Джер юсюнде андан уллу байлыкъ бармыды? Кёкден келген фахмунг болуб, аны бошуна джоймай, халкъынгы къуандыра билсенг. Сёз ючюн макъамлы болуб, джырлай билсенг.
Джырчы Сымаил келеди эсге эм биринчи, алай а, былайда бир эки сёз айтыб къоялмайма. Аннга энчи сёз айтыргъа керекди, аны мийиклигин, кенглигин, теренлигин ангылаб бошаб. Ким бошагъанды?
Отарланы Омар каллай бир джырыбызны, джырлаб, джаздырыб, тас болуб, унутулуб къалмазча этгенди…
Ёзден Спарны, Ёзденланы Альбертни джырларында есгенбиз барыбызда … Ёзденланы Парисбийге тынгыласанг, эсинг бир джанына кетиб къалады, аны огъурлу да къаты, къатапа джумушакъ (бархатный) ауазыны ариулугъундан.
Газаланы Алимге уа, тамагъы ташны джарырча, къурчдан кючлю болуб, кёб тынгылаялмай къаласа, асры къозгъалгъандан…
Деменгили, тутхан ишлерини багъасын, соруун ангылагъан адамларыбыз… Атлары джыллагъа, ёмюрлеге къаллыкъ адамларыбыз… Ол тюлмюдю байлыкъ? Аллай джырчыларыбызда, джырлаучуларыбызда аз болмай келгенди хаманда...
Мен бирледе, кесим не иги, не терен ангыламагъан затланы юсюнден селешим башлагъан бир аман адетим барды. Бюгюн да ол джанына таяргъа башлагъанма…
Бир кюн, бир эки-юч джыл мундан алда, Масква джанында, е-е-ей-хей, къарачайча бир джыр барад «тёгерекни сагъайта», экскаваторну ичинден. Ичинде уа, джылы къыркъгъа джетген, джаш. Сапарны джырларын салыб, къампайыб турад, кёзлерин сюздюрюб. Гагауз джаш. Колька. Айтады Колька хапар, хар сёзюнден сора, мени айтханына ажымлы инандырыргъа кюрешиб, ейбогуну басыб, ант эте.
- Молдавияда, гагаузла джашагъан тёгерекледе къарачай дискле, малкъар дискле кёб сатыладыла. Кесибизникиледен эсе бек джаратама, артыкъда бек сёзлерин, запислени качествосуда бизникиледен игиди…
- Башха джырларынг бармыдыла?
- «Салам» и ещё на «Дж», - деб «Джёгетейни» айтад...
Бу къышны аллында анга Сапарны джангы дискин, дагъыда «Саламда», «Джёгетейда» болгъан джырланы бериб кетгенем
- Къайсысын джаратаса? – деб сорама артдан
- На «Дж». Аланы аллай джырлары барды, аллай джырлары барды… дунияда эм иги джыр. На «Кчр»
- Нек?
- Аны аллай сёзлери барды, аны аллай сезлери барды…
- Болгъан сёзлерин да ангылаймыса?
- Огъай, аныда бир джанындан кесича игилиги бард…
Ма алай кибик сёлешим чыгъабыз Колька бла, кючден бутдан айырыб « на Кчр» деб кюрешгени, КЧР болмайын, «Кёгюрчюн» болгъанын.
Колькагъа тюбегенчи да, бек уллугъа кетиучен эди эсим. Кёб джырыбыз барды, эскиледен да, бек эскиледен да тюл… Сёзю, макъамы, ауазы бир бирине таб джарашыб, бирде джылата, бирде кёлюнгю басдыра, бирде къуандыра да кюлдюре… Былай кеси кесим бла даулашым башлаучанма, биздеча джырлары болгъан халкъ, артыкъда бек сёзлерини магъанасы, суратлау арийлугъу биздеча болгъан, джокъду бу дунияда деб. Колька айтханлай, ма «Кёгюрчюнню» сезлери, тюз джазалгъанма сёзлерин, деб ышанмасамда.
Барды, барды бир кёгюрчюн джюрегимде
Учуб чыгъыб кеталмайды мийик кёгге
Айтыр сёзюм айланады тил учумда
Дуния бары сыйынганды уучума
Джетегейли джети джулдуз джанган кёкге,
Джангкъылычны нюр тогъайы тургъан чекге
Къалырбызмы джеталмайын биз экибиз,
Тоюбузгъа джыйылмазмы тау элибиз?
