ЙЫЛМАЗ НЕУРУЗ (СЫЛПАГЪАРЛАНЫ ЙЫЛМАЗ)
"Бирлешик Кавказия" дергини-журналны редактору (ТЮРКИЕ).
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАРДА
“ЁЗДЕНЛИК-КЪУЛЛУКЪ" ДЖЮРЮТЮУНЮ
БИЛГЕНЛЕ БЛА БИЛМЕГЕНЛЕ*
1
" Ёзденлик-къуллукъ" джюрютюуню Къарачай-Малкъар халкъгъа салгъан къыйынлыгъын, тыш душманла да, империалист колониячыла да салмагъандыла. Бу затны керти бетин, бюгюннге дери тинтиб, излем этиб, киши да ортагъа салмагъанды. Тарыхчыла да, сосио-антропологла да, бир-бирлеринден кёргенлерин-эшитгенлерин айтыб, джазыб тургъан болмаса, ишни керти болумун кюн джарыкъгъа чыгъарыргъа эс бёлюб кюрешмегендиле. Киши алимлени къоюгъуз, кеси алимлерибиз да бу джангылыч джорукъда джюрюб тургъандыла. Бурундан бери айтылыб келген айтыуланы, таурухланы кертиге санагъандыла.
Бир джамагъатны ичине экилик кирсе, аны думп этиб къойгьан бир да къыйынды. Тюрлю-тюрлю душманлыкъла, эарлыкъла, къургъакъ махтанчакълыкъ эм да субъектив айтыула бла бу оюмсуз айырымчылыкъ амандан аманнга барыб тургъанды. Былай бла бир миллетни адамлары эки душман джамагъатха (фронтха) бёлюннгендиле. Мындан да тыш душманла, колониячы империалистле артыгьы бла хайырланнгандыла. Эм ахырында “бири бирин сюймеген, бирин да Аллах сюймеген"-ле болуб къалгьанбыз. Бир миллетге мындан уллу, мындан бек хариблик джетерми?
Бу ёмюрню ал сюремлеринде Къарачай-Малкъар халкъ окъуугъа тырмашыб, мектабла къураб, джарыкъ джашаугъа оза тебреген заманда, “Большевик Революсийон" келеди да, хар нени башы тюбюне айландырыб къояды. Марксист-ленинист идеологийаны биринчи джоругъу да “класс кюреш", Къарачай-Малкъарда «ёзден — къул» кюреш» болуб къалады. Муну бла Халкъыбызны иги муратлары джокъ этилиб, мал байлыгьы да таркъайыб, “ич душманлыкъ" кесине орун табады. Тил этиб бир-бирин тутдургъан ашхылыкъгъа саналады. Империалистле Къарачай-Малкъар халкъны миллет бирлиги болалмагъанындан сюйгенлерича хайырланадыла. Алай а класс кюрешчиле бютеу Халкъыбызны Орта Азийагьа ашыргъан кюнлеринде, кеслерине халал къуллукъ этгенлени да, "ачы къызылланы" да айырыб кюрешмейдиле, барын да биргелей сюредиле.
Дюнийаны башында кёрюнмеген бу уллу къыйынлыкъдан сора халкъыбыз, хар неден да тергеу алыб, ойлашыб, этген терсликлеринден сокъураныб, эсин башына джыйар орнуна, аман ишин бурундан да бек бардырады: ёмюрледен бери айтылыб келген джалгьан хапарла, аламат «документле» болуб, китаб бетлеге салынады. Алийланы Умарны джашлыкъда билимсизлик бла этген джангылыч ишин, бусагьатдагьы алимлерибиз «илму-излем ишле» этиб, «къуллукъ-ёэденлик кюрешни керти тарыхын» джазадыла.
Тохчукъланы Уфук Таукъулну китабын ("Кафкасийа Дагълыларында Хайат ве Кюлтюр", Истанбул, 1993) окъугъанымда дуу джандым, кёзлерим къарангы этди, неми да тас эттенча бир болдум. Уфук Таукъул, халкъына халал къуллукъ этерге тырмашхан, миллетин сюйген, джарыкъ кёллю, махтаулукъ бир авторубузду. Алай а бу затны юсюнден джангылгьанды. Класс кюрешнн кесине биринчи джорукъ этген бир режимни кюнюнде, буйрукъ бла джазылгьан китаблада айтылыннганланы тюзге санагъанды. Ол хайырланнган джазыучула (Лавров, Мусукаев, Шаманов, Байрамукова, Текеев, Беслемеев...) бары да Марксист-Ленинист Совет Властха халал къуллукъ этген, аны буйругъуна кёре къалам джюрютген джазыучуладыла. Сёзню былайында бир башха кертини да чертерге керекди: Советледе китаб басма ишлени джюрютген "редаксийон комителе" бардыла. Былагьа чексиз эркинлик берилгенди. Авторла джазгьан китабларын сюйгенлерича басмалатыргъа эркин тюлдюле. Аны къойугъуз, къайсы теманы юсюнден джазарыкъларына да партия буйрукъ береди. Джазгьан затлары режим бла келишмей эсе, “редаксийон комителери" аны сюйгенлери кибик тюрлендирирге эркиндиле. Огъарыда сагъынылгьан авторла тюз къуллукъ этерге кюрешген эселе да (артыкъсыз да Къарачайлы джазыучула), "редаксийон комителе" аланы китабларын режимге келиширча тюрлендиргенлерине ишек джокъду. Болум былай болгъанына кёре, объективлик-тюзлюк къалай кюн джарыкъгъа чыгьарыкъды? Уфук Таукъул муну билирге, окъугьан китабларын иги тинтиб, керти болгъанына ишеги болмагъан затланы алыргьа керек эди. Бу – илму-излем ишни биринчи джоругьуду. Эркин дюнийаны авторлары Марксист-Ленинист Совет Режимни айгъакълар ючюн алай айтадыла: неси да алдауукъ.
Энди, Совет джазыучуланы буйрукъ бла джазылгьан китабларында биз тюбеген джангылышланы тюзелтгенден алгъа, "къуллукъ—ёзденлик" деген хадауус ишни керти бетин кюн джарыкъгъа чыгъарыргъа излейме.
