların subetnik oluşum süreçlerinde yer almışlardır.
Netice itibariyle, Emir Timur'un bu son Altınorda Seferi, Tokhtamış Khan'ı cezalandırmaktan, Altınorda ve vasallarının topraklarını yağma etmekden başka bir amaç taşımamaktadır. Keza, cihangir olma iddiasında olan bir hükümdarın, kendi imparatorluğundan iki-üç kat daha geniş olan bir "kardeş devleti" ağır bir yenilgiye uğrattıktan sonra, kendi hakimiyeti altına almayarak başsız ve yönetimsiz bırakmak suretiyle parçalanmaya terketmesini anlamak mümkün değildir. Demekki Timur'un cihangirlik iddiası bir söylentiden ibarettir. Esasen onun kurduğu devlette Altınorda veya Osmanlı devletinde olduğu gibi gerçek anlamda bir devlet teşkilatlanması da yoktur. Bu sebepten fethettiğini sandığı ülkeleri hiç bir zaman yönetememiştir. Yanından ayırmadığı muvazzaf ordusu sadece fetih savaşlarında görev yapmıştır, işgal edilen yerlerin kontrolünü sağlayacak bir askeri veya idarî örgütü de yoktur. İstiyla ettiği yerden ayrılırken geride hakimiyet altına aldığı bir ülke değil, sadece tahribedilmiş şehirler-köyler ve kıtale tabi tutulmuş halklar bırakmıştır. Çiğnediği topraklarda ezdiği halkların hayatta kalanları Timur'a karşı öyle bir hınç ve husumet bağlamışlardır ki onların böyle bir despot hükümdara biat etmeleri, yahut boyun eğmeleri fiilen mümkün değildir, en azından bu durum Kafkas halkları için böyledir. Timur istiylasının Kafkasya'da sebebiyet verdiği sosyo-ekonomik ve etno-kültürel tahribatları sayıp dökmeye gerek yoktur. Zaten yukarıda satır aralarında kâfi derecede bilgi verilmiştir.
Bir diğer husus da, cihan imparatorluğu kurmak iddiasında olan bir hükümdarın, Kafkasya gibi küçük bir alanda ve oranın yüksek dağboğazlarında aylarca zaman kaybederek yaptığı mücadelelerin onun imparatorluğuna ne kattığını anlamak da mümkün değildir. Birkaç yüz kişinin canlarını korumak için saklandığı kartal yuvası gibi kaleleri, kendisinin ve askerlerinin hayatını tehlikeye atarak ve binbir çare kullanarak zaptetmeye azmetmesi onun marazî ruh halinin göstergesidir. Sanki Konstantinopolis'i fethediyor. Mademki o kadar kale fethine meraklı, gitseydi de İslam Peygamberi'nin de teşvik ettiği söylenen Bizans'ın payitahtını fethetseydi, ebediyyen tarihe geçerdi. Ama Taus Kalesi'ni fethetmesi ona hiç birşey kazandırmamış, bilakis kendilerini ve yurtlarını savunan birkaç yüz cesur insanı hunharca katletme itibarını bahşetmiştir. Hele zevahiri kurtarmak için "kâfirleri yoketme" politikasının tutarlı bir yönü de yoktur. İslam'da kâfir (putperest) topluluklara, yeterince dinî telkinlerde bulunmadan, doğrudan katliam seferi düzenlemek diye bir anlayış yoktur. Bahusus, kitabî gayrı müslimleri (hıristiyanlar ve yahudiler) "cebren ihtida ettirme" diye bir islâmî emir veya gelenek de yoktur. Zaten onlara İslam'da "kâfir" diye hitabedilmez, "kitabî" veya "gayr-i müslim" diye hitabedilir. Anlaşıldığına göre Timur "İslâmî Cihad"ı kendi emperyal emellerine alet etmiştir. Cihad sevabı kazanacağını umarken, suçsuz insanları katlederek ve mülklerini ellerinden alarak Allah'ın menettiği gasb ve kıtal suçunu işlemiştir. İslam inancına göre bunun hesabını Ruz-i Mahşer'de verecektir. Kafkasya dağlı halklarına karşı giriştiği kıtal hareketi, onun ruhen aşiret düzeyinde bulunduğunu ve "benden daha üstün yoktur" megalomanisi ile hareket ettiğini göstermektedir. Ayrıca, dönemin en güçlü iki kardeş müsliman devleti olan Altınorda Khanlığı ile Osmanlı Devletini mefluç hale getirerek ve onlardan boşalan yönetim boşluğunu kendisi doldurmayarak İslam Alemi'ne en büyük kötülüğü yapmıştır.
Y. Nevruz

[HR]
* Bu yazı Yılmaz Nevruz'un hazırlamakta olduğu "Kafkasya Tarihi" çalışmasının ikinci cildinden alınmıştır. Dip notları ile ilgili açıklamalar sözü geçen çalışmanın orijinalindedir.


* Bazı tarihçiler İtil'in doğusunda kalan Cuçi Ulusu topraklarını Gök-Orda, batısında kalan toprakları da Ak-Orda olarak kabul ederler. Gerçek olan da bu görüştür. Ama zamanla Ak-Orda'nın adı Altınorda'ya dönüşmüş, Gök-Orda da Ak-Orda diye anılmaya başlamıştır. Bu ikinci isimlendirme hatalı olmasına rağmen populer hale gelmiştir.





* Terek Meydan Muharesesi'nin yeri hakkında kaynaklarda verilen bilgiler tam olarak birbirlerini tutmuyor, fevkalade muğlak ifadeler kullanılıyor. Timur karargâhını, şimdiki Kabartay-Balkar'da bulunan Maiskiy şehrinin yerinde olduğu kabul edilen Culad şehri yakınında kuruyor. Muharebe de Groznıy yakınlarında cereyan ediyor. Maiskiy ile Groznıy arasında oldukça uzun bir mesafe (ca. 100 km.) olduğuna göre, Timur niçin bu uzun yolu (gidiş-geliş) katederek ordusunu yorsun? Bize göre savaş ya Groznıy yakınlarında cereyan etmemiştir ya da Timur Culad'da karargâh kurmamıştır. Ancak, Timur'un Culad yakınlarına gelerek bu zengin şehir ve civarından ordusu için yiyecek, atları için yem ikmal ettiğini bütün kaynaklar teyid ediyorlar. Bu vaziyette, muhtemelen savaş Terek Nehri'nin Mozdok'a yakın bir yerinde husule gelmiştir. Timur Terek Nehri'ni geçtiğine göre, savaşın Groznıy yakınlarında olması da mümkün görünmüyor. Çünki, Groznıy şehri Terek'den 25 km. uzakta ve Sunja Irmağı kıyısında yer almaktadır. Kaydı ihtiyatla muharebenin şimdiki Gudermes ile Mozdok'un tam ortasına isabet eden düzlük bir alanda cereyan ettiğini söylemek mümkündür.





* Buradan anlaşıldığına göre, Gayurkhan /Kayırbek savaşta hayatını kaybetmiş, yerine oğlu Mukhammad gaçmiştir. O da boşu boşuna katliama uğramaktansa işgalcilerle anlaşmayı uygun görmüştür. Onun bu politikası daha mantıklı görünmektedir, hain olarak değerlendirmemek gerikir.





* [SIZE=4]Sözün burasında Timur'un ünlü "insan cesedlerinden oluşturulan höyükleri" hakkında bir-kaç söz etmekte yarar görüyoruz. İnsan cesedlerinden tepecikler yapma hikâyesi çok eskiden beri bilinen bir vahşet tablosudur. Cesedlerden höyükler oluşturmak sanıldığı kadar kolay değildir. Askerlerin kan revan içinde bu ameliyeyi yerine getirmeleri tam bir faciadır ve o askerleri ruhen ve di
Sabr 25.08.2012 04:23:49
Сообщений: 7254
Yılmaz Nevruz

Kafkas Süper Etnosu ve Kafkas Süper Etnosu'nu Oluşturan Subetnik Gruplar*

Bu fasılda, önce Kafkas subetnik gruplarının tarih boyunca yaşam yerleri, etno-lengvistik orijinleri ve başlangıçtan Ortaçağ'a kadar öncül gruplar ve sonrakilerin geçirdikleri istihaleler anahatlarıyla anlatılacak, sonra da süper etnosun, yani Kafkas Milleti'nin etno-genetik oluşumu izah edilecektir. Köken sorununu işlerken prensip olarak onomastik ve toponimik yöntemlerle köken belirleme yolu, mecbur kalınmadıkça tercih edilmeyecektir. Zira, daha önce yapılan bu türlü çalışmalarda, birçok araştırmacıların etnik isimleri ve diğer isimleri, kendi tezlerine göre açıklayabilmek için, yararlandıkları kelimeleri, terimleri tahrif ettikleri ve bilimsel metodu aşan çarpıtmalar yaptıkları bilinmektedir. Bu şekilde kanıtlanmaya çalışılan etnik ve lengvistik köken bilgilerinin güvenilir olmayacağı açıktır. Aynı şekilde, efsanelere ve rivayetlere dayanan etnik köken bilgileri veya kanıtları da tarih bilimiyle bağdaşmaz. Efsanelerin kanıt olamayacağı görüşümüzün haklılığını göstermek için, Çeçenlere ait bir etnik orijin efsanesini nakletmek istiyoruz. Paragrafı Kafkasolog İ.Yu. Aliroev'in "Proizkhojdeniye Vaynakhov (Çeçentsev i İnguşev)" başlıklı çalışmasından aldık: "Çeçen ve İnguşların eski tarihini efsanelere dayandıranların (A.Izmaylov, R.Pliev, A.Dolatov, M. Auşev, etc.) sunumlarına göre, Vaynakhların ataları Mısır, Etrüsk, Urartu, Çin, Hind ve Amerika'dan gelmişlerdir; hatta M. Auşev'e göre, Adem ile Havva'nın birbirleriyle iletişim kurdukları dil çeçencedir[1]". Bu ifadede Çeçen-İnguşların etnik kökenleri hakkında en ufak bir doğruluk payı var mıdır? Esmer mısırlılardan, mongoloid çinlilere ve yarı mongoloid amerikalılara (Aztekler-İnkalar) kadar onların köklerinin dayanmadığı bir millet yok. Bu gibi bilimsel olmayan söylentilerin tarih kitablarında yeri olmamalıdır, etnografya ve folklor ile ilgili kitablarda uzun uzun nakledilip yorumlanabilir. Nitekim Aliroev yazısının devamında bu durumu şiddetle eleştiriyor. İleride Vaynakhlar bahsinde bu konuda bilgi verilecektir. Böylece, etnoloji bahsinde ciddi yazılı kaynaklardan, keza arkeolojik, antropolojik, etnografik ve etno-kültürel araştırmalara dayalı ilmî kaynaklardan yararlanacağımızı açıkça belirtmiş oluyoruz. [Bu yazıda sadece Osetler, Karaçaylar ve Balkarların subetnik kökenleri ve avtokhton öncülleri hakkında bilgi verilecektir, diğer Kafkas halkları hakkında verilen bilgiler kitabın orjinalindedir].