Керилгенме садакъ атыб джиберирге
Тюшген джери мекам болур экибизге
Къар тюбюнде джанкъоз чыкъгъан сеир джерде
Табылмазмы бир болургъа мадар бизге
Кёкню джети къатына да джетер кибик
Джети нюрню джукъланмайын кетер кибик
Учургъанма джюрегимден бир джилтинни
Бошлагъанма бир термилген илипинни
Барды, барды бир кёгюрчюн джюрегимде
Учуб чыгъыб тебрегенди мийик кекге
Тыйяым деб кюреширик тюлме энди,
Къайры сюйсе ары учсун дуния кенгде!
Бир сёзеим, деб сала турмайма бу джырны сёзлерин былайгъа
Юлгюге сала турама.
Ма быллай болургъа керекди, керти джырны, керти сёзлери…
Алай а, бюгюн башха затлагъа кетгенди эсим...
Къарачайда болуб, бир кюн, эсимдемиди, былтыргъы джай болур эди, кесим джангыз узакъ джолгъа атланама мешна бла. Джол джёнгер да неге керек эди – бир талай джангы джыр диским къолумда. Салама, ичинде джюзден аслам атлагъан джыры болгъанына къуана, сатыучу къызчыкъ, современный, молодёжный эстрадабыз, деб махтаб берген, биринчи дискни. Салсанг, аллайгъа сал, «оу» бла «шау» бирбирлерине нёгер болуб, тынгылаялмаймада къалама «молодёжный эстрадабызгъа». Биринден бирине дженгил дженгил чынгата барама да, ийнаныгъыз, къуру 55-чи джырны артына дери тынгылаб чыгъалама. Олда, алданмай эсем, эски джырланы бири болуб, джангы ауаз бла джырланган бир зат. Сонгура - джол узакъ, ашыгъыу джокъ - уллугъа кетгенсе джаш, кесибизни джырлагъа хыликге этиб, деб, кесиме айыб эте, сабырлыкъны къолгъа алыб, джангыдан салама да, артына дери тынгылаб чыгъама. Не хайыр? Ол талай джырны ичинде, не иги бла, не аман бла, меники болсун деб айтырча къуру 10-12 джыр. Энди джыр кёб бармаучанды, кёбюнде тёрт, тёрт бла джарым, болмаса беш-алты минут. Былада, тюгел къалмай, хар джырны, сёзю башланганчы, бири бирине ушагъан, макъам маталлы бир болмагъан, бир дынгырдау созулады 40-50-60 секундха. Джырынг а къайда, деб сакълай, болгъан джыланларынг чыгъыб бошаб, тюгел чыдамынгы таусхандан сора, келир бир заманда джырда. Айхай, андан да не хайыр. Джырны макъамы, макъам дерге боллукъ эсе анга, ол аллында дынгырдаугъа чыртданда келишмеген, кеси джанына тартгъан, бир тюрлю бир зынгырдау.
Джырлаучуланы макъам ауазларыны юсюнден а, аман айтмаз ючюн, джукъ айтмайым да бир къояым. Мен бу джаш джырлаучуланы ичинде бир алтын ауазмы излей эдим, былай эрикгенден тынгыларча бир зат болса да боллукъ эди. Къалай алай болсада, джырларгъа чыкъгъан эселе, бир кесег болсада, быланы джыр ауазлары болургъа керек тюлмюдю?
Ким айтханды бу «булбуллагъа» тамагъынг арийду, макъамлыса, барда джырла деб?
Ким штамповать этиб барады бу одноразовый пшикалкаланы?
Джибердим дискни ол кюн огъуна мешнаны терезесинден джол тюбюне, чыртда ызындан ахсынмай. Обочинадады бу джырланы орунлары, деб айталлыкъ тюлме, мен тюлме былайда оноу этерик...
Сёзюмю аллына бир чабайым. Къайтыб келиб хапар сорсам, «наивнякны да, «непродвинутыйны да»» басыб, уллу кюлдюле манга: - «Бусагъатда бу мода болуб къалгъанды. Хар тукъумну къой, хар юйню кесини джырлаучусу барды».
Ангыладым : Ачханг болса - джырчы, ачханг болмаса - джалчы!
Ангыламадым: Аллах бермеген нюрню, сатыб алаллыкъмыса? Джырчыны багъасын, сыйын алай тюшюрюге боламыды?
Энди джырлайма дегенни аллынмы тыяллыкъса, зор этиб да. Джырласынла. Алай а, кёб болмасалада, мени чыртданда чыдатмагъан, бир зат барды. Къайдан табхандыла была, къайда эштгендиле бизни джырлада, ол Орта Азияны халкъларыны джырларындача, азербайджанланы джырларындача макъамны ичинде, артыкъда бек тизгинни арты созулгъан джерде, тамакъны, бир къысха-къысха, бир гитче, бир уллу ойнатыб, бир созуб подвывать этген зат, къайда эштгендиле бизни джырлада алай сарнагъан зат. Хыликге этиб айтмайма ол халкъланы сарнау этгенлерине. Ол алагъа джарашады, ол аланы ёмюрледен келген песенний культураларыды. Ол къысха заманчыкъны ичине къазакъ тилге къатышыб, тилибиз, эсибиз бузулуб къайтханыкъдада (Аллахха шукур - ызыбызгъа къайтардыкъ тилибизни. Артына дери къайтаралдыкъмы – аны академически окъуулары, билимлери болгъан адамларыбыз айтсынла. Мени аллай мадарым джокъду, айтырыкъ затым болсада), бизни джырчыларыбыз алгъынча джырлаб тургъандыла, джукъ бузмайын.