Къарачай-Малкарда Америкадача, Эресейдеча, Индиядача, къайдам, аны кибик буруннгу Арабияда, Акътенгиз къралладача, — "къуллукъ" деген зат ёмюрде да болмагьанды. Къуш учмагьан, кериуан озмагъан таулагьа къысылыб джашагъан бурху бир халкъчыкъны «кьул»-ма дегенни джыйыб, сауут-аскер кюч бла аланы джегиб тургъаны бек къыйын ишди. Къарачай-Малкъар бийле бла байланы къулларын бойсундуруб турургъа деб, Къабарты бийлени, неда Эресей патчахны аскер болушлукъ бериб туруруна ким ийнаныр. Къайсы джанындан саннга салсанг да, талай джюз адамдан артыкъ болмагъан бийле бла байла, мингле бла сан алгъан къул джыйынны къайсы аскер кючлери бла бойсундуруб, джегиб тураллыкъ эдиле? Сора, Къарачай-Малкар бийле бла байла джесирле-къулла сатылыб алыннган узакъ базарлагъа барыб, ненча джолда къулла, къарауашла алыб келгендиле? Бу затны юсюнден шагьатлыкъ этерик къайсы документле табылгьанды? Кетген ёмюрде талай супу къарачайлыны-малкъарлыны хаджи болургьа деб, Меккагьа барыб келгенинден ары, къаллай бир адамыбыз узакъ джолоучулукъгъа бара-келе тургъанды? «Урушлада джесир алыннганла" деген сёз да, айтыудан ары озмагъан алдауукъ хапарды. Къарачай-Малкъарлыланы хоншуларыны адам санлары къуру да аладан кёб бола келгенди. Къайсы урушлада Къарачайлыла бла Малкъарлыла хоншу халкьланы, неда, узакъдан келиб уруш башлатхан аскерни ууадых этиб, “джесирле» алгъанды? Буруннгу джырларыбызда да, эпопелерибизде да хоншу халкъланы этиб тургъан артыкълыкъларындан тарыгъылыб тургъан болмаса, бизни алагъа салгъан къыйынлыкъларыбызны юсюнден джукъ айтыламыды? "Урланнган сабийле» деген таурух да миллетибизнн бетин джойгъан джийиргеншли бир айтыуду. Хоншу халкъла аллай бир тумакъмы здиле тасларын излемезча, не уа, тахсачыла тутуб аланы табмазча?
Огъарыда айтылгъаныча, Къарачай-Малкъарда джюзле бла. мингле бла саналгьан бир къул сыныфны джюрютюр чакълы бий да, бай да болмагьанды. Аллай бир киши адамны джуртубузгъа келтириб, къул-къарауаш этиб джегерге мадар да, амал да джокъду. "Къулла-къарауашла" деб, энгишге кёрюлюб тургьан инсанларыбызны бары да, къалгъан халкъыбызча, аланланы, хазарланы, сабарланы, къыфчакъланы... юзюклеринден келген керти къарачайлыладыла, малкъарлыладыла. Бир-бирибизден башхалыгъыбыз, айрылыгъыбыз джокъду.
Да, алай эсе, къайдан тюшюб къалдыла бу мингле бла саналгьан къулла?
Бир джерден да тюшмегендиле, сатылыб да алынмагъандыла, урланнган сабийле да тюлдюле, урушлада джесир этилгенлени уланлары-къызлары да тюлдюле. Бурундан бери ичибизде джашагъан къарнашларыбыздыла, эгечлерибиздиле; бир халкъны, бир миллетни балаларыдыла.
Былагьа "къул" деб, нек айтылгъанды?
Адам улу биригиб, джамагъат болуб джашаргьа юреннгенден бери, ишлей билгенле, насыблары джёнегенле, ырысхылары аллына айланнганла, юй ийеси да, мал-джер иеси да болгьандыла. Ишлеринде кеслери да ишлегендиле, башхаланы да ишлетгендиле. Ишни эбин билмеген, насыбы джёнемеген, артыкъсыз да малкёз болмагъан адамла уа, кюнде табханларын кюнде къаба, иш иеси да болалмай, къарыусуз джашаугъа тюшгендиле. Ишинг болмаса, малынг болмаса, нени ашаб джашарыкъса? Юйюнг-ойдегинг да сени къолунга къараб тура эсе, къабарынгы, кийеринги табар амалтын, эл къабагъына бойсунуб ишлегенден ары амал бармыды да? Бу затны айыбы да, гюнахы да джокъду. Ишлемеген ашамайды, ашамагъан а джашамайды.
Буруннгу Къарачай-Малкъарда ата-бабаларыбызны биригиб, таулагьа къысылыб, къургъакъ джашауну бардырыргъа башлагъан кюнлеринден бери, къаты ишлеб онгнганла да болгъандыла, аны кибик ишлеселе да, насыблары джёнемей, ырысхы тутмай къалгъанла да болгьандыла. Айтылгьан болум, дюнийаны башында биригиб джашагъан бютеу халкълада да, джамагъатлада да бола келген затды.
Мал-джер ырысхысы – кёб, адам джетишими – аз болгьан юйле “джал бла" кеслерине къуллукъчу мадар этерге керек болгьандыла. Бу себебден, алгъы бурун тийрелеринде джашагьан джарлы адамладан, джарлы джууукъларындан хайырланнгандыла. Ишни юсюнден къачан да "кесамат этерге" ёч болгьандыла: анча малны кютсенг, мынча малны джалгьа алырса; аллай бир гардош бачха бла кюрешсенг, быллай бир гардош юлюш алырса... дегенча.