Osetler, Karaçaylar ve Balkarlar

Kafkasya'nın Doğusunda, batısında yaşayan halklar ile merkezinin doğu bölümünde yaşayan halkların, kendi öncüllerini (haklı olarak) Kafkasya'nın kadim avtokhton kabile ve halklarıyla irtibatlandırma gelenekleri vardır. Bu anlayışın yerleşmesinde Ortaçağ Ermeni, Gürcü ve Arab yazarlarının da büyük katkıları olmuştur. Daha sonra gelen yazarlar da onların zikrettikleri halklar ile günümüzün Kafkas halkları arasında (Karaçay-Balkarlar ve Osetler hariç) yer ve kabile isimlerine istinaden bağlantı kurmaya çalışmışlardır. Böylece Abkhazların, Adığe gruplarının, Vaynakhların ve Dağıstan halklarının avtokton cedleri/öncülleri hemen hemen takarrur etmiştir. Buna karşılık, Ortaçağ yazarları tarafından nedense dikkate alınmayan Osetler ile Karaçay-Balkarlıların avtokhton öncülleri belirsizliğini korumaktadır. Keza, Sözü geçen halkların son onyıllarda kendi etnogenezlerini yanlış orijinlere yönlendirmeleri de sorunu temelli içinden çıkılmaz hale getirmiştir. Muhtemelen bunda, son iki yüzyılın avrupalı ve Rus yazarlarının da payı vardır. Zira onlar Karaçay-Balkarları 1700 yıl öncesinin Türk-dilli göçebe halklarına, Osetleri de Fars dilli oldukları iddia edilen 2000 yıl öncesinin göçebe Alanlarına götürüp bağlamışlardır. Bunca zamandır bu tezin doğruluğu hiç tartışılmamıştır. Bize göre meselenin izah edilemeyen yönü hem Karaçay-Balkarların hem de Osetlerin kendilerine münasip görülen cedleri/öncülleri büyük bir heyecanla kabullenmeleridir. Ancak aralarında büyük bir ihtilaf vardır. Her iki taraf da Alanları yahut Alan/Asları paylaşamıyorlar ve bunların kendi ataları olduğunu kanıtlamaya çalışıyorlar.
Bunlardan Osetler aryanist yazarların da büyük desteğiyle Alanların kendi cedleri olduğunu ilan emişler ve daha da ileri giderek şimdiki Rusya Federasyonu'na dahil yarı özerk cumhuriyetlerinin adını "Alanya" olarak değiştirmişlerdir. Bütün bunların gerçek tarih ve bilimle uzaktan yakından ilgisi yoktur, tamamen ulusalcı insiyaklar ve ideolojik yaklaşımlar söz konusudur. Şimdi biz, her iki tarafa bazı sualler yönelteceğiz. Ey, Osetler! 2000 yıl önce Avrasya step kuşağından Kafkasya'ya gelen ve uzun yıllar yerleşik hayatı bir türlü benimseyemiyen, müstevli devletlerin ve halkların darbeleri sonunda yok olmaya yüz tutunca, yerleşik yaşama geçen ve tarih sahnesinden kaybolan Alanları ced/öncül olarak kabul ettiğinize göre, binyıllarca devam eden bir süreç sonunda oluşan "Kafkas Milleti"ne mensub değilsiniz, keza Kafkas Kültürü ortamında yaşamaktan başka bu kültür ile hiç bir bağınız yoktur. Bu durumda biz de Kafkasız veya Kafkaslıyız demeye hakkınız varmıdır? Ey, Karaçay-Balkarlar! Yabancı yazarların da büyük etkisiyle konuştuğunuz dilin Türk dilinin bir lehçesine mensup olması temeline dayanarak, proto-Türk olduğunu iddia ettiğiniz Alanları ve Türk kökenli olduklarında kuşku bulunmayan Bulgarları, Hazarları, Kıpçakları...etno-genetik cedleriniz / öncülleriniz olarak kabul ettiğinize göre, sizler de Kafkas veya Kafkasyalı değilsiniz, keza Kafkas Kültürü'ne de mensub değilsiniz, yani yabancısınız. Bu durumu sizler de kabul ediyor musunuz?
Şayet her iki taraf, Kafkasya'ya sonradan gelen kavimlerin ardılları olduklarını kesin olarak kabul ediyorsa mesele yoktur. Bu vaziyette, Kafkasya halkları arasında yerli-yabancı tanımlanması yapılırken, sizler istemeseniz de yabancılar kategorisine dahil edileceksiniz. Eğer bunu kabul etmiyorsanız, Alanların torunları olma çekişmenizi bırakınız ve bizim tezimizi ulusalcı hislerinizi bir kenara bırakarak dikkatlice inceleyiniz ve onun eksikliklerini tamamlayınız ve en eski avtokhtonlardan olduğunuzun şuuruna erişiniz. Alanlar ile diğer Türk-dilli kavimlerin de etnogenezinizde önemli yerleri olduğunu zaten kimse inkâr etmiyor.
Bizim tezimizin esasını Strabon, Ptolemaeus ve özellikle de Büyük Plinius'un Merkezi Kafkasya dağlık bölgesinin yükseklerinde yaşadıklarını belirterek isimlerini saydıkları etnik topluluklar oluşturmaktadır.
Daha önce, bu isimleri sıraladıktan sonra, sözü geçen kabilelerin yaşam yerlerinin lokalizasyonunun muğlak olduğunu, hangilerinin günümüzün hangi Kafkas gruplarının öncülleri olduklarını belirlemenin çok güç olduğunu söylemiştik. Ancak bu, söylenecek son söz değildir. Bütün zorluklara rağmen burada isimleri zikredilen kabilelerden bazılarının Karaçay-Balkarların ve Osetlerin avtokton cedleri olmamaları için hiç bir sebep yoktur. Meselenin detaylarına girmeden önce önemli bir hususa dikkat çekmek istiyoruz. Doğu ve Batı Kafkasya'da yaşayan günümüz Kafkas halklarının kökenlerini ararken eski yerli kabileler ile bugünkiler arasında bağlantı kurmanın yegâne yöntemi "isim benzerliği"ne istinad etmektir. Mesela Kerketlerden Çerkeslere, Abasklardan Abazalara, Nakhçamatyan'dan Nakhçilere, Gargareylerden Ğalğaylara, Leglerden Laklara uzanan bağlantılar kurulmuş ve umumi tasvip görmüştür. İkinci bir bağlantı yöntemi de eski kabilelerin, dönemlerinde yaşadıkları yerin lokalizasyonudur. Mesela Strabon'un zikrettiği Dzurdzuklar, Trogloditler, Petşernikler, Khamekitler, İsadikler, Nabianlar, Pankhanlar gibi kabilelerin yaşam ortamları Merkezî Kafkasya'nın dağetekleri olduğu belirlendiği için bu kabilelerden bazılarının Vaynakhların öncülleri / cedleri olabileceği görüşü ileri sürülmüştür (Krupnov) ve büyük intimalle de doğrudur. Yukarıda adı geçen kabilelerden bazıları neden Osetlerin, Karaçayların ve Balkarların avtokhton cedleri olmasın? Bunun gibi Büyük Plinius'un zikrettiği Kafkasya kabilelerinden bazılarının Merkezî Kafkasya'nın yüksek dağlık bölgelerinde yaşadıkları açıkça anlaşılıyor. Ezelden beri bu yüksek dağ vadilerinde yaşayan Karaçay-Balkarlar ve Osetler ile Plinius'un eski dağlı kabileleri arasında etno-genetik bağlantı kurmanın hiç bir yanlışlığı olduğu kanaatinde değiliz. Eski isimler ile şimdiki isimler arasında açık-seçik benzerlik olmamakla beraber, landşaftın aynı olması, bu kabilelerin bazılarının şimdiki Karaçay-Balkarlar ile Osetlerin cedleri/öncülleri olduklarını kanıtlamak için yeterli sebeptir. Bunun dışında onların yaşam tarzları, geçim kaynaklarını kullanma alışkanlıkları, giyim-kuşam gibi belirleyici özellikleri ile şimdikilerin 300-500 yıl önceki yaşam tarzları, kullandıkları eşyalar, barınaklar, vs. gibi belirleyici özellikleri arasında paralellikler kurmak mümkündür.
Konuya açıklık getirebilmek için yukarıda "Kafkasya yerli halkları" başlıklı paragrafta verdiğimiz bilgileri hatırlatalım: Kafkasların en yüksek bölgelerinde (Elburuz ve Kazbek dağları arasında), antik kaynakların açık-seçik bilgi vermediği Kafkasya yerli kabileleri yaşıyordu. Strabon bunlar hakkında az da olsa bilgi vermiş, ancak isimlerinden sözetmemiştir. Onun ifadesine göre, Kafkasların en yüksek bölgelerinde, yani güneydeki İberya, Kolkhida ve Heniyokya'ya yakın olan yerlerde, dağ yamaçlarında, dar vadilerde benzer topluluklar yaşıyordu. Bunlar genelde av hayvanları, yabani yemişler ve sütle besleniyorlardı. Tuz başta olmak üzere hayatî ihtiyaç maddelerini Kolkhida sahillerinde bulunan Dioskurias şehrinde kurulan pazarlardan sağlıyorlardı. Kışın kar yağıb da Kafkasya'nın yükseklerinde ulaşım durunca, karlar üzerinde yürüyebilmek için geniş tabanlı, kramponlu ayakkabılar giyerek yukarılara tırmanıyorlar, işlerini gördükten sonra, aşağı inmek için daha önceden hazırladıkları davul zarına benzeyen sığır derisi üzerine yükleriyle birlikte oturarak aşağıya doğru kaymak suretiyle yaşam mahallerine ulaşıyorlardı (S. XI / 5, 6). Yine Strabon, bu kabileler ayrı ayrı yaşadıkları için (tabiyat şartlarından olsa gerek, YN.) dillerinin de farklı olduğunu, bu yüzden ilişki kurma sorunu yaşadıklarını, buna karşılık, Karadeniz sahillerindeki halklarla ilişki kurduklarını, aynı şekilde İskitler ve Sarmatlar ile de bağlantılarının olduğunu, her hangi bir dış tehlike anında aralarında hemen bir ittifak oluşturduklarını kaydediyor[2]. Büyük Plinius, Strabon'un isimlerini vermeden tanıttığı bu dağlı halkların isimlerini kayda geçirmek suretiyle onun eksiğini tamamlamıştır. Plinius, Kafkas dağ zincirinin oluşturduğu dağlık bölgenin yükseklerinde, Bactriane'a kadar olan yerlerde yabani ve özgür Mard halkı; daha uzakta Okhanlar, Khomarlar, Berdrigler, Harmatotroflar, Bomarlar, Komanlar, Maruslar, Mandruslar, İatlar; Mandrus ve Gridinus ırmaklarının öte tarafında Khorasminler, Kandarlar, Attasiler, Parikanlar, Saranglar, Parrasiler, Maratlar, Nasotiler, Aorslar ve Greglerin Kadusiler dediği Gellerin yaşadıklarını belirterek, Heraklius şehrinden sözediyor, sonra da Derbis, Oxus, Sirmat, Oxidrak, Heniokh, Bateniy, Sarapar kabilerinin isimlerini sayıyor[3].
Her iki antik yazarın kastettikleri coğrafyanın Merkezî Kafkasya'nın yüksek dağ vadilerinden oluşan bölge olduğu anlaşılıyor. Zira İberya, Kolkhida ve Kheniyokhya'ya geçen Daryal, Klukhor (Makhar) ve Candar geçitleri bu bölgededir. Dioskurias'a giden en kestirme yol Candar geçidinden geçer. İberya'ya da Daryal üzerinden gidilir. Bu duruma göre, Strabon'un açıkça, Plinius'un biraz muğlak olarak tanımladığı Kafkasya'nın yüksek dağ vadileri, şimdiki Karaçay-Balkar ve Osetlerin yaşadıkları topraklardır. Bu kabilelerden bir kısmının Karaçay-Balkarların, bir kısmının da Osetlerin uzak cedleri/öncülleri olmaları çok doğaldır ve akla yatkındır. Biraz önce yine aynı yazarların bahsettikleri Talılar, Akkisılar ve İsadiklerden sözederken onlar ile modern Çeçenler ve Osetler arasında bağlantı kurulduğunu, Talı'ların Dvalılar, Akkisıların Akkişiler, Sodıların da Sadoylar ile özdeş olabileceklerinin ileri sürüldüğünü belirtmiştik. Tıpkı bunlar gibi yukarıda Plinius'dan naklettiğimiz antik Merkezî Kafkasya yerli halkları ile bugünki Karaçay-Balkarlılar ve Osetler arasında etno-genetik bağ kurmak hiç de mantıksız bir yaklaşım değildir.
Diğer taraftan bazı antik yazarlar bu eski kabilerden sözederken, genel olarak "yabani" ve "ilkel" sıfatlarını kullanıyorlar. Biz o kanaatte değiliz. Merkezî Kafkasya'nın bu yerel dağlı kabilelerinin (daha eski dönemleri bırakalım) Koban Kültürü'nün bütün evrelerini birlikte yaşadıklarında kuşku yoktur. Çünki, sözü geçen kültürün doğup geliştiği bölgede yaşıyorlardı. Özellikle bunların madencilik işleri, el zenatları, yayla hayvancılığı, yabani hayvan avcılığı (kürkçülük), vs. ile iştigal ettiklerini ve Koban Kültürü bölgesinde oldukça medeni topluluklar oluşturduklarını söyleyebiliriz. Bunlara "Dağlık Bölge Koban Kültürü Kabileleri" adını verebiliriz. Sözün burasanda Karaçay-Balkar ve Oset bilimadamlarının "Alanların torunları olma" yarışını ve mücadelesini bırakıp "Dağlık Bölge Koban Kültürü Kabileleri"nin torunları veya ardılları olduklarını kanıtlamak için daha güçlü deliller aramaları gerçekçi bir yaklaşım olur. Böylece en az 25.000 yıllık bir etnogenez süreci yaşayan bir milletin, Kafkas Milleti'nin mensubu olduklarını daha yürekten hissederler.
Alanlar ve diğerlerinin rollerine gelince; daha önce defalarca belirttiğimiz gibi, Kafkas Milleti'nin etnogenetik tekemmülünde yerel unsurdan sonra ikinci önemli unsur avrasyalı göçebe kabilelerdir. Bunlardan isimleri bilinmeyen arkeolojik kültürlü kabileleri Kurgan Kültürü taşıyıcıları ile Srubnoy Kültürü taşıyıcıları temsil eder. Dolmen Kültürü kabileleri ile Katakomp Kültürü kabileleri de Batı ve Merkezi Kafkasya bölgelerine münhasır kalmakla beraber az da olsa rol oynamışlardır. Daha sonra Kimmerler ile birlikte isimleri belli tarihi kabilelerin göçleri başlamıştır. Bunlar ve sonrakiler, yani İskitler, Sarmatlar ve Alanların göçleri MÖ. VIII, yy'dan Miladi çağın başlangıç sınırına kadar kısa veya uzun aralıklarla bin yıldan fazla sürmüştür. Yeni gelenlerin Kafkasya'da yerleşmeleri, önceleri dağeteklerinin önündeki düzlük alanlar olmuştur. Zamanla yerel kabileler ile barışçı ilişkiler kurulduktan sonra dağeteklerine ve daha yukarılardaki dağ vadilerine kadar göçebe sızmaları aralıksız devam etmiştir. Neticede karşılıklı etkileşim, bütün sosyo-ekonomik, sosyo-kültürel, sosyo-politik ve askeri alanlarda işlevini doğal bir biçimde sürdürmüştür. Avrasyalı göçebe nüfus kadim yerli nüfusa dilinden, kültüründen, yaşam tarzından ve diğer özgünlüklerinden katkıda bulunmuş ve sonunda avtokhtonlar tarafından özümlenerek asimile edilmiştir. Sadece Merkezi Kafkasya'nın bugünki Karaçay-Balkar ve Osetya bölgelerinde ve Doğudaki Kumukya'da dillerini kabul ettirmişler, onların kısmen proto-türkçe, kısmen da proto-farsça olan dilleri sözü geçen bölgelerde sonradan gelen Türk-dilli kavimlerin de etkileriyle Karaçay-Balkar ve Kumukya'da türkçeye, Osetya'da da farsçaya dönüşmüştür. Ancak oralarda da Ana Kafkas Kültürü baskın karakterini devam ettirmiş ve sonradan gelenleri kendi potasında eriterek kendisine benzetmiştir. Böylece Kumuk, Karaçay, Balkar ve Oset halklarının subetnik çerçevede etnogenetik gelişimleri tekemmül etmiş ve bunların tümü Süper Etnos'un, yani Kafkas Milleti'nin bileşenleri olmuşlardır.