Эркек бёрю, матёрый бёрю къалай улуйду? Узун, бирча, тохдаусуз ариу бардырады, къайсы менме деген эрни да, ётюн богъурдагъынга джыйдыра.
Тиши бёрю анга къошулса бузады оюнну, къысха-къысха ушахыусуз сарнай, гнусавит этиб къусдура.
Бизни джырлагъа бу джюрек джарыу кыскыныкла-къусдурукъла керекмидиле?
Энди, уллу кёллю болуб, кесими багъалата сёлешмейме джамагъат. Артыкъ да бек ол джырланы сёзлерине къыйналама. Бири бир ызындан тизилиб, ма былай джазылмазгъа керегди джыр назму деб, къычырыкъ этиб, юлгюге салынганча, бири биринден мыжыкъ затла.Тёгерекге къарай билмеймидиле была, къаллай бир аламат джыр назмуларыбыз бардыла, кёрмеймидиле. Огъесе, кесим джазама-кесим джырлайма, деб, назмуну ичинде «Шам Къарачай», «Ана сют», «Ана джыламукъ», «Кириш къая», «Шоркъа суу» деген сёзле бар эселе, джыр хазырды деб, акъылларынамы келеди быланы. Джырны сёзюн халкъны аллына чыгъыб айтырынгы аллы бла, билген адамлагъа (аз тюлдюле) къаратыргъа нек болмайды?
Огъесе мен ангыламагъан бир затмы барды былайда?
Артыма айланыб къарайма, ол джаш заманымда сюйген-тынгылагъан джырларыма. Ала болурламы мени «бузуб» къоюб, бюгюн мен асры мийик планка салыргъа кюрешгеним?
Къозбаланы Акълиманы джырлары: «Насыбымса», «Къуанчымса», «Атынгы айтсам…»
Батчаланы Лидияны джыры: «Ангыламадынг».
Алтуева Зояны джырлары: «Къызны сагъышы», «Сен мени кюнюмсе»
Бу джырла бла, былача джырла бла ёсюб келгенме мен. Бу джырла боягъандыла манга таулу къызчыкъны, таулу къызны, таулу тиширууну суратын, тюрсюнюн, аны кёз къарамын, сан субайлыгъын. Бу джырланы макъамлары, сёзлери, джырлагъан къызчыкъланы (ала ол заманда джаш къызчыкъла эдиле) сёзлеринде къой, ауазларында болгъан илешли, сюйюмлю, джумушакъ адеблери, иннетлери сюйндюргендиле мени таулу тишируулагъа. Бу джырланы кёзлери бла кёреме мен кесибизни тиширууланы. Бу джырла юретгендиле мени тиширууланы къуанчларына къуана билирге, тарыгъыуларына джан аурута билирге.
Ма, Къозбаланы Акълима джырлагъан, мен, ол бири биринден иги джырланы ичинден айырыб, бек сюйген, джыр
Айтхан эдинг бир кюн сен таукел
Сюймекликни татлы сёзлерин,
Мен а джылы джуаб бермеин
Ахсынама ол кюнден бери
Припев:
Джолгъа чыгъыб сакълайма сени
Мен барлыкъма кёрсем аллынга
Кёзлеринге къараб уяла
Къор болайым дерме джанынга
Кече кюнда кетмей туралла
Кёз туурамдан ариу кёзлеринг
Сакълаума къарыу бергенлей
Барадыла татлы сёзлеринг
Нек джашырдым ариум сенден
Джюрегими керти болумун
Нек къыйнадым багъалым сени
Къолларынгдан тартыб къолуму
Джазыу кёред кыъйын халымы
Джюрегими бошлаб тузакъдан
Сюймекликни джилтинин сакълаб
Сен келирсе наным узакъдан
Ий, халкъ бу затха не сагъыш этеди, огъесе биягъы мен халкъдан акъыллы болуб, оза башлагъан болурмамы? Сагъышлыма, Тейри...
Хар заман кесини джырын джырлайды, деучендиле.
Ким огъай дейди?
Джырласынла кеслерини джырларын, ДЖЫРЛА ДЖЫРЛАСЫНЛА, ансы.