Заман бла иш кёбейе тебрегенинде, атаны ишлегенине юйдегини къалгъаны да къошула тебрегенди. Былайлыкъ бла, бусагьатдагьы “иш ийелери» бла “ишчиле»-ча, эки джыйын ортагъа чыкъгъанды. Алай а джашау – шохлукь бла, разылыкъ бла бардырылыб тургъанды. Бу шохлукь бла разылыкъ къуралмаса, бурху Къарачай-Малкъар халкъчыкъ ёмюрлени артда къойуб, бюгюннге келалмаз эди. Эски эресейчи авторла бла, Марксист-Ленинист джазыучула айтханча, онглула онгсузланы терилерин союб, аланы хайуандан энгишге кёрюб джашасала эди, бурху Къарачай-Малкъар халкъчыкъ дженгил огьуна тарыхдан думп болуб кетер эди.Тёб тёгереги душманла бла къуршаланыб тургъан кесек халкъны малын-мюлкюн, юйюн-юйдегисин киши да къорууламаз эди. Къарчала, Боташла, Дебошла, Татаркъанла, Джандарла, Къанаматла, Абрек уланла... джетишмез эди. «Къулла» деб айтылгьан инсанла, кеслерини этлерин ашаб, терилерин кийиб тургъан бийле бла байланы ырысхыларын, сыйларын джанлары бла, къанлары бла не ючюн къорууларгьа керек эдиле? Не уа, кёрген къ ыйынлыкъларына чыдайалмай, таулагьа, чегетлеге ташайыб кетселе, къайсы кюч аланы ызларына къайтарыр эди?
Керти магъанада "къул" джюрютген халкьланы девлетлери, патчахлары, ханлары болургьа керекди. Къралны мизамын, джоругъун танытыргъа, инсанланы бойсундурургьа аскер кюч болмай амал бармыды? Ол кючню болушлугьу болмаса, адамланы алыб-сатыб, къул-къарауаш этиб джегерге кимни къолундан келир эди? Сёэ ючюн, эски Эресейде "къул класс" болгъанды. Князла, боярла, ылыхтын байла джюзле бла, мингле бла къул джюрютгендиле. Кесек князла бла боярла къралны аскер болушлугьу болмаса, аллай бир адамны къалай бойсундуруб къолда туталлыкъ эдиле? Патчахны закону, аскери баш кёлтюргенни башын эзгенди. Къарачай-Малкъарда быллай джийиргеншли ишле ёмюрде да болмагьанды. Ангылашыннганына кёре, оруслу джазыучула кеслеринде болгъан затланы бизге да теджеб къойгъандыла.
Адам улуну биригиб, джамагъат болуб джашагьан джеринде игиле бла аманла да болады. Къуллукъчуларыны (ишчилерини) джалын-хакъын оздуруб бергенле болгьаны кибик, аз бергенле, бермей артыкълыкъ этгенле да, кёрюле келген затды. Алай а, аманыракъла аз болгъандыла.
Айтханлары керти эсе, Къарачай-Малкъарда славе(невольник)-ле болмагъан эсе, “къуллукъ—ёзденлик» айыргьан оюм къайдан чыкъгъанды?
Биригиб, джамагъат болуб джаш агъан инсанланы этген ишлери, джорукълары, баргъанлары-келгенлери, алгъанлары-бергенлери, къайдам, аны кибик къалгъан затлары, бара-баргъан заманны ичинде халкъны адетлери, тёрелерн болуб къаладыла. Ырысхы насыблары джёнеб, мал-джер байлыкълары ёсген адамланы ишлеринде “джал бла къуллукъ этген" инсанлагъа “къуллукъчу" не да къысхасы бла "къул" деб айтылгьанына ишек джокъду. Невольникле (керти къулла) болмагьаны себебли, ишлегенле да, ишлетгенле да бу затны юсюнден къайгъы чыгьарыб юорешмегендиле. Алай а, ырысхыны кючю бла уллу кёллюлюк этгенле, эсирикле, джерге-кёкге сыйынмагьанла да болгьандыла. Меджус динни кёзюуюнде быллай эсирикле онгсузланы, джарлыланы энгишге кёрюрге да ёч болгьандыла. Былайлыкъ бла эки къауумну арасына сууукълукъ, фитна да киргенди. Бу кёзюуде Азау Тенгизни шималындан къобуб, Къарачай-Малкъаргьа хоншу джерледе орналгьан къабартыланы аман юлгю болгъанларына ишек джокъду. Билиннгени кибик, Къабарты черкесле “пшы, пшытлы, уорк" деб айтылгьан сыныфлагьа бёлюнюб, джашагьандыла. Мени оюмума кёре, Къарачай-Малкъарны эсирик къаууму, бийлени, байланы ишлеринде “джал бла», просенталыкъ-ортакъчылыкъ бла ишлеген кеси инсанларына, къабартылылача, “пшытлы—къул" деген атны джюрюте тебрегендиле.
2
Заманны ичинде бу айтыу адет болуб къалгъанды. Меджус динни кюнюнде уллу кёллюлюк, турсунмагъанлыкъ орун алгъанды, ол огъай эсенг, эки къауумну арасында къыз берген, къыз алгъан да таркъайгъанды. Бири бирин энгишге кёрген, бири биринден джийиргеннген «хадауус энчилик» эм ахырында халкъыбызны экиге бёлгенди: бир джанындан - «бийле, ёзденле», бир джанындан да - «къулла». Иш аманнга кете тебрегенинде, ырысхы болумлары такъыл болгъанла, джал бла ишлегенни къоюб, «тузсуз ашым, къайгъысыз башым» деген оюм бла, кеси энчи ишлерин къурагъандыла. Быланы ичинде бек кёбле урунууну кючю бла байыныб, аламат юйле болгъандыла. «Азатла» деб былагъа айтылыннганына мени ишегим джокъду. Мадарсызла уа не этсинле — эски ишлерин — джал бла ишлени бардыргъандыла. 17-чи ёмюрде муслиман дин киргенден сора, Къарачай-Малкъар джамагъатда эсириклик, уллукёллюлюк бир кесек шош болгъанды. Бу кёзюуде да къуллукъчу-ишчи къауумдан кёбле энчи ишлерин къураб, энчи джашаугъа озгъандыла.
Эресейчи колониячыла Къарачай-Малкъарны кючлей айланнган заманда, бай къауумну ишинде просентачылыкъ бла ишлегенлени саны танг кесек болса да, джал бла ишлегенлени саны бек азалыб тургъанды. Буруннгу къартларыбызны айтханларына кёре, «марксист-ленинист класс кюрешчиле» оноуну къолгъа алгъынчыннга дери, къарачай-малкъар халкъны джашауу огъарыда айгъакъланнганыча болгъанды.