###### * Bu yazı Yılmaz Nevruz'un hazırlamakta olduğu "Kafkasya Tarihi" çalışmasının birinci cildinden alınmıştır. Dip notları ile ilgili açıklamalar sözü geçen çalışmanın orijinalindedir.
Sabr 25.08.2012 04:29:14
Сообщений: 7254
Йылмазны джазгъаны бизни тилге кёчюрюлсе, бек иги боллукъ эди. Тарих бла кюрешгенлеге да, тюз окъуучулагъа да хайыры боллукъ эди...
Albert 28.05.2013 00:33:40
Сообщений: 463
Dr. Yılmaz Nevruz'nu üsünden köb eşitgenme bek igi adamdı deb, gitçeliğinden beri milletini tarihini em da kulturasını okuğan, bilgen em da anı üsünden kitabla basmalağandı.
Meni ustazlarımdan biri da aythanına köre Dr. Yılmaz Nevruz bla birge bir Üniversitet'de okup bir üyde (obşejitiya deyle orusça, Türkçe yurt, deyle) caşağanbız, dey edi. Anı sıltau bla meni karaçaylı bolğanımı bilgeninde dersini sınaundan ötdürgen edi.:)
Изменено: Albert - 28.05.2013 00:34:43
Sabr 28.05.2013 01:35:22
Сообщений: 7254
Дудаланы Махмуд бла Сылпагъарланы Йылмазны джазгъанлары (кёчюрюлюрге кереклилерин да бизни тилге кёчюрюб) басмалансала, бек уллу хайыры боллукъ эди тарихибизге, культурабызгъа. Бу сууаблы, керекли ишни эталлыкъ бир адам табылыр эсе уа...
Albert 03.07.2013 15:33:21
Сообщений: 463
Тюрк тилден алан тилге кёчюргенни къыйыны джокъду бизни заманда, билгисанарла кёчюрюб къоядыла, мен алай бла бир гитче китапчыкъны кёчюртген эдим..
Sabr 03.07.2013 15:52:12
Сообщений: 7254
Цитата
Albert пишет:
Тюрк тилден алан тилге кёчюргенни къыйыны джокъду бизни заманда, билгисанарла кёчюрюб къоядыла, мен алай бла бир гитче китапчыкъны кёчюртген эдим..

Къарачай тил билгисаярда бармыды - тюрк тилден бизни тилге бурурча? Къалай этиледи ол?
Albert 03.07.2013 22:10:10
Сообщений: 463
Цитата
Sabr пишет:
Къарачай тил билгисаярда бармыды - тюрк тилден бизни тилге бурурча? Къалай этиледи ол?
мен айтханча этилинсе билгисанардан эсе тюз кёчюрюледи.

1. биринчи Word деген ишлемни ачаса, ары китабны барында Тюрк тилде джабышдыраса.

2. алайда бирем бирем хар бир сёзню заманына эм джегилген бетине кёре Тюрк тилден Алан тилге "ауштур-барында", деген буйрукъ бла кёчюресе (бу иш Алан эм Тюрк тилни билген адамгъа, сёзлюкню болушлугъу бла биргелей 1-2 сагъат заманны алады)

3. Кёчюрюлген Алан тилдеги китабны терсликлери бла джангылышларыны джангыдан бир къат барында окъуб тюзетесе..

Алан тил бла Тюрк тилни айтым къуралыуу бирча болгъаны себебли джангыз сёзлени кёчюрюлгени бла китаб къысха заманда барыда кёчюрюлюб хазыр болады.

Мен кесимде сынагъанма, бир кюнню эринмеин этерик адамгъа бек зауукъ иш боллукъду..
Sabr 27.07.2013 06:16:50
Сообщений: 7254
http://www.yilmaznevruz.net/
Сыйлы Къарнашларым!

