Тамада къауумдан аны таныгъан, билген, айтыры болгъан, ушакъгъа къошулса - бек разы боллукъбуз.
Джаш къауумдан аны джазгъанларын тинтгенле бар эселе, алагъа да "хош келигиз" дейбиз.
КЪАЗА БАРСАНГ ЧЫГЪА БАРА КЁРЕМЕ... Джырчы Сымайылны кёб болмай чыкъгъан 2-джилтлик китабында, белгили джазыучубуз, Исмаил ючюн 60-чы джыллада сёлешиб башлагъан, аны сылтауу бла да соруулагъа чакъырылгъан, КЪАГЪИЛАНЫ НАЗИФАГЪА да, Семен улу Азрет джазгъанды деб айтылгъан, болгъан-болмагъандан толу, учуз, бетсиз-алдау джазыуда, бек уллу терслеу, сындырыу барды.
"Назифа арабызгъа киргенди"-деб джазады Азрет. Ол ётюрюкдю! Ёмюрде да аллай бир сёз айтмагъанды Назифа, арабызгъа да кирмегенди. Азрет бла Ханафий, атамы атын бек уллу къыйын бла, мен эм да болушхан адамла тазалаб бошагъандан сора, сёз китабын чыгъарыу, вечерин этиуге келгенден сора, джашлары болуб ортагъа чыгъыб, бютеу джазыучуланы аллында, атама менден бек бети ушагъан да болмагъанлай, "ата бизникиди, сен чыртда къатышма, сен атамдан да туумагъанса"-дегенинде, алайда мени Назифа джакълаб, бетлерине налат берген эди.
Азрет аны кётюралмагъан болур да, андан джау болгъан болур Назифа анга!
Аны алай ол кюн айтханы, адамлыкъ чекден чыкгъан зат болуб, бек уллу къыйнагъан сёз болгъаны ючюн, айтханын мен бюгюн да кечалмайма, Аллах да кечмесин!
Ханафий хариб, ёлюрюню аллында мени чакъыртыб, кечмеклик тилеб, бетими уппа этиб, бютеу юйдегисини, Зубайданы, Файрузну джанында "мынга иги болугъуз" - деб осият этген эди, алай, кёрюлгеннге кёре, осият толтурулмады. Ол кюн Джазыучуланы Бирлигинде, Азрет бла Ханафийни этгенлерине бютеу джазыучула шагъатдыла. Бир талай адам ол кюн алагъа айыб этиб, манга да джакъ болгъан эдиле. Ма аллай затла бла джуукъ дерге да тил бармазча болгъанбыз, тёзе-тёзе.
Энди уа кеслери сёз ачханлары бла, халкъыма бу итликни да билдирир онг табдым. Джау айтмазлыкъны айтыб, джау этмезликни этиб, мени 2001 де къаралатханла, чыртда бир затдан тартынмазларын танытхан эдиле. Бу китаб да ол бетсизликни бир тюрлюсю болуб ортагъа чыгъыб, чыгъаргъанланы не мысхал тартханларына шагъат болуб, аланы адамлыгъын, кёлюн, джюрегин халкъгъа танытды.
Мен Назифаны атамы иши бла къалай кюрешгенин кёзюм бла кёрген болуб, былайда, джалан-джалгъаны бек кёб болгъанын да черте, джангыз атамы урлугъундан болгъаны ючюн, керти дунияда болгъан "къарнаш" атлы джауну атына, Къагъиланы Низифаны юйдегисинден да, аны ючюн кечмеклик тилейме.
Фахмулу джазыучубуз Къагъиланы Назифа, атам ючюн уллу иш да этген эди, менден да бек бюсюреулю эди, Аллах джатхан джерин джандет этсин!
Тышдан келиб бу бола тургъанны кёргенимде, бек сейирсиндим. Бау бла чоюнну джанындан ёмюрлери таймагъанла, "переходдан" дипломлула бла КАРПЕДни аллакъ-буллакъ, заочно бошагъанла "наследникле" болуб, китаб хазырлай, алагъа тенг дараджада болурла, эр-къатын "алимле"да , китаб чыгъара!..
Аман иннетли болуб, Азрет аллай алдауну джазгъан эсе да, аны китабха салгъан Байрамукъланы Фатима бла эри, не умут бла быллай кир иш этгендиле? - деген соруу кесин сордурмай къоймайды.
Башны, фахмуну, адамлыкъны дараджасы быллай бир эсе, китаб ишлеринде сизни не ишигиз барды, хадаусла?- демей да къоялмайма. Огъесе адамлыкъдан кем бирлени аузу бла, фахмулу адамларыбызгъа аман айтылыу ишигизгеми келди?
Китаб чыгъаргъан чынкъыллагъа айтырым буду: Сиз-ким? Назифа-ким? Кимни къаралагъансыз? Аны акъылына, билимине, дуния кёрюшюне джетген сизден кимди? Эм азында ол атасын эмиб поэт болмагъанды, Къарачай, 16 ёмюрде Къабартыны джерлерине джангы орналгъанды деб джазмагъанды, къалам тенглеринден тил этиб НКВДгъа туртдурмагъанды, тамадалагъа тюб кийиз бола къуллукълагъа сугъулмагъанды!
Ол керти тариххе таяна халкъыбызны ызын ызлагъан, кертилени айтхан джазыучуду, джартыбаш къауумну ангылар онгу болмагъаны уа, аны терслиги тюлдю!
Сора бу адамлагъа джакъ болуб, китаб бузукъду деб айтыла тургъанлай, анга джакълау письмочукъла джаздырыб, аны да газетде басмалай тургъанла да, была бла бирге ишбирлиги ичиндемидиле эке?- деген акъылны эсге келтиреди.
Бютеу тукъум джыйылыб махдаучукъла джазсала да, аны газетлерибиз бары да басмаласала да, чыкъгъан, ичи кир къаралаудан, алдаудан, чанчхакъланнгандан, аман иннетден толу бу китаб даулуду, джыйдырыллыкъды, этгенле да джуабха тартыллыкъдыла.
Бир керти къарачайлы, халал джашны, Тоторкъул улуну ачхасын джоюб, ичинде да башхалагъа къара джакъдырыб, серле, билимсизле, фахмусузла, аман иннетлиле ишбирликчи болуб, Джырчы Сымайылны бети бла ойнагъанла, ким да болсун, джуаблыдыла!
Къагъиланы Назифаны юйдегисинден тилерим: дау ачсынла! Бу къара джюрекли кеслерин бирер джерге сугъуб, эсги чакъда къалгъан башлары болгъанлагъа келишмегенни ашаб тургъан, бу "адабият эзеу" чачылмай, быланы не зат болгъанлары халкъгъа билинмей, Къарачайда керти, кёб бутакълы адабиятха джол ачылаллыкъ тюлдю! Бу мырдыны кебдирир заман келгенди!
9.Алгъышла алай бузукъ, алай тюзенсиз нек салыннгандыла?
10. "Акътамакъда" 432 куплет атамдан тюлдю. Ичиндеги хатала уа 500 артыкъды. Ким эркинлик бергенди ол халда чыгъарыргъа, тёгерекден хар ким айта тургъанлай, "Софьягъа соругъуз оригиналны"-деб?
11. Семенланы Азретни аты бла бир уллу ётюрюк джазылыб, атама тамам джаулукъ этилиб, адабиятда сакъланыргъа эркинлиги болмагъан, иннет кирлилиги дженген, Къагъиланы Назифагъа, Лайпанланы Билялгъа, манга, 1993 китабын чыгъаргъан хар адамгъа сындырыу этилген, сора атамы хакъ джауларын махдаб, шохларын джау кёргюзтген кирли джазыу, китабха не мурат бла, не хыйсаб бла салыннганды?
Уважаемый Алий Хасанович! Уважаемые форумчане! Все сестренки и братья!
Сложилась совершенно неоднозначная ситуация с этим злосчастным изданием Фондом Эльбрусоида «произведений» Исмаила Семенова, человека сложнейшей судьбы и Божьего Промысла. Иначе и невозможно сказать. Уже история его возвращения из забвения, с 1940 года по настоящее время, достойна изучения историками карачаевской литературы.
Не задевая никого и ничего, не выясняя тут ничего и не расставляя всех по ранжиру, кто и сколько значит для нашего народа, его литературы, хотелось бы обратиться к Алию Тоторкулову, который, безусловно, за всем этим наблюдал все время и совершенно опрометчиво молчал, с предложением: не пружинить ситуацию дальше!
Вообще в нормальных субъектах федерации, да и в самом Союзе Писателей, в подобных случаях поступают следующим образом: создается комиссия по творческому наследию больших писателей, поэтов, в некоторых случаях, когда речь идет об очень знаковых фигурах, главы, президенты подписывают Указ об этой комиссии и в нем четко указывается, кто и что должен исполнить, какие поручения по канонизации наследия, его описанию, хранению, изданию, увековечению.
К сожалению, этого в случае и великим карачаевским Джырчы не произошло. Потому что де-факто никакого Союза Писателей КЧР не существует, а кому это вменено в обязанность просто самоустранился от всего, кроме собственной персоны. Иначе – некому даже текст подготовить для Указа Главы КЧР «О творческом наследии великого карачаевского поэта Исмаила Унуховича Семенова».
Вот на фоне этих обстоятельств мы сегодня имеем попытки издания наследия Исмаила Семенова практически частными лицами и по инициативе разных групп его родственников. При этом, естественно, нет никакого - ни правового, ни научного оправдания этим изданиям, по существу тексты не снабжены ни научными комментариями, ни другим научным аппаратом, на них невозможно просто ссылаться в научных работах.
Установлению всего этого и должна была послужить учрежденная Главой КЧР комиссия. Безусловно, в состав этой комиссии должны были включены и юрист по авторскому праву, и специалисты-литературоведы, историки литературы и текстологи, наследники первой степени, уполномоченные публичным завещанием поэта, а также все известные собиратели и исследователи наследия поэта. В результате этого и должно было подготовлено академическое, каноническое издание всего творческого наследия поэта, а не разрозненные сырые материалы.
Именно так должно было быть с наследием этого гениального поэта и человека, который самой судьбой был избран воспеть свой народ и показать величие его древнего языка и культуры. Одновременно именно такой Указ Главы КЧР расставил бы и некоторые частные акценты, а именно, что Исмаил Семенов по значимости и месту своего творчества давно перестал быть поэтом «семьи», «фамилии», каких бы то не было групп частных лиц или корпораций, он знаковая фигура не только карачаевской, но всей культуры Карачаево-Черкесской Республики и её народов.
