Билал - Уллу Поэтди. Поэзияны Дуниясында кесини Тоханасы барды.
Бусагъатда Къарачайдан узакъда джашагъанлыгъына, джаны - къаныбла да ДЖУРТУНДАДЫ.
Билал бизге кимди ?
Бу соруугъа джууаб излегенлени, Билалны ПОЭЗИЯСЫН сюйгенлени бу бетге чакъырама.

Сапар Ёзден. Басханстан.
Турна Аууш.

ШАТ,
салам!

2011 джыл, декабрны 22, байрым кече иги хапар эшитдим. Китабынгы чыкъгъаны бла алгъышлайма. Алгъышлыкъ бол.
Чыкъгъанындан да бек - джашагъанына, халкъгъа джарагъанына къууанайыкъ.

ЭЛИБ - ЭЛ - СЕН РОМАННЫ БАРГЪАНЫ..

* * *

- Энди уа,- дейди Эльбрус,- тепсини ашарыкъдан, рюмкаланы да аракъыдан толтура, эм алгъа сен былай тынч къутулгъан иш ючюн бир тартайыкъ, хар къыйынлыкъдан да былай къутула турайыкъ.
Мен ичкини татыуун да билмеген, «ёмюрде ичмегенме, бусагъатда да ичерик тюлме» дерге, бу иги джашны джанына тиеме деб къоркъама, экинчи джанындан а – сабийча кёрюнеме деб, тартынама. Ичеме.
- Энди бир иги танышайыкъ,- сёзню бардырады малкъарлы. – Кесимден башлайым. Сен биз джанында болгъан болмазса, мен «Таш Бешик» деб, бир тау элчикде ёсгенме. Азия да эсимдеди, андан къайытхан сагъатда меннге он джыл бола эди. Хау, ма ол элде мал кюте, чалкъы чала, къартланы хапарларына тынгылай ёсгенме. Не да болсун, айран, эт, нарзан – эркин, хауа – таза, джурт – джандет. Окъугъаным да аман тюл. Назмула, хапарла джазаргъа да тырмашама. Школну бошагъандан сора Нальчикде университетге киреме, бокс бла, тутуш бла тохтаусуз кюрешеме. Сергону эшитген болурса — боксдан биринчи дерслени ол бергенди. Джюз кило ауурлукъда экисинден да республиканы чемпиону болама. Не келсин, бизни къызлагъа аууз джетдирген чыгырланы сопалайма да, джети джыл бередиле. Ёзге, ёкюлле кюрешиб, мени терслигим болмагъанын ачыкълайдыла да тутмакъдан эки джылдан чыгъама. Алай бла уллу спортдан да, университетден да айырылама. Аскерге барыб да къайытама – десантда къуллукъ этген эдим. Кёргеними къагъытха тюшюре турама да, бир кюн джазгъаным Къайсынны къолуна тюшеди. Аны кючю бла бу институтха кириб, окъуй турама. Кечеги комендант болуб да ишлейме, тюбюнде спортзалда боксдан, эркин тутушдан тренерлик да этеме. Тутушдан Москваны биринчилиги ючюн эришиулеге къошулургъа деб турабыз. Сени сан битишинг да спорт бла кюрешгенинге шагъатды. Джылынг, боюнг, ауурлугъунг къалайдыла?
- Джылым онсегиз болады, школну быйыл бошадым. Боюм метр бла тохсан беш сантиметрди, ауурлугъум да тохсан беш-алты кило болур. Алай а, мен, билек къошларымы аурутханлы спорт бла кюреширча тюлме. Спорт бла кюрешиб да кюрешмегенме, элде аллай таблыкъ джокъ эди, джангыз миллет тутушха, джукъ кёлтюрюрге аман тюл эдим.
- Ким биледи, ууакъ-ууакъ кюреше тебресенг, билеклеринг да иги болуб кетерле. Уста травмотолог танышым да барды, анга да бир кёргюзтюрбюз. Хо да, салукъ ючюн.
Ичебиз. «Ички ичинги айтдырыр дегенлей», сёз сёзню къозгъай, Светаны, кесими юсюмден да сёлеширге тюшеди.
- Да, шуёхум, къарындашым, Светагъа аман къызды дерге джарамаз. Алай а, сени джангылычынг недеди, билемисе? Сен анга динден, шериатдан, бизни адетледен хапарлы, бир намыслы муслиман таулу къызгъача къарайса. Ол а, кесин эркин джюрютген орус къызды. Алай болмаса, элде джашыртын сени бла джашаб да турмаз эди. Къан бла кирген джан бла чыгъады. Сен аны башына джаулукъ къысдырыр умут этме. Ол биринчиси. Экинчиси, сени сакълаб, табигъатын да тунчукъдуруб, не ючюн монашка болуб турургъа керек эди ол? Огъесе, сиз Аллахны-адамны алларында некяхлы эр-къатын болуб, сени джылынг джетгенлей, кърал некяхдан да ётюб, юйленирге дебми келишген эдигиз? Къой, алан, айланыргъа Светадан табыракъланы да табарыкъса, юйленирге уа – кесибизни къызладан сайла. Света башха бла джатыб тургъанлай, юслерине ийиб, кёлюнгю чыгъарыб, Аллах кеси къутхара турады сени, билемисе? Не ариу, не иги болса да, бир орус къызны «бу келинигизди» деб, атанга-ананга къалай алыб барлыкъса? Бизде келинликни джети атасына дери къараб, тинтиб, алай сайлагъанларын унутубму къойгъанса?
- Мен тилинден тартмагъанма. «Сюеме, сакълаб турама» деб, кюн сайын бир къагъыт джаза эди.
- Сюе болур, кесича, билгенича. Алай а, айтама, ол сени къатынынг тюлдю, башына эркин адамды – джашауун, ишлерин билгенича джарашдырады. Бу институтха аны салгъан журналны редактору бла да тюбеше турду. Энди Ренат бла тюбешеди. Ол китабын чыгъарыргъа айтханды, чыгъарлыкъ да болур – китаб басма планнга салыб тургъанын окъугъан эдим.
- Да сора, институтха кирир ючюн, журналны редактору бла джатса, китабын чыгъартыр ючюн китаб басманы редакторуна кесин теблетсе, ол къахмелик тюлмюдю?
- Айтама да, сен тау адетле бла ёлчелеме башхаланы. Хар ким джашауун билгенича, сюйгенича джашайды. Сеннге къахмеликча кёрюннген зат, алагъа эркин сюймекликча кёрюне болур. Светагъа аны ючюн не – джатды, къобду, ишин а – тындырды. Сен да, мен да файгъамбарла тюлбюз. Динни, шериатны, адетни-тёрени бузмай джашайбызмы? Кесибизден излемегенни, башхаладан излерге эркинлигибиз бармыды? Кесибиз файгъамбар болургъа унамайбыз да, тиширыугъа уа, ат-бет атайбыз, мёлек нек тюлдю дейбиз. Алай тюлмюдю? Бизни къууандыргъан да, чамландыргъан да, назму-джыр джаздыргъан да тиширыуду. Светала, Верала, Надеждала, Любала... Мёлекле уа кесибизни къызладыла. Барына да махтау! Тиширыула ючюн да бир тартайыкъ.
Тартабыз. «Энди,- дейди Эльбрус,- айыбды экибизге да, эки таулугъа бир тиширыуну сёзюн эте тургъан. Мен Светаны чакъырайым да, араны кесигиз айырырсыз. Мени да тюбер джерим барды. Света уа, сен не айтсанг да, сени бери джарашдырыр ючюн не да этерикди. Сени юсюнгден айта-айта къулакъларымдан бошагъанды».
Мени чарлагъанымы да къулакъгъа алмай, Эльбрус чыгъыб кетиб, Света бла къайытды ызына. Бир толу рюмканы Светаны къолуна тутдуруб, сёз айтды:
- Иги бла башланнган иш аман бла бошалмасын. Аман бла башланнган иш да иги бла бошалсын. Не тюрлю тыйгъычланы да хорлар сюймеклик. Керти эсе ол. Сюймеклик ючюн!
Ызы бла, поэзия ючюн тартдыкъ. Тепсини джукъаракъ кёрюб, Эльбрус буз долапдан бир банка къара ырхызны-икраны, джау, бышлакъ, къакъ эт, нарзан шышала, бир джангы аракъы шыша – айтыргъа, бир джыйынны къайтарлыкъ ашарыкъны къалады тепсиге. Сора, «мен тамбла кюн ортагъа къайытырыкъма, ары дери юйюм, Нисан, Света, сизге аманатды. Амалсыз керек болсам, Света, телефон этерсе, биягъы джерде боллукъма»,- деб, къол да тутмай, чыгъыб кетди Эльбрус. Ол кетер-кетмез а, аракъы чабыб тургъан башым аязыды, сёз да къуруб къалгъанча болду. Тынгылау асры созула башлагъан болур эди, Светаны ауазы шошуракъ, мыдахыракъ чыкъды:
- Алтын адамды Эльбрус. Бу общежитиеде мизам аны кючю бла сакъланады. Меннге да кесим энчи, башха джашарча комната бердиргенди.
- Сау болсун, джангыз сеннге къонакъла келмезча этсе, сени сакъласа, къарнашлыкъ борчундан чыгъарыкъ эди.
- Аны чёб чакълы бир гюнахы джокъду. Алай а, араны ачыкъ этмей, арабыз тюзеллик болмаз,- Светаны джыламукъ ургъан уллу кёк кёзлери меннге къарадыла. – Тюбесек, сенден айырылгъанлы бютеу джашаууму джашырмай айтырма деб, тура эдим. Билмей эдим, былай болуб къаллыгъын.
Джангур джауа тургъанлай, булутланы арасындан кюн тийгенча, джыламукъланы арасындан умут бла къарагъан тиширыу кёзле. Алай а, энди мен сизге алай ийнаныб къалалмам.
- Энди сен меннге алгъынча болаллыкъ болмазса, ёзге, хар нени тюзюн билиб къалсанг излейме.
Сизни элден кетгенден сора, журналны редактору Сергей Ивановичден къагъыт алама. Творчество конкурсдан ётгеними джазады, аны бла къалмай, Москва къатында творчество Юйде меннге орун хазырлагъанын, бир айны мен алайда джер, аш-суу къайгъылы болмай, экзаменлеге хазырланаллыгъымы билдиреди. Барама, джарашама. Тёгерек нарат чегет, хар не таблыгъы бла кесими энчи одам. Экинчи кюн ингирде Сергей Иванович къонакълаб келеди – хончаларына чал ура тебреген, алай а алкъын джаш кёрюннген, чамгъа уста, келбетли киши.
- Къалайса, джаратамыса былайын, ашынг-сууунг боламыды? Азсанг, сеннге джарашырыкъ тюлдю,- деб, кюледи,- бир ариу къызыл гюллени да къолума тутдура, кесими да къучакълай, ба эте.
- Сау болугъуз, Сергей Иванович, мени сизге разылыгъымы учу-къыйыры джокъду. Сиз болмасагъыз, назмуларым кюн кёрмезелле, творчество конкурсдан да ётмез эдим, бу джандетге да тюшмез эдим...
- Болду болду. Барын да этдирген сени фахмунгду. Суратынгдан да кесинг ариу. Мени разы этерге излей эсенг а, Сергей деб, къуру атымы айтыб къой, кесиме да сен деб, сёлеш, алайсыз къартча кёрюннюкме кесиме. Биринчи кере тюбегенибиз ючюн бир гитче тепсичик да къурайыкъ.
Къараб къарагъынчы столну юсюн ашарыкъдан, кёгетден толтурду, тепсини арасына да бир шампан шыша бла, кёб джулдузлу бир омакъ коньякны джарашдырды. Тепсиге сыйынмагъан бир конфет коробканы да китаб табхагъа салды.
- Мен француз коньякны бек багъалатама. Сен а, къайсын джаратаса?
- Мен ичкиледен хапарсызма. Джашагъан джашауумда талай кере ичген болурма. Сиз айтхандан ичейим мен да... джангыз, рюмкала джокъдула, къуру стаканла бардыла.
- Артыкъ да аламат. Оймакъдан ичгенча, рюмкаладан ичиб, адам къалай къанар,- дей, юренчек къолу бла стаканланы тюблерин джабхан бир ички къуйду. Сора алгъыш этди:
- Биринчи кере назмуланы уста кёчюргенинге сейирсиннген эдим. Артда кесинги назмуларынг бла шагъырей болгъанымда, фахмунга чыртда ишегим къалмагъанды. Энди кесинги кёргенимде уа – фахму бла бирге сеннге ариулукъ да берилгенине къууанама. Джаш поэзиябызда эм ариу, эм фахмулу къыз сенсе. Назмуларынга, кесинге да тюбетгени ючюн, къадарыма бек разыма. Ма аны ючюн.
Алай эте, коньякны асламын ичдик. Ол дагъыда къуйду, мен андан ары ичерге излемей, эсиргенме деб, башымы алыргъа кюрешдим.
- Мен да эсиргенме, алай а, унутуб къоя эдим, бу зат ючюн а ичмесек болмаз. Ол ийилиб, портфелинден алкъын типография тылпыууу юсюнден кетмеген журналны чыгъарды. Сора бетлерин аудура келиб, «къара» деб, аллыма салды. «Джарыкъ фахму» деб, къалын уллу харифле бла джазылгъан тизгинни тюбюнде суратымы кёрдюм, къатында да къралда бек белгили, кърал, адабият саугъаланы лауреаты, джазыучу союзну тамадаларындан бирини ал сёзю. Сау алты чапыракъда да мени назмуларым.
- Эслединг эсе, бу мен башчылыкъ этген дерги тюлдю. Бу «Джангы Дунияды» - Совет Союзда биринчи орунда тургъан журнал. Белгили джазыучула да мында басмаланнганны кеслерине сыйгъа санайдыла. Башха аламаты уа, назмуларынга ал сёз джазгъан – Адабият интститутда сени окъутурукъду, сен джазгъанланы окъугъандан сора, сени бек фахмулугъа санаб, кесини семинарына алгъанды. Экзаменлеринге да кёз-къулакъ боллугъун айтханды.
- Барысы да Сизни, Сени кючюнгденди Сергей Иванович, Сергей,- дедим,- Сиз, Сен деб, да къоялмай, къатышдыра. Меннге быллай бир игилик не ючюн этгенигизни да ангыламайма.
- Не ючюнмю?- деди,- коньяк шышаны тюбюнде къалгъанын къуя. Меннге, къатышдырмай, къуру да сен, Сергей деб, сёлешир ючюн, брудершафтха бир ичейикчи, ма былай къолланы чалышдырыб. Сора ичиб бошар бошамаз, эринлери эринлериме джабышдыла. Кючден айырдым аны кесимден.
- Энди сорууунга джууаб. Назмуларынгы окъугъанлы, суратынгы кёргенли, энди кесинге да тюбегенли бир затны ангылагъанма: джюрегимде сеннге сюймеклик къабыннганды. Мени къолумдан келлик бир игиликни да сеннге аярыкъ тюлме.
Былай айтыб, мени къучакълаб, уппа-чуппа этиб башлады. Хыны тебериб, кесимден айырыргъа, джанына тиеме деб къоркъама, кертиси бла да меннге кёб игилик этгенди. Экинчи джанындан а – кесимден сууутсам, институтха киририме, назмуларым басмаланырына да чырмау болмазмы? Мени ангарылгъанымы сезди болур, кёлтюрюб мени орундугъум табаа атлады. Андан арысын айтмай къояйым.
- Мен а эсинге да келмедим...
- Келген къой, бир-эки кере Нисан деб, ийдим да, «мен Сергейме» деб, абызырагъан огъуна этди. Сеннге джетерге анга къайда, сизни тенглешдирген да гюнахды. Талай заманны, уллу сюймесем да, анга тюбегенлей турдум.
- Сора нек айырылдыгъыз да?
- Айырылмаз ючюн мен да сюерге керек эдим аны. Джюрекде сюймеклик болмаса уа – тюбешиу байрам болмайды. Кертиди, ол мени тюз ангылар орнуна, «сени адам этген, адабиятха къошхан менме, сен а...» дегенча, бир тюрлю кёлкъалдыланы айтды да, кесинден кёлюмю тюбелек чыгъарды. Андан да къуджур этгени, мени «Чагъдаш» китаб басмада чыгъа тургъан китабыма чырмау болургъа кюрешгениди. Къол джазмам ары алгъа аны кючю бла тюшген эди, айырылгъаныкъда уа, кёресе не эте тургъанын. Насыбыма, анда ишлеген редактор Ренат, мени бир кёргенлей, джаратыб, сюеме-кюеме деб башлайды да, мен да артыкъ чарламай, тюбеше-тюбеше тургъанбыз. Энди тюбешмезча этдинг. Китабны кёбюсю сени назмуларынгдыла, аланы энчи китаб чыгъарыргъа къоймадыла – джазгъан эдим да сеннге, китабынг ана тилде чыкъгъынчы, орус тилде чыгъарыргъа унамагъанларын. Аны себебли, аллында элли чапрагъы кесими джазгъанларымдыла, аны ызындан джюз элли чапракъ а сени назмуларынгдыла. Семинарымы бардыргъан аламат ал сёз джазгъанды, къуру мени юсюмден тюл, сени юсюнгден да. Мен, айтханымча, сени аны бла танышдырыргъа излейме. Энди джыл мында окъурунга чыртда ишегинг болмасын. Эльбрус бла да танышдынг, ол танымагъан, ол эталмазлыкъ зат джокъду. Мени да сёзюм ётерча бола барады. Бери кирсенг а...
- Билмейме, алкъын сагъыш этерге керекди. Мени бери тартхан сен эдинг да, энди не айтыргъа да билмейме.
- Сен мени ангыларгъа эмда кечерге керексе. Эки джылны ичинде эки адамгъа джолукъгъанма мында – ала экиси да сени тырнагъынга да джетмейдиле. Аланы биринден кесим, биринден да сен айырдынг. Билеме, Москвагъа сен мени ючюн келгенсе. Сенден айырылырым келмейди мени. Алгъынча болайыкъ бир-бирибизге. Кел, ма аны ючюн ичейик.
Мен джукъ да айтмай, рюмкаланы аракъыдан толтурдум. Къара ырхыздан да джау джагъылгъан ётмек туурагъанлагъа тёшеб, хазыр этдим. Светаны рюмкасыны тюбюнден къагъыб, аракъыны тамакъдан эндирдим. Талай рюмкадан сора, башым тубаннга кире, джюрегим да джумшай башлагъанын ангыладым. Аны сезгенча, Света къатыма келиб, тобукъларыма олтурду, сора къолу бла бойнумдан къучакълаб, мени ийнакълаб башлады. Элде заманыбыз эсге тюшдю. Аны акъырын кёлтюрюб, Эльбрусну экеуленнге джораланнган орундугъуна къабладым. Эшиклени ичинден къылычын салыб, эки джылны джыйылгъан тансыгъымы ала башладым...
Уяннганымда, терезеден кюн тийиб, Света да башын кёкрегиме салыб джукълаб тура. Киштикни сылагъанча, аны сыладым. Ол кёзлерин ачды да: «къаллай ингир, къаллай кече ётдю» деб, татлы шыбырдады. «Эртден да алача татлы болургъа ушайды» деб, къучагъыма джыйдым.
- Эки джылны мен ма бу кёзюуню сакълаб тургъанма,- деди.
- Мен да,- дедим.
- Окъургъа менден джюрюрсе. Кел бирге джашайыкъ.
Бу кёзюуде эшик къагъылды да, «Света, Эльбрус сени телефоннга чакъырады» деген таууш чыкъды. Света эрлай туруб, юсюне нени эсе да къаблаб, ашыгъыш кетди. Бираздан келди да, «Эки сагъатда «София» ресторанда бирге ауузланайыкъ, сакълайма экигизни да» деб, трубканы салыб къойду,- деди.
- Сакълай эсе, барайыкъ.
Турдукъ, тюб къатха эниб, душ алдыкъ, кийиндик, общежитиеден чыкъдыкъ.
- Мен къайсы джанынгда барыргъа керекме?- деб сорду Света.
Сейирсиндим, бизни адетлени унутмай тургъанына.
- Кесинг къалайгъа разыса?- къарачайча айтдым.
- Менми? Мен сол джанынгда барыргъа разыма, алай а сен айтханча болсун,- деб, таза къарачай тилде джууаб къайтарды.
Тилибизни унутмай тургъанына да сейирсиндим. Мен аны кём-кёк уллу кёзлерине къарадым – алада чексиз сюймеклик бла умутдан сора бир джукъ эслемедим. Сермеб, сабийнича къойнума алдым да, «мен а, ма былай барсанг сюеме» деб, троллейбус тохтагъан джерге дери къучагъымда элтдим.