Энчи бир сайт къурагьанма. Алайда кирил алфабет бла джазылгьан ишлерим да бардыла.
Сюйгенле къарасынла.
Керти кёлден саламла, ашхылыкъла тилейме.

Др. Йылмаз Невруз (Сылпагьарланы Йылмаз)
Sabr 27.07.2013 06:19:28
Сообщений: 7254
yilmaznevruz.net

Bu web sitesinde yer alan yazıların büyük bölümü uzun yıllardan beri hazırlamakta olduğum Kafkasya tarihiyle ilgili "UKTG" isimli çalışmamın henüz yayımlanmamış I. cildinden alınmıştır.

Amacım, okuyucularımıza Kafkasya ve Kafkaslar hakkında doğru bilgi vermek ve konuyla ilgilenen araştırmacılara yardımcı olmaktır. Bir diğer amacım da aynı konuyla ilgilenen bilimadamlarının eleştirilerinden yararlanmaktır.

Prensip olarak, bilimsel olmayan yorumlara ve eleştirilere kapalıyız. Çalışmalarımızdan herkes faydalanabilir. Ancak, başka internet sitelerinin alıntı yapıp yazılarımızı kendi sitelerine koymalarını da kesinlikle istemiyoruz.

Bu arada, "UKTG" isimli çalışmamızın önsözünü buraya koymayı uygun buldum. Böylece okuyucularımız henüz yayımlanmamış olan kitabımız hakkında bilgi sahibi olma imkânı bulacaklardır.
Sabr 27.07.2013 06:23:11
Сообщений: 7254
Йылмаз тамадабызны сайт ачханы бла алгъышлайбыз.

Сайтда кёб хапар табаргъа боллукъду. Алимле да, тюз окъуучула да бу сайтха эс буругъуз.
Sabr 09.07.2015 23:26:04
Сообщений: 7254
http://www.yilmaznevruz.net/ Йылмазны сайтында сёйир затлагъа тюртюлюрге боллукъсуз.
Sabr 15.05.2016 03:28:46
Сообщений: 7254
Архив газеты "Юйге игилик", 1995г., №9(№42), стр.2-3-4

http://as-alan.com/index/index.php?option=com_content&view=article&id=318:--q-q&catid=46:2008-06-30-19-58-21&Itemid=28

"Юйге Игилик" газетни архиви. 1995 джыл, №42, 2-3-4 сайфала
Къарачай-Малкъарда "Ёзденлик-Къуллукъ"
Йылмаз Неуруз Сылпагъарланы.
"Бирлешик Кавказия" дергини-журналны редактору (Тюркия)
Sabr 22.05.2016 16:16:40
Сообщений: 7254
ЙЫЛМАЗ НЕУРУЗ (СЫЛПАГЪАРЛАНЫ ЙЫЛМАЗ)
"Бирлешик Кавказия" дергини-журналны редактору (ТЮРКИЕ).

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАРДА
ЁЗДЕНЛИК-КЪУЛЛУКЪ" ДЖЮРЮТЮУНЮ
БИЛГЕНЛЕ БЛА БИЛМЕГЕНЛЕ*

1
" Ёзденлик-къуллукъ" джюрютюуню Къарачай-Малкъар халкъгъа салгъан къыйынлыгъын, тыш душманла да, империалист колониячыла да салмагъандыла. Бу затны керти бетин, бюгюннге дери тинтиб, излем этиб, киши да ортагъа салмагъанды. Тарыхчыла да, сосио-антропологла да, бир-бирлеринден кёргенлерин-эшитгенлерин айтыб, джазыб тургъан болмаса, ишни керти болумун кюн джарыкъгъа чыгъарыргъа эс бёлюб кюрешмегендиле. Киши алимлени къоюгъуз, кеси алимлерибиз да бу джангылыч джорукъда джюрюб тургъандыла. Бурундан бери айтылыб келген айтыуланы, таурухланы кертиге санагъандыла.

Бир джамагъатны ичине экилик кирсе, аны думп этиб къойгьан бир да къыйынды. Тюрлю-тюрлю душманлыкъла, эарлыкъла, къургъакъ махтанчакълыкъ эм да субъектив айтыула бла бу оюмсуз айырымчылыкъ амандан аманнга барыб тургъанды. Былай бла бир миллетни адамлары эки душман джамагъатха (фронтха) бёлюннгендиле. Мындан да тыш душманла, колониячы империалистле артыгьы бла хайырланнгандыла. Эм ахырында “бири бирин сюймеген, бирин да Аллах сюймеген"-ле болуб къалгьанбыз. Бир миллетге мындан уллу, мындан бек хариблик джетерми?

Бу ёмюрню ал сюремлеринде Къарачай-Малкъар халкъ окъуугъа тырмашыб, мектабла къураб, джарыкъ джашаугъа оза тебреген заманда, “Большевик Революсийон" келеди да, хар нени башы тюбюне айландырыб къояды. Марксист-ленинист идеологийаны биринчи джоругъу да “класс кюреш", Къарачай-Малкъарда «ёзден — къул» кюреш» болуб къалады. Муну бла Халкъыбызны иги муратлары джокъ этилиб, мал байлыгьы да таркъайыб, “ич душманлыкъ" кесине орун табады. Тил этиб бир-бирин тутдургъан ашхылыкъгъа саналады. Империалистле Къарачай-Малкъар халкъны миллет бирлиги болалмагъанындан сюйгенлерича хайырланадыла. Алай а класс кюрешчиле бютеу Халкъыбызны Орта Азийагьа ашыргъан кюнлеринде, кеслерине халал къуллукъ этгенлени да, "ачы къызылланы" да айырыб кюрешмейдиле, барын да биргелей сюредиле.

Дюнийаны башында кёрюнмеген бу уллу къыйынлыкъдан сора халкъыбыз, хар неден да тергеу алыб, ойлашыб, этген терсликлеринден сокъураныб, эсин башына джыйар орнуна, аман ишин бурундан да бек бардырады: ёмюрледен бери айтылыб келген джалгьан хапарла, аламат «документле» болуб, китаб бетлеге салынады. Алийланы Умарны джашлыкъда билимсизлик бла этген джангылыч ишин, бусагьатдагьы алимлерибиз «илму-излем ишле» этиб, «къуллукъ-ёэденлик кюрешни керти тарыхын» джазадыла.

Тохчукъланы Уфук Таукъулну китабын ("Кафкасийа Дагълыларында Хайат ве Кюлтюр", Истанбул, 1993) окъугъанымда дуу джандым, кёзлерим къарангы этди, неми да тас эттенча бир болдум. Уфук Таукъул, халкъына халал къуллукъ этерге тырмашхан, миллетин сюйген, джарыкъ кёллю, махтаулукъ бир авторубузду. Алай а бу затны юсюнден джангылгьанды. Класс кюрешнн кесине биринчи джорукъ этген бир режимни кюнюнде, буйрукъ бла джазылгьан китаблада айтылыннганланы тюзге санагъанды. Ол хайырланнган джазыучула (Лавров, Мусукаев, Шаманов, Байрамукова, Текеев, Беслемеев...) бары да Марксист-Ленинист Совет Властха халал къуллукъ этген, аны буйругъуна кёре къалам джюрютген джазыучуладыла. Сёзню былайында бир башха кертини да чертерге керекди: Советледе китаб басма ишлени джюрютген "редаксийон комителе" бардыла. Былагьа чексиз эркинлик берилгенди. Авторла джазгьан китабларын сюйгенлерича басмалатыргъа эркин тюлдюле. Аны къойугъуз, къайсы теманы юсюнден джазарыкъларына да партия буйрукъ береди. Джазгьан затлары режим бла келишмей эсе, “редаксийон комителери" аны сюйгенлери кибик тюрлендирирге эркиндиле. Огъарыда сагъынылгьан авторла тюз къуллукъ этерге кюрешген эселе да (артыкъсыз да Къарачайлы джазыучула), "редаксийон комителе" аланы китабларын режимге келиширча тюрлендиргенлерине ишек джокъду. Болум былай болгъанына кёре, объективлик-тюзлюк къалай кюн джарыкъгъа чыгьарыкъды? Уфук Таукъул муну билирге, окъугьан китабларын иги тинтиб, керти болгъанына ишеги болмагъан затланы алыргьа керек эди. Бу – илму-излем ишни биринчи джоругьуду. Эркин дюнийаны авторлары Марксист-Ленинист Совет Режимни айгъакълар ючюн алай айтадыла: неси да алдауукъ.

Энди, Совет джазыучуланы буйрукъ бла джазылгьан китабларында биз тюбеген джангылышланы тюзелтгенден алгъа, "къуллукъ—ёзденлик" деген хадауус ишни керти бетин кюн джарыкъгъа чыгъарыргъа излейме.

Къарачай-Малкарда Америкадача, Эресейдеча, Индиядача, къайдам, аны кибик буруннгу Арабияда, Акътенгиз къралладача, — "къуллукъ" деген зат ёмюрде да болмагьанды. Къуш учмагьан, кериуан озмагъан таулагьа къысылыб джашагъан бурху бир халкъчыкъны «кьул»-ма дегенни джыйыб, сауут-аскер кюч бла аланы джегиб тургъаны бек къыйын ишди. Къарачай-Малкъар бийле бла байланы къулларын бойсундуруб турургъа деб, Къабарты бийлени, неда Эресей патчахны аскер болушлукъ бериб туруруна ким ийнаныр. Къайсы джанындан саннга салсанг да, талай джюз адамдан артыкъ болмагъан бийле бла байла, мингле бла сан алгъан къул джыйынны къайсы аскер кючлери бла бойсундуруб, джегиб тураллыкъ эдиле? Сора, Къарачай-Малкар бийле бла байла джесирле-къулла сатылыб алыннган узакъ базарлагъа барыб, ненча джолда къулла, къарауашла алыб келгендиле? Бу затны юсюнден шагьатлыкъ этерик къайсы документле табылгьанды? Кетген ёмюрде талай супу къарачайлыны-малкъарлыны хаджи болургьа деб, Меккагьа барыб келгенинден ары, къаллай бир адамыбыз узакъ джолоучулукъгъа бара-келе тургъанды? «Урушлада джесир алыннганла" деген сёз да, айтыудан ары озмагъан алдауукъ хапарды. Къарачай-Малкъарлыланы хоншуларыны адам санлары къуру да аладан кёб бола келгенди. Къайсы урушлада Къарачайлыла бла Малкъарлыла хоншу халкьланы, неда, узакъдан келиб уруш башлатхан аскерни ууадых этиб, “джесирле» алгъанды? Буруннгу джырларыбызда да, эпопелерибизде да хоншу халкъланы этиб тургъан артыкълыкъларындан тарыгъылыб тургъан болмаса, бизни алагъа салгъан къыйынлыкъларыбызны юсюнден джукъ айтыламыды? "Урланнган сабийле» деген таурух да миллетибизнн бетин джойгъан джийиргеншли бир айтыуду. Хоншу халкъла аллай бир тумакъмы здиле тасларын излемезча, не уа, тахсачыла тутуб аланы табмазча?