Ишни кертисин ары-бери бурдуруб, экиликни-душманлыкъны амандан аманнга бардырыб турмакълыкъ — бизни кеси авторларыбызны этер къуллугъу тюлдю. Ол затны тыш душманларыбыз къуру да этиб келгендиле, мындан ары да этериклерине ишек джокъду.
Мени оюмума кёре, къарачай-малкъар халкъ муслиман диннге бек алгъа — Хазар даулетни кюнюнде къайыталгъа эди, бу джийиргеншли адет тумаланыб къаллыкъ эди. Не келсин, меджисуу динни кёб бардырылгъаны, халкъыбызны не джаны бла да артха ийгенди.
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАРДА КЕРТИ М АГЪАНАДА «КЪУЛ -КЪАРАУАШ» БОЛГЪАНМЫДЫ?
Тамыры, юзюгю, неси да белгили болмагъан, баш эркинлигин тас этген харибле бизде да болгъандыла. Алай а санлары бек азды, халкъыбызгъа къалай къошулгъанлары да белгилиди: къарачай-малкъар халкъны бир къауум эсирик бийлери кеси халкъындан кишини тенгсинмей джашагъан заманлада, тыш миллетледен (Къабартыдан, Ногъайдан, Къырымдан...) къыз бериб, къыз алгъанны аламатлыкъгъа санагъандыла. Къабартыдан, Ногъайдан, Къырымдан келген келинлени харекетлери-хадеклери бла биргелей, къуллары-къарауашлары да болгъанды. Бу хариблени сабанда, биченде, малчы къошлада ишлетиб кюрешмегендиле, бийни юйюнде, энчи ишинде джюрютгендиле. Юйлениб, юйдеги къурургъа эркинлик да бермегендиле. Джашай барыб, ёмюрлерин тауусуб, артларында джукъ да къоймай, тюб болуб кетгендиле. Башха халкъланы ханлары, бийлери да «къул саугъа» бере тургъандыла къарачай-малкъар халкъны бийлерине, шохлукъ джюрютюрге деб. Алай а, бу харибледен да артда джукъ къалмагъанды, тауусулуб кетгендиле.
«СЫЙЛЫ ТУКЪУМ», «ЭНГИШГЕ ТУКЪУМ» ДЕУ, КЕРТИМИДИ?
Аллах бютюн инсанланы тенг джаратханды - «ёргелик» тукъумда тюлдю, адамлыкъдады. Аллахха тюз къуллукъ этиб, «такъуа» дараджасына ёсген, инсанлагъа джарыкъ кёл бла къарагъан, къарыусузлагъа аркъа болуб, залимлеге къаршчы тургъан адамладыла сыйлы адамла. Ансы, сыйлы тукъум деб бир зат да джокъду. Бир тукъумдан иги да, аман да чыгъады. Иги адам тукъумну сыйын ёсдюреди, аман адам а энгишге этеди.
Адам улу къачан да кесине табны сюйгенди, кесин ёрге тутдурургъа тырмашханды. Мени оюмума кёре, сыйлы тукъум джокъду. Алай а, игиле-ашхыла халкъларына халал къуллукъ этиб, разылыкъ табыб, кеслерин да, тукъумларын да бет джарыкълы этгендиле. Заманны ичинде, быллай ашхы уланла ёсдюрген тукъумланы сыйлыгъа санагъандыла. Халкълары ючюн ашхы къуллукъ этген тауушлукъ адамла бла тукъумлары да махтаннгандыла. Сёз ючюн, Сылпагъарлары Дебош бла, Болурлары Баракъ бла, Къарабашлары Гадро бла, Аджилары Таумырза бла, Семенлары Бексултан бла, Кечерукълары Къара-Мусса бла, Эбзелары Къанамат бла, Байрамукълары Дебо бла, Хачирлары Юсуф бла, Акъбайлары Чокуна эфенди бла, Сюйюнчлары Абрек уланла бла (Туугъа, Тууду, Джарашды, Джараслан) бла, Хасанлары Абдул-Керим бла, Аппалары Хасан бла, Къасайлары Осман бла...кёбмюдю? Быллай джигит адамланы, алимлени тукъумларыны сыйын ёсдюргенлерине кимни не айтыр къарыуу барды? Ала къуру тукъумларыны тюл, халкъыбызны да бетин джарытхандыла. Сёзню къысхасы, тукъумла адамлагъа сый бермейдиле, ашхы адамла тукъумларына сый табдырадыла. Бу затланы тюзю кибик, чюйреси да болуб келгенди. Сёз ючюн, сыйлы тукъумгъа саналгъан Дудаланы джашлары Амантиш, тукъумуну да, халкъыны да бетин джойгъан адамды. Башха юлгюле берирге кереклиси джокъду — халкъыбыз игилени-ашхыланы билгени кибик, аманланы — бет джойгъанланы да биледи.
ТУКЪУМ АТЛА
Къарачай-Малкъарда «къул сыныф» джокъ эсе, кеслерине "къул» деб айтылгьанла да ёлден эселе, тукъум атлары къалай болургьа керекди аланы?
Бу затны юсюнден манга Тюркде джашагъан къарачайлыла да соруу соргьандыла. Кертисин айтырыкъ эсек, бу соруугъа джууаб берирге кереклиси джокъду. Алай а къысхасы бла бир-эки сёз айтайым: кеслерине «къул»" деб айтылгьан къарачайлыланы-малкъарлыланы барыны да бурундан бери джюрютюб келген тукъум атлары бардыла. Ала бу тукъум атларын мындан ары да джюрютюрюкдюле. Хар ким да кесин, кеси тукъумун ёрге этерге, сыйларгъа эркинди. Мынга кишини да джукъ айтыр къарыуу джокъду. Махтанчакълыкъ, уллукёллюлюк муслиман динде да игиге саналмайды, кертиси да буду. Инсанларыбызны бары да бир бирлери къачын этерге, бир бири тукъумларына сый кёргюзюрге керекдиле. Сый кёргюзмеген сый табмайды, джакъламагъан джакъланмайды.