* * *

Рестораннга кирир кирмез, Эльбрус къолун силке келгенин эследик. Саламлашдыкъ, ызындан барыб, аны тепсисине джетерге, тепси джанындан бир ариу субай къыз ёрге туруб, Лена деб, атын айта, саламлашды. Света аны таный эди, ала хапар сора, хапар айта башладыла. Ёзге, Эльбрус аланы ушакъларын бёлдю:
- Тепсини тау адет бламы бардырабыз, огъесе Европадачамы?
- Европадача,- деди Лена.
- Кавказдача,- деди Света.
- Алай эсе, чёб атайыкъ. Эльбрус капекни ёрге атыб тутду. Къарадыкъ – Лена сайлагъан джаны ёрге айланыб. – Хы, сора хар ким кеси официантха не ашарын, не ичерин айтады, кеси кесине тамада да, шапа да болады.
Къызла ичерге бир къызыл чагъыр шышаны сайладыла, биз эсе – аракъы ичерге разы болдукъ. Кёгетле, хансла, джау, ырхыз, сууукъ хантла, ызы бла джылы хантла... Алгъыш айтылгъанны уа къой да къой. Эльбрус мени Ленагъа, аны да меннге таныта, айтды:
- Нисан къарачайлыды, керти фахмулу назмучуду. Алай а, таблыкъ тюшмей, эл мюлкге инженерле хазырлагъан институтха киргенди. Энди джыл, эшда, бизни къошха кёчерик болур. Лена врачды, сюймеклик ауруулагъа къарайды. Мени джюрегиме джарагъанын а айтмай къояйым. Бир аманы – джаш, къыз да заманында юйленирге керекдиле, къалгъан ишге къар джауады деб, бир ётюрюк теорияны тутуб турады.
- Да терсми айтама. Юйленмегенле солгъа, онгнга джюрюйдюле, тюрлю-тюрлю палахлагъа джолугъадыла.
- Юйленнгенледе да тюбейдиле терсине айланнганла, сабийлерин, юй бийчелерин да инджитгенле...
- Статистиканы билемисиз? Терсейгенле, зийна айланнганла, ичкиге, наркотиклеге дженгнгенле - хазна къалмай бары юйдеги къурамай джашагъанладыла.
- Бизде таулада,- дейди Эльбрус,- эркишини сюеги къыркъ джылгъа къатады, акъылы да ол заманда бегиб бошайды, юй тутарча да ол заманнга болуучанды. Бизни файгъамбаргъа да файгъамбарлыкъ къыркъ джылында келгенди дейдиле.
- Алгъаракълада, 1940-чы джыллагъа дери, таулула 100-120 джыл джашагъан заманлада алай да болгъан болур. Бюгюнлюкде уа – сизде да, бютеу Россиядача, адамла, орта тергеу бла 60 джыл джашайдыла,- деб, сёзге къошулду Света. – Сора къыркъ джылда юйдеги-сабий къура да, ала аякъланнгынчы ёл да кет.
- Нисан бла мен сюйгенлерибиз бла, сюйгенибизча, бир эки джюз джыл джашар акъылыбыз барды.
- Огъай, Эльбрус, сен меннге нек юйленирге унамагъанынгы бир айтчы?
- «Башланнганлыкъгъа Джангы джыл, тохтамайды эски джыр»,- Эльбрус кюлдю. – Тюзю, 20 джыл болгъан сагъатым болса, юйленник болур эдим. Бусагъатда уа, джюрекге мыйы оноу этиб башлагъанды: кесинг сагъыш эт, джыллары джетмишден атлагъан атам бла анама «келинигиз буду» деб, сени къалай элтейим? Дининг башха, тилинг башха, адетинг башха. Сен, анама, атама къарай, тау элчикде джашарыкъмыса? Тюлсе. Ма аллай тыйгъычла бардыла.
- Тау элчикде сен кесинг да джашарыкъ тюлсе. Ненча джыл биз бирге джашагъанлы, бирге да джашамагъанлы. Бюгюн бу ишни бир джанына этерге керекбиз – не ары, не бери.
- Мен сени сюйгеними, алай а, сеннге юйленалмазлыгъымы эртде айтханма. Сени бла бюгюн танышхан Нисандан да тартынмаймыса быллай сёзню башларгъа былайда?
- Тартынмайма. Ол да сенден юлгю алса, бир къызны насыбсыз этерикди.
- Лена, джаным-кёзюм, мен сени эрге барлыгъынгдан тыямамы? Къачан болса да сёз бериб, сени ышандыргъанмамы, алдагъанмамы? Эм аллындан башлаб да иннетим бирди. Джаратама, сюеме сени, ёлгюнчю тюбей турургъа хазырма, юйлениб джашаргъа уа – огъай. Биринчи кюн да, бюгюн да сёзюм олду. Сора меннге не дауунг барды?
- Дауум джокъду, алай а мен мындан оздурмай, энчи джашаууму сагъышын этерге керекме. Сени бла тюбегеними тыймасам, башханы табаллыкъ тюлме. Ма аны себебли, бюгюн ахыр кере тюбейбиз. Кесим да бусагъатда кетерге керекме – Нисан да, Света да айыб этмесинле.
Ёрге турдукъ, Эльбрус аны ашыра чыкъды. Кесибиз къалдыкъ тепси джанында.
- Былай боллугъун билсем, келлик тюл эдим,- деди Света. – мен экисин да таныгъанлы эки джыл болады. Алача ариу сюекли, ариу бетли, алача бир-бирине джарашхан болмаз. Къайда болсала да, адамла алагъа бурулуб къараучандыла: кимле зарланыб, кимле сукъланыб. Энди уа кёресе не бола тургъанын...
- Экиси да тюздюле. Алай а, Лена бизни къатыбызда айтмай ол затны, Эльбрусну кесине энчи айтса таб боллукъ эди, тепсини да бузмай.
- Билемисе, алагъа къарай, мен кесибизге да сагъыш этеме. Алай а, сюймекликден сора да, бизни бир-бирибизге байлагъан экинчи кюч барды – поэзия. Ючюнчю кюч да, мен сизни халкъны тилин билеме – ол Къарачайны тин байлыгъына, аууз, джазма адабиятына да меннге джол ачханды. Сизни эски джырларыгъызны, ийнарларыгъызны орну дуния культураны баш табхасындады. Динигиз, тилигиз, адетлеригиз, халкъ адабиятыгъыз джуртугъуз бла бирге кёзюме ариу кёрюннгенлей турлукъдула. Алай а, мен да энди тау элге къайытыб устаз болуб ишлеялмазлыгъым хакъды. Олсагъатда къалсам, къалыб кетерик болур эдим. Энди уа, Москвада орналыргъа керекди – былайда билиминги ёсдюрюрге, фахмунгу табларгъа, китаб чыгъарыргъа, белгили болургъа мадарла кёбдюле. Сеннге да, меннге да ара шахардан иги джер боллукъ тюлдю.
- Къайдам. Заман кёргюзтюр. Мен алкъын бу затлагъа сагъыш этерча болалмагъанма.
- Сен кирген институт сеннге джараулу тюлдю. Алай а, ол сеннге Москвада болургъа амал береди. Ол джылны да зыраф иймей, адабият газетледе, журналлада назмуларынгы басмалата туругъа керексе. Башха китаб басмалада да энчи китабларыбызны чыгъаралсакъ бек иги иш этерикбиз. Мен бир затны ангылагъанма – кесибиз ёрге ёрлемесек, киши да бизни ёрге тартарыкъ тюлдю. Дагъыда. Эльбрус да, сен да халкъыбыз деб, кёб сёлешесиз. Халкъыгъызны атын айтдырыр ючюн, кесигизни атыгъызны айтдырыргъа керексиз. Тау адабиятны Къайсынны юсю бла таныйдыла. Аны дараджасына чыгъалмасакъ, бизни да кишиге хайырыбыз тиерик тюлдю.
Светаны оюмлу сёзюн артха къайытхан Эльбрус бёлдю.
- Такси бла айтхан джерине элтиб къайытыб келеме. Мычыгъаным ючюн айыб этмегиз. Къайда, Нисан, сауутланы бир джангыртчы.
Светаны бокалына къызыл чагъыр, кесибизни рюмкалагъа да аракъы къуйдум.
- Эй шуёхларым,- деди рюмкасын кёлтюре Эльбрус,- энди тауча бардырайыкъ сёзню, тепсини да. Света, сени къуру тилибизге юреннгенинг ючюн да, багъалатыргъа боллукъду. Сизни ючюн!
Алай эте иги кесекни олтурдукъ. Ашхам бола чыкъдыкъ ресторандан. Эльбрус бла Света общежитиени къатында тюшдюле, мен да джашагъан джериме кетдим.