Огъарыда айтылгъаныча, Къарачай-Малкъарда джюзле бла. мингле бла саналгьан бир къул сыныфны джюрютюр чакълы бий да, бай да болмагьанды. Аллай бир киши адамны джуртубузгъа келтириб, къул-къарауаш этиб джегерге мадар да, амал да джокъду. "Къулла-къарауашла" деб, энгишге кёрюлюб тургьан инсанларыбызны бары да, къалгъан халкъыбызча, аланланы, хазарланы, сабарланы, къыфчакъланы... юзюклеринден келген керти къарачайлыладыла, малкъарлыладыла. Бир-бирибизден башхалыгъыбыз, айрылыгъыбыз джокъду.

Да, алай эсе, къайдан тюшюб къалдыла бу мингле бла саналгьан къулла?

Бир джерден да тюшмегендиле, сатылыб да алынмагъандыла, урланнган сабийле да тюлдюле, урушлада джесир этилгенлени уланлары-къызлары да тюлдюле. Бурундан бери ичибизде джашагъан къарнашларыбыздыла, эгечлерибиздиле; бир халкъны, бир миллетни балаларыдыла.

Былагьа "къул" деб, нек айтылгъанды?

Адам улу биригиб, джамагъат болуб джашаргьа юреннгенден бери, ишлей билгенле, насыблары джёнегенле, ырысхылары аллына айланнганла, юй ийеси да, мал-джер иеси да болгьандыла. Ишлеринде кеслери да ишлегендиле, башхаланы да ишлетгендиле. Ишни эбин билмеген, насыбы джёнемеген, артыкъсыз да малкёз болмагъан адамла уа, кюнде табханларын кюнде къаба, иш иеси да болалмай, къарыусуз джашаугъа тюшгендиле. Ишинг болмаса, малынг болмаса, нени ашаб джашарыкъса? Юйюнг-ойдегинг да сени къолунга къараб тура эсе, къабарынгы, кийеринги табар амалтын, эл къабагъына бойсунуб ишлегенден ары амал бармыды да? Бу затны айыбы да, гюнахы да джокъду. Ишлемеген ашамайды, ашамагъан а джашамайды.

Буруннгу Къарачай-Малкъарда ата-бабаларыбызны биригиб, таулагьа къысылыб, къургъакъ джашауну бардырыргъа башлагъан кюнлеринден бери, къаты ишлеб онгнганла да болгъандыла, аны кибик ишлеселе да, насыблары джёнемей, ырысхы тутмай къалгъанла да болгьандыла. Айтылгьан болум, дюнийаны башында биригиб джашагъан бютеу халкълада да, джамагъатлада да бола келген затды.

Мал-джер ырысхысы – кёб, адам джетишими – аз болгьан юйле “джал бла" кеслерине къуллукъчу мадар этерге керек болгьандыла. Бу себебден, алгъы бурун тийрелеринде джашагьан джарлы адамладан, джарлы джууукъларындан хайырланнгандыла. Ишни юсюнден къачан да "кесамат этерге" ёч болгьандыла: анча малны кютсенг, мынча малны джалгьа алырса; аллай бир гардош бачха бла кюрешсенг, быллай бир гардош юлюш алырса... дегенча.

Заман бла иш кёбейе тебрегенинде, атаны ишлегенине юйдегини къалгъаны да къошула тебрегенди. Былайлыкъ бла, бусагьатдагьы “иш ийелери» бла “ишчиле»-ча, эки джыйын ортагъа чыкъгъанды. Алай а джашау – шохлукь бла, разылыкъ бла бардырылыб тургъанды. Бу шохлукь бла разылыкъ къуралмаса, бурху Къарачай-Малкъар халкъчыкъ ёмюрлени артда къойуб, бюгюннге келалмаз эди. Эски эресейчи авторла бла, Марксист-Ленинист джазыучула айтханча, онглула онгсузланы терилерин союб, аланы хайуандан энгишге кёрюб джашасала эди, бурху Къарачай-Малкъар халкъчыкъ дженгил огьуна тарыхдан думп болуб кетер эди.Тёб тёгереги душманла бла къуршаланыб тургъан кесек халкъны малын-мюлкюн, юйюн-юйдегисин киши да къорууламаз эди. Къарчала, Боташла, Дебошла, Татаркъанла, Джандарла, Къанаматла, Абрек уланла... джетишмез эди. «Къулла» деб айтылгьан инсанла, кеслерини этлерин ашаб, терилерин кийиб тургъан бийле бла байланы ырысхыларын, сыйларын джанлары бла, къанлары бла не ючюн къорууларгьа керек эдиле? Не уа, кёрген къ ыйынлыкъларына чыдайалмай, таулагьа, чегетлеге ташайыб кетселе, къайсы кюч аланы ызларына къайтарыр эди?

Керти магъанада "къул" джюрютген халкьланы девлетлери, патчахлары, ханлары болургьа керекди. Къралны мизамын, джоругъун танытыргъа, инсанланы бойсундурургьа аскер кюч болмай амал бармыды? Ол кючню болушлугьу болмаса, адамланы алыб-сатыб, къул-къарауаш этиб джегерге кимни къолундан келир эди? Сёэ ючюн, эски Эресейде "къул класс" болгъанды. Князла, боярла, ылыхтын байла джюзле бла, мингле бла къул джюрютгендиле. Кесек князла бла боярла къралны аскер болушлугьу болмаса, аллай бир адамны къалай бойсундуруб къолда туталлыкъ эдиле? Патчахны закону, аскери баш кёлтюргенни башын эзгенди. Къарачай-Малкъарда быллай джийиргеншли ишле ёмюрде да болмагьанды. Ангылашыннганына кёре, оруслу джазыучула кеслеринде болгъан затланы бизге да теджеб къойгъандыла.

Адам улуну биригиб, джамагъат болуб джашагьан джеринде игиле бла аманла да болады. Къуллукъчуларыны (ишчилерини) джалын-хакъын оздуруб бергенле болгьаны кибик, аз бергенле, бермей артыкълыкъ этгенле да, кёрюле келген затды. Алай а, аманыракъла аз болгъандыла.

Айтханлары керти эсе, Къарачай-Малкъарда славе(невольник)-ле болмагъан эсе, “къуллукъ—ёзденлик» айыргьан оюм къайдан чыкъгъанды?

Биригиб, джамагъат болуб джаш агъан инсанланы этген ишлери, джорукълары, баргъанлары-келгенлери, алгъанлары-бергенлери, къайдам, аны кибик къалгъан затлары, бара-баргъан заманны ичинде халкъны адетлери, тёрелерн болуб къаладыла. Ырысхы насыблары джёнеб, мал-джер байлыкълары ёсген адамланы ишлеринде “джал бла къуллукъ этген" инсанлагъа “къуллукъчу" не да къысхасы бла "къул" деб айтылгьанына ишек джокъду. Невольникле (керти къулла) болмагьаны себебли, ишлегенле да, ишлетгенле да бу затны юсюнден къайгъы чыгьарыб юорешмегендиле. Алай а, ырысхыны кючю бла уллу кёллюлюк этгенле, эсирикле, джерге-кёкге сыйынмагьанла да болгьандыла. Меджус динни кёзюуюнде быллай эсирикле онгсузланы, джарлыланы энгишге кёрюрге да ёч болгьандыла. Былайлыкъ бла эки къауумну арасына сууукълукъ, фитна да киргенди. Бу кёзюуде Азау Тенгизни шималындан къобуб, Къарачай-Малкъаргьа хоншу джерледе орналгьан къабартыланы аман юлгю болгъанларына ишек джокъду. Билиннгени кибик, Къабарты черкесле “пшы, пшытлы, уорк" деб айтылгьан сыныфлагьа бёлюнюб, джашагьандыла. Мени оюмума кёре, Къарачай-Малкъарны эсирик къаууму, бийлени, байланы ишлеринде “джал бла», просенталыкъ-ортакъчылыкъ бла ишлеген кеси инсанларына, къабартылылача, “пшытлы—къул" деген атны джюрюте тебрегендиле.

2

Заманны ичинде бу айтыу адет болуб къалгъанды. Меджус динни кюнюнде уллу кёллюлюк, турсунмагъанлыкъ орун алгъанды, ол огъай эсенг, эки къауумну арасында къыз берген, къыз алгъан да таркъайгъанды. Бири бирин энгишге кёрген, бири биринден джийиргеннген «хадауус энчилик» эм ахырында халкъыбызны экиге бёлгенди: бир джанындан - «бийле, ёзденле», бир джанындан да - «къулла». Иш аманнга кете тебрегенинде, ырысхы болумлары такъыл болгъанла, джал бла ишлегенни къоюб, «тузсуз ашым, къайгъысыз башым» деген оюм бла, кеси энчи ишлерин къурагъандыла. Быланы ичинде бек кёбле урунууну кючю бла байыныб, аламат юйле болгъандыла. «Азатла» деб былагъа айтылыннганына мени ишегим джокъду. Мадарсызла уа не этсинле — эски ишлерин — джал бла ишлени бардыргъандыла. 17-чи ёмюрде муслиман дин киргенден сора, Къарачай-Малкъар джамагъатда эсириклик, уллукёллюлюк бир кесек шош болгъанды. Бу кёзюуде да къуллукъчу-ишчи къауумдан кёбле энчи ишлерин къураб, энчи джашаугъа озгъандыла.


Эресейчи колониячыла Къарачай-Малкъарны кючлей айланнган заманда, бай къауумну ишинде просентачылыкъ бла ишлегенлени саны танг кесек болса да, джал бла ишлегенлени саны бек азалыб тургъанды. Буруннгу къартларыбызны айтханларына кёре, «марксист-ленинист класс кюрешчиле» оноуну къолгъа алгъынчыннга дери, къарачай-малкъар халкъны джашауу огъарыда айгъакъланнганыча болгъанды.

Ишни кертисин ары-бери бурдуруб, экиликни-душманлыкъны амандан аманнга бардырыб турмакълыкъ — бизни кеси авторларыбызны этер къуллугъу тюлдю. Ол затны тыш душманларыбыз къуру да этиб келгендиле, мындан ары да этериклерине ишек джокъду.