Поскольку всего этого, о чем выше написано, не сделано, то все частные издания, включая презентуемое Эльбрусоидом, для серьезного литературоведа и читателя не представляют никакого научного интереса. Я специально не останавливаюсь на самих изданиях. Их просто невозможно рассматривать именно как тексты исследования, ибо они не прошли научную атрибутацию и текстологически это сырой материал. А потому любые подобные же издания и их презентации – частные предприятия. И кроме возгласа, хорошо, что что-то делается частным образом, сказать об этом ничего нельзя. Конечно же, отсутствие указанной предварительной комиссионной работы не только умалило достоинство этого издания, но и просто жаль таких средств, которые ушли на это издание. Подобные же ошибки нивелируют и другие издания, потому что при полном правовом нигилизме никто не удосуживается спросить даже живых авторов, что включить в какие издания.
Мне представляется, что, если Фонд «Эльбрусоид» и его хозяин Али Тоторкулов действительно хотят приданию авторитета своему издательству, издаваемым в нем книгам и их авторам, то давно должен существовать издательский Совет с более представительным составом, как со стороны КЧР, так и КБР. И тогда не было бы сегодняшней ситуации.
Как первый переводчик на русский язык поэзии Исмаила Семенова, после первых его изданий уже в новой России, я достаточно хорошо знаком как с его творчеством, так и с самой борьбой за его полнокровное возращение в нашу литературу, в наше сознание. Могу однозначно сказать, общество да и наше литературоведение ничего толком не знают даже о настоящей его биографии и творчестве. И, к сожалению, и предпринятое Эльбой это издание ничего нового не добавило для раскрытия этого. Наоборот, запутывает все, как клубок, нечаянно оброненный и закатившийся неизвестно куда. При этом смешение и узелки делают эту нить только непригодной и запутанной навсегда. В результате именно вот этой запутанности, в том числе чисто текстологической безграмотности и просто правого волюнтаризма, хорошее дело подверглось на страницах Эльбы многомесячному остракизму.
Поражает, при этом, что люди, абсолютно чуждые литературе, не владеющие предметом обсуждения, влезают на сайт и пытаются столкнуть лбами наших писателей и поэтов, даже зачастую они провоцируют абсолютно ненужные и недостойные перепалки среди них, да так, что назавтра, вчера еще дружившие люди, уже готовы рубиться и не подавать друг другу руки. Это очень плохое и сомнительное приобретение для карачаево-балкарского сообщества.
И этому надо положить достойный конец. Именно поэтому, Алий Хасан улу, я считаю, что при создавшейся ситуации вы должны отменить предполагаемую презентацию и не раскалывать дальше сообщество тех, ради кого предпринималось это издание. Я уверен, если вы ознакомитесь со всем составом наследия Джырчы, то сами признаете преждевременность и «сырость» изданного двухтомника. Исмаил Семенов – действительно знаковая фигура нашей литературы, и его творчество, полнокровно возвращенное своему народу, способно объединять людей, а не разъединять. Я полагаю, что любой имам мечети, с приходом которого раскалывается общество прихожан, не имам! Ибо религия должна только объединять людей! Так и в других социумах и сферах деятельности общества. Именно по причине разобщения и раскола надо остановить дальнейшее нагнетание негатива вокруг этого Вашего издания. И презентацию двухтомника отменить. Время все расставит по своим местам. И тогда станет возможным настоящее и полнокровное возвращение всего творческого наследия Великого Джырчы своему народу, всей культуре народов КЧР и РФ.
Убежден, что председатель Конгресса народов Кавказа примет единственное верное решение и предпримет действие, чтобы не разобщать карачаево-балкарское общество. Исмаил Семенов и его наследие – как феномен культуры Карачая, должны только объединять нас, а не разобщать! Этой же задаче должна служить интеллигенция наша, иначе зачем она нам вообще!?! И презентовать можно только то, что служит всеобщей радости и удовлетворению. С надеждой… быть услышанным и понятым,
Нюр-Магомет Лайпанов, кандидат философских наук, переводчик поэзии И. Семенова на русский язык, постоянный ученый секретарь Крымшамхаловских чтений.
Тоторкъулланы Алийге, Китап къурманлыкъ этериклени барына да
Алий къарындашым,хар иги ишинге къууанама, Аллах кёргенден, сыйынг бютюн да бийик жюрюрюн сюеме. Миллетге Сен болгъанча, бир башха адам болалмайды. Алгъышха кёлтюрюр, юлгюге айтылыр уланыбызса. Ата-ана насыбыса. Ол Адамлыгъынг ючюн Аллах санга не заманда да болушурукъду. Халкъ да игилигинги бир заманда унутмаз сунама. Ёмюрюнг узакъ болсун!
Жырчы Сымайылны китапларын да ариу иннет бла чыгъаргъанса. Болса да, айтыргъа тилинг да иги айланмайды, асыры жарсыгъандан: Сени ариу иннетинге, аманатынга тыйыншлы болуп чыгъалмадыла китапла. «Ышаннган башны бёрю ашар» дегенлей болду.
Аллай бир къыйынынг, аллай бир ариу умут – аланы чыгъарын сакъламагъан а бек аз адам болур эди Семенланы Исмайылны атын эшитгенледе – аллай бир ашыгъып сакълагъаныбыз зырафха бурулгъанына жарсыдым. Бу ишге къыйын салмагъан эсем да, кимден да манга къыйын тийгенча кёрюндю. Нек?..
Адам этген ишине къаллай багъа бере эсе да, ангылауу да аллай бирди. Алай адамны этген ишине башхала къалай бир багъа бере эселе, ишни къыйматы да аллай бирди. Башхала (бу ишден хапарлары болгъанла) аллай «багъа» бере тургъанлай (къаллай «багъа» бергенлерин билмеген, кёрмеген, эшитмеген кишиле болуп), уллу «китап къурманлыкъ» этер къайгъыгъа киргенлери, мени да уллу сейирге-тамашагъа къалдырды! Этилген ишни къыйматыны юсюнден айтханда уа, анга жетежагъы болгъанла окъуна (редколлегияны бир-экисинден къалгъан членлери), уллу тынгылаудадыла…
1992 жылда Джырчы Сымайылны Лайпанланы Билал чыгъаргъан Назмула Китабына бла 1996 жылда Бегий улу чыгъаргъан «Актамакъгъа» не жангы зат къошулгъанды экитомлукъда? Сталиннге аталгъан махтау жырла бла 30-чу жыллада жазылгъан адаргы назмула ючюнмю сакълай эдик аланы чыгъарларын? Энди уа, жыйылып, алагъа харс къагъаргъамы?.. Не жангы зат къошхандыла Джырчы Сымайылны чыгъармачылыгъына, деберине, сыйына бу хахайлы затла? Къоратхан болмаса, бир зат да угъай! Айтхылы Жырчыны Акъылманлыгъын, Тазалыгъын, Батырлыгъын, Кертилигин, Тюзлюгюн белгилеген шартла бары да жокъгъа келтирилгендиле. Аны тышындан – сёзге чемерлиги да. Аллай къужур басмалаула бардыла, жангыдан къошулуп, аланы назмучулукъдан ангылауу болгъан адам жазмагъанды дерча.
Чынтты назмучуну жангыз бир сёзюне къатылсанг окъуна - битеу иннети, сагъышы, чыгъармачылыгъы, тап, жашау жолу окъунча тюрленип, оюлуп къалгъанча кезиуле боладыла. Мында поэтге ол аманлыкъ этилгенди. Билипми, билмейми – аны сормай, сурамай.
Сталинни юсюнден кёп закийле жазгъандыла – Твардовский, Пастернак, башха бири. Ала, Исмайылча, тобагъа къайтмагъан эдиле эселе да, бир да аллай затларын кёлтюрюп кюрешмейди Уллу Орус Поэзия. Аланы кеслерин а кёлтюреди.
«Сталин халкъыбызгъа не этгенин билесиз, Исмайыл а, кёремисиз, анга къаллай махтау жырла жазады неда жазгъанды» дегенден башха ангылар онг жокъду Экитомлукъну Сталиннге махтау жырла бла бошалыуун. Сталинни, халкъыбызгъа этген мурдарлыгъындан сора, махтаугъа кёлтюрюу (экитомлугъ а тюз алай этеди) – ол не телиликди, не сау миллетни хыликкялайды неда Джырчыны ыспассыз этер мурат бла бардырылгъан ишди. Башха тюрлю ангылар онг жокъду. «Андан сора не иги затла да жаз – Сталиннге алай айта тургъандан не поэзия излейсиз?!» дегенчады бары да. Исмайыл а, къатлап айтама, ол затла ючюн тобагъа къайтхан жангыз Поэтди, къыралда Сталиннге махтау салгъан закийлени арасында. Ол зат кеси окъуна къайры баргъан, къаллай тазалыкъны кёргюзтген шартды! Аны уа не халгъа келтиреди Экитомлукъ!
Бу затла Исмайылны сау чагъында этилген болсала, ол да, бир шексиз, Кязимча айтырыкъ да болур эди, андан да къатырак! 1939 жыл, Кязимни хапары болмай, Кязимге Сталинни махтатып китабын чыгъаргъанларында, жазгъанды жарлы Кеси:
Бу не затха ушагъанды? Мени ючюн ким жазгъанды? Манга айып атагъанды, Агъачыма от салгъанды.
Сормай-ормай тешиндирди, Зыккылларын берип ийди, Мен билмеген жарты тилни Унарымы къайдан билди?!
Ким кюрешди бу зат бла? Кырдыгымы бузлатдыла! Жашай эдим мен халкъ бла, Бош жаншакъгъа ушатдыла!..
«Исмайылны» экитомлугъунда былай айтдырыр затла бек кёпдюле! Исмайылны Билал чыгъаргъан китабында, сёз ючюн, быллай бир тизгини:
Къайнап чыкъгъан сууунгдан Ичсенг – тишге чабады. Сени кёре жыл сайын Бери миллет чыгъады. «Махар гарагъа»
Ол тизгинле Экитомлукъда: Къайнап чыкъгъан гаранг сени Тишине ичгенни чабады. Сени кёре жыл сайын Таугъа кёп адам барады. «Махар гарагъа»
Назму тизгинлени ритм, рифма (кафие, гыллыу) жанындан оу этгенлери да артыгъы бла жете эди, бу дегенлери уа неди: «Къайнап чыкъгъан гаранг сени Тишине ичгенни чабады»?! Ангылатыгъыз бу тукъум къужур тюрлениулени, къалай ангыларыкъ эсегиз да! Ма тазада Кязимни сёзлери керек жер: «Сормай-ормай тешиндирди, Зыккылларын берип ийди, Мен билмеген жарты тилни Унарымы къайдан билди?! Ким кюрешди бу зат бла?..»
Статьяла, эсгериуле сартындан сагъыннганда уа, башхасын билмейме, ким жазып, кимни аты бла не басмаланнганын, алай мени тилегим бла жазылып, «Литературная Балкария и Карачай» деген газетде басмаланнган эсгериуле неда Исмайылны юсюнден мен кесим жазгъан статья окъуна жарты-къурту басмаланнганын къой, кечилмез халатла бла чыкъгъанды. Айтыргъа, Исмайылны заты Кязим жазгъанча болуп… Мен газетимде аллай халатла жибермеген шойма да. Экитомлукъ Исмайылны атын окъуна тюз кёчюралмагъанды…
«Эки заран, бир хайыр» статьяда айтылады: «Минги Тау» жыр авторда 27 куплетди», китапда («Джырчы Сымайыл», М. 1992, 35-37 бб.) толу басмаламагъанды деп, ыспас этер адамын – Лайпан улун – «агъач отун» этеди. («Билал толу басмаламагъан эсе, ал да, кесинг толу басмала, жашы сен шойса да, Билалдан алгъаракъ «халкъ поэт» да кесинг болуп тургъанлай!» - деген а жокъ!). Экитомлукъда уа – «27» ден да озуп, 33-дю («Минги Тау» китабы, 192-196 бб.). Къайдан чыкъды артыгъы? Къызы бла туудугъу «Джырчыны кесини джырлагъанынданмы (?!) джазгъандыла»? Да назмучулукъдан ангылауу болгъан жашы, «халкъ поэт» Азрет ол байракъ орнуна жюрютюлген статьясында «жый-ыр-ма же-ти куп-лет!» деп турады да, кёзге урунурча «27» деп, шарт белгилеп! Кесигизге тап келгенде, статья айтханны, чыгъарып, байракъ этесиз, кесигизге тапсыз жерин, статья айтханны эшитмегенча, – сиреге тюртесиз. Олмуду тюзлюгюгюз?! Былайда экитомлукъну кемликлерин аз сагъынып къояма. Болсада, ала окъуна тамамдыла китап не даражада чыкъгъанын ангылагъаннга.
Китапланы бу халда чыгъыуларында анча жюрек къыйын, халат, чурум болуп тургъанлай, презентация дегенча зат этилсе, хайырындан зараны кёп болур.
Бир университет къуууму артхаракъ кёчюрюлгенликге, кишиге хата келлиги жокъду. Озгъан жыл Москвада, Россейни Илмула Академия мекямында Сен Башчылыгъынгда жыйылгъан (Минг ыспас!!!), тарихибизге жазылгъан Конференцияны огъуна кёчюрген эдигиз, Алий, артхаракъ, кёзюне жетгенде. Нюр-Магомет айтхан даражалы Комиссия къуралып, ол къабыл этген Китабы чыкъгъынчы Исмайылны, къурманлыкъгъа ашыгъыр кереги жокъду. Ол не сени, не мени, не окъуучула, не Джырчы ючюн деп да тюл, кимге эсе да бек керекди! Ким эсе да биреу кесине аперимлик излейди деп, барын да аякъ тюпмю этейик?! Ол адыргы интеллигенциябызны, бирикдирир орнуна, кесибиз чачмайыкъ, жашау борчубуз, магъанабыз, ишибиз да – бирикдириу эсе. Акъыл да, эс да, сезим да аны айтады. Алайсыз жана тургъан отха чыракъ суу ургъанча болур. Бек хатасыз къутулгъанда да, жазыу иш бла, Сенича, башха бирича акъыл, эс бла кюрешгенлени (къолгъа аллыкъла уа аладыла) бир бирден айры этер.
Ыспас, махтау излегенни къой, ол тукъум затла эслерине да келмей, биз былай этдик деп шо бир жерде да сагъынмай, бу жумушну кеслерине борч этип, аны ючюн артыкъ сёз да, тырман да эштип, анга да къарамай, башхаланы терсликлерин боюнларына алгъан, ала ючюн тобагъа къайтхан болуп, бири Назмула китабын, бири да «Акътамакъ» поэмасын басмалагъанланы ыспассыз этип, Алий онг береди деп, ишден бир жанына тюртюп – бирлеча ахча, бохча ючюн ишлеген болсала уа! – намыслары бла ойнагъандыла. Аладан тынгылы этер кючлери болсала, аузубузну да ачмаз эдик!
Не зат ючюн жукъубузну бёлюп, жаныбызгъа не ахшылыкъ, не игилик излеп талашабыз?! Махтау ючюнмю? Угъай. Ырысхы ючюнмю? Угъай. Сюйген Закий Назмучубуз ючюн! Ишигизден къууаныгъыз! Абдуллах БЕГИЙ УЛУ, Россейни Жазыучула союзуну Правленини члени, Татар Республиканы культурасыны сыйлы ишчиси _________________________________________________
Бир-эки жыл мындан алгъа, Байрамукъланы Фатима эгечибизге айтып да, жазып да кюрешген эдим, бу ишде бирикмей жарамазлыгъын. Бу иш бир адамны къолундан келмезлигин. Къызы Софьядан изми болмай, Билал къошулмай иш тынгылы болмазын. Не медет, ангылаталмадым. Ма Байрамукъланы Фатимагъа жазгъан къагъытларымдан бир-экиси.
Абдуллах Бегиев Кому: Байрамукова Фатима 27 января 2014, 22:07 Ингиригиз ахшы болсун, сыйлы эгечим Фатимат! Биринчиден, бу ишни кереклиге санап, анга уллу магъана берип, къолгъа алгъан адамлагъа жаным къор болсун! Минг ыспас! Къарачай-Малкъар миллетинде Джырчы Сымайыл энг биринчи кёлтюрюр байрагъыбызды! Жер жюзюнде менме деген халкъла чинг алгъын аллай адамлары бла чыгъадыла дуниягъа – ма биз быллай Закийни халкъыбыз, бизден ма быллай Адам чыкъгъанды деп! Гомерден башлап – Шекспирге, Шекспирден башлап – Пушкиннге, Пушкинден башлап – Сымайылгъа дери, дейим! Ол кертиди. Джырчы Сымайылны аллында биз тёлюню уллу борчу барды, аталарыбыз ол жумушну эталмагъандыла – аллай амаллары жокъ эди. Ауузларына пашот урулуп тургъан заман эди! Энди уа ол амал бизге чыкъгъанды, биз тёлюге. Ол – насыпды – аллай жумушну этмеклик! Санга къагъыт жаза тургъанымлай, ма былайда, Сен кесинг да телефон этдинг (Тюркде алай айтадыла – «телефон этдинг» деп, аламат!), сёлешдик, айтырыбызны айтдыкъ. Къолдан келгенни этерге кюреширме мен да. Энтта тилеригим: кесинг билесе, назмучула «къыйын» адамладыла, алай болса да жюреклери тазады, ичлеринде жашыра билмейдиле, сёзлери тиллериндеди, аман-иги эселе да. Айхай, игиди! Алагъа ышаныргъа болады. Ала сатхычлыкъны билмейдиле! Хыйланы билмейдиле! Аны айтыргъа кюрешгеним – Лайпанланы Билал – ой, ол алай-былай деп кёпле кёп тюрлю санап да кюреширле – миллет адамыды. Керти адамды. Джырчы Сымайылны юсюнде кёп игилик этгенди. Халкъыбызгъа да! Редколлегиягъа ол къошулмай, мен жазылып къалсам – бек уяллыкъма. Ол Санга сёлеширча этейим, анда не бар эсе да – берсин, ишге къошсун. Бу – уллу миллет ишди. Айыпсыз болурун сюебиз барыбыз да. Къалгъанын – келишгенибизча этерме. Дин ахлуларына окъутайым, араб сёзледе халат кетмезча. Биринчи томун (къол жазмасын) иерсе, кёз жетдирирге излейме, кёз тийирирге огъай! Ахшы ингирли къал! Къарнашынг Абдуллах Бегий улу.
_____________________ Абдуллах Бегиев Кому: Байрамукова Фатима 22 февраля 2014, 14:34 Кюнюнг ахшы болсун, Фатима! Аллах айтса, тынч-эсен болурсуз! Кечериксе, жауап эталмай тургъанымы... Абызырагъандан!.. "Билалны письмосун окъуп, кёлюнге келгенни жазарса" дейсе да, кёлюме келгенни айтама: "Ачыкъ сёзде - ауруу жокъ" дейдиле: Билалны къагъытында, сен аны бла иш жюрютмезча, жангыз бир терс зат эслемедим. Къалайын терс айтады - билдир. Билал бла иш жюрют, Фатима, уллу кёллю болма, жаз: Билал, къабыл этеме айтханынгы де да, - жалан да хайыры, болушлугъу тиерикди Китапха да, Ишге да! Билал фахмулу да, билимли да адамды. Аллай уланларыбызны тергемесек, алай узакъ баралмазбыз. Сени ючюн айтмайма, мен кёрюп турама: заманында Батчаланы Муссагъа этилген, андан алгъаракъ Исмайылгъа этилген артыкълыкъ бюгюн Билалгъа этилип тургъанын. Кеси чыгъарып кюрешген болмаса, аны китабы чыгъып иш кёргенмисе къырал басмада зат, Фатима? Келир жыл 60 болады анга, ёмюрю узакъ болсун, я Аллах, - "Эльбрусоид" Билалны китабын хазырлаймыды басмагъа? Бюгюнлюкде андан мажал поэтибиз кимди? Исмайылгъа боллугъу болуп бошалгъанды - бир бирибизге иги болайыкъ! Билалны иги таныйма. Литература институтда Билал кесин къалай жюрютгенин, къалай окъугъанын, тенглери, устазлары да анга къалай къарагъанларын, ол да тенглерине къалай болгъанын мен сау эки жылны ичинде кёрюп тургъанма, аллай жашыбыз болгъанына къууанып, ёхтемленип да! Мен - ВЛК-да, ол институтда окъуй эди. Бир общежитде жашагъанбыз, бир окъуу юйде окъугъанбыз. Къайсын анга артыкъ да иги болуучу эди - келип, соруп, сурап. Ол да, Сенича, Исмайылны сыйын чыгъарайыкъ деп кюрешеди. Софьяны юсюнден тюз айтады, андан измисиз чыгъарыргъа жарарыкъ тюлдю. Аны бла Билал экибиз келиширбиз. Анга билдирмей, аны бла сёз тапмай чыгъарама десенг, Фатима, арты уллу дауур болур, ол Санга да, кишиге да керекмейди. Биз а, келишейик да, Софьяны ыразылыгъын алып, эркинлигин Санга ётдюрейик. Алайсыз ол "лбами" дегенинг ол боллукъду: бир эгечи билип, экинчиси билмей чыкъса! Санга сау бол дер орнуна кимни да тырманы, сёзю неге керекди?! Къатыракъ айтханча кёрюннген жерим бар эсе, кечериксе, Фатима, кёзбау этер жыл сандан чыкъгъанма. "Абдуллахны къыйыныны" юсюнден айтханда - аны сагъынырча чурум жокъду - Исмайылны "Акътамагъын" басмалагъан манга уллу зауукъ эди. Ол тамамды! Андан уллу сый мен билмейме. Атымы анда-мында жазылырын да истемейме. Унарыкъ да тюлме. Бу ишни юсюнде уа, Фатима, мен айтханны сурасанг, дурусу былай: Сен бла Билал - составителле (жарашдыргъанла). Ол заманда бойнум къылдан иничгеди - къолумдан келгенича болушурма. "Под редакцией" деген а тюз тюйюлдю... Нек - айтырма... Фатима, Исмайыл бир "Акътамакъ" жазгъанды, бир вариант! Юч вариант деген къайдан чыкъды? Поэтле бир вариант жазыучудула. Сюймеклик да бир вариант болады. Халкъ чыгъармалада боладыла 3-да, 4-да вариантла. Дон жуанлада боладыла вариантла. Айтылыр, къаралыр жери, мен билип, билмей да, "Акътамакъда" бек кёпдю. Энтта айтама - Исмайылны чыкъмагъан затлары да ол чыкъгъанлары чакълы бир бардыла. Сен не жангы зат бла чыгъарлыкъса Китапны? Не халда? Исмайылны аты окъуна тюз жазылмайды? Жанынга тиймесин! Ашыгъышлы иш этме. Мен базыналлыкъ тюл эдим аллай ишге. О кюйюнлей чыгъарама десенг, юсюнге алландырлыкъса халкъны. Мен айтханны эт - Билал бла келиш! Кесе кесиме айханча айтама. Санга бла Баш иенг Азретге хурметим айтдырады. Кесине да менден салам айт. Экинчи бурулуп нек сёлешмеди. Ким бла аман болса да, мени бла иги болсун!.. Жауабынгы сакълайма. Аллах этген муратыгъызны берсин! Абдуллах
Один вопрос хотел уточнить.
Может не там ищу, не могу найти статью в Википедии об Исмаиле Семенове. Просто удивительно, что до сих пор нет.
Может взяться за это и сделать статью? Как бы не относиться к Википедии, большинство людей сейчас черпают информацию оттуда, практически на любой запрос в поисковых системах, если статья в Википедии, она выдается первой в списке.
Нужно содержание статьи, оригинальный авторский текст с энциклопедическим содержанием, биография, творчество и т.д.
Нашел только статью в разделе на нашем языке, но она тоже не очень полная, по-моему.
Azamat_SPb, салам алейкум.
Бир кесек сабыр этсенг, бу джумушну тындырыр джанындан болурбуз, джангыз сен джарашдырыб Википедиягъа салалсанг - бек разы болллукъбуз..
Халкъыбызны эм уллу Джырчысы эмда Поэти Семенланы Исмайылны юсюнден айтылгъан, джазылгъан бир джерге джыйыла барсын деб, беш джылны мындан алгъа ачхан эдим бу теманы. Аны себебли, Тоторкъулланы Алийни джазгъанын да былайгъа да салыргъа излейме - Джырчыны тин хазнасын академ дараджада басмалатыргъа хазырлыгъын да черте.
ТОТОРКЪУЛЛАНЫ АЛИЙ:
Ассалам алейкум, аланла!
Айыб этмегиз джууаб джазмай тургъаныма. Биринчиси, форумгъа кирмегенли джылдан артыкъ болад дерчады. Экинчиси, хапар айтсала да, къатышырым да келмей эди, заман да къыт болуб. Бюгюн Билалдан почтама форумда бола тургъанны юсюнден хапар келгенди. Ол себебден, кириб джууаб бермей къояргъа болмайды.
Теперь по теме и по порядку, постараюсь тезисно и коротко, да и не писатель я, может только непризнанный поэт, немножко.))) Шучу,)
1) Приношу официально извинения всем, кого смутило, оскорбило, обидело, задело, нарушило права...издание двухтомника Исмаила Семёнова. У нас не было и в мыслях кого-либо обидеть или навлечь на себя гнев и я уверен, что вы это знаете. Честно говоря и трагедии никакой не вижу и вины не чувствую, но ещё раз искренне прощу прощения.
2) Авторские права ничьи не нарушены, так как книги изданы по просьбе прямых родственников и материалы, в большинстве своём, предоставлены ими же. Да и проект не коммерческий, родственники, обе семьи, получили одинаковое количество тиража, остальное пойдёт в школьные и публичные библиотеки.
3) Наверняка есть огрехи в этом издании, как может и в любом другом из наших изданий, мы не академия наук или нии, университет и т.д., хоть и стремимся выпускать качественный материал. Да и издание не академическое, чтобы тыкать в лицо мелкими огрехами и заслонять ими весь труд родственников Поэта и сотрудников Фонда. Зачем из мухи слона рисовать? Хотя Всевышним так задумано, что и это может приносить пользу. Судя по накалу страстей в литературных кругах, мы даже помогли новому витку интереса к изучению наследия Народного Поэта и даже материал подготовили.)) Нет худа без добра.
Все выпускают книги, какие могут и хотят, даже единолично, а как доходит до Эльбы, так надо комиссии создавать.)) Парадокс.
4) Я знаю, что вас больше всего смущает. Это статья Азрета Семёнова, родного сына Поэта, где он пишет об ошибках, допущенных в издании выпущенном вами. В остальном не думаю, что в нашем издании полно искажений и оскорблений, о которых вы пишете. Сам не читал сборник, да и специалист я никакой, но Кази-Магомед Тоторкулов и Зухра Караева не могли допустить такого, если даже сомневаетесь в компетенции или намерениях Фатимы Байрамуковой.
Не надо было размещать эту статью, хоть она и достоверная. Во-первых, наше издание не академическое и не было нужды этого делать.
Во-вторых, эта статья вас оскорбляет, так как низводит ваш титанический, без преувеличения, труд на нет. Я знаю и помню сколько труда Билал вложил в первое издание. Аллах разы болсун сеннге!
В третьих, размещение этой статьи восхваляет наше издание и принижает ваше. Хотя, на мой взгляд, оба издания заслуживают большого уважения.
Фатима Байрамукова проделала огромную работу, за что я ей премного благодарен, хоть и выслушала от меня всё, что я думаю о размещении этой злополучной статьи. Это ваши литературно-поэтические поединки и Фонду незачем влезать в такое и поощрять. От имени Фонда ещё раз приношу свои извинения.
5) Обещаю выпустить третье издание, если вы все объединитесь и ючюнчюсю кертиси деб, соберёте новое, исправленное и полное собрание сочинений великого поэта. Бир къаты хыйны этилмегенесе, всё, что связано с основоположником нашей литературы всегда идёт с большим скрипом. Это, к сожалению, говорит о многом и многих, о народе, родственниках, власти, литераторах...
Как говорил Горбачёв, нужно новое мЫшленЬе, гласность и перестройка, в первую очередь, мышления.
6) Приглашаю всех на презентацию. Хош келигиз!
Абдуллах, Софья, Билал, Нюр-Магомед, вы все люди знаковые и достойные уважения, ещё раз приношу извинения за нечаянно нанесённую обиду и прошу вас успокоится. Давайте из-за мелочей не портить друг другу и себе жизнь.
7) Уважаемые форумчане, зима на носу и времени свободного должно быть побольше, если вы ещё живы здесь, то скоро вернусь и разберусь и с вами.)))
Сау иш этигиз!
Сыйлы къарнашыбыз, Къарачайны кёз джинкиси болуб тургъан, асыл, халал джюреги бла, халкъыны кёлюн кёлтюрген адамыбыз, учхаралыкъгъа къын салыб, мийик муратлагъа джаш тёлюню джанашдыргъан, узакълагъа къаратхан онглу джашыбыз, Сизни кишиден кечмеклик тилерге амалыгъыз джокъду, не ючюн десенг, болгъан учхаралыкъладан Сиз сорумлу тюлсюз. Былайда энтда бир кере къайтарыб айтайым: бек уллу хакъыгъыз барды китабны юсюнде, хакъыгъызны юйдегиге халал этигиз, Сизге бюсюреуден башха бир сёз айтылалмаз.
Мен билген бла, бек сый бергеним, Къазий-Магомет Тоторкулов бла Къараланы Зухра да, атлары китабда джазылса да, болмаз затла китабха киргенинден хапарлы болмагъан болур ансы, ала литературная энциклопедия деб айтылгъан бир китабха, аллай тутарсыз, аман иннетли, атамы адабиятха къайтханына себеб болгъан китабны тамамы бла къаралагъан бир джазыуну(аны Азрет джазманын да былайда билдирейим) салдырлыкъ тюл эдиле. Алай бла, ол эки алимибизге, тюк чакълы айыб джокъду, атамы юсюнден джазгъан затлары ючюн а, кеслерине уллу бюсюреу этеме.
Семенланы Маруа да къолундан келгенни этиб бергенди, ол берген зикирле тамам атамыкъыдыла, алагъа киши да дау эталлыкъ тюлдю, кеси уа "составитель" деб джазылса да, китабха киргенледен хапарсызды. Эм азында Маруа бла кенгешилсе, аллай учхаралыкъ боллукъ тюл эди.
Назмуланы юсюнден а, аланы бир-бири ызындан салыныу халы, сёзлерин тюрленгени, тышдан кирген назму бла зикирлени салыннганы, кесини 32 иги назмусун чыгъарылыб атылгъаны, алай бла атамы ётгюр сёз урумун бир къарангы къатынны сёз урумуна келгени, къошулгъан джаланладан атамы ёз сыфаты, бир бёгек адамдан, бир джарлы-факъыргъа дери эндирилгени, атамы тилиниде ёмюрде болмагъан "сенге", "деймен", д. б. тамал эм сыфат бузгъан хаталаны болгъаны, джашлыкъда джазылгъан, заманнга кёре баш джарашдыргъан заманда джазылгъан "агитка" назмуланы алгъа чыгъарылгъаны, артда джыллада джазылгъан, джаралы сезимлери бла джюреклеге ётген назмуларыны арасына бирер эски "агитканы" сугъулгъаны д.б. табсызлыкъла, джарашдыргъанны не бу ишни билмегенин, не да биле-биле этгенин кёргюзтеди.
Аны ючюн бу кёлкъалды болду. Керти затха киши "огъай" деяллыкъ болмаз. Былайда форумда огъуна, "аны мен джазмагъанма" деб адамла хар сёз ючюн ол сагъат тебги бере тургъан заманда, этилген бу артыкълыкъгъа атамы джаны къалай къарай болур?
ДЖАШАУУНДА ДЖАРЫТМАГЪАН ЭДИЛЕ, ЭНДИ, ДЖАРЛЫНЫ, ЁЛГЕНДЕН СОРА ДА БУ ЁТЮРЮКДЕН БИР КЪУТХАРЫГЪЫЗ!-деб къычырырча болгъанды хал.
Былайда "юйдегиси бергенди"-деб къолгъа тюшгенни китабха салыу тюз тюлдю. Хар сабий тенгди мал барлыкъ, кири къалса ата-анадан, алай чыгъармачылыкъ, джаратыучу ишлеге келгенде, осият ол ишден ангылагъан, аны баджара, тарта билгенге этиледи.
Азрет бла манга осияты да андан болгъан эди.
Артда бир адам да терсейтмесин -деб, кеси ауузу бла айтыб, "Джашчыкъгъа" деген осиятын кеси джаздыргъанды Азретге, къарыусуз болгъанын таныгъанында.
Ачыкъ айгъакълау бла халкъгъа белгили этилген, басмаланнган осият, аны чыгъармачылыкъ хазнасын ким джюрютюрге керек болгъанын ачыкъ ортагъа салыб турады.
Китабны къурагъанланы уа, муну не билмей, не да билмезге сюйюб, биринчи тизгин мирасчылары сау-эсен тургъанлай, осиятлысы мен да айта тургъанлай, Азретни юйдегисине чыгъарыу хакъ нек бергенлери бек сейир этдиреди, не ючюн десенг, атасына этилген джаратыучулукъ ишдеги осият, законнга кёре, туудукълагъа джайылмайды, алай бла Азретни туудукълары атамы хазнасына, ёз балалары саулугъунда, тиерге амаллары джокъду.
Атам мени къолумдан тутуб, "сёзюм санга аманат, къызым" деб, орунда джатхан заманында, кетерине бир талай ай къала, къаты тилеген эди.
Ол тилекге керти бола атамы хазнасыны тюзлюгюн, адамлыгъыны тазалыгъын, джашау джолуну кертилигин, джазгъанлырыны ёз мухурун, айтхан затыны да бузулмай халкъгъа джетерин къорургъа борчлу болуб, сюйген Къарачайы бла Малкъарына кертилени талай кере айтдым, эштилир, ангылашылыр деб да умут этеме.
Энди ата бизники болса да, ол Къарачай бла Малкъарны уланыды, аны ючюн Кесигиз билгенча этигиз.
Сёзюм эсге алыныр онг бар эсе уа бир тилегим барды:
"Ахыр Айтыулары" китабы басмагъа хазыр халгъа келгенди, ичи да бек уллуду, толуду, 3 джилт чакълы барды. Ол чыкъгъынчы, бу чыкъгъан китабны джайылыуун тохадатыб, сора бу презентацияны артхаракъгъа алыгъыз - дейме, алай оноу Сиздеди.
Семенланы Исмайылны (Джырчы Сымайылны) "Эльбрусоидни" электрон библиотекасында 1940-чы джыллагъа дери чыкъгъан эки китабы салыныб эди. Сталиннге, партиягъа махтауладан сора, алада хазна джукъ джокъду. Алай а, Джырчыны неси басмаланнган эсе да, бары да бир джерге джыйылыргъа керек болур. Ол кёзден къарасакъ, 1992-чи джыл чыкъгъан китабы да салыныргъа тыйыншлыды. Ансы ол эки китаб бла, бусагъатлада чыкъгъан экитомлугъу бла къалыб кетсе, окъуучу Джырчы Сымайылны чыкъгъан китабларындан толу хапарлы боллукъ тюлдю. Библиотека бла ким кюрешгени унутханма, алай а, керек эсе - ол китаб да кютюпханеге тюшерча этерге боллукъду. Андан сора да, 1940-чы джылгъа дери чыкъгъан башха китабын да эслеген эдим Ленин атлы библиотекада Москвада.
Минги Таудан къарайса сен, Акъ сёзюнг чыгъаргъанды ары. Мингини эки тёппесини арасында ючюнчю тёппе болуб сюелесе сен.
Аладан мийигирек болгъанынг ючюн, башынгы да энгишгере ийиб, къарайса джуртунга, бютеу дуниягъа да.
Джырларынгы, назмуларынгы эшитесе да, кёлюнг да болады рахат: сауду халкъынг, сауду халкъынг. Ол затда хизметинг, хакъынг адам айтыб айталмазча уллуду.
Джырчы Сымайылны хар бир назмусуну юсюнден бирер китаб джазаргъа боллукъду. Аны джазгъанларын тинтген адабиятчыладан хар бири бирер джангы магъана табады Сымайылны назму тизгинлеринде. Алай кёб къатлыды, кёб магъаналыды, турусундан ташасы кёб Сёздю поэзиясы аны. Къарачайны ахыр Халкъ Джырчысы эмда Биринчи Миллет Поэти Семенлени Сымайыл болгъанына джангыз бир адамны ишеги джокъду.
Бизни адабиятха не бла багъалыды Сымайыл, не этгенди, не къошханды?
Ким да ангыларча, къысха айтсакъ: бизни поэзияны "къулагъына" азан къычыргъан, Хакъ сёзню Акъ сёз бла да айталгъан – буду Джырчы Сымайыл деген. Бу затда кёреме адабиятыбызны аллында Сымайылны хизметин (заслугасын).
Иймансыз коммунист совет ёмюрде Сёзню бетинден нюрю къачыб, социалист реализмни бетон джагъаларындан чыгъаргъа мадар болмай, «течёт вода Кубань-реки, куда велят большевики» болуб тургъан заманда, Аллахха, поэзиягъа да кертилей къалалгъаны – бу затда кёреме Джырчы Сымайылны уллулугъун. Фахмулары, билимлери Сымайылдан кем болмагъан джазыучула бар эдиле 1920-чы, 1930-чу джыллада. Алай а, ала Хакъ Кертиге тюл, совет властха, коммунист партиягъа къуллукъ эте эдиле. Биркюнлюк, бирджыллыкъ, бирёмюрлюк джазыучула эдиле ала. Аланы джазгъанлары ала къуллукъ этген джорукъ бла бирге тариххе кетдиле, Сымайыл а бизни бла къалды. Халкъыбыз саулукъда, Сымайылгъа ёлюм джокъду. Ёмюрлюк поэтни насыбы алайды. Къадары уа къалайды?
Къадары уа... Сымайылны ёлюмден сакълагъан таша кючле болгъандыла, ансы ол сау къалыргъа мадар джокъ эди. Таша кючле десем да, Аллах сакълагъанды Сымайылны дерге базынама. Ибилис джорукъ не бек кюрешген эсе да, Аллахха къаршчы, аны динине къаршчы бир сёз айтдырталмагъанды, джаздырталмагъанды Сымайылгъа. Иймансыз джорукъгъа, зулмугъа къаршчы уа Сымайылны ненча назмусу барды! Боллукъ эдиле ол адам ашаучу ёмюрде Джырчыны да къурутургъа. Властха къор-садакъа болуб, аны бегимлерине назмуларын, хапарларын дагъан этиб тургъан джазыучуланы огъуна къурута тургъан сагъатда, Сымайылгъа тиймегенлери адам ийнанмазчады. Аллах сакълагъанды аны – башха не айтыргъа да билмейме.
Ёлюмден сакълагъанлыкъгъа, сынар керекли уа къоймагъанды. 1940-чы джылладан 1990-чы джыллагъа дери, джырларын джырлатхан, китабларын чыгъартхан къой, Сымайылны атын сагъыныргъа да къоймай эдиле басмада. Джаны саудан асырагъан эдиле Сымайылны. Анга джалгъан дау салгъанла эдиле джырларын, назмуларын тонаргъа кюрешгенле да. Онла бла джылланы зар адамла къралны, КГБ-ни да Сымайылгъа юсдюрюб, тин хазнасын а, чача бере эдиле. Барына да джаны къыйнала, халкъыбызны эм уллу Джырчысы, Поэти 1981-чи джыл дуниядан кетди. Аллай сынаудан, бюгюлмей, Сымайылча ёталлыкъ, аз адам болур. Тюзлюк хорларындан, китаблары басмаланырындан тюнгюлгенинде да, беш ууахты намазын къоймагъанча, назму джазгъанын да къоймады Сымайыл. Ийманы кючлю болмаса, керти поэт болмаса, диннге, поэзиягъа да аллай бегимеклик къайдан чыгъар эди? Къаяда терекча эди Сымайыл – ийман, фахму кючю чыгъаргъан мийикликден къараб, халкъ джарсыуланы ачыкъ кёре эди да, халкъны кёлюн, джазыуун да джаза эди, юлгю болургъа да кюреше эди. Ма алай ёлюб кетди Сымайыл – Аллахха, поэзиягъа да къуллукъ этгенлей, зикир, назму джазгъанлай, миллет кийимин юсден тешмегенлей.
Бармы эди бизни джазыучулада, Джырчы Сымайылча, руху бла да, сёзю бла да, кийген кийими бла да бизни тюшюндюрюб, «динибизни, тилибизни, джуртубузну – адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны сакълайыкъ» деб, тургъан? Джокъ эди. Бюгюнлюкде да джокъду.
Бюгюнлюкде да бардыла Сымайыл бла кюрешгенле. Менделеевни таблосуна ушаш, Поэзия таблода Сымайыл алтын орнуна тюшгени, алагъа уа анда орун табылмагъаны тынчлыкъ бермейди алагъа. Ала ангыламагъан бир зат: оноучулагъа, къуллукъчулагъа ариу айтыб, къралны, джорукъну махтаб – «Халкъ поэти» деген атны боллукъду алыргъа. Алай этиб, ишге, къуллукъгъа кирирге да боллукъду, Поэзиягъа уа – огъай.
Ёзю, сёзю да Хакъгъа къуллукъ этмегеннге, Поэзияны эшиклери джабыкъдыла. Не келсин, алагъа Поэзия юйню эшиклери, терезелери да джабыкъ болгъанлыкъгъа, ала Юйню оджагъындан кирирге кюрешедиле ары. Кираллыкъ а тюлдюле – юслери, бетлери да къаралыб, джалын, къурум джугъу болуб чыгъарыкъдыла да, айланныкъдыла алай...
Бизни поэзияны къулагъына азан къычыргъан, Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан закийибизди Семенлени Сымайыл. Джигитле Минги Таугъа чыгъадыла да, аны акъ башын сылаб, ызларына къайтадыла – андан ары джол джокъду. Сымайыл да алайды: аны поэзиясыны мийиклигине чыгъалгъанны башы джулдузлагъа тийиб тебрейди – алай джууукълашады адам Кёкге. Бизни поэзияны къадау ташы да, тёппеси да Сымайылды. Минги Тау дегенлей, тау да, джыр да тенгден тюшедиле эсге. Минги Тау джуртубузну белгиси болгъанча, Сымайыл да поэзиябызны аллай белгиси болуб бошагъанды.
Сымайылгъа бара тургъан бла Сымайылдан келе тургъан джазыучуладыла бизни адабиятха юлюш къошаллыкъла. Башха джолну баргъанла – ала джангылгъанладандыла неда аджашханладандыла. Аладан джукъ да сакъламайма мен. Минги Тау а – бирди: кёкден, джерден къарасакъ да, ауалдан, ахырдан къарасакъ да. Ол белгисиди халкъыбызны, джуртубузну, поэзиябызны да.
Исмайыл кючлю адам болгъанды. Аны чалгъанын кебдирир ючюн, башы тюбюне айландырыргъа да керек болгъандыла — алай кенг, къалын болгъанды аны дюрюсю. Назму дюрюлери да алайдыла Исмайылны — аланы айландырыб къарамасанг, магъанасын кёралмай къалыргъа боллукъса. Алай эте билир ючюн а, Исмайылны джети къатлы сёзюню магъанасын кёрюр, кёргюзтюр ючюн а - бек уллу фахму керекди.
Минги Таудан къарайса сен, Акъ сёзюнг чыгъаргъанды ары. Мингини эки тёппесини арасында ючюнчю тёппе болуб сюелесе сен.
Аладан мийигирек болгъанынг ючюн, башынгы да энгишгере ийиб, къарайса джуртунга, бютеу дуниягъа да.
Джырларынгы, назмуларынгы эшитесе да, кёлюнг да болады рахат: сауду халкъынг, сауду халкъынг. Ол затда хизметинг, хакъынг адам айтыб айталмазча уллуду.
Сымайыл, не эсе да, санга къарасам, джоргъа керилген Исса файгъамбар да, къаягъа керилген зауаллы Прометей да, нартланы башы къарт Ёрюзмек да - бирден тюшедиле эсиме. 25.12.2015
Билал, бу назмуну къайсы джыллада джазгъансыз? Эртдеракъмы, огъесе бу джыллада? СОргъаным не ючюндю: бир кере да бир адам джазыб да кермегенме Джырчы Сымайылгъа махтау берген болмаса, башха зат. Алгъын джыллада, Совет Союзну заманыда хо, кюрешгендиле Сымаилгъа къаршчы болуб, назмуларын басмагъа иймей. Бусагъатда джокъ шойду аллай?
Сэстренка, мени кесиме энчи джазылгъанланы былайгъа салыр мадарым джокъду ансы, Джырчыны ашаргъа хазырла бюгюн да джетишедиле, джазыучуланы ичинде да. Мен аланы кеслерине тыйыншлы джууаб къайтара барыучанма, бир-бирде уа ол затны назмуларымда да айтмай къоялмайма. Китаб басманы тамадасы Тоторкъул улу бла сёлешгенимде да, айтханы: "бир-бир назмучуланы Исмайыл бла кюрешиулери бюгюн да тохтамайды". Энтда бир кесек заман керек болур, Джырчы Сымайылгъа, Орусда Пушкиннгеча, кърал джанындан да, толу эс бёлюнюр ючюн.
Из книги К-М. Тоторкулова «Великий Певец Кавказа»: «Сопровождавшие Джырчы в течение всей жизни и не прекратившиеся сейчас, через два десятка лет после его смерти, непрестанные, многолетние потуги врагов, злопыхателей, тех, кого он называл «лиходеями», «завистниками», «ворами», направленные на то, чтобы дискредитировать, опорочить, уничтожить его имя и творчество, — что в результате на самом деле сумело внедрить в общественное сознание отдельные негативные, словно во фрагментах разбитого зеркала, представления о нем, отравило, сделало несносной его жизнь, сломало великую судьбу — были
постоянно подогреваемой, направляемой властями злобной кампанией беспредельной черной клеветы, людской тупости, черствости, подлости, всего того, что объективно развенчивала его бескомпромиссная поэзия.
Долговременные идеологические козни вокруг его имени способствовали искусственному внедрению в читательскую среду мотивов отторжения и осуждения поэта, они и поныне продолжают подпитывать, поддерживать устойчивую деформацию восприятия. Многие люди совершенно бездумно, беззаботно, инертно идут на поводу некогда запущенной интриганами, живучей как сорняк, все не утихающей злой молвы-пропаганды, и по прошествии большого периода времени без напряжения обращающей белое в черное...»
: “The greatest patriotism is to tell your country when it is behaving dishonorably, foolishly, viciously.”
Джулиан Барнс ( ): «Величайший патриотизм – сказать своей стране правду, если она ведёт себя бесчестно, глупо, злобно. Писатель должен принимать всё и быть изгоем для всех, только тогда он сможет ясно видеть».
Сэмюэл Тейлор Кольридж (Samuel Taylor Coleridge) : «.. поэзия — наилучшие слова в наилучшем порядке».
Иосиф Бродский: «Поэзия это не «лучшие слова в лучшем порядке», это — высшая форма существования языка».
Бу юч онглу джазыучуну оюмларыны тюзлюгюне бизни адабиятда шагъатлыкъ эталлыкъ — джазыуу бла, назмулары бла да — джангыз бир закийибиз барды, ол да — Семенланы Джырчы Сымайыл.
Бир дуния ючюн бир дунияны атмагъан Джырчы Сымайыл, эки дунияны да Аллах джаратханын билген диндар Исмайыл. Хакъ сёз бла Акъ сёз, Зикир бла Орайда — Семенланы Исмайыл деген буду. Хакъ сёзню Акъ сёз бла да айталгъан, зикирлериндеча, джырларында да нюр джарыгъы болгъан аллай закий эди Исмайыл.
Сымайыл кючлю адам болгъанды. Аны чалгъанын кебдирир ючюн, башы тюбюне айландырыргъа да керек болгъандыла — алай кенг, къалын болгъанды аны дюрюсю. Назму дюрюлери да алайды Исмайылны — аланы айландырыб къарамасанг, магъанасын кёралмай къалыргъа боллукъса. Алай эте билир ючюн а, Исмайылны джети къатлы сёзюню магъанасын кёрюр, кёргюзтюр ючюн а - бек уллу фахму керекди.
Хоу, у ллу поэтни толусу бла уллу поэт ангыларгъа, бизге да ангылатыргъа боллукъду. Анга сиз да тюшюннюксюз Бегийланы Абдуллахны Адабият газетде Джырчы Сымайылны юсюнден джазгъанын окъуй. Андан бир юзюгюн сизге да теджейме - толусу бла "ЛитБалкария и Карачай" газетни бешинчи номеринде окъургъа боллукъсуз.
«...Исмайыл жырчыды, къаны-жаны да – жырданды дейдиле. Поэтди, Назмучуду деген атны къызгъанып айтадыла. Болур, алай жилягъанын, сагъышын, ауузу къандан толгъанын жыры бла жашыра уа болурму? Огъесе жилягъаннга, сагъыш этгеннге да Жырчымы дейдиле? "Сарнайса сен, тау джуртунгу ийнакълай, / Джарлы халкъым, ой, джаралы Къарачай!.." – бу жырмыды, сарынмыды?..
Уллу сагъышда жашайды Жырчы, ушакъ нёгер да болады, ичги сёзюн да айтады, аманаты, осуяты да алайда – барын да поэзия тили бла, таза, керти сёзю бла, сурат сала турады жюреклеге, сыфатланы бирин бирине жалгъай, ол арада магъана чыгъара, сёзледен
сатыр-сатыр, шатык-шатык оюмла согъа, жюрек къыллары бла, сезими бла оюла, накъышла сала, къанынжанын макъамгъа, жыргъа байлап...
Аллай адамгъа – Назмучу дейдиле. Сюйсенг – Жырчы де, Шайыр, Поэт – башха тюйюл! Исмайыл – аланы барын да жюрегине сыйындырады. Хоу, асламында – жыр макъам бла, сарын бла, ийнар къылла бла, зикир бла, аланы да – кесини энчи ауазы-ёню бла. Жюреги-жаны бла. Аллайгъа уа не айтадыла? Исмайыл – аланы ичлеринден тышына къарап тургъан бир терен магъана сезимди...
Жырчы, бизни ангылауубузда, назмучу болмазгъа да болур, алай назмучу уа, чынтты назмучу, – ол не заманда да Жырчыды. Кёп тюрлю сезим къылладыла аны жырлатхан, жылатхан да. Исмайыл – Назмучуду деп андан айтама. Керти назмучуну сёзю жыр бла, макъам бла бирге тууады.
Халкъ Исмайылгъа Жырчы ат атай туруп, бизден башхаракъ, терен, таза, бийик магъана бере эди. Исмайыл Жырчы бола тургъан кёзюуледе халкъыбызда жырчы деген сёз бла тенг поэт деген сёз жюрюген болса эди, бир шексиз, Исмайылны аты – Поэт Исмайыл боллукъ эди. Исмайылны «поэт» болурун огъурамагъан «назмучула» – Жырчыды деп не бек кёл басаргъа кюрешселе да, Исмайыл – Поэтди! Башха мадары – басмасы зат дегенча – болмагъандан жыргъа буруб а айта болурму эди назмуларын? Кязим хажи этгенча?..
Баям, Исмайылны сурат салгъан фахмусу да болур эди. Ма аны суратларындан юлгюле (назмусун сайлап алмагъанма), кесими, бу айтханымы да сынар ючюн, китабын бир ачып эслегеними кёргюзтеме:
Трам Семенни джашы эдим,
Къарачайны къадау ташы эдим,
Назмучуланы башы эдим… Къарагъыз: жырчыланы демейди – назмучуланы дейди. Мен да ма шёндю эследим аны! Жырчы тюл, Назмучуду деп бу мен башында айтханнга Исмайыл кеси да шагъатлыкъ этгенча болду.
Къарачайны къадау ташы не магъананы тутханын айтыр кереклиси бармыды? Неда назмучуланы башы дегенин?
Къырау урду – къатдырды,
Ёрге-энишге чабдырды… Неге айта болур: Къырау урду – къатдырды деп? Къартлыкъгъамы – угъай! Къартлыкъ ёрге-энишге чапдыртмайды – чёкдюрген, олтуртхан этеди. Назмуну окъуй баргъанынг сайын, башында айтханы артдан ачыла барады.
Октябр элде джашайма,
Шай бла ётмек ашайма,
Къарыусуз къартха ушайма… Да, ма: къарт болгъан болса: Къарыусуз къартха ушайма дерик тюл эди. Айран бла гырджын демей, шай бла ётмек деп да не себепден айтады? Шай бла ётмекни юсю бла къарап, къайсы таулуну кёраллыкъса? Бошдан салмагъанды да?..
«Айыб этме да, бу сёзлени бир айыр» деп (ол затла ючюн…) нек айтады?
Къаллай сейир ишле болгъандыла: Къарачайны къадау ташын ёрге-энишге чапдыртхандыла, къарыусуз къартха ушатхандыла, шай бла ётмекге тыяндыргъандыла… Да андандыла бары да:
Юй салгъанма самандан,
Хайыр табылмайд сабандан,
Ийнек акъ бермей амандан.
Бу сабий-балыкъ – кебекча,
Юй бийче десенг – сернекча,
Ырысхым тутмайд, – элекча.
Арбазым десенг – тар кибик,
Огъары жаным – жар кибик,
Хоншула десенг – зар кибик... Исмайыл кеси айтханча, бу сёзлени бир «айырайыкъ»: арбазы, жашауу – тар, ары-бери чыгъар онг жокъ, «огъары жаны» (эслегиз: «огъары жаным» деп бош айтмагъанын), сёз керти арбазны юсюнден барса, «огъары жаны» дерик эди, сёз башха затны юсюнден баргъанын ол шарты да билдиреди), Исмайыл былайда магъана жашыргъанды – жашаууну тёбен жаны тюйюл къайгъысы, огъары жаныды, тамбласы, келлик кюню, алда не сакълагъаны… – жар кибик! Сезип турады. Закий адамлада ол барды – келликни, боллукъну сезген.
Мени эсим жетмеген, мен ангылаялмагъан, ангылаталмагъан затла да бардыла назмуда.
Ташдан болмай, самандан юй салгъаны да (шай бла ётмегича), сабандан хайыр табылмагъаны да, ийнеги сют бермегени да… – была тюзюнлей айтылгъан затла тюйюлдюле да – хар сёзюню ич магъанасы, оюм жюгю барды. Суратдыла. Кюзгюдюле.
Октябр элде жашайма деп, Октябр элде жашагъаны ючюнмю эсгереди элини атын да? Огъай!.. Эй, хан Семенни джашы эдим,
Къарачайны къадау ташы эдим…
Не этейим? Кърау урду, къатдырды,
Ёрге–энишге чабдырды,
Айтмаз сёзюмю айтдырды… Айтмаз сёзюн ким айтдырды? Кърауму? Кърау нек айтдырыргъа керек эди аллай затланы? Кърауу – Къраумуду, Къралмыды?.. Оюмун жаз тил бла айтхандан сора да, жангыз сёзню да жаз тилге бургъанды. Кърауну орнуна Къралны сал да, окъу жангыдан, назмуну ичин билирге сюе эсенг. Айтмаз сёзю уа не эди:
Трам Семенни (Хан Семени) джашы болгъаны…
Къарачайны къадау ташы болгъаны…
Назмучуланы башы болгъаны…
Айтдырадыла да – айтады. «Ханлыгъы» ючюн айтмайды, къаллай болумгъа тюшгенин, не кюннге къалгъанын айтады. Ким болса да, биреу айтыргъа керек эди да? Андан сора да болур эди айтылып къалгъан айтмаз сёзю – ышаннган, ийнаннган эди да, ахшы къуууму, ариу умуту бар эди да, алданнганын ангылап да жазгъан болур: Айтмаз сёзюмю айтдырды деп. Тобагъа къайтханча…
Къадау таш а некди – ол Исмайыл тутхан иш, ол жакълагъан затла: тил, тин, дин, бет, намыс, сый, адет… – аладыла миллетни къадау ташы. Халкъ аллында борчун, магъанасын шарт билгенден айтханды: Къарачайны къадау ташы эдим деп.
Да, ёз къадарыны юсюнде Къарачайны юсюне тюшген къыйынлыкъны да белгилегенди.
Аргъышым эсе – къыйнагъан,
Биченим эсе – байлагъан,
Юйдегим эсе – сайлагъан. Трам Семени ким болгъанын билмегенлеге, кеси да аны бла не айтыргъа сюйгенин ангылатыргъа деп къошханча, назмуну ахырында сёзюн къатлайды:
Муну айтхан – Семенланы Сымайыл.
Айыб этме да, бу сёзлени бир айыр. Къаллай назмуду! Назму да тюйюл – поэма. Сау бир тарих поэма!..
Аллаха шукур, къайры, кимге, неге къарап ёсер юлгюлерибиз бардыла.
Миллетни жашауунда назмучулукъ , поэзия деген затла – бош затла тюлдюле. Къайсы миллетни да ниет-иннет, сыр-сагъыш даражасын белгилеген затладыла.
Поэзиясы болмагъан миллет болмайды. Поэзиясы болмагъан – миллет да болмайды. Анга алай къараргъа керекбиз.
КЯЗИМ ХАДЖИНИ ДА ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛНЫ ДА БИРЧА БАГЪАЛАТА...
Сегодня, 9 октября 2016 года, состоялись очередные, 6-е по счёту Кязимовские чтения. Эти чтения немного отличались от предыдущих мероприятий, так как очень много говорилось о том, что Исмаил Семёнов и Кязим Мечиев - как две вершины Минги тау - неразрывны. Их объединяет не только поэзия, но и общая судьба. Было предложено Тетуевым Хадисом, чтобы в с. Безенги Черекского района одна из улиц была бы названа именем Исмаила Семёнова. Читали стихи не только Кязима, но и Исмаила. Гузиев Тахир спел песни "Акътамакъ" и "Минги тау" - автором слов является карачаевский поэт Исмаил Семёнов. Ещё одну хорошую новость сообщил председатель фонда "Сто шагов к Кайсыну"-о начале нового проекта, увековечения памяти Кязима Мечиева. Собравшиеся в общих чертах, вкратце были ознакомлены с идеей нового проекта, с тем, как он будет выглядеть. Рабочее название проекта "Алтын сыбызгъы. Золотая свирель"
Исмаилны терезечиле, къуру да чакъырыб, аны этдирген маулутларына тынгылай, къууана, сыйын мийик кёлтюре, терен багъалата эдиле. Бир кюн аны юйюнден узакъ болмай джашагъан бар джашчыкъны билеги сыннганында, элтиб, Долаланы Гезамгъа салдыртхан да, сылатхан да этгенме деб хоншусу Исмаилгъа хапарлагъанды. Гезам Семенланы Къасботну къызыды, Джырчы бла экиде турады. Саулай Къарачайгъа белгили сылаучу джюзле бла адамлагъа болушханды. Ауушханды, джандетли болсун.
Исмаил Гезамлагъа ыйыкъда бир кере келмей къалмаучан эди. Мени анамы къарнашы Семенланы Хабиб да, ючюсю да ушакъны иги бардырыучан эдиле.
«Мен, - дей эди Джырчы, - Гезамча онглу сылаучу Байрамукъланы Абулну, акъкъалачыны, 1931-чи джыл таныгъан эдим. Япон къазауатдан сау-эсен къайтыб, кёб адамгъа джарай эди, сыннганы- чыкъгъаны болуб келген адамлагъа ол да, Гезамча, уллу джарай эди. Ол элде дагъыда саулай Къарачай таныгъан Лайпанланы Шамилни джашы Къазий хаджи джашай эди. Ол Хурзук элге башчылыкъ этиб тургъан киши эди, анда 1903-чю джылда Лайпанлары бла Элкъанланы тийрелерин суу къобуб алгъынчы. Ол кюнледе Къазий хаджи, нёгерлери бла Баталпашинскеге барыб, Воронцов деген тамададан джер тилегенди. Ол да аланы Тбилисиге ийгенди. Акъ Къала эл алай бла тамырлана башлагъанды».
Аны барын да айтханым, джырдан, назмудан сора да кёб билген киши эди Исмаил. Эллерибизни тарихлеринден, белгили адамларыбызны джашау джолларындан кёб хапар айтыучан эди. Джер, суу атларыбызны, географча, биле эди. Тюз билгенден сора да ол кеси айланмагъан, джюрюмеген ёзен, тюз, джайлыкъ, къышлыкъ болмаз эди бизни джуртда дерча эди. «Мен 1903-чю джыл тутушуб, кюмюш белибау алгъан эдим, - деб бир джолда хапар айтханы эсимдеди, - анга ёхтемлениб тургъанлайыма Гошаях Сыртында бир тутушда кесибизден джаш Семенланы Къасым мени тынч огъуна джыгъыб къойгъан эди. Ол болмаса мени джыкъгъан адамгъа тюбемегенме джашауумда…»
Уллу Къарачайны уа тохтаусуз сагъыннганлай туруучан эди огъурлу Джырчыбыз. Джерин, сууун, адамларын суратлай эди. Минги Таудан келген Къарачай къобанны джаныу сууларын да айта эди: Узун Къолну, Гаралы Къолну, Черен Къолну, Кёбек джерин эмда эм таза сууу болгъан Тирменли Къолну. Бу суула Къарачай къобаннга къошулуб, Уллу Хурзукну джырыб барадыла.
Элбуз тауну (Эльбрусну) тёгерегинде таулада, аланы теренинде кёб тюрлю магъадан байлыкъ болгъанын черте, къоргъашынны бютюн да кёб болгъанын айта эди. «Энтда кёбле мыллык атарыкъдыла бу джуртлагъа», - деучен эди зауаллы. Тау бетледе агъач бла къалмай кёгет байлыгъы да сыйыныб болмайды: шкилди, джилек, такъызюк, къозу къулакъ, наныкъ, дугъум, гургум, тюртю…къайсы бирин айтхын. Ташла уа! Мермер, сослан, от таш, силти таш, боз кёмюр, тытыр таш, тау джаухар эмда башхала. Учкуланны хапарына къайта, анда 1878-чи джыл ишлеб башлагъан биринчи школда шериятдан дерс берген Къочхарланы Солтан бла Байрамукъланы Махамет эсимдедиле, деб сагъыныучан эди.
Уллу Къарачайны табигъаты – Уллу Аллах бизге джашаргъа буюргъан мюйюш – биз былайда болмагъанлыкъгъа, бизге деб джаратылгъан сыфатын, биз къоюб кетген хурметин сакълагъанды, тас этмегенди, башхаланы зорлугъунда тургъанлай да… Юйюбюз чачылыб эди. Биз Аджиланы тийреде кечиннген эдик 1958-чи джылны джазына дери.
Джарлы анам Джулдузхан, къумлу Азияда къалгъан анам, эсиме тюшдю, аны анда къалай къоюб келдим бери деб эки кёзюм бирден толдула. Ызыма барыб, къабырына зиярат этерге кесиме къаст этдим. Анам сау болуб былайда анга тюбесем да, эшта, аллай бир джыламугъум кетерик болмаз эди. Анама тюбегенча болуб эс ташларгъа джетдим, сабий заманым, насыблы заманым, джангыдан аллыма келиб сюелгенча кёрюндю. Таула да, юслерин да тубан басыб, къайда къоюб келдигиз мени сыйлы балаларымы дегенча мыдах кёрюне эдиле.
Ой, сыйлы Учкуланым, ой, туугъан элим, джырлар, тепсер орнуна сени джыламукъдан кирсиз сууунгдан тоялмай, ичген да этиб, бетими, башымы джууама, суу джанында ойнай тургъан джашчыкъладан уялама ол Учкуланны ичи бла баргъан къобандан тышына чыгъаргъа ашыкъмагъаныма. Джюрегим бек кючлю ургъандан сууну сууукълугъун ангыламай тургъан эдим, къалтыраб башлагъынчыма дери. Туугъан элими сууу, туугъан джерими хауасы, ташы-агъачы, къаялары – была бары да кертимидиле огъесе кёзюмеми кёрюнедиле дегеннге джетиб, эсирген адамча эсими тас этиб, сабий заманымда олтуруучу ташха барыб ауурлугъуму салдым… «Тансыкълау» джырны ичимден мурулдай башладым. Мени адамла кёредиле къобан джанында олтуруб тургъанымы, деб джунчугъан да эте эдим, джыламукъларымы тыялмай. Ой, сыйлы Учкуланым, сеннге къууаныб сени тансыкълаб, сени ийнакълаб, бир бек бузулгъанма… Хар ким кечинирге бирер джатма ишлеб кюрешедиле. Мен да бу сыйлы ташха олтуруб, дунияда таулулагъа джетген артыкълыкъны кёлтюрелмей, джюрегим бир джангы зат излей, тёгерегиме къарайма, не излегениме уа ат табалмай…
Учкуланнга биз келген сагъатда аты Меднисхеви, Хурзукну Зедиане, Къартджуртну Мтисдзури эдиле. Джингирикни аты да Бари эди. Уллу Къарачайда саулай да юч элде, 6000 юйден къуру 653 юй джарты-къурту сау тура эдиле. Тёгерекге кёб къараб турдум эсе да эрлей абдез алыб, ол олтургъан ташымдан да тансыгъымы алгъанча болуб, ёрге турдум. Аллымда Къызылла Таугъа (Каппушланы тийреден огъарыды ол) аны дарикъан къылгъан джигил хансларына (ала эм татымлыдыла, «джумору ханс» деб да айтадыла) эсим кетиб, биягъы мен энтда сюелдим бир кесек заманны. Учкуланчыланы тюнке ырысхылары эбзеле бла гюрджюлеге аш болгъаны, аланы къарачай къабырланы ташларындан ишленнген джангы юйлери – бары да эсимден кетерге унамай бек онгсуз этген эдиле мени. Бир сейирсиннген затым: ол эки халкъны бир къабыры да болмагъаны эди Уллу Къарачайны къабырларында. Чачылгъан-оюлгъан, ташлары къорагъан къабырлада шыйыхларыбыз (башха тюрлю айталмайма мында биз кетгинчи ауушханларыбызгъа) бизден джакълыкъ сакълаб, аджайыб джатханларына джюрегими ахууалы къарыусуз болуб, кючден дууа этдим, кючден кесиме келдим къабырладан чыгъа. Сыйлы ёлгенлерибиз къалай чыдай болур эдиле ол итлени артыкълыкъларына, къаллай бир кере излей болур эдиле сауладан болушлукъ. Бу затланы кёрюб, къалай мени учундургъан эди тарыгъыу назмула джазаргъа. Джарлы кёчгюнчюле, бирери бирер хыдырма ишлеб кечинмек джашауну ёрге кёлтюрюрге не къарыуларын да аямай, бирер къабишни джегиб, чабыб-джортуб, мадарла этиб башладыла хар неси да ичине оюлгъан элде… Ол кюнледе джюрегим ауруй джазгъан эдим «Сымайыл къайтды джерине» эмда «Тансыкълау джырны» акъ сёзлерин къара хапарны юсюнден:
Шам Къарачайым,
къучакъ джаяйым,
Сени терсликден
къоруулай!
Да джалан аякъ бир
айланайым,
Ким сау къайтды деб
соруулай!..
Бюгюн мени 108-чи джылым бара турады. Кёрген, эшитген затларымы джазама десем, ала назмуларымдан эсе кёб орун аллыкъдыла. Азияда, Джамбулда, Къызыл Джулдуз колхозда, джашауум, таш тирменчиклени кючлери бла юйдегими ачлыкъдан къутултханы. 10 сабий бла 29 туудугъум барды мени, Аллахха шукур, барын да сюеме, кюрешгенме къарыуум джетгенча. Семенланы сары киши эди Патима (юй бийчеси - К.Ш.) айтыучу атым. «Сыртынг бла таш кёлтюрюб кюрешгенинги бир къой, бу таш тирменчиклени ишлер ючюн», - деб тилей эди. Азияны джармасындан къутулуб, энди акъ ётмекни эркин табханларында къарачайлыла бирбирин танымай башлагъандыла. Джашауда аллай кюнюм болгъанды: «ушхууурдан къарным тоюб, тепси юсюнде гырджындан артыкъ джукъ къалгъанын кёрсем – джашауум джандетди дерме деген эдим».
1944-чю джылны джазында Меркеден Джамбулгъа 170 километрни темир джолну джаны бла джаяу баргъаным эсиме тюшсе эсим тас болады. Ол заманда Аллах къутхаргъан эди мени. Ненча къазах, узбек, орус элни джанлаб, кесиме темир джолгъа къарагъан адамны эски джылтыргъан ишчи кийимин табыб, къаблаб алай бла кесими сакълай ётгенме…
Не кёрдюк, не кёрмедик бу хаух дунияда. XX-чы ёмюрню билгени – урушла, къайгъыла, адамны джашауун джукъгъа санамагъан къыйынлыкъла. Ма мен билген джашау аллайды…
Терезе эл – бери къайтханлы бу тёртюнчю элимди мени. Кёчген сагъатда да бизни юйдегини бир къаууму Терезеден кетген эдик. Ол кюнледе биз Терезеге къонакъгъа келген эдик. Патиматны адамлары мында джашайдыла, Хырхалыры къауум.
Хар кюн сайын дегенча мен Ючкекенде гитче межгитге барама. Анда имамчылыкъ этген Лепшокъланы Къазий-Мухамматды. Мен аны Къазахстанда намаз къылгъан сагъатларыбыздан бери таныйма. Аны биргесине тохтаусуз болуучу Ижаланы Адыхам, Махдини джашы КъазийМухамматдан аз билмей эди ислам динни тамалын. Ол межгитде мен кёб затланы окъуб, зикир да айтыб джаздыртхан этгенме. Анда дагъыда мен сюйген танышларым бардыла: Боташланы Ибрахим – кераматлы адам, Сылпагъарланы Кёккёз, Рамазанны джашы, Сылпагъарланы Халит, Замай улу - артда сагъынылгъанла бир кесек заманны Терезеде афенди болуб тургъандыла. Дагъыда Акъбайланы Хусей – аламат Къур`ан окъуучу, Семенланы Хабиб, Азретни джашы, аны атасы Азрет Ибрайны джашыды, Къалтурну туудугъуду, Гочияланы Ильяс афенди, Долаланы Гезам эгечим, Биджиланы Идрис – назмучу. Алгъаракълада мен тюбеб сёлешиб туруучуларым: Каппушланы Салым, аны къарнашы Сосланбек - керти терен динчиле, Къайытланы Хусеин, Каппушланы Ахья, Биджиланы Мудалиф. Ала бла дин къарнашлыкъ джюрютюб тургъанбыз…»
Исмаил 1980-чы джыл июлну 31-де, орта кюн, ауушханды. Ол кюн Ораза ачылгъан эди, адамла джоппу-джоппу болуб орамлада джюрюй эдиле. Мен беш нёгерим бла Кюн Бетде чалкъы чала тургъанлай, ашарыкъ ташыучу Мамчуланы Джагъафар келиб «Исмаил ауушханды» деб хапар айтханында, элге эниб, джаназысына джетген эдим. Кюн ариу эди, бирде аязчыкъ къагъыб, табигъатны шошлугъун буза, къыйналгъан адамланы джюреклерин джапсарыргъа излегенча эте эди.
Джамагъат кёб джыйылгъан эди, алай а тамадаладан киши джокъ эди. Джазыучуладан джангыз Биджиланы Идрис джетген эди джаназысына. Черкесскеден тарихчи Шаманланы Ибрахим да бар эди, деген эдиле. Джыйылгъанла Исмаилны юсюнден кёб хапарла айта эдиле. Ортадан эки ыйыкъ кетгенден сора малкъар джазыучула джыйылыб автобус бла келген эдиле…
«Къарачайлыны арт акъылы меники» деб бош айтылмагъанды. Ол кюн къаллай адабият, къаллай тарих аждагъаныбыздан айырылгъаныбызны билмей эдиле, ангыламай эдиле кёбле. Энди уяна башлагъанбыз Уллу Аллахны рахматы бла.
Sabr пишет:
«Мен 1903-чю джыл тутушуб, кюмюш белибау алгъан эдим, - деб бир джолда хапар айтханы эсимдеди, - анга ёхтемлениб тургъанлайыма Гошаях Сыртында бир тутушда кесибизден джаш Семенланы Къасым мени тынч огъуна джыгъыб къойгъан эди. Ол болмаса мени джыкъгъан адамгъа тюбемегенме джашауумда…»
Гошаях Сырт деб Къызыл-Къалада Гошаяхны къатынамы айтылады былайда?