* * *

Экинчи кюн башым чачылыб баргъанча кёрюнеди. Амалсыздан, таулада бир сууукъ суу секиртмени тюбюне кириб чыкъгъанча, бир сууукъ душ алыб келиб, комнатамда олтурама. Не эсе да кесиме разы тюлме. Кетген кече бла кюнню эсиме тюшюре, кеси кесим бла сёлешеме. Мыйы бла джюрек даулашадыла. Бир адам экиге бёлюнюб, бир-бири бла демлеше, бир-бирине темирчилей тургъанча кёрюнедиле.
- Огъай, сен кесинги къаллайла джюрютесе? Ышаныб, эки джылны къагъыт джюрютюб, сюймеклик антларына ийнаныб... Москвагъа келгенинги эм уллу чуруму да – ол... Ышаннганынгдан табхын деб... Бир сылыкъны бла джатыб тургъанлай, юсюне келиб... Дагъыда, джукъ болмагъанча, кече узуну аны къучакълаб... Атын, кесин да ёмюрлюкге унутуб къояр орнуна, неле этиб айланаса сен? Андан сора къыз къурубму къалгъанды? Къахмени мёлекча кёрюб...
- Къызма, тохта. Ол сени къатынынг тюлдю. Ким бла тюберге да эркинлиги барды. Ол тели да тюлдю. Биледи не этгенин. Кесин къалай тутханын, къалай джюрютгенин джаратмай эсенг, тюбеме. Не да, къахмеге санай эсенг, къахмеге тюбегенча тюбе да тур.
- Ол къахме тюлдю. Ол фахмулу къызды. Кесини затларын да джаза билген, сеникилени да уста кёчюрген назмучуду. Сени бла джазыуу болмазлыгъын ол бек ариу биледи, элингде адетлени кёргенди. Аны себебли, анга ат-бет атама да, сен да сюйгенингча джаша.
Телефоннга чакъырмасала, ким биледи, кеси кесим бла къаллай бир даулашырыгъымы.
- Нисан, къалай джыйылдынг, табмыса?
Светаны ауазы – балдан татлы, кюн таякъдан джарыкъ. Кесине тартхан, кесине чакъыргъан ауаз.
- Сау бол. Сени юсюнгден сагъыш эте тура эдим.
- Сеземе, меннге аман табханынгы айта, кёлюнг чыгъа тургъанын. Алай а, мен сени бекден бек сюйюб баргъан болмаса, сеннге къарамым тюрленмегенди. Неме, не ючюн сёлешеме. Бир иги хычынла этгенме. Джашагъан джеринги да бир кёрейим, хычынла бла да бир сыйлайым.
- Эльбрус а не этеди?
- «Барыр джерим барды, ингирде къайытырыкъма» деб, эшиклериме билдириуюн джабышдырыб, къайры эсе да думп болгъанды.
- Кел. Такси бла кел. Алайдан былайгъа бир сом да чыкъмайды. Арабыз алай джууукъду.
- Арабыз джууукъ болсун ансы, сомла иш тюлдюле,- деб, кюлдю Света.
Сагъат джарымдан «Юйге да игилик» деб, Света юйюме кирди. Исси хычынланы пакетден чыгъарыб, тепсиде уллу табакъгъа салды. Элдеча, джауда бишген хычынланы тылпыулары джайылды. Мени джукъ да айтмай къараб тургъанымы кёрдю да: «ичкини чыгъаргъанны инчиги чыкъсын» деди. Кюлюрюмю кючден тыя: «урчугъу чыкъсын» деучендиле дедим. Света, ышара, айтды: «билеме, ол заманда рифма боллукъ тюлдю. Ички бла инчик а, келишедиле».
- Рифма ючюн бегиб бошагъан сёзню тюрлендирген тюз болурму?
- Сёзню тюрлендирирге керек да болмаз, ёзге сизде бир къауум эски адетни тюрлендирирге уа керек болур деб турама,- деди Света, тобукъларыма олтура, къолларын да бойнума чалышдыра. Ёрге тургъанымда, аякълары джерге джетмей, къолларында салыныб къалды. Мен аны кесиме къыса, «дуача тагъылгъанса бойнума, дуача джарашаса бойнума»,- дедим.
- Кимни сёзлеридиле была? Се-ни-ки--ле-ми-ди-ле? Поэзия деген буду.
- Поэзия деген сенсе,- Светаны акъырын юсюмден тайдырыб, орундукъгъа олтуртдум. –Хычынларынгы сууутмайыкъ.
- Сюймекликни сууутмайыкъ ансы, хычынланы сууукълай да ашарбыз,- Светаны ауаз толкъунлары джюрегими къалтыратдыла. Андан ары кесими тыялмай, табигъатха кесими хорлатдым.
Хычынла бюгюнден татлы ёмюрде да кёрюнмегендиле. Бир кере элде да болгъан эди алай. Светадан ариу, Светадан татлы бир къыз да болмаз дунияда.
- Билемисе, бош кёзюулеримде эше, мен сеннге бир джюн кёлек этген эдим. Джаратырыкъ да болмазса, джюн ишлеге мен сизни къызлача уста болуб къалалмагъанма, алай а, мен этгенни киялсанг – бек къууанныкъма.
Света эшген свитерни кийиб кёреме, гитчерек болгъанын Света да эслейди.
- Мен эсеб этгенден эсе бек ёсгенсе, кенгергенсе.
- Хата джокъду, джюн зат созулур. Сау бол мени эсингде тутуб, быллай зат этгенинг ючюн.
- Сен къачан да мени эсимдесе. «Сырына тартмаймы къаллыкъды зийнадан туугъан зийна» деме меннге.
- Ким айтханды сеннге алай? – сейирсиниб сордум.
- Элигизде Ариу бла сёлеше тургъан бир тиширыу ызымдан алай айтыб эшитдирген эди. Унутханма ол тиширыуну атын.
- Биринчи кере эшитеме. Хар ким адамлыгъына кёре сёлешеди. Сени башха эркиши бла кёрген меннге бек ауур тийгенин билесе. Алай а, мындан ары, башха бла боллукъ болсанг, меннге тюзюн айт да, алай эт. Ол заманда сеннге кёлкъалдым боллукъ тюлдю.
- Кел, барысын да унутайыкъ да, джашауубузну джангыдан, сыфырдан башлайыкъ. Сен менден башхагъа къарамайса, мен да сенден башхагъа къарамайма. Излесенг, менде тур, мени бла джаша. Эльбрус киши бизге джукъ айтмазча эталлыкъды – институтну тамадалары бла арасы игиди.
- Кёрюрбюз. Биринчи-экинчи курсха джюрюгенле Москва тюбюнден джюрюйдюле – алагъа былайда общежитиеде орун джетишмейди. Былайда къоймасала, Москва тюбюн да таб кёрмесем, бирге джашаб да кёрюрбюз.
- Августну аягъында бир ыйыкъгъа юйге барыб келликме, ары дери уа сеннге тынчлыкъ берлик тюлме.

* * *

Кюнле дженгил кетдиле. Къач келди, окъуу башланды. Институт ачха тёлеб, Фирсановка деб бир элчикде бизге фатар тутду. Тёгерек чегетди. Электричка бла джюрюйбюз, станциядан элге джаяу джол бла барабыз, чегетни ичи бла. Юч студент бир комнатада турабыз. Башха комнатада юйню иеси – джылдан чыкъгъан бир фин тиширыу. Ичиб башласа, тохтай билмеген. Алай а, аны ючюн, не тёнгеремеген, не эсирмеген. Мени бла тургъанланы бири Сахалинденди – Юрий Бонхович, Юра. Москва университетни механико-математика факультетинде окъуй тургъанлай, ичиб, тюйюшгени ючюн къысталгъанды. Алай а, былайда да окъургъа ушамайды. Тартаргъа мадар табса, анасындан джангыдан тууады. Экинчи джаш – Слава – окъургъа тырмашхан адамды. Рязан областны бир узакъ элинденди. Аскер къуллугъун битдириб, институтну хазырлаучу факультетин тауусуб, экзаменлени джетишимли бериб, быйыл биринчи курсха кёчгенди. Экибизге да окъуу къыйын тиймейди.
Юч ай дженгил ётдю. Заман табыб, Светагъа джангыз ыйых кюнледе тюбеялама. Саннга, джаннга да къууанч келтирген тюбешиулелле ала. Анда-мында Светаны поэзия семинарларына да барыучанма. Кетген гюрге кюн Светаны назмуларын сюзе эдиле – бирле сёгюб, бирле махтаб, Уста да араны айыра... Эм ахырында сюзюуню тамамлай, айтды: сиз билесиз, былтыр джай башында джаш джазыучуланы бютеусоюз кенгешинде Светаны назмулары эм маджалгъа саналыб, китаб болуб чыгъаргъа къралны эм онглу «Совет джазыучу» атлы китаб басмасына теджелгендиле, кесин да Джазыучуланы Союзуна алыргъа оноу этилген эди. Энди, Света, къаламдашларынг айтхан кемликлеге да эс бур, китаб басма кёргюзтген кемликлени да тюзетген эсенг, ыйыкъны аягъында меннге телефон эт да, солуу кюнлени биринде тюбеб, къол джазманга биргелей къарайыкъ, сен институтну бошаб кетгинчи, китабынг чыгъыб къалса иги боллукъ эди.
Устаны Светагъа къарагъан кёзлеринде башха джилтинчиклени да эслеб, «мында да бардыла бир муратла» деб кёлюме келди. Устаны арбасына дери ашыра бардыкъ Света да, мен да.
- Телефон бла мени табаламыса, къаламыса, бусагъатда келишейик да къалайыкъ. Шабат кюн сагъат ючге, кюнорта ушхууурда бирге олтурурча кел,- деди Светагъа.
- Нисанны биргеме алыргъа боллукъмуду? Аламат назмула джазады.
- Назмуларын берсин сеннге. Къарарма. Кеси бла уа башха джол тюбербиз. Бёлюнмей, къол джазманг бла ишлерге керекбиз – ол деменгили китаб болуб дженгилде чыгъар ючюн. Сакълайма,- Уста Светаны кесине къысыб, эринлеринден уппа этиб, машинасына олтурду.
Къатыбыз бла озуб баргъан эки студентни бири бирине айтханын эшитдик:
- Не назмулары барды аны. Устагъа, башхалагъа да джол неси бла ачханын билебиз...
Къаным башыма урду – джетиб бойнундан буууб, сюйреб келиб, Светаны аллында тобукъландырыб, кечмеклик тилетирча болдум. Ёзге, Света тыйды: «кюрешме, кирге булгъанма, зарлыкъ ёлтюрлюкдю аланы».
- Уста онглу назмучу болур, алай а, ол сеннге асыры тюрлюле къарайды, ол уппа этерге кюрешгени да неге ушайды.
- Къарт къолумдан тутханын да бир насыбха санай болур.
- Да къуру къолунгдан тутханы бла къаллыкъ эсе...
- Къой, быллай бир ишекли болма. Насыбсыз къартны къарагъандан башха къарыуу къалмагъанды. Джарлыны къатыны да эртде ёлгенди да, энди джаш къызлагъа къарай да, эринлерин джалай айланады. Къралда аты айтылгъан адам болгъанын а, билесе. Китабымы да чыгъартсын, Союзгъа да киргизтсин.
- Къайдам, журналны редакторуча, Ренатча, бир умутла этмесин бу да.
- Бир умутлары уа болур. Сени бла келирге излегеними унамады, кёрдюнг. Не акъылы болгъанын артда айтырма. Базар кюн тюберикбиз да?!
- Кёрюшюрбюз.