Мени оюмума кёре, къарачай-малкъар халкъ муслиман диннге бек алгъа — Хазар даулетни кюнюнде къайыталгъа эди, бу джийиргеншли адет тумаланыб къаллыкъ эди. Не келсин, меджисуу динни кёб бардырылгъаны, халкъыбызны не джаны бла да артха ийгенди.

КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАРДА КЕРТИ М АГЪАНАДА «КЪУЛ -КЪАРАУАШ» БОЛГЪАНМЫДЫ?

Тамыры, юзюгю, неси да белгили болмагъан, баш эркинлигин тас этген харибле бизде да болгъандыла. Алай а санлары бек азды, халкъыбызгъа къалай къошулгъанлары да белгилиди: къарачай-малкъар халкъны бир къауум эсирик бийлери кеси халкъындан кишини тенгсинмей джашагъан заманлада, тыш миллетледен (Къабартыдан, Ногъайдан, Къырымдан...) къыз бериб, къыз алгъанны аламатлыкъгъа санагъандыла. Къабартыдан, Ногъайдан, Къырымдан келген келинлени харекетлери-хадеклери бла биргелей, къуллары-къарауашлары да болгъанды. Бу хариблени сабанда, биченде, малчы къошлада ишлетиб кюрешмегендиле, бийни юйюнде, энчи ишинде джюрютгендиле. Юйлениб, юйдеги къурургъа эркинлик да бермегендиле. Джашай барыб, ёмюрлерин тауусуб, артларында джукъ да къоймай, тюб болуб кетгендиле. Башха халкъланы ханлары, бийлери да «къул саугъа» бере тургъандыла къарачай-малкъар халкъны бийлерине, шохлукъ джюрютюрге деб. Алай а, бу харибледен да артда джукъ къалмагъанды, тауусулуб кетгендиле.

«СЫЙЛЫ ТУКЪУМ», «ЭНГИШГЕ ТУКЪУМ» ДЕУ, КЕРТИМИДИ?

Аллах бютюн инсанланы тенг джаратханды - «ёргелик» тукъумда тюлдю, адамлыкъдады. Аллахха тюз къуллукъ этиб, «такъуа» дараджасына ёсген, инсанлагъа джарыкъ кёл бла къарагъан, къарыусузлагъа аркъа болуб, залимлеге къаршчы тургъан адамладыла сыйлы адамла. Ансы, сыйлы тукъум деб бир зат да джокъду. Бир тукъумдан иги да, аман да чыгъады. Иги адам тукъумну сыйын ёсдюреди, аман адам а энгишге этеди.

Адам улу къачан да кесине табны сюйгенди, кесин ёрге тутдурургъа тырмашханды. Мени оюмума кёре, сыйлы тукъум джокъду. Алай а, игиле-ашхыла халкъларына халал къуллукъ этиб, разылыкъ табыб, кеслерин да, тукъумларын да бет джарыкълы этгендиле. Заманны ичинде, быллай ашхы уланла ёсдюрген тукъумланы сыйлыгъа санагъандыла. Халкълары ючюн ашхы къуллукъ этген тауушлукъ адамла бла тукъумлары да махтаннгандыла. Сёз ючюн, Сылпагъарлары Дебош бла, Болурлары Баракъ бла, Къарабашлары Гадро бла, Аджилары Таумырза бла, Семенлары Бексултан бла, Кечерукълары Къара-Мусса бла, Эбзелары Къанамат бла, Байрамукълары Дебо бла, Хачирлары Юсуф бла, Акъбайлары Чокуна эфенди бла, Сюйюнчлары Абрек уланла бла (Туугъа, Тууду, Джарашды, Джараслан) бла, Хасанлары Абдул-Керим бла, Аппалары Хасан бла, Къасайлары Осман бла...кёбмюдю? Быллай джигит адамланы, алимлени тукъумларыны сыйын ёсдюргенлерине кимни не айтыр къарыуу барды? Ала къуру тукъумларыны тюл, халкъыбызны да бетин джарытхандыла. Сёзню къысхасы, тукъумла адамлагъа сый бермейдиле, ашхы адамла тукъумларына сый табдырадыла. Бу затланы тюзю кибик, чюйреси да болуб келгенди. Сёз ючюн, сыйлы тукъумгъа саналгъан Дудаланы джашлары Амантиш, тукъумуну да, халкъыны да бетин джойгъан адамды. Башха юлгюле берирге кереклиси джокъду — халкъыбыз игилени-ашхыланы билгени кибик, аманланы — бет джойгъанланы да биледи.

ТУКЪУМ АТЛА

Къарачай-Малкъарда «къул сыныф» джокъ эсе, кеслерине "къул» деб айтылгьанла да ёлден эселе, тукъум атлары къалай болургьа керекди аланы?

Бу затны юсюнден манга Тюркде джашагъан къарачайлыла да соруу соргьандыла. Кертисин айтырыкъ эсек, бу соруугъа джууаб берирге кереклиси джокъду. Алай а къысхасы бла бир-эки сёз айтайым: кеслерине «къул»" деб айтылгьан къарачайлыланы-малкъарлыланы барыны да бурундан бери джюрютюб келген тукъум атлары бардыла. Ала бу тукъум атларын мындан ары да джюрютюрюкдюле. Хар ким да кесин, кеси тукъумун ёрге этерге, сыйларгъа эркинди. Мынга кишини да джукъ айтыр къарыуу джокъду. Махтанчакълыкъ, уллукёллюлюк муслиман динде да игиге саналмайды, кертиси да буду. Инсанларыбызны бары да бир бирлери къачын этерге, бир бири тукъумларына сый кёргюзюрге керекдиле. Сый кёргюзмеген сый табмайды, джакъламагъан джакъланмайды.

Бир къауум къул юйдегилени кеси тукъум атларын билалмай, иелерини тукъум атларын алыб къойгъанлары“ деген чурум да керти тюлдю. Бащсыз къулла юйленирге, юйдеги къураргъа эркин болмагъанлары себебли, иелерини энчи ишлеринде ишлеб, хариб джашауларын толтуруб, бу дуниядан ауушхандыла. Артларында джукълары да къалмагъанды. Болум былай болгъанына кёре, иелерини тукъум атларын джюрютгенле кимледиле? Муну юсюнден алгъаракъда эки сёзчюк айтхан эдим, энди чертиб айтайым: мал ырысхысы – кёб, адам джетишими – аз болгъан юйле, джал бла неда ортакълыкъ кесамат бла адам джарашдыргъан заманда, бир къауумла кеслерини джарлы джууукъларындан хайырланнгандыла. Арадан кёб джылла озгъанды, джангы тёлюле къошулгъанды. Джалчы, ортакъчы болуб ишлегенледен кёбюсю байыныб, энчи мюлклерин къурагъандыла, ёмюрден бери да билиб тургъан тукъум атларын джюрютгендиле. Ары деричин аланы сан этмей джашагъан эсирикле «эскиден ала немелени къуллары-джалчылары эдиле, энди бай болгъанларында, тукъум атларын да алгъандыла» деб, сёз джюрютгендиле. Алай а бу билмегенликден эди. Джарлы адам тукъум джууугъуна къуллукъ этген эсе, тукъум атын тас этергеми керекди? Быллай юлгюле кёб болгъандыла.

Сёзню къысхасы — кеслерине «къул» деб айтылгъан инсанларыбызны тукъумлары да, къалгъан къарачай-малкъарлылача, бир миллетни ёзегинден келедиле. Дудалары, Сылпагъарлары, Байчоралары, Шаманлары, Байрамукълары, Текелары...къаллай бир къарачайлы эселе, ала да аллай бир къарачайлыдыла. Бир тукъумну ёрелиги бла энгишгелиги деген оюм, субъектив бир оюмду, рёлатив бир ёлчеди. Тюнени сыйлысы бюгюнню энгишгеси болуб къалаллыкъды. Аны кибик, бюгюнню энгишгесини тамбла ёрге болуб къалмазын киши да билаллыкъ тюлдю. Алгъаракълада чертгенимча, сыйлылыкъ, ёргелик тукъумда тюлдю, адамны кесиндеди. Ашхы уланла къуру да тукъумланы ёсдюрюб, ёрге этиб тургъандыла. Мындан ары да болуру алайды.

КЛАСС КЮРЕШЧИ СОВЕТ ВЛАСТНЫ КЮНЮНДЕ «ЁЗДЕНЛИК-КЪУЛЛУКЪ»

Большевикле къарачай-Малкъарны кючлегенден сора, халкъыбызны «лишонла, кулакла, беднякла, середнякла» деб, сыныфлагъа бёлюннгенин, инсанларыбызны бир-бирине къырдыргъанын; Сибирлеге, Ёзбекни мамукъ совхозларына ашырылгъанын бусагъатдагъы джаш тёлюле билмей эселе да, къартларыбыз унутхан болмазла.

Муслиман динни «бютеу муслиманла къарнашдыла» деген джоругъуну кючю бла бай-джарлы, ёзден-къул айрымчылыкъ шош болуб, джамагъат джашау шохлукъгъа бурулуб тургъан заманда, Эресейчи колониячы империалистле келиб, джуртубузну маджал джерлерин кючлегендиле. Тюз халкъны къоюгъуз, бийлеге да къалмагъанды эски тирлик. Артыкъсыз да мал отлагъан джерле бла биченликлени маджалларыны къолдан ычхыннганы, малчылыкъ бла кечиннген Къарачай-Малкъарны бек тарбуууннга джыйгъанды. Эм ахырында, халкъыбыз буруннгу джерлерин джангы иелеринден джыллыкъ джал бла тутуб, урунургъа кюрешгенди. Байла бла бийлени къуллукъчу джюрютюулери да бек таркъайгъанды. Къарачай-малкъарлылагъа танымагъан адамлары бла кеси ёз джуртларын юлешиб джашагъан бек къыйын тийгенди. Бир джанындан тирлик джашауну таркъайгъаны, ол бир джанындан Эресейни зору бла халкъыбызны тёрт этиб бири Тюркге кёчгенди. Совет джазыучула айтханча, Эресей къралны джерсизлеге джер чачханы, къуллагъа азатлыкъларын алыр ючюн ачха болушлукъ этгени – дунияны башында кёрюлмеген бир алдауукъду. Дуниягъа къан салыб тургъан Эресей къралны къуллагъа азатлыкъларын алыргъа деб, ачха бергенине ким ийнаныр? Аллай бир мураты бар эсе, аты айтылгъан къарыусуз бийчиклени прауленнге чакъыртыб, аскер башчысына буйрукъ бердирир эди: «Бюгюнден ары къул-къарауаш джюрютюрге эркин тюлсюз, барын да башларына бош этигиз, «дыф» десегиз – сизни къыйнарма».