“Бир къауум къул юйдегилени кеси тукъум атларын билалмай, иелерини тукъум атларын алыб къойгъанлары“ деген чурум да керти тюлдю. Бащсыз къулла юйленирге, юйдеги къураргъа эркин болмагъанлары себебли, иелерини энчи ишлеринде ишлеб, хариб джашауларын толтуруб, бу дуниядан ауушхандыла. Артларында джукълары да къалмагъанды. Болум былай болгъанына кёре, иелерини тукъум атларын джюрютгенле кимледиле? Муну юсюнден алгъаракъда эки сёзчюк айтхан эдим, энди чертиб айтайым: мал ырысхысы – кёб, адам джетишими – аз болгъан юйле, джал бла неда ортакълыкъ кесамат бла адам джарашдыргъан заманда, бир къауумла кеслерини джарлы джууукъларындан хайырланнгандыла. Арадан кёб джылла озгъанды, джангы тёлюле къошулгъанды. Джалчы, ортакъчы болуб ишлегенледен кёбюсю байыныб, энчи мюлклерин къурагъандыла, ёмюрден бери да билиб тургъан тукъум атларын джюрютгендиле. Ары деричин аланы сан этмей джашагъан эсирикле «эскиден ала немелени къуллары-джалчылары эдиле, энди бай болгъанларында, тукъум атларын да алгъандыла» деб, сёз джюрютгендиле. Алай а бу билмегенликден эди. Джарлы адам тукъум джууугъуна къуллукъ этген эсе, тукъум атын тас этергеми керекди? Быллай юлгюле кёб болгъандыла.
Сёзню къысхасы — кеслерине «къул» деб айтылгъан инсанларыбызны тукъумлары да, къалгъан къарачай-малкъарлылача, бир миллетни ёзегинден келедиле. Дудалары, Сылпагъарлары, Байчоралары, Шаманлары, Байрамукълары, Текелары...къаллай бир къарачайлы эселе, ала да аллай бир къарачайлыдыла. Бир тукъумну ёрелиги бла энгишгелиги деген оюм, субъектив бир оюмду, рёлатив бир ёлчеди. Тюнени сыйлысы бюгюнню энгишгеси болуб къалаллыкъды. Аны кибик, бюгюнню энгишгесини тамбла ёрге болуб къалмазын киши да билаллыкъ тюлдю. Алгъаракълада чертгенимча, сыйлылыкъ, ёргелик тукъумда тюлдю, адамны кесиндеди. Ашхы уланла къуру да тукъумланы ёсдюрюб, ёрге этиб тургъандыла. Мындан ары да болуру алайды.
КЛАСС КЮРЕШЧИ СОВЕТ ВЛАСТНЫ КЮНЮНДЕ «ЁЗДЕНЛИК-КЪУЛЛУКЪ»
Большевикле къарачай-Малкъарны кючлегенден сора, халкъыбызны «лишонла, кулакла, беднякла, середнякла» деб, сыныфлагъа бёлюннгенин, инсанларыбызны бир-бирине къырдыргъанын; Сибирлеге, Ёзбекни мамукъ совхозларына ашырылгъанын бусагъатдагъы джаш тёлюле билмей эселе да, къартларыбыз унутхан болмазла.
Муслиман динни «бютеу муслиманла къарнашдыла» деген джоругъуну кючю бла бай-джарлы, ёзден-къул айрымчылыкъ шош болуб, джамагъат джашау шохлукъгъа бурулуб тургъан заманда, Эресейчи колониячы империалистле келиб, джуртубузну маджал джерлерин кючлегендиле. Тюз халкъны къоюгъуз, бийлеге да къалмагъанды эски тирлик. Артыкъсыз да мал отлагъан джерле бла биченликлени маджалларыны къолдан ычхыннганы, малчылыкъ бла кечиннген Къарачай-Малкъарны бек тарбуууннга джыйгъанды. Эм ахырында, халкъыбыз буруннгу джерлерин джангы иелеринден джыллыкъ джал бла тутуб, урунургъа кюрешгенди. Байла бла бийлени къуллукъчу джюрютюулери да бек таркъайгъанды. Къарачай-малкъарлылагъа танымагъан адамлары бла кеси ёз джуртларын юлешиб джашагъан бек къыйын тийгенди. Бир джанындан тирлик джашауну таркъайгъаны, ол бир джанындан Эресейни зору бла халкъыбызны тёрт этиб бири Тюркге кёчгенди. Совет джазыучула айтханча, Эресей къралны джерсизлеге джер чачханы, къуллагъа азатлыкъларын алыр ючюн ачха болушлукъ этгени – дунияны башында кёрюлмеген бир алдауукъду. Дуниягъа къан салыб тургъан Эресей къралны къуллагъа азатлыкъларын алыргъа деб, ачха бергенине ким ийнаныр? Аллай бир мураты бар эсе, аты айтылгъан къарыусуз бийчиклени прауленнге чакъыртыб, аскер башчысына буйрукъ бердирир эди: «Бюгюнден ары къул-къарауаш джюрютюрге эркин тюлсюз, барын да башларына бош этигиз, «дыф» десегиз – сизни къыйнарма».
Джерсизлеге джер чачылгъаны керти эсе, джерлени мюлк иелигин бегитген къагъытладан джангызын документге, шагъатлыкъгъа деб, кёргюзаллыкъ бармыды? Ишни кертиси былайды: Эресей кърал, имам Шамилни азатлыкъ кюреши бошалгъандан сора, Кавказ халкъланы таулада джашагъан къауумун тюз джерлеге, кёз туурагъа эндирирге излегенди. Муну бла кърал кючюн бегитирге излегени кибик, киши да хайырланмагъан хали джерледе таулуланы ишлетиб, аладан джасакъ алыр мурат этгенди. Алайлада да, огъарлакълада да маджал джерлени мюлк иелигин колониячы оруслула бла къазакълагъа бергенди. Къарачай-малкъарлыла да не этсинле – айтылгъан джерлени джыллыкъ джал бла тутуб, ишлеб, кеслерин да асрагъандыла, колониячыланы да асрагъандыла. Ол кёзюуде Къарачайны адам саны отуз мингден аслам болмагъанды. Айтылгъаны кибик, Теберди ёзен да, Архыз да, Джаланджик да, Мара да къарачайлылагъа мал ёсдюрюрге, сабан этерге деб, адамла арасында юлешиннге эди – ким да зауукълу болур эди, джарлы да, къарыусуз да къалмаз эди. Джаш тёлюле бу затланы кертисин билмегенлери себебли, китаблада буйрукъ берилиб, джазылгъан хапарлагъа ийнаныб тура болурла, кеслерин Орта Азиягъа СССР-ни тюл да, Сталинни сюргенине ийнаныб тургъанча...
Къарачай-Малкъар халкъ къабар къабыныны джартысын колониячылагъа бериб, джартысын да кеси къабаргъа кюреше, алай а, джарыкълыкъ джашаугъа къошулургъа талпыб, мектабла къураб, окъуугъа тырмашыб, джашау кюрешни бардыра тургъан заманында, чакъырылмагъан къонакъ – большевиклик – келеди да къалады.
Большевикле марксист-ленинист идеологияны биринчи джоругъу «класс кюрешни» Къарачай-Малкъарда ёзден-къул кюрешге тюрлендириб, къарнашны къарнашха урдургъандыла. Айтханларыча, байланы малларын-джерлерин къолларындан алыб, джарлылагъа бермегендиле, алай а барын да тенг къул этгендиле. Иш муну бла къалмагъанды.
Он джылны ичинде (1927-1937) Къарачай-Малкъарны алчы адамларын, интеллигенсиясын, дин къуллукъчуларын, джик деригин къоймай тауусхандыла. Хачирланы Джафагъар афенди, Алийланы умар, Аппаланы Хасан, Акъбайланы Исмайыл, Хубийланы Таубий, Къууатланы Рамазан, Ёртенланы Азрет, Гюрджюланы Къурман, Халкёчланы Абдул-Керим, Гербекланы Али-Солтан, Созарукъланы Махмут, Тамбийланы Ислам...бу кёзюуде джокъ этилгендиле. Эм ахырында, этерлерин этиб бошагъандан сора, къул-ёзден айырмай,бютеу халкъыбызны Ата джуртундан зор бла юзюб, Орта азиягъа ашыргъандыла. Алайлада уа бары да тин джаны бла, къалгъан энчиликле бла кеслеринден энгишге адамлагъа, джамагъатлагъа къуллукъ этгендиле. Бу бийди, бу ёзденди, бу къулду деб, киши да тергеуге алынмагъанды.
Ким биледи, бу къара къыйынлыкъ, Минги Тауну кёкюрегинде — сыйлы Ата джуртда – къарнаш болуб, эт-джен болуб, бир-бирине таза иннетле джюрютюб джашай билмеген халкъыбызгьа Аллахны бир азабы, чамланмакълыгъы болурму эди? Быллай оюм этерге да иэлемейме. Алай а, Ата джуртха къайытхандан сора, кёб къыйынлыкъла сынагъан халкъыбыз дагъыда ойлашмагьанды, тергеу алмагьанды. Биягъы ёргелик-энгишгелик, ёзденлик- къуллукъ деген джийиргеншли айырымчылыкъ, бурундан да бек бардырылыб тебрегенди. Керти къуллукъ-иелик джюрютген америкалыла. аурупалыла, эресейлиле, Акътенгиз халкъла, дагъыда башхала, бу джаман затны думп этиб, унутуб къойгъандыла. Биз а, тилибизден да, динибизден да, адамлыгъыбыздан да бек аны къоруулайбыз. Муну себебин – бюгюннге дери не кюрешиб да, ангылаялмагъанма. Бу джангылыш джол, Халкъыбызны, ким биледи, къайры элтирикди? Чууутлуланы Ата джуртларындан эки айланыб сюрюлгенлери эсиме тюшеди да, аркъа джиклерим къалтырайды...
АХЫР СЁЗ...
Къарачай-Малкъарда "ёзденлик-къуллукъ» айырымчылыкъны юсюнден билгенлерими джаздым. Энди къысхасы бла ахыр сёзюмю айтайым:
1. Къарачай-Малкъарда керти магъанада “кьул сыныф" ёмюрде да болмагьанды.
2. “Къул" деб айтылгьанла, джал бла, ортакъчылыкъ-просентачылыкъ бла ишлеб, мангылай тери бла юйдегилерин асырагъан хур инсанладыла, хас Къарачайлыла-Малкъарлыладыла, ажымсыз ала да ёздендиле.
3. Бу затны юсюнден киши авторланы, артыкъсыз да совет джазыучуланы джазгъанлары кертини билмегенликден не да “класс кюрешни» къызыудан къызыугъа бардырыр иннетни джюрютмекликденди. Буруннгу тарыхыбызны да, бюгюннгю джашауубузну да излем этиб, тинтиб, керти болумну кюн джарыкъгъа чыгъармакълыкъ, Къарачайлы-Малкъарлы алимлени миллет борчуду.
Бютеу дунияны «Илму эрагьа» кирирге хазырлана тургъан бир заманында, Ата джуртда джашагьан Халкъыбызны инсанлары, Аллах къаргъагъан бу аман ишни ёмюрлюкге думп этмей, учуз махтанчакълыкъны, къарнаш душманлыкъны, экиликни къуру да джюрютюб турургьа иннетли эселе, келлик джашауну къаралыб-къармалыб тургъанын ишексиз-шубхасыз билирге керекдиле. Тил да, тин да, адет да, тёре да кёб бармай тумаланныкъды - Къарачай-М алкъар халкъны къалгъан хурттакчыгьы да, Сибирни бурху санлы меджус халкъчыкъларыча. несин да тас этиб, тюб боллукъду. Дуния джандет Ата джуртубуз, Минги Тауубуз, Къобаныбыз киши халкълагьа къаллыкъды.
Узакъ бармай, арлакъда кёрюнюб тургьан бу къара палахны къыйынлыгьындан къоркъуб, илгениб, къалтыраб, эсибизни башыбызгьа джыяргьа, ойлашыргъа керекбиз.
Черекчиле, Чегемчиле, Бызынгычыла, Басханчыла, Тебердичиле, Марачыла, Уллу Къарачайчыла, Архызчыла, Джёгетейчиле... — сизге айтама бютеу Къарачайлыла-Малкъарлыла!