* * *

Фирсановкада фатарыма келсем, юйню аллында терк болушлукъну арбасын, юч чархлы мотоциклни да эследим. «Юйню иеси къарт къатыннга бир джукъму болгъанды экен» дей, босагъадан атладым. Дохтур бла медсестра, бир милиционер да бизни одада. Юра орундугъунда сойланады. Милиционер меннге джити къарады:
- Электричкадан тюшюб, келе тургъанлай, джолда ичиб тургъан бир джыйыннга тюртюлгенди. Ол эсирген джашла, джукъ да айтмагъанлай, тёрт джанындан дюнгюрдетиб башлагъандыла. Бурну сыннганды, бир кёзю кёбгенди, кёрмейди, эки тюб ал тишин да агъызгъандыла. Мыйысы да чайкъалгъан болур. Сени уа ол аманлыкъчылагъа тюртюлгенинг болгъанмыды?
- Хар ингир ала да тюртюлеме ичиб тургъан джаш къауумлагъа. Тютюн-зат бер деб, аууз джетдиргенлери, къайырылгъанлары да болуучанды, ёзге быллай болумгъа уа тюшмегенме.
- Ичмеген джокъду, аладан адам башын сакъларгъа керекди. Хулиганлыкъны къуруталмай къалдыкъ. Кечге къалмай, халкъ джюрюген заманда джюрюрге кюрешигиз.
Юраны терк болушлукъну машинасы бла хастенеге ашырдыкъ. Бары да кетгенден сора, Слава айтды:
- Милиционер танымагъан джокъду былайда. Студентлеге къол джетдире туруучандыла бу джергили джашла. Аланы башларын алыучу милиция кесиди. Мени да сопалагъан эдиле бир кере, тарыгъа, айта айланмагъан эдим ансы. Андан бери бу отвертканы хурджунумда айландырама. Билесе, бычакъ джюрютюрге болмайды, мунга уа джукъ айтырыкъ болмазла. Сен да джолда эслеб джюрю.
- Да бир кюн студент джашла джыйылыб, бир сопалаб чыгъармы эдик барын.
- Къой, милициягъа тюшгенибиз болса, бизни терслеб сирелликдиле. Андан эсе, окъууубузну битдириб, джуртубузгъа сау-эсен къайытханыбыз игиди.
- Джукъ болса, тартынмай айта тур. Бир кере бир иги джууаб этмесек, ала акъыл джыярыкъ тюлдюле. Тамбла ол насыбсызны да бир кёрюрбюз, больницагъа барыб.

* * *

Бюгюн базар кюндю. Светаны хапарына тынгылай, одасында олтурама.
- Талай иги хапарым бла бир къуджур хапарым барды. Игилеринден башлайым. Шабат кюн, айтхан заманында, Устаны дачасында болдум. Биринчи, экинчи курслада окъугъан сагъатымда башхала бла бирге бир-эки кере болгъан эдим анда. Ол заманда джашы, къызы да биргесине эдиле. Бу джол джангыз кеси тюбеди манга. Бирге ауузландыкъ, бир кесек чагъыр да ичдик. Сора бир сагъат чакълы бирни къол джазмама къарай, эки-юч назмуму къурутдурду. «Энди,- деди,- аллыбызда ыйыкъда ал сёз да джазыб, китаб басмагъа кесим табдырырма. Созулмай чыгъарча да этерме. Союзгъа кириуню юсюнден а...бусагъат билейик, комиссияны тамадасы хоншу дачада джашайды». Телефонну чархын бурду да:
- Салам, акъсакъал, не этесе? Хоу, менме, бир иги ичким да, къатымда бир ариу къыз да барды. Келаллыкъ тюлмеми? Джумуш а буду. Бу къызны, тукъумун, атын джазыб къой, былтыр джаш джазыучуланы бютеусоюз кенгеши Союзгъа теджеген эди. Бютеу къагъытлары, кенгешни оноуу да сиздедиле. Къачан къараялыргъа боллукъсуз?
- Джыйылыу баш кюн боллукъду. Хар заты хазыр эсе, Кенгеш теджегеннге биз огъай демеученбиз, созмайыкъ да къарайыкъ.
- Сау бол, шохум. Бюгюн болмай эсе, энди ыйых кюн кюнортада меннге келиб къал. Келишдикми? Ол алгъын айтханынга да, ол кюн къарарбыз. Ашхы, эсен кёрюшейик.
Уста меннге къарады:
- Союз бла ишинг тыннганнга сана. Баш кюн мен кесим да Союзда боллукъма. Ингир ала телефон этерсе. Къол джазманг бла, ал сёзню джазыб бошагъанлай, айтханымча, аллыбызда ыйыкъда китаб басмагъа барыб, директору бла да сёлешиб, ишни тындырыр джанындан боллукъма. Хы, башха не джумуш къалды? Апрельни назмуларымы? Апрель дегенинг? Орусчагъа джашны аты алай кёчюрюледими? Китабына алай ат атаб къойса да боллукъду. Къайсы тилде джазады? Къайсынны тилиндеми? Орусчагъа хар тизгинни магъанасын кёчюрюб баргъанды сора. Башха тилге кёчюрюлсе, назмуну назмулугъу къалмайды, ёзге башха мадар джокъду. Да шохунгу аламат айтхан джерлери барды, сен бу тизгинлеге къара: «Кечени къара бармакълары/ Акъ имбашларынгда сени/ – Олду шашдыргъан мени». Керти фахмулу джашды да бу. Кеси да ариу къызланы бек сюйгеннге ушайды. Да ким сюймейди аланы? Мени семинарыма джюрюй турсун. Хай-хай, Къайсынны кёре эсем бир сюйюмчю алайым – аны халкъындан ол билмеген да бир фахму табылды. Семинарланы биринде назмуларын да сюзейик. Кеси излей эсе, энди джыл бизде окъурча мадарла да этейик. Назмуларын менде къояллыкъмыса? Гюрге кюн семинаргъа келтирирме. Башха не ишибиз къалды? Ишлени бошадыкъ сора. Энди солургъа боллукъбуз. Бирер бокал чагъыр ичмесек, болмаз. Саулукъ ючюн!
- Уста ичгенден иче, ашха, сёзге да ачыла барады. Бир тепсеу музыканы да салыб, мени «тебсей билмейме» дегениме да къарамай, мени кесине къысыб, бир кесек зауукъ этди. Эм ахырында уа не айтханын билемисе? Меннге юй бийче бол десе боламыды? Москвада квартириме да, дачама да ие бол десе не дейсе?
- Не дединг да?
- Не дерик эдим? Огъай десем, Союзгъа кириуюмю да, китабымы чыгъарын да тохтатыб къойса не этерикме? Аны себебли, «адамым барды, айыб этме» деб, башымы алыргъа кюрешдим. «Огъай» деб къойма, биз бир-бирибизни разы эталлыкъбыз деб, турама, сагъыш эт»,- деди. «Болсун» деб, ариу айтыб, «кече мында къал» дегенин да эшитмегенча этиб, «сау тангнга чыгъыгъыз» деб кетдим. Ма алай ётдю шабат кюнюм Уста бла.
- Биз къарт деб сёлешгенликге, ол кесине джаш кёрюнюб тура болур. Ненча джыл болады Устагъа?
- Революция бла бир кюн туугъанма дейди. 1917-чи джылданды.
- Да алай къарт да тюлдю. Джылындан тамадаракъ кёрюнеди.
- Къазауатны аллындан ахырына дери айланнганды. Талай кере джаралы болгъанды. Ала бары да татыгъан болурла. Алай а, бусагъатда спортсменнге саналады. Эртден сайын талай къычырым чабама дейди. Дачасы нарат чегетни ичиндеди. Алайыны хауасын солуб турса да джашар адам джюз джыл.
- Москвада квариринде уа болгъанмыса?
- Болгъанма. Мазаллы 5 одалы юй. Хамамы огъуна уллуракъды бу мен джашагъан одадан. Мыкалайдан къалгъан эски юй. Къабыргъаларыны къалынлыгъы бир къулач болур. Къалача алай деменгили ишленнгенди. Кеси джангыз джашайды. Бир тиширыу джумуш этиб кетиученди. Бир джашы бла къызы барды да, ала да бирер юй болуб, башха джашайдыла.
- Айтыргъа, анга сенича ариу, акъыллы, фахмулу бир тиширыу керекди. Аты да, байлыгъы да – хар неси да болгъан къартны къолгъа джыйыб къоярмы эдинг? Алай къарт да тюлдю – 55 джыл.
- Сен хыликке этсенг да, бир хатасы джокъду. Аны бла болсам, мен дженгил огъуна ёрге чыгъарыкъма.
- Да ёрге чыгъар ючюн, тюбге тюшерге керексе. Кесингден отуз джылны тамаданы тюбюне.
- Нисан, мен сеннге бир зат сорайым. Тюзюча айт: сен меннге юйленаллыкъмыса?
- Ол редакторла бла айланмасанг эди... Элде эки джылны сени сагъына джашаб тургъанма. Огъай, юйленаллыкъ тюлме.
- Сора сен мени сюймейсе. Керти сюймеклигинг болса, бир джукъгъа да къарарыкъ тюл эдинг.
- Къой, башламайыкъ джангыдан. Не болгъанын кесинг бек ариу билесе. Мен сени асры сюйгенден, башха эркишиле бла джатханынга да «хо» деб турургъа керекме. Сюймекликни алаймы ангылайса?
- Сен да айлан башхала бла, мен да айланайым – бир къауум ишибизни тындырыр ючюн. Керти сюймеклигибиз а бир-бирибизге болсун. Алайсыз, бир-бирибизни сюе, фахмубуз бола тургъанлай, джерден ёрге айырылмай, къалыб кетерикбиз. Бизни тырнагъыбызгъа да джетмегенле уа – кёкде джулдузлача кёрюннюкдюле.
- Къысхасы, ангыладым: къартны ууучха джыйыб, юй бийчеси, тос къатыны боллукъ эсенг да болуб, аны кючю бла адабиятны кёгюне чыгъыб, дуниягъа кёрюннген джарыкъ джулдуз болургъа излейсе. Алай а, сен айтханча боллукъ тюлдю. Сени къатыннга алгъан къарт, алай тели кишичик тюлдю. Обурча, сени джаш къанынгы ичиб, артынга чыкъмаса кёрюрсе. Сен аны тюбюнден чыгъаллыкъ да тюлсе, тюбюнден дегеним, кёлеккесинден дегенлигимди. Тюбюнден десем да тюз боллукъма – сабий-субий болса, башха къайгъыла чыгъарла, ол а бир сабий этмей къоймаз, сени кесине иги байлар ючюн. Аны бла сен Ахматова, Цветаева болаллыгъынг да джокъду.
- Сени бла уа? Сен не бераллыкъса меннге, мен не бераллыкъма сеннге? Бирге болургъа мадарыбыз джокъ эсе, мен да энчи джашаууму джарашдырмай не этерикме? Мен сени сюймесем, сени бла тюбер дыгалас этибми турлукъ эдим? Алай а, бир юй болмазлыкъ болгъандан ары, мен башыма оноу этерге керекме. Ангылаймыса, огъесе, ангыламаймыса? Мен ким бла болсам да, сени унутурукъ тюлме, сени бла тюбегенлей турургъа излейме. Бирге джашамасакъ да, тюбегенлей, бирге джашагъанлай турурбуз.
- Къартны алдаргъа излейсе, сора.
- Сен сейир адамса. Меннге юйленирге излемейсе, башхагъа тюберими излемейсе. Сора, бир айт, къалай дейсе?
- Да бир сагъыш этейим,- деб, чыгъа тебрегенлей, эшикле ачылыб, Эльбрус кёрюндю.
- Къайда тасса? Кетеми тебрегенсе? Тутушдан эришиулеге хазырлана турабыз. Сен да къошулсанг дейме. Келчи, бир сёлешейик. Света, джиберемисе джашны?
- Мен аны бир джерден да тыймайма. Ол да, менича, башына эркин адамды.
- Энди уа не болгъанды сизге? Охо да, артда бир сёлеширбиз.
Эльбрусну комнатасына кирдик. Ол, соза турмай, ВУЗ-ланы арасында Москваны биринчилиги ючюн барлыкъ эришиулеге, джазыучу гёджеблени хазырлай тургъанын айтды. 90 килограммда тутушаллыкъмыса?- деб сорду
- Билек къошладан хайыр джокъду. Безгилери тот болгъан эшиклеча, эркин къымылдатыргъа къоймайдыла. Ансы, къууаныб да къошуллукъ эдим.
- Эки сагъатдан тренировкабыз боллукъду, сабыр бол да, къошулмасанг да, къарай бар. Света уа нек тюрленибди?
- Лена айтханны айтады бу да.
- Шуёхум, биз былагъа муслиман таулу къызлагъача къарамайыкъ. Сюйгенлерича джашасынла, биз да сюйгенибизча джашайыкъ. Аланы гюнахлары джокъду – алагъа юйленмезлигибизни биле тургъанлай, умут этиб, тюлкю къочхарны ызындан айланнганча, ёмюрлерин ызыбыздан айланыб турургъамы керекдиле? Тыймайыкъ, чыкъсынла эрге, эрлерине тюз турмай, дагъыда бизни бла тюбей турургъа излеселе, аны да кёре барырбыз. Былагъа динибизни, тилибизни, адетибизни алдыргъан да болмазлыкъча, къыйын ишди. Бирер марушкону келтириб, атаны-ананы кёллерин сындыргъан да, гюнахды. Света бла редакторланы араларында болгъанны кесинг билесе. Семинарын бардыргъан Уста бла да хапарлары кёбден бери джюрюйдю. Ёзге ала тюбешген сагъатда, чыракъ джандырыб къараб турмагъанма – гюнахларына кирмейим.
- Да, ма анга эрге чыгъаргъа излейди.
- Чыкъма къой. Ол заманда китаблары да дженгил-дженгил басмаланырла, аты да айтылыр, кърал саугъагъа да теджелир. Сеннге да хайыры тиер. Къарт артыкъ разы эталмаса, сеннге да тюбей турур. «Айтайым сеннге джарсыууму:/ Энди сеннге тюбеяллыкъ тюлме/ – Башха бла байлагъанма джазыууму»,- деб, къоярыкъ эсе да, ким биледи. Къызла кёбдюле, бизнича джашла къыз туталмай къыйналырча тюлбюз. Лена да, Света да болумлу, акъыллы, чырайлы къызладыла. Барсынла эрге, кечикдирмейик, алдамайыкъ, ышандырмайыкъ. Излеселе, тослукъ джюрюте турурбуз. Излемеселе, булджургъа башхала бардыла. Хы, кечикмейик да тюбюне спортзалгъа тюшейик. Мени триком, чабырларым да сеннге келишиб къалыргъа болурла, кийиб кёрчю. Туура да сеннге этилгенчадыла. Барайыкъ.
Спортзалгъа тюшгеникде, талай джаш санларын илей тура эдиле. Эльбрус бары бла саламлашды. Мен да базманнга миндим – 90 кило.
- Туура бизге керекли ауурлукъ. Билеклеринги къымылдат да бир кесек къыздыр. Бюгюн травмотолог да келликди – анга да бир кёргюзтейик. Кеси да билек къошларыма бир кесек массаж этди. Къалгъанла бла чабыб, къобуб, джыгъылыб, санларыбызны тутушха джараулу этдик.
- Сени ауурлугъунгда эркин тутушдан бир дагъыстанлы барды. Аны бла тутушуб бир кёр. Залгъа айланыб: «Тутушну ачабыз. Къасымбек бла къонагъыбыз Нисан кёргюзтюрюкле усталыкъларын. Тёре спортну устасы Шамилди»,- деди.
Бир кесек джыгъышхандан сора, къалын битген, бираз аууруракъ къымылдагъан дагъыстанлы арый тебрегенча кёрюндю. Ич чалдыугъа алыб, атдым да, джауорунларындан тиймез ючюн, кёпюр болургъа кюрешди. Алай а, бойну бла къолун джибермей, буууб тохтадым. Къаллай бир тепчилдеди эсе да, ахыры сырты джерге джабышды. Сюдю къолуму ёрге тутду. Эльбрус да алгъышлай:
- Алан, сенде кюч да, усталыкъ да барды. Билеклеринги сау эталсакъ, ким биледи, спорт джаны бла уллу джетишимлеге ие болуб да кетерсе... Аркадий, Нисаннга бир къарамазмыса? Сен аны билек къошларына бир мадар табсанг, ол алкъын чемпион болуб кетерге да болур.
Ол мени бир башха бёлмеге алыб кириб, билеклерими чыкъырдатыб, къошларындан чыгъарыргъа джетдириб, ары-бери тартыб, имбашларымдан басыб, чимдеб, уууб, кёб кюрешди.
- Билеклеринг артха бармайдыла. Джиклеринги аурутханынг бла сакъламагъанса. Сюйсенг артрит де, сюйсенг ревматизм де – бары да алайын кючлегендиле. Имбаш къошларын сенича аурутуб, кёб фахму спортдан айрылгъанды. Бу затха мен къалай джараргъа да билмейме. Ауурлукъ джетдирме, сууукъ этме. Дарман балчыкъ бла, суула бла багъаргъа кюреш. Ёзге уллу спортну къой эсенг, къара иш бла да кюрешаллыкъ тюлсе сен. Къурушдуруб а турма, ууакъ-ууакъ къымылдата, илей тур. Башха мен айтыр, мен джарар зат джокъду. Джюрегинге сакъ бол – джикле ауруб, тырнаб, кемириб тебреселе, джюрекге бек къатыладыла. Спорт бла кюрешеме деб, аланы къозгъама. Башынг бла джашарча усталыкъ ал.
Мыдахыракъ да болуб, спортзалда тутуша тургъанлагъа къарайма. Травмотолог меннге айтханын Эльбрусха да айтды. Ёзге Эльбрус абызырамады:
- Алан, джай Минги Тану тийресинде Джылы Суугъа бир барырбыз. Къарачай къойну терисин сыдырыб алыб, юсюнге да кийдирирбиз. Эмен отну мыдыхына да сугъарбыз сени. Кераматлыладан дууа алыб да тагъарбыз бойнунга. Керти афендилеге тюкюртген да этербиз. Усталагъа сылатхан да этербиз. Ала къара хансны джагъыу этиб, байлаб къойсала, джиклеринг бурунча болуб къалгъанларын да кёрюрсе. Сенича деуню джик-мик ауруула хорлаб къоялмазла.
Джукъ да айтмадым. Биразны къарай туруб, Фирсановкагъа кетдим.
Андан сора талай айны алай ары бармадым, барырым да келмеди. Эльбрус кёзюу-кёзюую бла джокълай, хапар айта турду. Светаны СССР-ни джазыучуларыны Союзуна киргенин, «Совет джазыучуда» китабы чыкъгъанын, Ленинчи комсомолну ёчюне теджелгенин, белгили журналлада назмулары басмаланыучу болгъанын черте келиб, Къартха эрге чыкъгъанын да айтды.
- Алай боллугъун биле эдим. Иш алайгъа бара тура эди,- дедим.
Тюрленнгеними эслеб, айтды:
- Къой, Нисан, мыдах болма. Мен да Ленагъа бир бек, бир кёб кюйген эдим да, бюгюн да анга сокъуранама.
- Не болгъанды Ленагъа уа?
- Чыкъгъанды эрге. Таб тоюна да чакъыргъан эди.
- Баргъанмы эдинг?
- Бармай а. Дунияны гюлюн да элтдим, дунияны алгъышын да этдим.
- Мен а бараллыкъ тюл эдим. Ёзге, сен тюз этген болурса.
- Бизни насыблы этген адамлагъа разы болургъа керекбиз.