Джерсизлеге джер чачылгъаны керти эсе, джерлени мюлк иелигин бегитген къагъытладан джангызын документге, шагъатлыкъгъа деб, кёргюзаллыкъ бармыды? Ишни кертиси былайды: Эресей кърал, имам Шамилни азатлыкъ кюреши бошалгъандан сора, Кавказ халкъланы таулада джашагъан къауумун тюз джерлеге, кёз туурагъа эндирирге излегенди. Муну бла кърал кючюн бегитирге излегени кибик, киши да хайырланмагъан хали джерледе таулуланы ишлетиб, аладан джасакъ алыр мурат этгенди. Алайлада да, огъарлакълада да маджал джерлени мюлк иелигин колониячы оруслула бла къазакълагъа бергенди. Къарачай-малкъарлыла да не этсинле – айтылгъан джерлени джыллыкъ джал бла тутуб, ишлеб, кеслерин да асрагъандыла, колониячыланы да асрагъандыла. Ол кёзюуде Къарачайны адам саны отуз мингден аслам болмагъанды. Айтылгъаны кибик, Теберди ёзен да, Архыз да, Джаланджик да, Мара да къарачайлылагъа мал ёсдюрюрге, сабан этерге деб, адамла арасында юлешиннге эди – ким да зауукълу болур эди, джарлы да, къарыусуз да къалмаз эди. Джаш тёлюле бу затланы кертисин билмегенлери себебли, китаблада буйрукъ берилиб, джазылгъан хапарлагъа ийнаныб тура болурла, кеслерин Орта Азиягъа СССР-ни тюл да, Сталинни сюргенине ийнаныб тургъанча...

Къарачай-Малкъар халкъ къабар къабыныны джартысын колониячылагъа бериб, джартысын да кеси къабаргъа кюреше, алай а, джарыкълыкъ джашаугъа къошулургъа талпыб, мектабла къураб, окъуугъа тырмашыб, джашау кюрешни бардыра тургъан заманында, чакъырылмагъан къонакъ – большевиклик – келеди да къалады.

Большевикле марксист-ленинист идеологияны биринчи джоругъу «класс кюрешни» Къарачай-Малкъарда ёзден-къул кюрешге тюрлендириб, къарнашны къарнашха урдургъандыла. Айтханларыча, байланы малларын-джерлерин къолларындан алыб, джарлылагъа бермегендиле, алай а барын да тенг къул этгендиле. Иш муну бла къалмагъанды.

Он джылны ичинде (1927-1937) Къарачай-Малкъарны алчы адамларын, интеллигенсиясын, дин къуллукъчуларын, джик деригин къоймай тауусхандыла. Хачирланы Джафагъар афенди, Алийланы умар, Аппаланы Хасан, Акъбайланы Исмайыл, Хубийланы Таубий, Къууатланы Рамазан, Ёртенланы Азрет, Гюрджюланы Къурман, Халкёчланы Абдул-Керим, Гербекланы Али-Солтан, Созарукъланы Махмут, Тамбийланы Ислам...бу кёзюуде джокъ этилгендиле. Эм ахырында, этерлерин этиб бошагъандан сора, къул-ёзден айырмай,бютеу халкъыбызны Ата джуртундан зор бла юзюб, Орта азиягъа ашыргъандыла. Алайлада уа бары да тин джаны бла, къалгъан энчиликле бла кеслеринден энгишге адамлагъа, джамагъатлагъа къуллукъ этгендиле. Бу бийди, бу ёзденди, бу къулду деб, киши да тергеуге алынмагъанды.

Ким биледи, бу къара къыйынлыкъ, Минги Тауну кёкюрегинде — сыйлы Ата джуртда – къарнаш болуб, эт-джен болуб, бир-бирине таза иннетле джюрютюб джашай билмеген халкъыбызгьа Аллахны бир азабы, чамланмакълыгъы болурму эди? Быллай оюм этерге да иэлемейме. Алай а, Ата джуртха къайытхандан сора, кёб къыйынлыкъла сынагъан халкъыбыз дагъыда ойлашмагьанды, тергеу алмагьанды. Биягъы ёргелик-энгишгелик, ёзденлик- къуллукъ деген джийиргеншли айырымчылыкъ, бурундан да бек бардырылыб тебрегенди. Керти къуллукъ-иелик джюрютген америкалыла. аурупалыла, эресейлиле, Акътенгиз халкъла, дагъыда башхала, бу джаман затны думп этиб, унутуб къойгъандыла. Биз а, тилибизден да, динибизден да, адамлыгъыбыздан да бек аны къоруулайбыз. Муну себебин – бюгюннге дери не кюрешиб да, ангылаялмагъанма. Бу джангылыш джол, Халкъыбызны, ким биледи, къайры элтирикди? Чууутлуланы Ата джуртларындан эки айланыб сюрюлгенлери эсиме тюшеди да, аркъа джиклерим къалтырайды...

АХЫР СЁЗ...

Къарачай-Малкъарда "ёзденлик-къуллукъ» айырымчылыкъны юсюнден билгенлерими джаздым. Энди къысхасы бла ахыр сёзюмю айтайым:

1. Къарачай-Малкъарда керти магъанада “кьул сыныф" ёмюрде да болмагьанды.

2. “Къул" деб айтылгьанла, джал бла, ортакъчылыкъ-просентачылыкъ бла ишлеб, мангылай тери бла юйдегилерин асырагъан хур инсанладыла, хас Къарачайлыла-Малкъарлыладыла, ажымсыз ала да ёздендиле.

3. Бу затны юсюнден киши авторланы, артыкъсыз да совет джазыучуланы джазгъанлары кертини билмегенликден не да “класс кюрешни» къызыудан къызыугъа бардырыр иннетни джюрютмекликденди. Буруннгу тарыхыбызны да, бюгюннгю джашауубузну да излем этиб, тинтиб, керти болумну кюн джарыкъгъа чыгъармакълыкъ, Къарачайлы-Малкъарлы алимлени миллет борчуду.

Бютеу дунияны «Илму эрагьа» кирирге хазырлана тургъан бир заманында, Ата джуртда джашагьан Хал­къыбызны инсанлары, Аллах къаргъагъан бу аман ишни ёмюрлюкге думп этмей, учуз махтанчакълыкъны, къарнаш душманлыкъны, экиликни къуру да джюрютюб турургьа иннетли эселе, келлик джашауну къаралыб-къармалыб тургъанын ишексиз-шубхасыз билирге керекдиле. Тил да, тин да, адет да, тёре да кёб бармай тумаланныкъды - Къарачай-М алкъар халкъны къалгъан хурттакчыгьы да, Сибирни бурху санлы меджус халкъчыкъларыча. несин да тас этиб, тюб боллукъду. Дуния джандет Ата джуртубуз, Минги Тауубуз, Къобаныбыз киши халкълагьа къаллыкъды.

Узакъ бармай, арлакъда кёрюнюб тургьан бу къара палахны къыйынлыгьындан къоркъуб, илгениб, къалтыраб, эсибизни башыбызгьа джыяргьа, ойлашыргъа керекбиз.

Черекчиле, Чегемчиле, Бызынгычыла, Басханчыла, Тебердичиле, Марачыла, Уллу Къарачайчыла, Архызчыла, Джёгетейчиле... — сизге айтама бютеу Къарачайлыла-Малкъарлыла!

Эндилеге дери бир-биригизге салгъан къыйынлыгьыгъызгьа бушуу этиб, кёзлеригизден къан джыламукъла чача, таза джюрекле бла къучакъ-ийнакъ болутъуз...

Келигиз биз ассылыкъдан къачайыкъ,
Джюреклени Уллу Аллахха ачайыкъ,
Кёзюбюзден къан джыламукъ чачайыкъ,
Алданмагъыз ахырзаман дуниягъа.

СОВЕТ ДЖАЗЫУЧУЛАНЫ ДЖАНГЫЛЫШЛАРЫ НЕДА АМАН ИННЕТЛЕРИ

Советлени кюнюнде Къарачай- Малкъарны джамагъат джашаууну юсюнден джазылгъан китаблада "ёзден-къул айырымчылыкъ" класс кюрешни джорукъларына келиширча джазылгъандыла. Сосиологи бла, тарых бла келишмеген джалгьан хапарланы, авторлары китабларына салмагъан эселе да, "редаксион комителе" сюйгенлерича тюрлендирген да болурла, деб оюм этеме. Алай эсе да, тюл эсе да, халкъыбызгьа уллу аманлыкъ этгендиле.

Уфукъ Таукъул “Кафказ таулада Джашау эм Кюлтюр" атлы китабында, И. Лавровдан алыб, алай джазады: "1851 джылда Хурзукда къулла бла ёзденлени-бийлени арасында уллу Уруш этилгенди..." Мунуча, А.Мокаевден алыб, "1755 джылда Чегем-Холамда элчиле, тёлеген джасакъларыны кёблюгюнден къозгъалыб, баш кёлтюрдюле. 1862 джылда да Гирхожанда элчиле къозгъалыб, «мындан ары къуллукъ этмезликлерин билдирдиле" деб джазады.

Бу айтылгьанла керти эсе, Къа­рачай-Малкъарда “къул класс" болмагьанды. 1851 джылда Хурзукда элчиле («къулла») бийле бла ёзденлеге къаршчы къозгъалыб уруш башлатыргъа эркинлик табханларына кёре, невольникле-къулла тюлдюле. Ала да къалгъан Къарачайлылача “хур" ёзденледиле. Башхалыкълары — джарлылыкълары бла джер иеси болмагъанлыкъларыды. 1855-1862 джыллада Малкъарда элчиле (къулла деген магьанада,- Й.С.) «...мундан ары къуллукъ этмезликлерин» ачыкълагьанларына кёре, аланы да невольник-къул болмагъанлары, джарлы ёзденле болгьанлары, не да бурундан бери "джал бла ишлеб, баш асырагъан" джерсиз малкъарлыла болгьанлары белгилиди. Керти болум быллай бир ачыкъ бола тургьанлай, "къулла" деб кётюртюб, алдаб джазаргъа не кереклиси бар эди? Сагъынылгъан авторланы иннетлери аманды, "сыныф кюрешни" къозгъар мурат бла джазгьанларына ишек джокъду.

"Къулла эки бёлек эдиле: 1. Юлгюлю (джоллу) къулла; 2. Башсыз къулла.