Эндилеге дери бир-биригизге салгъан къыйынлыгьыгъызгьа бушуу этиб, кёзлеригизден къан джыламукъла чача, таза джюрекле бла къучакъ-ийнакъ болутъуз...
Келигиз биз ассылыкъдан къачайыкъ,
Джюреклени Уллу Аллахха ачайыкъ,
Кёзюбюзден къан джыламукъ чачайыкъ,
Алданмагъыз ахырзаман дуниягъа.
СОВЕТ ДЖАЗЫУЧУЛАНЫ ДЖАНГЫЛЫШЛАРЫ НЕДА АМАН ИННЕТЛЕРИ
Советлени кюнюнде Къарачай- Малкъарны джамагъат джашаууну юсюнден джазылгъан китаблада "ёзден-къул айырымчылыкъ" класс кюрешни джорукъларына келиширча джазылгъандыла. Сосиологи бла, тарых бла келишмеген джалгьан хапарланы, авторлары китабларына салмагъан эселе да, "редаксион комителе" сюйгенлерича тюрлендирген да болурла, деб оюм этеме. Алай эсе да, тюл эсе да, халкъыбызгьа уллу аманлыкъ этгендиле.
Уфукъ Таукъул “Кафказ таулада Джашау эм Кюлтюр" атлы китабында, И. Лавровдан алыб, алай джазады: "1851 джылда Хурзукда къулла бла ёзденлени-бийлени арасында уллу Уруш этилгенди..." Мунуча, А.Мокаевден алыб, "1755 джылда Чегем-Холамда элчиле, тёлеген джасакъларыны кёблюгюнден къозгъалыб, баш кёлтюрдюле. 1862 джылда да Гирхожанда элчиле къозгъалыб, «мындан ары къуллукъ этмезликлерин билдирдиле" деб джазады.
Бу айтылгьанла керти эсе, Къарачай-Малкъарда “къул класс" болмагьанды. 1851 джылда Хурзукда элчиле («къулла») бийле бла ёзденлеге къаршчы къозгъалыб уруш башлатыргъа эркинлик табханларына кёре, невольникле-къулла тюлдюле. Ала да къалгъан Къарачайлылача “хур" ёзденледиле. Башхалыкълары — джарлылыкълары бла джер иеси болмагъанлыкъларыды. 1855-1862 джыллада Малкъарда элчиле (къулла деген магьанада,- Й.С.) «...мундан ары къуллукъ этмезликлерин» ачыкълагьанларына кёре, аланы да невольник-къул болмагъанлары, джарлы ёзденле болгьанлары, не да бурундан бери "джал бла ишлеб, баш асырагъан" джерсиз малкъарлыла болгьанлары белгилиди. Керти болум быллай бир ачыкъ бола тургьанлай, "къулла" деб кётюртюб, алдаб джазаргъа не кереклиси бар эди? Сагъынылгъан авторланы иннетлери аманды, "сыныф кюрешни" къозгъар мурат бла джазгьанларына ишек джокъду.
"Къулла эки бёлек эдиле: 1. Юлгюлю (джоллу) къулла; 2. Башсыз къулла.
Башсыз къулла хоншу халкъладан сатылыб алыннган, не да джесир этилген къулла эдиле. Бий быланы ёлтюрюрге да, сатаргъа да эркин эди...Юлгюлю къулланы энчи ишлери, бурху джерлери, юйдегилери бар эди. Башсыз къулланы уа джукълары да джокъ эди. Была бийни бауларында джатыб къоба эдиле. Юйленирге, юйдеги къураргъа, юй-джер иеси болургьа эркинликлери джокъ эди". (Лавров. 1978).
Былайда “ юлгюлю къул" деб айтылгъанла, мен огьарлакъда айтханча, “джал бла” не да “ортакъчылыкъ-просентачылыкъ" бла байланы ишлерин этген джарлы ёэденледиле.
Башха айтыу бла, этген ишлери "къуллукъчулукъ" болгьаны себебли, тышындан къарагьанла бу адамлагъа, ишни керти болумун билмегенлери ючюн, къысхасы бла "къул" деб къойгъандыла. Аз болса да, джери, малы, юйю, юйдегиси болгъан адамлагъа "къул" атны теджемеклик джангылыщды, аман иннетлиликни кёргюзтеди. Лавровну "юлгюлю къулла" деген адамлары, мен айтханча, джарлы ишчи къарачайлыла бла малкъарлыладыла. Бары да ажымсыз ёздендиле.
"Башсыз къуллагъа" бир айтыуум джокъду. Джангыз, санлары бек аз болгъанды. Мен айтханча, саугьагьа келген харибледиле. Алай а юйленирге, юйдеги къураргъа эркинликлери болмагьаны себебли, тюб болуб кетгендиле. Къарачай-Малкъарда аладан келген сынгар бир тукъум да джокъду. Эс бёлюб къарасакъ, Лавров (сюе-сюймей этген эсе да) бу ахыр сёзю бла керти болумну чертиб къойгъанды.
"Бийни джашы-къызы юйленсе, къулла анга бирер къойну саугъа этерге керекди эдиле. Кеси къызын эрге берген бир къул а, бийге юч къойну саугъа этмей мадары джокъ эди. Бу къойланы, къызына алгьан къалынындан бере эди." (Лавров, 1978).
Бу параграфны ичинде керти болгьан джангыз бир сёз джокъду. Къулланы-джарлыланы бийни юйленнген сабийине бирер къойну, кеслерини юйленнген къызлары ючюн да ючюшер къойну бийге саугьагьа берирге борчлу болгьанлары деген айтыу, Къарачай адетге да, тёреге да келишмейди. Быллай затла Эресейде къуру да кёрюле келгенди, алай а, Къарачай-Малкъарда ёмюрде да болмагьанды. Бу сёзлеге башха джаны бла къарасакъ, акъылгъа да, мантыкъкъа да келишмеген затла кёребиз: джарлыдан ауузуна чибин къозлай, ачдан ёле тургьан, баш эркинлиги болмагъан къулла(!) айтылгьан къойланы къайдан табыб берлик эдиле? Была бары да селекеге алынныкъ джалгьан сёзледиле, керти болумну къатындан да озмайдыла, илму излемге уа — бет къарасыдыла. Лавров дагъыда алай джазады: "Юйюнде мал кесген къул,— джауорунну бийге юлюшге ийерге керек эди." Байлыгьы бла да, сыйы бла да, джерге-кёкге сыйынмагъан бир бий, ыйлыкъмай, уялмай. бир къулну юйдегисине кесген малыны джауорун сюегин нечик ашарыкъ эди? Джалгъанны быллай джийиргеншлисине киши да тюбеген болмаз. Уфук Таукъул къарнашыбыз бу кюлкюлюк затлагъа эс бёлмегенин аман этгенди. Аламат китабыны бу бёлюмюн узуну бла кенгине тинтиб джазгьа эди, халкъына ёмюрлюкге дери унутулмазлыкъ бир къуллукъ этерик эди.
Лавров совет джазыучу болгъанлыкъгьа, эски Эресейни режимин махтаргьа да унутмайды: "Къарачай-Малкъарда Эресей режим къуралгъандан сора, къулларын ёлтюрген бийлеге махкеме этиле эди. Къулланы башха джуртлагьа, тыш къраллагьа сатаргъа эркинлик берилмей эди". Бу сёзлеге кимни ийнандырлыкъды, билмейме. Эресей патчах алай джигит эсе, элчилерини бютеую невольник-къул болуб джашагьан кеси къралын тюзлетге эди.
Къарачайны тауушлукъ автору Байрамукъланы Халимат да ма былай джазгъанды: "1868 джылда Къарачайда къулла баш эркинлик алыр ючюн бийлернне (иелерине) тёлерге керекли болгъан джулуулары былай эди: 30 джылдагьы къатын къул — 150 рубле; 35 джылдагьы къатын къул — 100 рубле; 35 джылдагьы эркиши къул — 95 рубле; 40 джылдагьы эркиши къул — 150 рубле. (Гюрбеджи, Черкесск. 1987). Муну ызындан биягьы Лавров да: “Башсыз къулла азатлыкъларын алыр ючюн, 200 рубле тёлерге керек эдиле. Малы-джери болгъан къулла уа бу джулууну тышында, ырысхыларыны джартысын бийлеге бермей амаллары джокъ эди",— деб джазады.
Бир башха совет джазыучу А. Мокаев да алай айтады: ‘Тёлеуге берилген бир къойну багъасы 1 рубле болгъанына кёре, бир къулну азатлыкъ алыр ючюн иесине къаллай бир мал берирге керекли болгьаны белгилиди. Ол кёзюуде Малкъарда джашагъан къулла, баш эркинликлерин алыргьа деб, 76 бий юйге 1,5 миллион тёлеуню зорлукъ кёрген эдиле."
Огъарыда айтылыннган сёзлени акъылгъа да, эсебге да келишмегенин ангылар ючюн терен эс бёлюрге кереги джокъду. Уфукну китабыны бир башха бёлюмюнде (175 бет) Грабовскийни китабындан алыннганы, чертилиб алай джазылады: "1870 джылда бютеу Къарачайда 178.296 ууакъ аякълы, Малкъарда да 106.041 ууакъ аякълы мал болгьанды".
Айтылыннган кёзюуде къулла азатлыкъ алыр ючюн бийлеге 1.500.000 рубле тёлеген эселе, аллай бир (1.500.000) ууакъ аякълыны джулуугьа бергенлери белгили болады (Къарачай-Малкъарда ачха бек джюрютюлмегенди, кереклилерин мал бла, джюн бла, джау бла, бышлакъ бла... ауущдуруб тургъандыла). Бютеу Малкъарда 106.041 ууакъ аякълы саналгьаны белгили болгъанына кёре, къулла джулуугьа берген мильон бла джарты ууакъ аякълы къайдады, къайры думп болгъанды? Кеслерине "къул" деб айтылгьан хадауусла азатлыкъ алыр ючюн 100-ер, 200-ер къойну джулуугьа берирлей ырысхыдан толу эселе, къаллай къулладыла ала? Бу ылыхтын алдауну (джалгъанны) магьанасын ангылагьан бар эсе, бизге да ангылатсын.
Илму излем этген бир автор, хайырланнган документлерин иги тинтиб, халатларын чыгьарыб, кертилерин алыргьа керекди. Артыкъсыз да белгили бир идеологияны (Марксист-Ленинист класс кюрешчи джазыучуланы) китабларындан хайырланнган заманда, бу затлагъа иги эс бёлмеклик шартды. Уфук Таукъул китабыны экинчи басмасын этдирген кёзюуде "Къарачай-Малкъарда Сосиал Табакъалашма" деген бёлюмюн джангыдан къолгъа аллыкъ болур деб умут этеме. Мен этген критиклени да хатагъа санамасын. Китабны къалгъан бёлюмлери аламат джазылгьанды, ким да хайырланыб окъурчады. Барыбызны да идеалыбыз, талпыуубуз, миллетибизни бирлигиди. Муну да биринчи шарты, инсанларыбызны арасында джюрютюлюб тургъан хадауус айырымчылыкъны думп этиудю. Мундан ары бютеу Къарачай-малкъарлыла “къул-ёзден" деген джийиргеншли менталитетни ауузгъа да алмасынла. Бир бирлерине халал джюрек бла къарасынла. Къыз алыб, къыз бериб, шохлукъ джашауну айнытсынла. Аллах кишини да тууушдан сыйлы не да сыйсыз джаратмагъанды. Муслиман динни джорукъларын терени бла юрениб, джашауубузгьа кирген терсликлени тюзетирге керекбиз. Барыбызны да миллети бир, дини бир, тини бир, тили бир, тёреси бирди. Экономик байлыгъыбызны, тин байлыгьыбызны да ёсдюрюб, зауукълу бир миллег болуб ёмюрлюкге джашаргъа талпый эсек, мындан башха этер затыбыз да джокъду.
Аллах, джюреклерибизге салыныб тургьан къара мухурну таэаласын. барыбызгъа сюймекликни, шохлукъну. миллет къарнашлыкъны джарыкъ джолун ачсын.
________________