* * *

Светаны эрге чыкъгъаны джаныма быллай бир тиерикди деб турмай эдим. «О хо да! Эльбрус айтыучулай, «булджургъа къызла табылырла – джангыз, бири бла кёб айланмазгъа керекди, юренсенг, айырылгъан къыйын болады». Китабханеден китабла ала тургъанлай да, быллай сагъышла башымда тёгерек айлана турадыла.
- Нисан, уян, эшитмеймисе? Сен излеген китаб джокъду.
- Не дединг?
Къатымда тёгерекбет къызчыкъ кюлдю.
- Сюймеклик тийгенни башы тубандады. Мен джарар зат бармыды?
Кёбден бери манга аууз джетдириучю Викагъа эслеб къарайма: толгъан Айча бетчиги, кюлсе, къысылыб къалыргъа джетген зугул кёзчюклери, кирпичач сейир джанчыкъ.
- Айхай да, джарарыкъса. «Джангыз Турна» кафеде ким бла ауузланайым деб тура эдим. Бош эсенг, сыйлайым.
Барабыз, мюйюшде бир табыракъ джерчикге олтурабыз.
- Буюр, не алабыз, не ичебиз?
- Кесинге нени алсанг, меннге да аны ал.
- Болсун.
«Эм маджал бир шыша коньяк, нарзанла, къозу тишлик – не къадар дженгил» дейме шапагъа.
Ашау-ичиу барады. Виканы меннге тюрлюле къараб тургъанын эслеб, ышарыб, соруулу къарайма.
- Билемисе, къыз джюрегин биринчи ачаргъа болмайды дейдиле, ёзге мен аллай бир гюнахха къалайым. Биринчи кёрген кюнюмден башлаб, мен сени юсюнгден сагъыш этгенлей турама. Сен а мени эслемейсе.
- Эслемей а. Алай а, бизде адетле кючлюдюле: сюйсем да, мен башха миллетден къызгъа юйленаллыкъ тюлме. Артыкъсыз да, джылан, ит эт ашагъанлагъа.
Виканы кёзчюклери джанады.
- Биринчиси, бизни юйде джылан, ит, кишдик ашагъан адет джокъду. Экинчиси, сеннге юйлен деб ким айтады.
- Чам этгеними ангылай болурса.
- Ол келе тургъанланы кёремисе? Таня тилчи, зар, бир тюрлю затды. Кеси да сени амалтын ёледи. Энди мени сени бла кёрдю эсе, институтха билдирликди. Кел, коньяк шышаны джашырайыкъ.
Ёзге, Таня тенглеринден терк айырылыб, «боллукъмуду?» деб, бизни тепсиге олтурады. Мен Викагъа кёз къысыб, рюмканы коньякдан толтуруб, анга узатама.
- Не къууанчыгъыз барды?- дейди ол.
- Журналда назмуларым чыкъгъандыла, гонорарын къурутургъа керекди.
- Ызы къалын болсун.
Вика Таняны кетер акъылы болмагъанын кёргенинде, соза турмай силдейди:
- Тенглеринг кёзюу-кёзюу бери къараб, сени сакълайдыла.
- Сен айтханлыкъгъа кетерик тюл эдим, алай а, Нисан да кетерими излегенча кёрюнеди.
Мен джукъ айтмайма. «Коньяк ючюн сау бол» дей меннге, орнундан турады Таня.
- Бизни бла олтуруб, ичиб, тамбла барыб тил этерге къоркъар.
- Сен анга асры иги кёзден къарайса. Анга тыйгъыч джокъду.
- Эталлыгъын аямасын. Бош къоркъууланы кёлге келтириб, къууанчны бузмайыкъ.
- Керти да, назмуларынгы басмалагъанмы этгендиле?
- Хоу. Аны юсюне бюгюн айлыкъ алгъан кюнюмдю.
- Сен ишлегендамы этесе?
- Ишлемей а. Документли фильмлени орус тилден ана тилиме кёчюреме.
- Алай эсе, стипендиям тауусулса, ёнкюч ачха кимден тилерими билдим.
- Ёнкюч бермем, башы-тюбю бла стипедиянг чакълы бирни ай сайын бере турургъа боллукъма.
- Сау бол. Чам этеме ансы, нем да джетишеди.
Ашай, иче, сёлеше, кюле, заман къалай кетгенин да эслемей къалдыкъ. Кеч бола чыкъдыкъ кафеден. Вика къолтугъумдан кириб келеди. Аны джюрюшюне кёре, ууакъ атларгъа кюрешеме. Ойнарым келиб, кёлтюрюб къойнума къысдым. Аны сакълаб тургъанча, бойнумдан къучакълаб, ышарды. Кеси да кишдикчикге ушайды, ауурлугъун да сезмейме. Общежитиеге джууукълашханыкъда, джерге салдым
- Энди сен юйюнге келдинг, меннге уа джол узакъды – мен тургъан джерге эки-юч сагъатны барыргъа керекди. Сейирлик ингир ючюн, сау бол.
- Билемисе, нёгерим фатар тутуб, шахарда джашайды. Мен кесим турама. Кечегиде джолоучу болуб айланмай, менде къал да кет. Къарауул да иги тиширыуду – джукъ айтырыкъ тюлдю.
- Сен айтхан болсун,- дедим, уллу сагъыш этиб да кюрешмей.
Алай башланды Вика бла романым. Аны къалай, не бла бошаллыгъын билсем, эшта, Викадан кенг турлукъ болур эдим.
Къыш сессияны-экзаменлени джетишимли бошагъанла (мен да ол санда), ким юйюне, ким джаякълада учаргъа Москва тюбюнде солуу базагъа чачылдыкъ. Базаны тамадасы, мен иги таныгъан джаш, меннге ючюнчю къатда бир иги ода-номер берди. Викагъа да берди аллай бир энчи номер, халкъ кёб болса, бирер адам да къошаргъа болурбуз деб да билдирди. Бир кюн экибиз да диванда бир-бирибизге таяныб, телевизоргъа къараб тургъанлай, эшик къагъылды. Вика барыб эшикни ачханлай, аскер кийимли биреулен, къучакълаб, уппа-чуппа этиб башлады Виканы. Мени эслеб:
- Бу а кимди?- деб сорду. – Айтхан эдиле, сен бир кавказлы бла джашайса деб.
- Бусагъат мен сизни танышдырайым,- деб, Вика басындырыб сёлеше башлады.
- Бусагъат мен кесими танытайым,-деб, - бетим таба джумдуругъу бла сермеди. Башымы артха къачыргъанлыгъыма, бурнумдан, ауузумдан да къан чартлады. Экинчи кере керилгенлей, къолун сермеб тутуб, кесими юсюм бла силдеб ийдим. Барыб къабыргъагъа тийиб, джыгъылды. Дагъыда, терк ёрге туруб, анамы да айтыб, джассы аскер белибауун къолуна чырмаб, къалайы бла урурча болуб, алгъа атлады. Бурнумдан акъгъан къандан да, анамы айтханы шашдырыб, къолу бла аягъындан тутуб, тёгерек бура келиб, атыб ийдим. Мияла уууалгъан таууш, Виканы къычырыгъы эс джыйдырдыла, ёзге болур болгъан эди: хазна къалмай полдан потолокга джетген уллу терезе кёзню ууатыб, тышына джыгъылгъан эди.
- Къан джаудурдунг. Сау эсе – насыбынг. Ол мени сюйген джашды, бир элчим. Аскерге алыб кетген эдиле. Отпускагъа барлыкъма деб, джазгъан эди,- дей, мыллыгын эшикге атды Вика. Къараб къарагъынчы халкъ джыйылды, терк болушлукъну арбасы да, милиция да джетдиле. Аны дохтурла, мени да милиция алыб кетди. Милицияны мекямында соруу этиб, айтханларымы къагъытха тюшюрюб башладыла.
- Мен аны ким болгъанын билмейме. Биргеме окъугъан къыз бла телевизоргъа къараб тургъанлай, кириб келиб, бир ургъаны бла тохтамай, аман табханын да айтыб, белибауун да къолуна чырмаб, юсюме джангыдан мыллыгын атханында, тебергеним бла терезеден джыгъылыб кетгенди.
Эки сагъатны ала соруб, мен джууаб этиб, болгъанны джазгъанларында, къагъытха къол салдырыб, башыма бош этдиле. Одама келгенимде хапар айтдыла: «аягъын сындыргъандан башха хатасы джокъду. Кюртге тюшгени уллу джарсыудан сакълагъанды. Тарыгъыу къагъыт джазмазлыгъын да айтханды. Тамбла оюмун тюрлендирлик тюл эсе...». Бир заманда Вика да келди.
- Терс менме. Аны юсюнден сеннге алгъаракъ хапар айтыргъа керек болур эди. Экинчи терс ол кесиди. Сен да, кючюнгю биле тургъанлай, къолун-затны терсине буруб тохтатыб къоймай, терезеден атыб ийгенинги терс этгенсе.
- Хоу, ол мени тюйген да эте, анамы да айта, мен а аны башын сылаб турургъа керек эдим.
Иш аны бла бошалыб къалмады. Мени деканатха чакъырыб, милициядан келген къагъытны кёргюзтдюле. Сора айтдыла: «Сени институтда къалыргъа мадарынг джокъду. Кеси разылыгъынг бла институтдан башыма бош этигиз» деб, заявление джаз. Кесинге да, бизге да алай кетгенинг табды».
- Меннге билмейме, сизге уа алай табыракъ боллукъ болур. Тюзню-терсни айырыб кюрешгенден эсе, адамны окъуудан кетерген тынчыракъды. Сизге табы болсун,- деб, алайда огъуна къагъыт джазыб, чыкъдым. Юйге кетер акъыл алгъаным себебли, Эльбрусну къолун тута кетейим деб, Адабият институтну общежитиесине атландым.
- Тейри, таб болмагъанды. Башха джанындан, иги болгъан эсе да, ким биледи. Джашса, дженгилсе, бир бош затны юсюнден тутмакъгъа тюшюб кетерге боллукъса, Аллах сакъласын. Олсагъатда Ренатны терезеден салындырдынг, бусагъатда да сюйген къызын кёре келген бир аскерчини терезеден быргъадынг. «Къарачайлыны ал акъылы сени , арт акъылы мени» деб, бош айтхан болмазла. Элде бир кесек акъыл джыярса. Джаз кесинги аскерге алдыртмай къоялсанг, бизни институтха кирирча эталлыкъма. Быйыл семинарны бардырлыкъ, назмуларынга къарарыкъ адамгъа джазгъанларынгы да кёргюзтюб, сёлешгенме. Шийирлеринги джаратханды, «творчество конкурсдан ётгеннге санасын да кесин, экзаменлеге хазырлансын» дегенди. Бу эсингде болсун. Сора, мен сенден тамадаракъма, айтханым эрши кёрюнмесин. Экибиз да ичкини тилибизге салмазгъа керекбиз, хауле айланыудан да кесибизни тыяйыкъ. Игини, аманны да кёрдюк, кимни ким болгъанын да билдик. Кесибизни бираз сакъларгъа керекбиз, Аллах фахму берген эсе, аны халкъыбызгъа джаратыргъа керекбиз. Бизни институтха киргинчи, иш табыб, мында къалыб кетсенг да боллукъ эди. Иш, джашар джер мен табаргъа да боллукъма, алай а къоркъгъан этеме: не боласа, не къаласа. Андан эсе, тюз оноу этгенсе, юйюнге джыйыл, атанга-ананга болуш. Сентябрда уа, инша Аллах, былайда окъуб тебрейсе...
Эльбрусдан чыгъыб, эки сагъатдан Фирсановкагъа джыйылдым. Юра Фир, юйню иеси фин тиширыу бла бир аракъы шышаны ичиб бошаб, экинчи шышаны башын ача тура эди. Мени кёргенлей, стаканнга къуюб, узатды: «Юйюме кете айланама. Мен эл мюлк инженер болуб этер зат джокъду. Москва университетге джангыдан кирир акъылым барды»
- Юра, ичкичилени багъыучу джерге тюшме, къалгъаннга бир оноу болур. Джолгъа тебреб тура эсенг, иги джолгъа бар.
Юйню иеси тиширыу, къаллай бир ичсе да, аякъ юсюнде къалады, аны бла тенг ичген студентле уа тёнгеремей къалмагъандыла. Бу джол да, алгъыш айтама деб, Юра ёрге туруб, тентиреб ызына олтурду. Къатын шышаны бойнундан бууду да, «ичкенибиз болду» деб, кесини одасына кетди. Мен Юраны кёлтюрюб орундугъуна салдым да, ол, нелени эсе да мурулдай, хурулдады.
Ашхам къарангысы кючлеген сагъатда, къатын комнатабызгъа кирди да, «поезди кече сагъат бир бла джарымда кетеди. Бусагъатда чыкъмасагъыз, кечигириксиз. Сен ашырмасанг, ол кеси баралгъа эди. Иги джашча поездге джарашдырыб къайыт. Къайыт десем да, тангнга дери вокзалда къалырса, ансы бери келлик ахыр электричка, билесе, бирден сора джюрюмейди».
Юраны джагъасындан тутуб, силкиндириб кюрешгенлигиме, бир да тирилирге унамайды. Къатын челек тюбюнде буз къатыш сууну алыб кириб, Юраны башын орундукъдан энгишге салындырыб, темир чолпу бла башындан къуйду. Алай эте, аны аякъ юсюне салды. Сора джарты аракъы шышаны келтириб, ючюбюз да аны тартыб бошадыкъ. Юрагъа джан кирди. Кёзлери ачылдыла, сёзге да ачылды.
- Хы,- деди къарт къатын, - энди эс джыйды. Джолгъа тебрерча болдугъуз.
Паспортун, билетин, бир талай тюмен ачхасын да джан хурджунуна салдыкъ. Мен чемоданын кёлтюрюб, ол да аякъларын сюйрей келиб, электричкагъа олтурдукъ. Анда да эсиргенле кёб, ала бла да гъыр-мыр бола барабыз.
- Нисан, сен керти да иги адамса. Сенден башха мени ашырыб кюреширик тюл эди. Мен сеннге бир саугъа этерге излейме.
- Сени саугъанг меннге керек тюлдю. Юйюнге сау-эсен джыйылыб, бир къагъыт джазсанг – болду.
- Огъай,- деб, джан хурджунундан бир темир кесекни чыгъарды. Муну тиегинден бассанг – кёремисе, не болгъанын: андан шып деб, бычакъны джити ауузу чыкъды. Бир джугъунга джарар, мени да унутмазса.
Бычакъны хурджунума салдым.
Вокзалгъа келгеникде, поезд келирге дагъыда бир сагъат чакълы бар эди. Юрагъа къанатла битди.
- Бир сагъатны мен сени былайда олтуртуб турлугъум джокъду. Рестораннга кирейик да, анда сакълайыкъ. Ачханы былайда бошамасам, вагон-рестораннга кириб халек боллукъма.
Шапа маджал ашарыкъладан айтханыбызны келтирди. Биз бир кюньяк шышаны бошаргъа, бир джаныбыздан бир джаш да келиб къатыбызгъа олтурду, башланнган коньяк шышасын да тепсиге салды.
- Сени чакъыргъан бармыды?- деб сордум.
- Джокъду, алай а, кесим джангыз олтура эрикгенме. Огъай демесегиз...
- Мен ауузуму ачхынчы, Юра «олтур» деди.
Поезд келирге, барыбыз да танг эсирдик, артыкъсыз да Юра. Джангы танышыбыз Саша азыракъ ичгени ючюн тюл эсе, тюрленнгенча кёрюнмейди. Экинчи коньяк шыша мени да башымы къатышдыргъанды, джукъум асры келгенден не этерге билмейме. Чыгъыб кетиб, сууукъ суу бла бетими, башымы аямай джуууб келдим.
Мен келгенимде, официант тепси къатында сюелиб, Юра да «къалай джокъду, паспортну арт джанына къара» дей тура эди. Ачха джокъ. Мен джангы шагъырейге къарадым, ол кёзлерин джанлатды. «Эшта, къайгъы мындан чыкъгъан болур» деб, келди кёлюме. Бочхамы хурджунумдан чыгъарыб, тепси хакъны тёледим. Кёзюмю къыйыры бла Сашаны бочхамы ичине къараргъа кюрешгенин сездим. Ёзге ишекли оюмуму да тереннге иймей, Юраны экибиз эки джанындан тутуб, поездге тебредик. Аны миндиргенден сора, тангнга дери вокзалда турургъа кереклиси эсиме тюшдю. Такси бла кетерге да бир ангарылдым, ёзге ачха кёб чыгъарыкъ эди да, таукел болмадым. Джангы шагърей да менден айырылмай келеди.
- Шохуму ашыргъандан сора, сизге тюбеб къалыб кетдим. Фирсановкагъа электричка алты сагъатда боллукъду энди, - деди Саша
- Сен да андамы джашайса? Бирге барлыкъбыз сора.
- Да тангнга дери былайда турмай, эски шохум былайчыкъда джашайды, анга барыб къалайыкъчы. Уллу квартирде кеси джангыз турады.
Джюрегим тартмаса да, «огъай десем, къоркъгъанча кёрюнмесин» дедим да, тебредик бирге. Кертиси бла да, вокзалдан узакъ тюл. Джетдик. Эшиклени къонгурауун басды. Къонгурау таууш чыкъмайды. «Сангырауду да, къонгурау орнуна чыракъ джанады, ол заманда ачады эшиклени». Талай кирит гъыжылдаб, эшикле ачылдыла. Кирдик, саламлашдыкъ.
- Тёрге ёт,- дедиле.
- Къолларымы бир джууайым,- деб,- эки атлам этгенлей, къайсы ургъанын да ангыламадым, джыгъылыб тюшдюм. Олсагъат къайсы эсе да, сермеб къолуму терсине бура тургъанлай, эсим орнуна келиб, бош къолум бла уралгъанымча бир урдум хамхотуна. Ол артха силкиннгени бла, секириб ёрге турдум. Сашаны къолунда къысха темир таякъ, сангырауну къолунда бычакъ. Шиндикни къолума алыб, «эшиклени ачыгъыз, кесигиз да бир джанына туругъуз» дедим. Сангырау бычакълы къолун мени таба силкгенин эслеб, шиндик бла аямай башы таба сермедим. Ол кёзюуде темир таякъ онг къабыргъама тийди да, иегилерим ачыгъан бла бирге, тыппыуум кесилгенча болду. Къолундан тутуб иймезге кюреше, хурджунумда Юра берген бычакъ эсиме тюшюб, терк чыгъарыб тиегинден басдым. Бычакъны чартлаб чакъгъан джитиси бла талай кере сермедим. Ючюнчю кере сермегеним иги джетген болур эди, къычырыкъ этди, дагъыда талай кере ургъанымда шош болду. Сангырауну да ёрге тура айланнганын кёрюб, табаным бла сакъал тюбю таба сермедим. Сора, къысха темир таякъны алыб, боюн джигине къолум арыгъынчы бир урдум. Аланы къымылдамагъанча кёргенимде, тепси джанында шиндикге олтурдум. Темир таякъ тийген сол имбашым къымылдаргъа къоймай, билегим да сыннган къанатча салыннганды. «Къандан тазаланыргъа, къол-бет джууаргъа керекди. Алай а, мен ары кирген сагъатда, была тирилиб къалсала уа...». Биягъы темир таякъны алыб, хар бирини боюн омрауларын ууатхынчы бир кюрешдим. Андан сора барыб, къол-бет да джуууб, юсюмю да тазаларгъа кюрешдим. Ёзге къан тамчыла кетерге унамай сескекли этдиле. Китаблада окъугъанымча, къолум тийген, къолум тутхан затланы барын, къол ызым къалмазча сюртерге, тазаларгъа кюрешдим. Сагъатха къарадым. Электричка келирге эки сагъат бар эди. Тышына чыгъыб, кимни болса да кёзюне илиннгенден эсе, былайда турургъа разы болдум. Бир кесекден башха оюм келди эсиме: милициягъа барыб тюзюча айтырмы эдим? Огъай, ала мени тюрмеде чиритирле. Андан эсе, акъырын былайдан думп болсам, билинмей, тутулмай къалыргъа да болурма». Электричка келир заманда, юйден чыгъыб, тёрт джаныма сескекли къарай, вокзал таба тебредим. Электричкада да кёзюме адамла меннге ишекли къарагъанча кёрюне, Фирсановкагъа джыйылдым. Юйге киргенлей, юсюмден бютеу кийимлерими сыдырыб алыб, дуккуллаб, сумкагъа джыйыб, киритледим. Тиекли бычакъны къурутургъа кёзюм къыймады, джанымда къойдум. Кюзгюге къарадым да кесими тюрсюнюмю джаратмадым: сакъалымы гымых джюлюб, джангыдан къарадым – бу джол игирек кёрюндюм кесиме. Абдез алыб, намаз къылыргъа башлаб, тохтадым – «ичген адам юч кюнден алгъа намаз къылыргъа болмайды» деген айтыу эсиме тюшдю. Алай болса да, тилек эте тебредим: «Я Аллах, бу джол бу палахдан къутхара эсенг, ёмюрюнг сени джолунгдан таймазгъа кюреширме. Этгениме сокъуранмайма, ала ёлюрге тыйыншлыла эдиле. Сокъураннганым – сен харам этген аракъыны ичгеним, эсириб, ол итге тагъылыб, аны бла баргъаным. Ансы да, джанымы сау къалдыргъанынг ючюн, я Аллах, сеннге борчлума». Къан тамгъалы кийимле джыйылгъан сумканы кёлтюрюб, юйден чыкъдым. Барама. Станцияны къатында не тюрлю хылымылы, кир затла атылыучу бёчкени эслеб, сумканы ичин ары бошатдым. Ызыма къайытыб келе, сууну башы бла тартылгъан кёпюрге джетерге, сумканы ичин да топракъдан, ташдан толтуруб, кёпюрден суугъа атдым. Бираз сагъыш этиб, джанымда бычакъны да быргъадым. Алай бла, келиб юйге кирдим.
Онг къабыргъамда тюб иегилерим ачыгъандан, эркин солургъа къоймайдыла. Бир кесек тынчаялсам деб, орундукъгъа таяндым. Кёзюме джукъу кирсе уа. Къарт къатын да уяныб, эшигимден башын къаратды. Мен саламлашдым.
- Джукъларгъамы излейсе? Бир джукъ ауузланайыкъ да алай джукъларса.
Мени не айтырымы да сакъламай, чыгъыб кетди. Бираздан мазаллы табада къуймакъ этиб, аны да сарысмакъ, сохан туурагъан бла къатышдырыб, юсюн да гырджын тууралгъанладан толтуруб, кирди.
- Тюнене Юраны бир аракъы шышасын сыйыргъан эдим да, башындан бир кесек ичгенме, къалгъаны турады,- дей, аны да келтирди.
«Аракъыдан бир иги ичсем, джукъу хорлар эсе уа»,- дей, къарт къатыннга нёгерлик этдим. Аракъыны да, ашарыкъны да артына чыкъгъаныкъда, тиледим:
- Энди мени уятма. Бир иги джукълайым. Тюнене Юраны поездине джарашдырыб ашырдым, кесим а вокзалда къалгъанма.
Къатын башын силкиб, табасын алыб, къуру шышаны да бойнундан буууб, чыгъыб кетди. Мен да джууургъан тюбюне кириб, кёзлерими къысдым. Басдыракълана, къуджур тюшле кёре, илгене эм ахырында къаты джукъу басды. Сау кюн бла кечени джукълаб, экинчи кюн уяннганымда, терезе джабыуланы ачыб орамгъа къарадым. Кюн тийиб, къар джылтырай, тёгерек рахат. Джангыз къыйнагъан, терен солургъа да къоймай – онг къабыргъамда тюб иегилеримдиле. Арбазгъа чыгъыб къайытдым. Юй иеси къатыннга тюртюлюб, баняны-хамамны бир джакъсанг деб, тиледим. Хамамдан чыкъгъандан сора, къатын бла бирге чефир маталлы бир шайны ичиб, рахатландым.
Терезеге кёз джетдиргенимде, бизни юй таба келе тургъан бир милиционер бла бир джашны кёрдюм. «Бир да ажымсыз мени излеб келе болурла». Къатын алларына чыкъды. Бираздан интситутдан келген къагъытны алыб къайытды.
- «Сора сен кеси разылыгъынг бла окъууну къойгъанынгы нек айтмайса? Мен сени эмда Юраны орунларыгъызгъа джангы студентле аллыкъма. Алай а, айны аягъына дери джашаргъа боллукъса, сени ючюн алгъадан ачха тёленнгенди.
- Сау бол. Юч кюнден кетерикме. Учакъгъа-самолётха билет алгъанма.
Дагъыда бир кюнден, тюб иегими ачыгъаны тохтамаса да, тылпыуум тынчыракъ чыгъа башлады. «Юйге джыйылсам, дохтурлагъа бир къаратырма. Игирек бола баргъаннга ушайма».
Почтаны алыб кирди къарт къатын. Сен бу газетни, ма былайын бир окъу.«Энди уа не болгъанды экен?» Окъуйма. «Къазан вокзалны къатында бир фатарда эки ёлюк табылгъанды. Бири – кёбден бери милиция излеб айланнган мурдарны ёлюгюдю. Экинчи да – тюрмеге-хаписге тюше да чыгъа тургъан, уру, тоноу бла кюрешген аманлыкъчыны ёлюгюдю. Аланы ким ёлтюргени белгисизди, алай а, бычакъ джараладан сора да, темир таякъчыкъ бла кёб эмда къаты урулгъандан, боюн омураулары ууалыбды. Тинтиу ишле барадыла».
- Аланы ёлтюргенни кёрсем, кесиме джаш этер эдим.
- Да ол да алача бир аманлыкъчы болур. Нени юлешалмагъанла, къайдам.
- Неме, бир шышалыкъ ачха бералмазмыса?
- Берейим, джангыз, мен ичерик тюлме энди. Джолгъа хазырланыргъа керекме.
Эки кюнден Москвадан Минводха джол тутдум. Сау къал, ара шахар. Мадар табыб энди мен сени джокъламам.

Романны биринчи башыны ахыры

Цитата

Sabr пишет: ДУУАЛА Сеннге, Кёз тиймесин, сёз джетмесин деб, Адамдан, джинден заран джетмесин деб, Дуа орнуна джазама бу назмуну. Сен аны окъу ? Къоба туруб да, джата туруб да. Дуа этиб, бойнунга такъ, Азбар этиб, джюрегингде тут. Эрине эсенг а алай этерге, Меннге кел да къал. Мен кесим окъуй турурма аны сеннге, Ол заманда ол артыкъ да хайырлы болур. Алай а, эм керекли, эм иги дуа ? кесингсе сен: Мени джаныма джарагъан дуа, Кёзюмю къаратхан, кёлюмю кёлтюрген дуа. Сенсе мени Аллах джазгъан дуам. Тагъыл бойнума, джашын къойнумда ? Кишиге да кёргюзтмейим сени. Ол заманда кёз, сёз да джетмез. Сен мени сакълаб, мен сени сакълаб, Джашайыкъ алай.

Бек джаратама бу назмуну!!!

ЭСЕНЛИК, БИЛАЛ !

Бу халда барсын, аламат !

ДЖАНГЫ ДЖЫЛ

Келинчикча келеди Джангы джыл –
Акъчебген, акъджаулукъ.
Огъур бла келсин, келтирсин
Тынчлыкъ-рахатлыкъ, саулукъ.

Къайгъыла, джарсыула – бары
Эски джыл бла бирге кетсинле.
Этилген тилекле, алгъышла
Барыбызгъа да джетсинле.

Ауругъанла сау болсунла,
Аманла да иги болсунла.
Иги муратла, умутла
Бири да къалмай, толсунла.

Келинчикча келеди Джангы джыл –
Той-оюн бла тюбейик.
Бир-бирибизге да, бютеу дуниягъа да
Насыб джашау тилейик.

Былайгъа джыйылгъанлагъа да,
Узакъдагъы джууукълагъа да,
Кенг тюзлеге, акъбаш таулагъа да
Тынчлыкъ-рахатлыкъ тилейик.

Кетгенлеге джандет тилейик,
Насыб ёмюр – саулагъа.
Алгъыш этейик, салам берейик
Ата Джуртубуз таулагъа.

Джангы джырча келеди Джангы джыл –
Эжиу этиле башласын.
Ата джуртубуз, Ана тилибиз –
Алан халкъыбыз джашасын!

Келинчикча келеди Джангы джыл –
Къобуз согъула башласын.
Адет-намыс бла, къууанч-насыб бла
Таулу Юйюбюз джашасын!

Laypanlanı Bilal

CANGI CIL

Kelinçikça keledi Cañı cıl –
Aqçebgen, aqcawluq.
Oğur bla kelsin, keltirsin
Tınçlıq-rahatlıq, sawluq.

Qayğıla, carsıwla – barı
Eski cıl bla birge ketsinle.
Etilgen tilekle, alğışla
Barıbızğa da cetsinle.

Awruğanla saw bolsunla,
Amanla da igi bolsunla.
İgi muratla, umutla
Biri da qalmay, tolsunla.

Kelinçikça keledi Cañı cıl –
Toy-oyun bla tübeyik.
Bir-biribizge da, bütew duniyağa da
Nasıb caşaw tileyik.

Bılayğa cıyılğanlağa da,
Uzaqdağı cuwuqlağa da,
Çeksiz tüzlege, aqbaş tawlağa da
Tınçlıq-rahatlıq tileyik.

Ketgenlege candet tileyik,
Nasıb ömür – sawlağa.
Alğış eteyik, salam bereyik
Ata Curtubuz tawlağa.

Cañı cırça keledi Cañı cıl –
Ejiw etile başlasın.
Ata curtubuz, Ana tilibiz –
Alan halqıbız caşasın!

Kelinçikça keledi Cañı cıl –
Qobuz soğula başlasın.
Adet-namıs bla, quwanç-nasıb bla
Tawlu Üyübüz caşasın!

latin hariflege burgan
Sena Teke Aydoğan

Ана тилибизни сюйгенлени, билгенлени эмда билирге тырмашханланы - барыгъызны да Джангы Джыл бла алгъышлайма.
Романны башха тюрлю этиб кюрешеме да, джарашдыргъанлай (бир айдан, бир джылдан болса да) былайгъа саллыкъма.
Тынчлыкъ-эсенлик барыгъызгъа да. Сау-эсен кёрюшейик.
Билал

Sabr,
сау бол )))
[QUOTE]Sabr пишет:

Кёб турмай, романны джангы вариантын саллыкъма былайгъа - сайтха тыйгъычсыз кирирча бола эсе...

Sabr, ::

Nurgan,
Салам! Кёбден бери кёрюнмей эдинг - огъесе, сайтха кирген анда да проблемамыды экен?

Тынч болурсуз - кесинг да, юйдегиле да.
Айтханынга бираз сагъыш этейим - кёлюнг чыгъар деб къоркъама.
Игиси болсун.

Sabr, ,

http://www.mercedesgclass.com/gclass/video/ObdAiU5f3cM/%D0%A0%D1%83%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BC-%D0%91%D1%83%D1%80%D0%BB%D0%B0%D0%BA%D0%BE%D0%B2-%D0%9D%D0%B0%D1%80%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B0-VOB.html
Рустам Бурлаков - Нарсана.

http://www.youtube.com/watch?v=FMsskNZsADY&feature=related
http://www.youtube.com/watch?v=FMsskNZsADY&feature=related

Рустам Бурлаков - Китаб.

http://www.youtube.com/watch?v=0O1Db4yETgQ

Аллахданды Аллаххады джолубуз - Alaniya.Info Alan (Karachay-Malkar)

Bilal LAYPAN

***
İstanbul şaxarda azan tauuş
Haram cukudan uyatdı meni.
Kart, caş da namazqa uüdu,
Musliman millet uyaltdı meni

***
Türknü ruhun anqlar üçün
Kel munda mejqitleni kör.
Azan tauuş alay keledi
Kökleden töqülqença nür.

***
Türk tenqizqe koşulmasa Tau suu
Kurub kallıqın anqladım.
"Allah-Allah, tilim-dinim" deb,
Dunyaqa canqıdan karadım.

***
Türkde bolsanq da, Kavkazda tursanq da -
Kesi üyünqdese, ürkme sen.
Türk Dunyanı miyikliqise -
Kavkaz Tauladan Türkse sen!
***
Türknü kındıqı İstanbul ese,
Türknü başı - Karaçay-Malkar.
Minqi Taunu töppesinden azan kıçırılsa,
Anqa Yevropa qoy, biteu dunya tınqlar...

азербайджан тилде:

İstanbul şeherinde azan sesi
Haram yuxudan oyatdı meni
Yaşlı da genc de namaza uydu
Müselman millet utandırdı meni
***
Türkün ruhunu anlamaq üçün
Gel burda mescidleri gör
Azan sesi ele gelir ki
Sanki göylerden tökülür nur
***
Türk denize qoşulmasa Dağ suyu
Quruyub qalacağın anladım
"Allah-Allah, dilim-dinib" deyib
Dünyaya yeniden baxdım
***
Türkde olsan da, Qafqazda dursan da
Öz evindesen, ürkme sen
Türk dünyasının ucalığısan
Qafqaz Dağlarından türksen sen!
***
Türkün göbeyi İstanbul ise,
Türkün başı Karaçayla Balkar
Elbrusun tepesinden ezan oxunsa,
Onu Avropanı qoy, bütün dünya dinler.

кёчюрген Vusal Aliyev

http://music.kurman.ru/cat58.htm
Амур Текуевни "Таулумуса?" деген джыры (сёзлери Лайпанланы Билалны).

Из книги Малый Карачай в XX веке. Раздел Известные люди Малого Карачая.

Шамильхан,
бек сау бол.

Мени ол китабха салгъанларын да билмей эдим. Суратыма да бек сейирсиндим.
"Кёзден кетген - кёлден да кетер" дегенлери тюз тюл кёреме.

Шамильхан 'следопыт' Кесини 'вконтакте' группасында Сизни китабыгъыз испанскийге кёчюрюлюб чыкъгъанды деб, бек сейирсиндиргенди Алгъышлайбыз, Билял!

Салам!
Ма,джаннгы хапар))))))). Шохла, къачан чыгъа турады китаб?

Цитата
Sabr пишет: Мени ол китабха салгъанларын да билмей эдим. Суратыма да бек сейирсиндим. "Кёзден кетген - кёлден да кетер" дегенлери тюз тюл кёреме.

Билял, кёз туурада тургъанла Сенича бир дыгалас этселе орунларында,биз бу халгъа келмез эдик тоба.
Сау бол! Хар джазгъан тизгининг - акъылы болгъан адамны терен сагъышха иерчады.

Шамильхан, elya, Кергелен,

Сизничаладыла манга да, халкъгъа да кёл берген. Кёб джашагъыз.

Sabr, беш джыл болады ол китабха, Хубийланы Алий къурагъанды. Нюр-Магомет Лайпан да барды, кёб танышыгъыз табыллыкъ болур анда деб турама.))

Цитата
Sabr пишет: Кёб джашагъыз.

Биргелей)

Bilal LAYPAN

ЧЫНГЫЛ ЭРНИНДЕ АЧЫЛДЫ ТАША

«Ауругъанны къатында сау ёлюр» дейле.
Ёлеме, ауругъан халкъыма дарман табалмай.
Дарман сютлюню джетиб туталмай,
Бийнёгерча, мийик къаягъа бегинеме.

Таша ачылды чынгыл эрнинде:
Не къутхарлыгъын кёрдюм миллетни.
Назму кекелимди Сизге джетерик:
Эс буругъуз сёзюне поэтни.

«Ауругъанны къатында сау ёлюр» дейле.
Ёлеме, халкъыма табалмай дарман.
Кереклиси уа – дарман тюл, – дуады:
Миллетге джетгенди заран.

Дарман излей миллетге-халкъгъа,
Бош айландым Шаркъда, Гъарбда.
Иймансызлыкъды къурутхан халкъны.
Ёле туруб ангыладым аны.

Уучу итлерим – бири Шаркъ, бири Гъарб,
Аланы алгъа быргъадым къаядан.
Ызларындан чынгадым кесим да –
Сакъламагъыз джукъ Шаркъдан не Гъарбдан.

Къайытыгъыз таубагъа, диннге,
Къайытыгъыз таулагъа, элге,
Бек болугъуз Джуртха эм тилге,
Билек болугъуз бир-биринге.
Башха джол джокъ – сакъланыргъа,
Адам, Халкъ болуб, къууаныргъа.

Элибден башланады Эл,
Китабдан башланады Халкъ.
Къара таныгъан – къара таныт, джай.
Сакъланныкъбыз, айнырыкъбыз алай.

Къара таныгъан миллет болсакъ,-
Хакъ джолда барсакъ, Хакъ бла болсакъ,
Ахырзаманнга дери джокъду бизге ёлюм.
Бу кертини, чынгылдан кетиб бара, кёрдюм.

КЕРИЛЛИК ЭСЕМ ДА ИССАЧА ДЖОРГЪА

Татлы ётюрюкге алданады халкъ,
Кертисин айтханны уа – талайды.
Демейди: «къарагъа – къара, акъгъа уа – акъ»,-
Къул къауумну адети алайды.

Кериллик эсем да, Иссача, джоргъа,
Къоймазма айтмай тюзюн а.
Ётюрюк къошулса назмугъа-джыргъа,
Джукъгъа тергелмез поэтни сёзю да.

Акъ сёз Хакъ сёзден келгенин
Унутхан кюн – ёледи шайыр.
Тюз иннет, тюз сёз, тюз иш –
Джангыз аладанды хайыр.

Келечи кертисин айтханды халкъгъа,
Къыйынына уа – андан – табханды хакъ:
Исса файгъамбарны асдырыб джоргъа,
Варрава мурдарны бошлатханды халкъ.

Халкъымдан не бек къалса да кёлюм,
Табарыкъ эсем да халкъымдан ёлюм,
Ёллюкме къоруулай халкъымы:
Кёк – борч этгенди шайыргъа аны.

Дуния малгъа къул болгъанла тюл,-
Файгъамбарладыла юлгю бизге.
Зулму, ётюрюк боллукъдула кюл,
Къартлыкъ, ёлюм да джокъду Сёзге.

Сёз болгъанды ауалда, алда,
Бизден да къаллыкъды Ол.
Аны ышыгъында-джарыгъында
Бизни Кёкге чыгъарлыкъды джол.

КЮТЮПХАНЕ

«Локъман афендини дин китабларын ёгюз арбала бла ташыб, ара межгитни тёгерегине къаладыла. Китабланы кёблюгюн андан бил, мазаллы межгитни къабыргъалары кёрюнмей къалгъан эдиле. Ара межгит деб, эл межгитге айтама, ол заманда тийре межгитле да бар эдиле, хоу, хар тийрени кесини межгити. Сора Локъман афендини да келтирдиле да, эки мыртазакъ эки къолундан къаты тутуб, джукъгъа тебмезча этдиле, китабларына уа, петеген къуюб, от салдыла. Къараб къарагъынчы, китабла да, межгитни агъачы да джандыла.

Мен олсагъатда акъыл-балыкъ болгъан джаш эдим да, кесимчала бла арлакъда сюеле эдим. Эл бары да алайда эди. Бизни къатыбызда НКВД-ни бёлюмюню башчысы, партия организацияны секретары, эл Советни тамадасы, прокурор, мен танымагъан талай чынлы да бар эдиле. Локъман афенди, мазаллы адам, къартлыгъын джангыз акъ сакъалы билдире эди, тамагъын бошлаб, къычырды: «Китабха, межгитге от салгъанла, барыгъыз да отда кюериксиз!». Сора, аны тыяргъа кюрешген эки мыртазакъны да сюйреб, отха кириб кетди. Ол иш алай терк болду – барыбыз да симсиреб къалдыкъ.

Бираздан а, халкъ алай гюрюлдеди – чауул ычхыннганча. Къайсы эсе да, «бу иймансызланы атаргъа керекди отха» деб, бизни къатыбызда чынлыланы кёргюздю. «Къулакъ юзюллюк болса, чыпчыкъ аягъындан» дегенлей, халкъ тебди. «Тохтагъыз, джамагъат, къан джаудурургъа тебрегенсиз» деб, адамланы тыя башлады Ожай хаджи, ёзге бу кёзюуде чынлыланы бири, герохундан атды да, джууукъда бир джашны къаблады. Башхала да ачдыла от. «Элни тебгени къыйын» дегенлей, энди чамланнган халкъны киши тыялмады. Алайдагъы чынлыланы, чынсызланы да – халкъны тутуб, къурутуб барыучуланы барын – тутуб, отха быргъаб чыкъдыла.

Андан сорамы? Кърал бизге джетдирген азабны, къой, айтмайым. Олсагъатда, башхалача, таугъа, чегетге чыгъыб кетмегениме тутмакъда кёб кере сокъураннганма. Тутмакъда уа джыйырма бла беш джыл тургъанма. Менича, тутмакъда аллай бир туруб, сау къайытхан, хазна адам джокъду. Ёзге, Локъман афендини хайырындан, ол джолдан сора, Китаб, межгит кюйдюрген тохтагъан эди. Власт да ангылагъан болур эди, халкъны динин хыликке этиу къоркъуулу болгъанын...». Къарт Хаджи-Дауутну (джандетли болсун) 1970-чи джыллада айтханларындан. (Лайпанланы Билалны «Къазауат» романындан)

Тургъаныча турады хар не.
Джангыз , джанады кютюпхане.
Китабланы отха тамызыкъ
Этген адам – пасыкъ не джазыкъ.

Хапарсызла́ дуниядан-ахыратдан
Турлукъ тюлдюле артха бир затдан.
Багъалатмагъан Къаламны, Келямны,
Аярыкъ тюлдю халкъны, адамны.

Таныгъан кюнюнде къара,
Джангыдан туугъанды дуниягъа адам.
Сёзден-Китабдан джангыргъанды ол.
Кертиге ачылгъанды джол.

Сёзню-Китабны этсе уа харам,
Бола джаныуар, бола хайуан,
Кеси кесинден бошарыкъды адам,
Чынгылдан кетерикди адам.

Китабла кюйгенча отда,
Кюерикдиле адамла артда.
Келлик палах кёрюнсе кёзге,
Тёппе тюклерим туралла ёрге.

Къалай сакъланыргъа боллугъун Отдан
Хапар айтхан китабланы
Адамла (адамламы?) атдыла отха,
Ётюрюкге санаб аланы.

...Тургъаныча турады хар не.
Джангыз джанады кютюпхане.
Дуниядан тюб боллукъ халкъ,
Унутур не болгъанын Хакъ.

Сёзню-Китабны кёрмей сыйын,
Палах келтирир башына джазыкъ.
Кеси чырылдаб джанарыкъ отха,
Китабланы этер тамызыкъ.

Адам улуну тарихи, джазыуу...
Ийнанмагъаннга – бары да – не?
Тауушсуз къычырыкъ эте,
Къуугъун-хахай эте,
Адам улуну сагъайтыргъа кюреше,
Анга от салгъанны
Дагъыда отдан сакъларгъа кюреше,
Джанады-кюеди кютюпхане.

Палахны аллында шошду хар не...

...

Шамильхан, ты волшебник))) я искала искала и не нашла эту тему)) Саубол!!! А можно попросить модераторов вернуть тему в то состояние, в котором она была до перехода на новый портал? Эти лишние знаки препинания портят всё впечатление. Автор темы потратил столько усилий, чтобы собрать здесь столько материала... Заранее благодарю...