Башсыз къулла хоншу халкъладан сатылыб алыннган, не да джесир этилген къулла эдиле. Бий быланы ёлтюрюрге да, сатаргъа да эркин эди...Юлгюлю къулланы энчи ишлери, бурху джерлери, юйдегилери бар эди. Башсыз къулланы уа джукълары да джокъ эди. Была бийни бауларында джатыб къоба эдиле. Юйленирге, юйдеги къураргъа, юй-джер иеси болургьа эркинликлери джокъ эди". (Лавров. 1978).

Былайда “ юлгюлю къул" деб айтылгъанла, мен огьарлакъда айтханча, “джал бла” не да “ортакъчылыкъ-просентачылыкъ" бла байланы ишлерин этген джарлы ёэденледиле.

Башха айтыу бла, этген ишлери "къуллукъчулукъ" болгьаны себебли, тышындан къарагьанла бу адамлагъа, ишни керти болумун билмегенлери ючюн, къысхасы бла "къул" деб къойгъандыла. Аз болса да, джери, малы, юйю, юйдегиси болгъан адамлагъа "къул" атны теджемеклик джангылыщды, аман иннетлиликни кёргюзтеди. Лавровну "юлгюлю къулла" деген адамлары, мен айтханча, джарлы ишчи къарачайлыла бла малкъарлыладыла. Бары да ажымсыз ёздендиле.

"Башсыз къуллагъа" бир айтыуум джокъду. Джангыз, санлары бек аз болгъанды. Мен айтханча, саугьагьа келген харибледиле. Алай а юйленирге, юйдеги къураргъа эркинликлери болмагьаны себебли, тюб болуб кетгендиле. Къарачай-Малкъарда аладан келген сынгар бир тукъум да джокъду. Эс бёлюб къарасакъ, Лавров (сюе-сюймей этген эсе да) бу ахыр сёзю бла керти болумну чертиб къойгъанды.

"Бийни джашы-къызы юйленсе, къулла анга бирер къойну саугъа этерге керекди эдиле. Кеси къызын эрге бер­ген бир къул а, бийге юч къойну саугъа этмей мадары джокъ эди. Бу къойланы, къызына алгьан къалынындан бере эди." (Лавров, 1978).

Бу параграфны ичинде керти болгьан джангыз бир сёз джокъду. Къулланы-джарлыланы бийни юйленнген сабийине бирер къойну, кеслерини юйленнген къызлары ючюн да ючюшер къойну бийге саугьагьа берирге борчлу болгьанлары деген айтыу, Къарачай адетге да, тёреге да келишмейди. Быллай затла Эресейде къуру да кёрюле келгенди, алай а, Къарачай-Малкъарда ёмюрде да болмагьанды. Бу сёзлеге башха джаны бла къарасакъ, акъылгъа да, мантыкъкъа да келишмеген затла кёребиз: джарлыдан ауузуна чибин къозлай, ачдан ёле тургьан, баш эркинлиги болмагъан къулла(!) айтылгьан къойланы къайдан табыб берлик эдиле? Была бары да селекеге алынныкъ джалгьан сёзледиле, керти болумну къатындан да озмайдыла, илму излемге уа — бет къарасыдыла. Лавров дагъыда алай джазады: "Юйюнде мал кесген къул,— джауорунну бийге юлюшге ийерге керек эди." Байлыгьы бла да, сыйы бла да, джерге-кёкге сыйынмагъан бир бий, ыйлыкъмай, уялмай. бир къулну юйдегисине кесген малыны джауорун сюегин нечик ашарыкъ эди? Джалгъанны быллай джийиргеншлисине киши да тюбеген болмаз. Уфук Таукъул къарнашыбыз бу кюлкюлюк затлагъа эс бёлмегенин аман этгенди. Аламат китабыны бу бёлюмюн узуну бла кенгине тинтиб джазгьа эди, халкъына ёмюрлюкге дери унутулмазлыкъ бир къуллукъ этерик эди.

Лавров совет джазыучу болгъанлыкъгьа, эски Эресейни режимин махтаргьа да унутмайды: "Къарачай-Малкъарда Эресей режим къуралгъандан сора, къулларын ёлтюрген бийлеге махкеме этиле эди. Къулланы башха джуртлагьа, тыш къраллагьа сатаргъа эркинлик берилмей эди". Бу сёзлеге кимни ийнандырлыкъды, бил­мейме. Эресей патчах алай джигит эсе, элчилерини бютеую невольник-къул болуб джашагьан кеси къралын тюзлетге эди.

Къарачайны тауушлукъ автору Байрамукъланы Халимат да ма былай джазгъанды: "1868 джылда Къарачайда къулла баш эркинлик алыр ючюн бийлернне (иелерине) тёлерге керекли болгъан джулуулары былай эди: 30 джылдагьы къатын къул — 150 рубле; 35 джылдагьы къатын къул — 100 рубле; 35 джылдагьы эркиши къул — 95 рубле; 40 джылдагьы эркиши къул — 150 рубле. (Гюрбеджи, Чер­кесск. 1987). Муну ызындан биягьы Лавров да: “Башсыз къулла азатлыкъларын алыр ючюн, 200 рубле тёлерге керек эдиле. Малы-джери болгъан къулла уа бу джулууну тышында, ырысхыларыны джартысын бийлеге бермей амаллары джокъ эди",— деб джазады.

Бир башха совет джазыучу А. Мокаев да алай айтады: ‘Тёлеуге берилген бир къойну багъасы 1 рубле болгъанына кёре, бир къулну азатлыкъ алыр ючюн иесине къаллай бир мал берирге керекли болгьаны белгилиди. Ол кёзюуде Малкъарда джашагъан къулла, баш эркинликлерин алыргьа деб, 76 бий юйге 1,5 миллион тёлеуню зорлукъ кёрген эдиле."

Огъарыда айтылыннган сёзлени акъылгъа да, эсебге да келишмегенин ангылар ючюн терен эс бёлюрге кереги джокъду. Уфукну китабыны бир башха бёлюмюнде (175 бет) Грабовскийни китабындан алыннганы, чертилиб алай джазылады: "1870 джылда бютеу Къарачайда 178.296 ууакъ аякълы, Малкъарда да 106.041 ууакъ аякълы мал болгьанды".

Айтылыннган кёзюуде къулла азатлыкъ алыр ючюн бийлеге 1.500.000 рубле тёлеген эселе, аллай бир (1.500.000) ууакъ аякълыны джулуугьа бергенлери белгили болады (Къарачай-Мал­къарда ачха бек джюрютюлмегенди, кереклилерин мал бла, джюн бла, джау бла, бышлакъ бла... ауущдуруб тургъандыла). Бютеу Малкъарда 106.041 ууакъ аякълы саналгьаны белгили болгъанына кёре, къулла джулуугьа берген мильон бла джарты ууакъ аякълы къайдады, къайры думп болгъанды? Кеслерине "къул" деб айтылгьан хадауусла азатлыкъ алыр ючюн 100-ер, 200-ер къойну джулуугьа берирлей ырысхыдан толу эселе, къаллай къулладыла ала? Бу ылыхтын алдауну (джалгъанны) магьанасын ангылагьан бар эсе, бизге да ангылатсын.

Илму излем этген бир автор, хайырланнган документлерин иги тинтиб, халатларын чыгьарыб, кертилерин алыргьа керекди. Артыкъсыз да белгили бир идеологияны (Марксист-Ленинист класс кюрешчи джазыучуланы) китабларындан хайырланнган заманда, бу затлагъа иги эс бёлмеклик шартды. Уфук Таукъул китабыны экинчи басмасын этдирген кёзюуде "Къарачай-Малкъарда Сосиал Табакъалашма" деген бёлюмюн джангыдан къолгъа аллыкъ болур деб умут этеме. Мен этген критиклени да хатагъа санамасын. Китабны къалгъан бёлюмлери аламат джазылгьанды, ким да хайырланыб окъурчады. Барыбызны да идеалыбыз, талпыуубуз, миллетибизни бирлигиди. Муну да биринчи шарты, инсанларыбызны арасында джюрютюлюб тургъан хадауус айырымчылыкъны думп этиудю. Мундан ары бютеу Къарачай-малкъарлыла “къул-ёзден" деген джийиргеншли менталитетни ауузгъа да алмасынла. Бир бирлерине халал джюрек бла къарасынла. Къыз алыб, къыз бериб, шохлукъ джашауну айнытсынла. Аллах кишини да тууушдан сыйлы не да сыйсыз джаратмагъанды. Муслиман динни джорукъларын терени бла юрениб, джашауубузгьа кирген терсликлени тюзетирге керекбиз. Барыбызны да миллети бир, дини бир, тини бир, тили бир, тёреси бирди. Экономик байлыгъыбызны, тин байлыгьыбызны да ёсдюрюб, зауукълу бир миллег болуб ёмюрлюкге джашаргъа талпый эсек, мындан башха этер затыбыз да джокъду.

Аллах, джюреклерибизге салыныб тургьан къара мухурну таэаласын. барыбызгъа сюймекликни, шохлукъну. миллет къарнашлыкъны джарыкъ джолун ачсын.

________________
Sabr 28.06.2016 13:05:25
Сообщений: 7254
Сылпагъарланы Йылмаз Наурузгъа билдиредиле:

Bagali Yilmaz Tamada!
Kavkazda millet gazetibiz "Karacay" Sizni "kul-ozden" hakindan isigizni basmalay baradi. Gazetni eki nomerinde basmalannganlari (kalganin kelir nomerlede berillikdi) :
Makalegizni ati: "Milletge ayrilik keltirgen nedi?"

"Karacay" gazet, 2016 cil, iyunnu 16, №45 (10983); 2016 cil, iyunnu 23, №47 (10985)
gazetni sayti: http://www.karachay.smi09.ru/
Sabr 01.07.2016 16:11:16
Сообщений: 7254
"Къарачай" газет джазыучу эмда тарихчи Сылпагъарланы Йылмаз Наурузну "Миллетге айрылыкъ келтирген неди?" деген уллу тарих тинтиуюн басмалаб тамамлады июнну 30-да чыкъгъан номеринде.

Алай бла Йылмазны макалесин-статьясын къарачай газетни (сайты: http://www.karachay.smi09.ru) бу номерлеринде табыб, окъургъа боллукъду:
"Къарачай" газет, 2016 джыл, июнну 16, №45 (10983);
"Къарачай" газет, 2016 джыл, июнну 23, №47 (10985);
"Къарачай" газет, 2016 джыл, июнну 30, №49 (10987)
Тарих бла кюрешген алимлеге, тюзюн билирге излегенлеге да хайыры боллукъду Ийылмаз джазгъан макалени.

"Къарачай" газетни сайты: http://www.karachay.smi09.ru/
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный