Карачай Карачай, бек сау бол.

"Акътамакъны" Хапчаланы Роза да бир ариу джырлаучан эди. Аны табыб, былайгъа бир салалсанг - бек иги боллукъ эди.

Видеосу интернетде болмаз, джыр кеси уа MP3 форматда барды сайтны аудиоразделинде:

Роза Хапчаева - Акътамакъ

"Акътамакъ" (макъамы, сёзлери да Семенланы Исмаилни (Джырчы Сымайылны) (1891-1981).
Джырлагъан да автор кесиди:

Исмаил Семенов (Джырчы Сымайыл) - Акътамакъ


Бу аудио джазыуда джырны ма бу юзюгю джырланадыды:


Сууну бойнун ойнай келеди
Бир ала чабакъ, кёк чабакъ.
Эй! Шам Семенлада келин болгъаед
Мени сюйгеним да Акътамакъ.

Махаралада уа кёксюл кёгюрчюн а,
Салыб, Семенлагьа келгинчин,
Эй! Джюрек аурууум а джокъ эди мени,
Ариу Акътамакъны да кёргюнчюн.

Секириб миндим да атыма, - дей мен а,
"Былай джууукъ олтур къатыма.
Эй! Анисат дерге уялгъан этеме,
Акътамакъ атадым да атынга."

"Мин, Акътамагъым а, пайтоннга, - дедим а,
Тартыб барайыкъ Махаргъа.
Эй! Ойнай-кюле келирбиз, къоркъма,
Семенланы эски да шахаргъа.

Шам Семенлада уа шаптал терекле да,
Нюрлю бетинге кёлекке.
Эй! Проба салдырыб ишлетгенме
Санга акъ кюмюшден да челекле.

Шам Семенлада инген алысын,
Джылына джети чалынсын.
Эй! Мени сенден сора джокъду сюйгеним -
Атыб къойдум мында барысын."...

"Мин, Акътамагъым а, пайтоннга, - дейме,
Сен, джарыкъ толгъан айча.
Мен сол джанынгда ойнай келликме,
Къарачайда кюпсе да бай кибик."

"Мин, Акътамагъым а, пайтоннга, - дейме,
Онг кёзюм кибик, джан кибик.
Эй! Мен сол джанынгда да ойнай келликме,
Кърымдан келген да хан кибик."

"Мин, Акътамагъым а, пайтоннга, дей мен а,
Сен - гокка ханслы биченлик.
Эй! Сени алгъанлай болуб къаллыкъма
Бютеу Къарачайгъа да начельник.

Уллу Шемишерде да чилле сюргенме да,
Урчукъну къолгъа алгъаенг.
Эй! Алтын суу агъачынг, кюмюш челеклеринг —
Апсынла бла суугьа да баргъаенг.

Уллу Шемишерде да чилле сюргенме,
Саяу къолларынга сайларгьа.
Эй! Мени джарлыракъгъа тергейсе, ансын,
Джууаб берлик эдинг да байлагъа."

"Гюрджюде кёзюр да ойнайла, - дейме,
Эбзеде къозу къыркъыла.
Эй! Кюн тийген ариу а, къайдан келесе,
Мамукъ тау кибик а, сытыла?"

"Шамсунну сары да тюлкюсю, - дейме да,
Тенгизден земзем бюркюлсюн.
Эй! Бизни джазыуубуз бир болуб а,
Ой, санга некях этилсин!..

Сен - Къыбыла Тауну да алтын байрагьы,
Мен - ортасында къуругъу.
- Эй! Ананг Сырмаханм болгъаед, алан,
Анам Джулдузханны да джууугъу.

Ой, Къыбыла тауда уа алтын самауар,
Семенлагьа алыб, ким ауар?
Эй! Сен акъ богъакълы, марджан мынчакълы,
Эй! Сенден ариу да къайда бар?!

Сурахай, сары джаулугъунг,
Ариу джарашады саннга.
Эй! Ингилик саласа деб, эришген этелле
Аллах берген къанынга.

"Сурахай, сары да джаулугъунг, дейме да,
Аны кюе къыркъсын чачагъын!
Эй! Шам Семенлада уа сен, келин болуб,
Отоу юйде болсун да ушагъынг".

"Сурахай, сары уа джаулугьунг, дей мен а,
Тамам ариулукъду байлыгъынг.
Эй! Мен - къылсыз къармакъ, сен - алтьш чабакъ, -
Сен манга къайдан а табылгъын!.."

Сарытюзде принч сабанла,
Нечик ормайдыла, аманла?
Эй! Чачынгы тараргъа, къашынгы сыларгъа
Мен келтиртирме да дарманла.

"Манахлада клиса, дей мен а,
Аны къонгурауу къагъылса.
Эй! Келин боллукъса шахар Семенлагьа,
Джаратхан Аллах буюрса."...

Эртденбла эртде тебредим,
Теберди таугъа ёрледим.
"Эй! Таулу къызланы ичинде, - дейме,
Мен санга ушагъан да кёрмедим."

"Джазлыкъда джангур а джауады, - дейме да,
Дууутда кюмюш багъады.
Ой! Алыб алалмай, къоюб къоялмай,
Джюрегим ауруу да табады.

Тюрюнген дарий а кибикди тюрсюнюнг,
Къашларынгы табсыз тюймесенг.
Эй! Дуния адамлагьа джууаб бермейсе,
Джандет келечиле да иймесем!

Ай, джюрек кёзюм а сагъая санга да,
Ай, тёнгек кёзюм джукълайды.
Эй! Айгъа ушагъан ариула кёрдюм,
Джюрегим сенде да тохтайды.

Ала кёгюрчюн а, сары илячин а
Кёзюу джырлайла джырынгы.
Эй! Сёз бла къыйнамам сени джюрегинги,
Ишлетиб талдырмам да кьолунгу"...

"Маскуада алтын бууунлукъ
Учуз багъасына сатылад.
Эй! Акътамакъ сюед мени, тенгле! -
Ачыкъ айтыргьа да тартынад."

"Эрикгенлада уа юч эрик, дейме да,
Ой, ырхы келиб кёчерик.
Эй! Къайын къызларынг а бардыла сени,
Эй, тюйме, кямар а тешерик."

Байчоралада да бал алма, - дейме да,
Къагъыб ашатыр Даута.
Эй! Джырларынг джюрек таралта, дейме,
Сёзлеринг тамакъ а къарылта."...

Карачай Карачай, кёб джаша.

Сымайылны кючю, ауазы болгъан заманында джырлатыб, радиокомитетде джаздырыб къойсала, бюгюн да сейирсиниб турлукъ эдик.
Джандетли болсун Сымайыл, аны "враг народа" этиб тургъанлагъа да Аллах кеси оноу этер.
Биз а, аны тин хазнасындан табылгъанны бир джерге джыя барайыкъ.

Sabr, сизге да Аллах узакъ ёмюр берсин.

Цитата
Sabr пишет: Джандетли болсун Сымайыл, аны "враг народа" этиб тургъанлагъа да Аллах кеси оноу этер. Биз а, аны тин хазнасындан табылгъанны бир джерге джыя барайыкъ.

Аминь Аллах... Интересно, неужели Ставрополь крайны телевидениеси, неда КъБАР-ни телевидеосуну малкъар редациясы видеогъа алмагъанды Исмаилни... Неда "враг народа" атха чыгъарылгъынчы, власть да багъалатыб, тыш шахарланы олимпиадаларына джюрюб, хорлаб айланнган заманында да тюшюрмегендиле аны видеогъа, пластинкалагъа джаздырыб айланнган эселе... Бек сейирди...

Алим Теппеев - "Анам" (музыка и стихи Исмаила Семенова) (Джырчы Сымайыла) (1891-1981)

Алим Теппеев и группа "Джашлыкъ" - "Минги Тау" ("Эльбрус") (музыка и стихи Исмаила Семенова) (Джырчы Сымайыла) (1891-1981)

Джырчы Сымайылны унутуб къоймайыкъ - аны юсюнден басмада-затда джангы зат эслеген, бери тюшюре туругъуз, марджа.

СЮЙЮНЧЛАНЫ Азамат


СЕМЕНЛАНЫ ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛНЫ САГЪЫНА

Семен улу Исмайылды
Къарачайны джыр къаласы,
Къачан чыгъар, басмаланыб,
Джырларыны сайламасы?

Ёмюрю ётдю азаб бла,
Властха бырнак ат бла,
Тубан басыб назмуларын,
Чыгъаралмай китабларын.

Халкъгъа терен джайылгъанды
Ауузу бла айтханлары,
Къумач тобча, джыйылгъанды,
Аны къол бла джазгъанлары.

Джаш джырчыла сан къатмагъан
Тайчыкъларын чабдыралла,
Аякъ баса, кёзню къыса,
Кърал саугъаланы алалла.

Исмайыл а кенгден къарайд,
Сейирсиниб тамашагъа,
Ат джер салыб Сары атха,
Бу кёзбаулукъ маскарадха.

Къайгъырмайды китабхана,
Акъылманны къыйынына,
Тюрлю-тюрлю сылтау таба,
Анга керек - ачха-бочха.

Заман, заман, къуджур заман,
Акъылманны бырнак этген,
Табсашарны, джаламишни,
Элбуздукъну байракъ этген.

Байрам болмайд иги джырсыз,
Той этилмейд Исмайылсыз,
Алай эсе, нек болады
Акъылманны сыры сыйсыз?

Нек кёрюнмейд Къарачайда
Джырчыланы баш кириши,
Нек тохтагъанд Акътамакъны
Файтонуну терк джюрюшю?

Джырчы Къасбот тау шахарда,
Джашар ючюн таймай бирге,
Сакълаб турад сюйген шохун,
Исмайылны, джёнгерликге.

Бу халланы тюзетирге
Табылсала ёкюл,тёре,
Исмайыл да, разы болуб,
Ётер эди тёрге терен.

2012 дж. январны 26,"Къарачай" газет

Отарланы Омар - Семенланы Исмаини (Джырчы Сымайылны) юсюнден

Хаджиланы Танзиляны "Джылла бла джырла" деген телевизион бериуюню Отарланы Омаргъа (1916-2002) аталыб чыкъгъанындан юзюгю
(КъТРК "Къабмалкътелерадио", 2000 джыл).

"Минги Тау" джыр совет заманлада огъунакъ кёчюрюлюнюб, джырлана келеди орус тилде да. А къайсы поэт кёчюргенди эке?

Эльбрус-красавец смотрит сквозь тучи
В белой папахе в синеву.
Этой вершиной, снежной, могучей
Налюбоваться не могу.

Орайда-райда-орайда,
Орайда-райда-орайда.
Орайда-райда-орайда,
Орайда-райда-орайда.

Снежные барсы над Карачаем
Носятся быстро среди гор.
Бурно по склонам ты выпускаешь
Воды Кубани на простор.

Орайда-райда-орайда,
Орайда-райда-орайда.
Орайда-райда-орайда,
Орайда-райда-орайда.

А на просторах высокогорных,
Выше кавказских облаков,
Слышатся песни, песни счастливых
Наших отважных чабанов.

Орайда-райда-орайда,
Орайда-райда-орайда.
Орайда-райда-орайда,
Орайда-райда-орайда.

Карачай Карачай, сау бол.

Къаллайла эте эсенг да, бир джангы затла бла къууандыра бараса. Отарланы Омар Сымайылны кёргенин да билмей эдим.

Sabr, Минги Тау ниги болгъан форумчу джаш ол бериуден кесиб алыб, бу юзюкню «Ютубгъа» атыб тураед да, андан къошханма бери)

"Къарачай" газет, апрелни 16

Таш бла къая

Джырчы Смаил, сют башыча, джууурт айран,
Керекмиди анга сууну къошаргъа?
Къоша барсанг, арты суусаб боллукъду,
Бир къауумну муратлары толлукъду.

Алай деген – кесиники кесине,
Артыгъы бла джетерикди ким да бил!
«Ол джазгъанды», - деб, бир тизгин къошарча,
Джокъду бюгюн Смаилда болгъан тил.

Кёрюнеди, белгилиди къошулгъан,
Заран сала фахмусуна, атына.
Бети болгъан барлыкъ тюлдю уялмай,
Кесин тенглеб, Смаилны къатына.

Ол бир къая, чауулунда сен бир таш.
Таш къаягъа къачан тенглик этгенди?
Джукъ къошмагъыз, айтырыгъын ол кеси,
Барын айтыб, бизге къоюб кетгенди.

Семенланы Ракай

ДЖЫРЧЫ КИМДИ?

Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан, анга тыйыншлы макъам салыб, кеси аны кимден да ариу джырлаялгъан... «Ючден дагъан таймаз» дегенлей, Эркинликни, Тюзлюкню, Джигитликни, Игиликни, Сюймекликни, Ариулукъну, Халаллыкъны, Сыйны-Намысны аллай дагъаны болгъан - Сёз, Макъам, Ауаз. Джырчы деген буду.

Кимни болса да, арбасына миниб, аны джырын джырлагъандан эсе — Джырчы джаяу барлыкъды. Керти Джырчы къуллукъ ючюн къул боллукъ тюлдю, дуния мал ючюн сыйын, бетин атарыкъ тюлдю. Адамгъа, халкъгъа, къралгъа да тюл, Хакъгъа къуллукъ этеди керти Джырчы. Байны арбасына минсе да, кесини джырын джырларыкъды, къралны арбасына минсе да — кесини джырын джырларыкъды. Аны уа унарыкъ тюлдюле. Аны ючюн, Джырчыны башханы арбасында кёрлюк тюлсе. Ол кесини атында-арбасында боллукъду, аны атсыз-арбасыз этген эселе уа — ол джаяу барлыкъды.

20-чы ёмюрде аллай Джырчы Семенланы Исмайыл эди. Хакъ шайыр, Хакъ джырчы. 1940-чы джылладан сора, Джырчыны бир сёзюн басмагъа иймегендиле, бир джыры — джырланса да - «Сымайылыныкъыды» деб, айтмагъандыла. Керти халкъ Джырчыны «халкъны джауу» этиб тургъанды кърал. «Джырчы Сымайыл» деб, халкъ багъалата, сыйлай, «халкъны джауу» деб, кърал да тынчлыкъ бермей, къыйнай.--

Хакъ Джырчыны-Шайырны джашауу алай болуучанды. Имансыз кърал Сымайылны бюгерге излегенди, динин къойдурургъа, къралгъа, партиягъа махтау салдырыргъа. Джырчы Сымайыл 30-чу джыллада, къызыу тутууланы кёзюуюнде, алагъа махтау салыр керекли да къалмагъанды. Алай а, зулмуну эм къаты заманында да, Аллахха, диннге къаршчы бир сёз айтдыралмагъандыла Сымайылгъа. Ол зат Джырчыны гюнахын дженгерик сууабы болгъанына ишек джокъду. Сымайыл мадарсызлкъдан айтхан кёзбау махтауу ючюн, артда Аллахдан кечмеклик да тилейди:

«Сталин деген чууутлу / Джашауубузну къурутду, / Тиллерибизни чалдырды, / Кесине махтау салдырды. // Махтау салалгъан тёргеди,/ Салалмагъан а — кёргеди. / Джан татлы, мен да айтама, / Артда тобагъа къайтама».

Тюз адамланы тутхан бла, ёлтюрген бла къалмай, бютеу халкъны да джуртундан сюргенлеринде уа, Джырчы ибилис джорукъгъа аман болмаса, иги къалай айтыр эди? Аны уа къалай кечер эдиле Сымайылгъа? Алай бла, 1981 джыл дуниядан кетгинчи, Сымайылны атын бир джерде да сагъыныргъа болмай турду. Сымайылны тин хазнасы халкъына энди къайыта келеди.

Эм биринчи болуб, Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан, къарачай поэзияны къулагъына азан къычыргъан адамды Семенланы Сымайыл. Хакъ Джырчы болмаса, Халкъ Джырчы, Халкъ шайыр да болаллыкъ тюл эди Сымайыл. Сымайылдан сора, Джырчы атха тыйыншлы адам чыкъмагъанды алкъын бизде.

Джырчыны дараджасы алай уллуду — бир ёмюрде аллай бир Джырчы тууса, ол уллу къууанчды. Бюгюн Къарачайда Джырчы джокъду. Алай а, бара баргъанда чыгъыб да къалыр. Аллах айтса.

Бу адабият джыл Къарачайны эм уллу джырчысына эмда поэтине Семенланы Сымайылгъа, бир да къуруса да, эскертме ачаргъа керек эдиле. Къралда уллу джоюм да этиб, башха халкъланы классиклерине бир затла этедиле. Ма, сёз ючюн:

Музей-заповедник Ивана Тургенева в Тульской области восстановят к 200-летию писателя, которое будет отмечаться в 2018 году.

Реставрация позволит создать музейный комплекс с развитой туристической инфраструктурой. Сейчас на территории уже возведены гостевые домики, культурно-досуговый центр, в ближайшее время планируется строительство гостиницы. Продолжается реставрация храма Введения Пресвятой Богородицы, построенного в 1795 году на средства Николая Тургенева, деда писателя. Полностью завершить работы, на которые федеральной программой «Культура России» предусмотрено 160 млн рублей, планируется к 2017 году.


В самом имении практически завершены ремонтно-реставрационные работы в здании бумажной фабрики. Именно это здание было оборудовано под дом писателя, когда он приезжал в своё родовое имение.

В зелёной зоне парка имения Тургеневых идёт восстановление липовой и хвойной аллей, ведётся расчистка территории парка.
Родовая усадьба находится в селе Тургенево. Ежегодно на Бежином лугу, описанном в одноимённом рассказе, проводятся литературно-песенные праздники «Песни Бежина луга», на которые съезжаются почитатели творчества писателя со всей России. С нынешнего года здесь также организуется арт-фестиваль «Тургениус» для выпускников тульских школ, сообщает ИТАР-ТАСС.

2015 дж. августну 8, "Къарачай"
Алимни оюму

«АКЪТАМАКЪ» НЕК ДЖЫРЛАНМАЙДЫ?

Унутулуб бара болурму «Акътамакъ»? Огъай, бюгюн джазылыб, тамбла унутуллукъ чыгъармаладан тюлдю ол. Минги Тауну юсюнде къарла, бузла эригинчи джашарыкъ поэмады, ийнарлы таурухду!.. Адам инсанны джюрегинде туууб джашаучу сюймеклик сезим къуругъунчу джашарыкъ джырды ол. Нек джырламайдыла аны бюгюн джашла, къызла? 1930-чу джыллада 100 джыллары толгъан къарачай къартла, сакъаллары къалтыраб джырлаучу ийнар тизгинлени магъаналары тас болубму къалгъанды энди, огъесе, ийнар жанр къурубму барады бюгюн бизде?

«Акътамакъ» поэмады лирика поэма... Аны литературабызны керти билгенле, аны ёсюм дараджасын тинтгенле да бегитирикдиле. Алай а, ай медет, аны керти дараджасы, туура багъасы, адамны къанына сингерик кючю, магъанасы алкъын ачыкъланмагъандыла. Аллында сыйы тебленнгени бла бу сейир зат культурабызда керти орун табалмай барады.

Мен билиб «Акътамакъ» бир кёзюуде «Ючкекен» группаны репертуарында джырланыб башлагъан эди, алай а ол «Минги Тауча» борбайыбызгъа сингер джеринде джукълана барады. Керти да ариу сёзден, бир-бирин эркелетген сезимледен ёнгелебми барады джаш да, къарт да, уллу да, гитче да?

Биз бир джанындан «Акътамакъча» затларыбызны тереннге басдырыб, Хасанланы Назирни «Къарча» китабыча керти тарихибизни къазыб табханыбызгъа къууана билмейин турабыз. Анга уа не этейик?..

Энди мен «Акътамакъ» бла биринчи «танышханымы» юсюнден айтыргъа излейме... 1963-чю джыл... Олсагъатдагъы Къарачай-Черкес автоном областдагъы илму-излем институтдагъы 3-4 къарачайлы, Орта Азиядан да джамагъат ишлеге къошулуб келген адамла Алийланы Ракай, Сюйюнчланы Ханапий (ёлгендиле джандетли болсунла), Азияда орус тилде школланы да, университетлени да бошаб келген бюгюн белгили алим Ортабайланы Римма, мен да ала бла, къарачай тил бла литература ишге биринчи специалистле болуб тюшген эдик, илму ишге джангы тырмашхан заманыбыз эди. Ханапий хариб, бизге дери келиб, бу ишлеге башчылыкъ эте эди. Ючюнчю джылыбызда институтну планы бла бизге, къарачайлыла джашагъан элледе экспедицияла бардырыб, миллетни тил джашауундан, аууз творчествосундан, тарих ангысындан хапарла джыяргъа оноу этилген эди. Алийланы Ракайгъа экспедициягъа башчылыкъ этерге борч салыннган эди.

Джолубуз а Зеленчук районнга эди. Ракай хариб, алгъаракъ кетиб, эллеге айланыб, ишлер джерлерибизни, тюберик адамларыбызны белгилеген эди. Бир кесекден келиб, Ракайны юй бийчеси Зояны атасы Эрикгенланы Абук харибни юйюнде экспедициягъа штаб салгъан эдик.

Абук ол заманда 80 джылдан атлагъан къарт эди. Сюргюннге дери Учкулан районда уллу къуллукълада ишлеб тургъан адам, окъуулу-билимли, тарихден да хапарлы адам, экспедициягъа уллу болушлукъ этген эди. Эллени барында да сыйы уллу эди. Аны сёзю бла кёб сейир адамгъа тюбеген эдик, алагъа тарихден хапарла, эски джырла, ийнарла, джомакъла, таурухла, нарт сёзле айтдырыб, магнитофоннга джаза эдик.

Этген ишибизде эм уллу джетишимлерибизни бири, мени сартын, ёмюрге эсде къаллыкъ тюбешиуюбюз эди – Семенланы Исмаил бла. Мен аны аты Джырчы Сымайыл болгъанын эшитиб биле эдим. Алайда да Исмаилны табыб къойгъан тынч тюл эди. Ол бир элде кёб турмай эди, миллетни ичинде кёб айланады дей эдиле. Ракай: «Тамбла Исмаил (Сымайыл) Эки Суу Арасында боллукъду», - дейди. Эртденбла эртде къобуб джетсек: «Танг атмай, Къызыл Октябргъа кетгенди», - дейдиле. Ары барсакъ: «Морхда ёлген болуб, Исмаилны алыб кетгендиле», - деб тура эдиле. Ахыры, бир кюн Ракай, аны эллени биринде табыб, Октябрь элге алыб келеди. Эртденбладан огъуна эл Советни башчысы тёгерекде болгъан эркишини-тиширыуну да 6 сагъатха джыйылыугъа чакъырыб, элни хазырлагъан эди. Сора, Исмаил, акъ сакъалын сылай, эшикден киргенинде, адамла, ёрге къобуб, кими къучакълаб, кими ийнакълаб тансыкълай эдиле. Бизни не борч бла келгенибизни эшитгенинде, «огъай» деб да айтмай: «Къоюгъуз, къарт болгъанма, унутхан да этгенме», дерге кюрешди. Алай а Ракайны эртдеден таный эди да, аны хатеринден чыкъмай: «Сора эжиуге хазыр болугъуз», - деб, «Минги Тауну» джырлаб башлады. Андан сора «Акътамакъны», андан сора «Чалкъычыкъны»...

Былайда бир энчи эпизодну айтырым келеди. Биз эллеге айлана келиб, Эки Суу Арасында Исмаилны юсюнден хапар соргъан заманыбызда, бир талай элчи тиширыу, мени да, Зоя харибни да, дагъыда биргебиздеги талай школ устазны да, тёгерегибизден алыб, бир-бири ауузуна чаба: «Аллах ючюн тилегиз да Исмаилдан Кулистаннга этген ийнарларын бир айтдырыгъыз», - деб аягъыбыздан ала эдиле. Кимди Кулистан деб соруу салгъаныбызгъа: «Кесибизде, былайда фермада, ишлеген доярка тиширыучукъду, джаш адамды», - деб хапар айтдыла. Биз билгенден, ол заманда Джырчы Исмаилгъа 83 джыл бола тура эди... Ай медет, биз Къызыл Октябрда тюбеген кюнледе (юч кюн ишлеген эдик Джырчы бла) джангы ийнарланы не кюрешиб айтдыралмагъан эдик... «Къоюгъуз бошду...», - деб тура эди. Алай а эл Советни юйюнде башланнган джыр бла эжиу танг белги бере бошалгъан эди. Къарт эди Исмаил, алай а «Акътамакъны» толкъунларында кеси да джюзе эди, джыйылгъанланы да джюрек къылларына тийиб, къозгъагъан эди.

Мени бюгюннге дери эсимден кетерге унамагъан энтда бир эпизод...

Черкесскеден экспедициягъа хазырланыб, джолгъа чыгъа тургъан кюнлени биринде, олсагъатдагъы илмуизлем институтда джангыз бир уллу аты да «Комета» деб бир магнитофон бар эди. Къарыуума базыб, аны кёлтюрюб, Акъ юйню босагъасындан чыгъыб, юйюме джетер джерде, аллыма биргебизде ишлеген бир адам тюбеб: «Къайры бараса, бу уллу затны да кёлтюрюб?» - дейди. «Да быллай иш бла быллай эллеге барлыкъма, джырла, хапарла, ийнарла джыярыкъма халкъны ичинде», - дейме. «А что такое ийнары?» - деб сорады ол. «А это любовные лирические песни», - дейме. Сора, ойнагъан ауазы бла, ышарыб: «А разве у карачаевцев есть любовь?» - дейди. Мени 23 джыл болгъан заманым, не айтыргъа да билмей, зытчы-мытчы болама, анга кесича ойнагъан ауаз бла джууаб бериб, юйюме ашыгъыб кетеме. Сора экспедициядан къайтыб, отчёт этерге ол магнитофоннга джазылгъанны къагъытха тюшюрюрге керек болады, ишибизде ол заманда андан къыйын тийген зат болмай эди. Мен, аны кече-кюн да олтуруб, 4 айны ичинде 400 бет джазыб, ишибизден отчёт берген эдик. Бу ишге хазырланнган заманда да, «сора къарачайлылада сюймеклик бармыды?» деген сёзле джюрегиме тюйрелиб тургъаны бла, ол сорууну берген адамгъа джууаб хазырлаб тура эдим да, бир кюн ол адамны ойнагъан сылтау бла кесиме чакъырыб: «Кел, хапар айтайым сюймеклик ийнарланы юслеринден», - дегенимде: «Оу, унутмаймы тураса, мен ойнаб айтхан эдим. Быллай ариу миллетде сюймеклик иги да болады, алай а мен сиз кёчгюнчюлюкде, къыйынлыкъда ийнар айтыр къайгъыдан узакъ болуб, унутуб къойгъан болурсуз, деб да айтхан болур эдим», - деб джуудургъан эди. Алай а биз андан аргъы джыллада да джюреклеге быллай джарала сала да, джуудура да билгенлеге кёб тюбей эдик. Кёб джерде басым да керек бола эди...

1969-чу джыл институтну планы бла халкъыбызны джыр-ийнар хазнасы Москвада «Наука» деген, ол замандагъы эм белгили, аралыкъда чыгъарыргъа деб белгиленнген эди. Ары дери быллай джыйым китаб 1930-чу джыллада басмадан чыкъгъанын (Дудаланы Махмуд бла Лайпанланы Хамитни авторлукълары бла) барыбыз да биле эдик. Алай а ол китаб къолда къалмагъан эди. Ол себебден биз джангы китабны толуракъ этерге алланнган эдик. Китаб чыкъгъан заманнга Семенланы Исмаилны творчествосуна джол ачыла башлагъан эди, аны бир къауум затлары - «Минги Тау», «Чалкъычыкъ» - джырлана эдиле. Алай а ала халкъ джырлача джырланыб тура эдиле, биз да амалсыздан китабха ала бла бирге «Акътамакъны» да халкъ джырча чыгъаргъан эдик – сюймеклик джырла бла бирге. Джыр Исмаилны кесинден бизге дери да джазылыныб алыннган эди. Исмаил кеси айтхан бла: «Джырны тауушларына ушатылыб, ол джортуу макъамны харсы болурча джарашдырылгъанды. Биз джазгъан вариантда макъамы сакълана эди, биз да аны унутмай джашаргъа кюрешебиз. Биз джазгъан вариантда бир сексан куплет бар эди. Биз, эндиге дери халкъда джюрюген вариантлагъа да таяна, 1969-чу джыл Москвада чыкъгъан вариантланы халкъыбызны бюгюн джашаууна джууукъ этер ючюн чыгъаргъан болур эдик.

Къалай-алай болса да, «Акътамакъ» джашаудан кетиб, псевдокультура бла джутулуб къалыргъа боллукъ тюлдю.

«Акътамакъ» джутулса, аны бла бирге бизни керти, бурундан келген, тамыры адамны назик сезимлери бла байламлы, Кёкге, Кюннге, Айгъа учундуруб, къууандырыб, джюрекни джумушакъ, джылы, сюйюмлю къылларын къозгъагъан макъамлары, ийнар жанр тилибизден тас болуб къалыр. Сахнада да нек сагъынылмайды джыр? Биз ийнарны сюргюнню заманында да унутмагъанбыз. Энди ким сыйырды бизден ийнарны кесин да, атын да? Мен а ийнанама, ышанама: ийнар макъамла, ийнар сёзле бюгюннгю джашауубузда бирбирибизге хатерсизликни, зарлыкъны, арабызда татыусузлукъну онгларын алыб баргъан кючлерин чачаргъа болушуб, арабызда керти табигъатыбыз бла джаратылгъан адамлыкъ, асыллыкъ, бирбирибизге сый бериу, хатер этиу, бир-биринге илешиб джашагъан болумла, халла къайтырыкъдыла...

Культурабызны не дараджагъа джетиб баргъанын халкъ бла бирге керти билимли, керти окъуулу, тарихден хапарлы, бюгюннгю борчларыбыздан таймагъанлай, культурагъа керти болушлукъ этерик джашларыбыз бла, къызларыбыз джыйылыб, оноу этерге керек болуб турабыз...

Эсибизге тюшюрейик: сюргюнде да юйюнде, къолунда ийнар, кюу къол джазма китабы болмагъан джаш тиширыу, къыз, ол къой эсенг, уллайгъан адам да джокъну орнунда эди. Кюуле, ийнарла, аланы мыдах тартыулары кёчгюнчюлюкню кюнлеринде, Джуртубузгъа термилиуге кеслерича нёгер да бола эдиле.

«Акътамакъдан» талай тизгинни эсге салама. Саулай варианты 1969-чу джыл Москвада чыкъгъан «Къарачай халкъ джырла» деген китабда барды.

Бошбоюн болуб бошадым,
Атамы мюлкюн ташладым.
Эй, Кёк къаягъа ёшюн салгъанча,
Бир къыйын ишни башладым.

Мен ариуланы урлугъун
Ой-ой, бачхама себмесем,
Эй, тутхан ишими биширмей къоймам,
Белгили ёлюб кетмесем.

Таулада тагъай салмасам,
Тюзде файтон бла бармасам,
Эй! Мен ёлюб кетсем, эки джылагъыз:
Ол Акътамакъ ариуну алмасам.

Аталгъан атынг Анисат,
Атагъан атым Акътамакъ,
Эй! Айбатлыкъ атынг Акъбулут,
Сёлешалмайма, тутулуб.

Мин, Акътамагъым, файтоннга,
Ахмат да барад нёгерге,
Эй! Джыйырма файтоннга заказ бергенме
Санга бир кюннге джетерге.

Мин, Акътамагъым, файтоннга,
Ау бла джабма бетинги,
Эй! Файтон чайкъалса, дарий ашармы,
Ол ариу чыммакъ этинги.

Мин, Акътамагъым, файтоннга,
Базар гинджича, кийиниб,
Эй! Мен сол джанынгда ойнай барырма,
Илячин кибик ийилиб.

Мин, Акътамагъым, файтоннга,
Дарий байракъла тюйюлюб,
Эй! Мен сол джанынгда ойнай барырма,
Тюлкю кибик сюйюнюб.

Мин, Акътамагъым, файтоннга,
Сен, джулдуз кибик джылтыраб,
Эй! Мен сол джанынгда ойнай барырма,
Къаплан кибик къалтыраб.

Мин, Акътамагъым, файтоннга,
Хамыт салайым Сары атха
Эй! Джай мында къалсанг, безгек болурса,
Алыб барайым наратха.

Мин, Акътамагъым, файтоннга,
Тенг олтурайыкъ, аудурмай,
Эй! Стол джашаугъа къаратыб къоймам,
Черномор ийнекле саудурмай.

Мин, Акътамагъым, файтоннга,
Тартыб барайыкъ Хабазгъа,
Эй! Къарачай сёз бла ийнандырама,
Юсюнге къатын алмазгъа.

Кичибалыкъны ичинде,
Гяуурланы таш чалман,
Эй! Субай накъырда болмаса чыртда,
Сенден башхагъа баш салмам.

Мин, Акътамагъым, файтоннга,
Биз Теркни сууун кёрейик,
Эй, черкес намыс бла тюбегенлеге,
Биз таулу салам берейик!..

ГОЧИЯЛАНЫ Софья,
алим.

Джырчы Сымайылны юсюнден да аламат сёзле айтхан, Къайсынны да кишиге тенг этмеген Давид



Давид КУГУЛЬТИНОВ. Последнее

Семенланы Азрет

АТАМ

Сексен экиге
Келгенди атам.
Алгъын къыйынлыкъ
Кёргенди атам.

Энди къуанчдан
Кёлю толады,
Джашдан-джаш бола,
Джашнай барады.

Тылысын къоюб
Къабугъун ашайды,
Насыбдан толуб
Заукъ джашайды.

Агъач кёлтюрсек,
Базыгъын тутад.
Гебен къаласакъ,
Тюбюнден атад.

Эм артха джатад,
Эм алгъа турад.
Ныгъышдан къайытса,
Киногъа барад.

Кийикча чыгъад
Къаягъа, ёрге,
Атхан огъу
Тюшмейди джерге.

Айтхан сёзю уа
Къулакъгьа киред,
Не ючюн десенъ,
Айтыргъа билед.

Атам сюеди
Ленинни ишин.
Алда барыргъа
Салады кючюн.
1959 дж.

"Тау бла Таулу" китабдан (Къарачай-Черкес китаб басмасы, Черкесск, 1961)

«ЭКИ ХАТА, БИР ХАЙЫР»

Семенлени Исмилны экитомлугъу «Эльбрусоид» фондну къайгъырыуу бла быйыл басмадан чыкъды. Закий джырчыбызны халкъны ауузунда джашагъан джырларындан башха чыгъармаларын Семенлени Софья бла Лайпанланы Билал 1992 джыл китаб этиб чыгъаргъынчыннга, окъургъа табмай, кёб джылланы сакълагъанбыз. Былайда чертиб айтыргъа керекди: барыбыз да билебиз Халкъ Джырчыны къарачай-малкъар адабиятда сыйлы орнуна къайтарыр джанындан Билал къарнашыбызны кёб къыйын салгъанын.


«Эльбрусоид» фонд Семен улуну экитомлугъун хазырлай, Исмаилны эки юйдегисинден эки тамада къызы (Зубайда бла Маруа) бла байламлылыкъ джюрютгенлей тургъанды. Фонд анга дери басмалагъан китабларындача, Джырчыны джангы китабларына поэмасы, назмулары, джырлары, зикирлери бла бирге, аны юсюнден джазылгъан илму ишлени, эсге тюшюрюулени да салгъанды. Исмаилны тамада джашы белгили поэт Семен улу Азретни архивинден, аны эндиге дери басмаланмагъан статьялары да, Зубайда бериб, аны тилеги бла тюшгендиле китабха.


Китаб чыкъгъандан сора Лайпан улу «Эки хата, бир хайыр» деген статьяны Азрет джазмагъанды деб, ийнанмагъанын айтыб, бизге къагъыт джибергенди. Баям, быллай сёзле джюрюмез ючюн, джангы китабда Азретни къол джазмасын да, Зубайданы Эльбрусоид фондну тамадасына ийген тилек письмоларын да басмаласакъ тыйыншлы эди. Ол джангылычыбызны эсге ала, Лайпан улугъа джууабха аланы былайда беребиз.

Байрамукъланы Фатима











Мындан арысын былайда окъургъа боллукъсуз: https://goo.gl/MkvqHh

Избранное Исмаила Семенова в двух томах - большое дело, к тому же оно претендует на наиболее полное, качественное издание на сегодняшний день. Но в такой книге не место «разборкам», «сведению личных счетов», если, даже, такую статью печатать попросила одна из дочерей Исмаила. При жизни автора статьи Азрета Семенова, она не увидела свет, хотя, при желании, Азрет мог ее опубликовать и в СМИ, и в журнале «Минги Тау», или в своих книгах, но не сделал этого. Значит, не хотел. Лично мне, ни письменно, ни устно, Азрет не предъявил претензий по поводу издания книги его отца в 1992 году — только благодарил. Потому, пока не увидел эти фотокопии, я не верил, что такое мог написать он. Странно и непонятно также, что теперь, через 20 с лишним лет, решили её печатать.

Редактор-составитель могла спокойно игнорировать статью, которая не подходит, не уместна для данного издания и бросает тень на людей, которые очень много сделали для возвращения Исмаила из небытия — но если бы только это. Статья, без всякого на то основания, ставит под сомнение авторство некоторых, уже изданных и переведенных на русский, даже на английский язык стихотворений Исмаила, записанные в свое время от своего отца Софьей, которые принципиально важны для понимания жизни и творчества самого классика. Именно из этих соображений надо было включить эти стихи в двухтомник и игнорировать эту статью.

Игнорировали же другую дочь Исмаила — Софью, которая писала руководителю «Эльбрусоида» следующее письмо (думаю, Алий его не увидел. Если бы дошло до Алия это письмо, дела, может быть, пошли бы по-другому — скорей всего, была бы создана Комиссия по литературному наследию Исмаила Семенова и семья классика, и исмаиловеды все собрались бы и согласованно решили бы все спорные моменты). Вот это письмо Софьи Семеновой Алию Тоторкулову, копию она любезно направила и на мою электронную почту в апреле 2014 года:

Уважаемый Алий!
Я готовлю канонический литературный текст романа-путешествия моего отца Исмаила Семенова к академическому изданию, поскольку именно я являюсь его душеприказчиком. Мой старший брат Азрет в свое время передал весь записанный свод поэмы редактору журнала "Минги тау" Бегиеву. Тот опубликовал все подряд, редактируя лишь какие-то грамматические ошибки, но не разбирая ни черновых записей, ни чистовых.

Ф.Байрамукова в своей "знаменитой" антологии напечатала какой-то один фрагмент, при этом выбросив сюжет путешествия и притом оставив черновые частушечные вариации, не связанные с сюжетной линией романа... это именно частушки, которые отец по просьбе трудящихся на ходу сочинял на всяких празднествах и колхозных посиделках, и они не входят в ткань романа и его просто опошляют.

Выражая вам большое уважение за все, что вы делаете для нашей культуры и для восстановления имени и творчества моего отца, я прошу вас отдать именно мне право издать его поэзию и роман-путешествие "Акътамакъ". При этом хочу подчеркнуть, что Зикиры отца в первом издании с чудовищными ошибками напечатаны людьми, которые не знают ни арабского, ни языка аджам, более того - отцу присвоены чужие тексты... в них только верны макъамы, которые постаралась восстановить моя сестра Маруа.

Вообще говоря, чисто религиозные вещи отца лучше издать религиозно подготовленному специалисту и отдельно как религиозную книгу. Эта часть жизни была им посвящена служению Аллаху и его истинной религии, потому ее нельзя мешать со светским литературным творчеством. Например, Абу-Юсуф эфенди Эбзеев мог бы помочь в редактировании Зикиров отдельной книгой, так как знал моего отца лично. Они оба вместе учились у Ахия -эфенди Каппушева.

Я услышала, что произведения отца собирается издать Ф.Байрамукова, такого права я, как наследница своего отца, кому он завещал все свое творчество охранять и вернуть украденное, я ей не давала. Надеюсь, у нее и без моего отца много работы. Прошу меня понять правильно: она не знает и не могла знать творчества моего отца, а тем более редактировать, выстраивать сюжет, как это было сделано самим отцом. До самого последнего с отцом была я. И только я из всей семьи могу снабдить его книги научным аппаратом, комментариями, сносками темных и непонятных мест, имен, слов...и т.д.

Мени сизден тилеригим: без меня не делать ничего для издания не авторизованного и литературно атрибутированного мной, душеприказчицей моего отца, текста ни поэзии его, ни романа-путешествия "Акътамакъ". Я сама приготовлю это издание и передам вам для печати на вечный дар родному народу! Тогда все будут вольны эти тексты, как канонические, публиковать без разрешения потомков. Другого подхода к изданию наследия моего отца быть не может, он противозаконен и бесчеловечен. Пишите мне на мой е-майл.
С уважением София Семенова
05.04.2014

Эшта, Семенланы Софьяны - Джырчы Сымайылны бек билимли, бек фахмулу къызыны джазгъаны Тоторкъулланы Алийге джетмей къалгъан да болур. Алай а, Софья да, исмаиловедле бары да, Исмайылны чыгъармаларыны академ дараджада томла этиб чыгъарыугъа къошулургъа керекдиле деб, мен бу тема ачылгъанлы, ким да эслерча, уллу къызыл харифле бла джазыб турама.

Аны да эслемеген эселе, эс бёлюрге - Фатиманы кесине джазгъанларым да тамам эдиле. Алада энчи зат болмагъаны ючюн, Фатимагъа джазгъанларымы да, аны джууабларын да былайгъа салама.

Андан сора да, мен Джырчы Сымайылны экитомлугъу чыкъгъандан сора, аны редколлегиясыны адамларына джазгъанымда кёб соруу бар эди. "Эки заран, бир хайыр" статьяны джазгъан Азретмиди, тюлмюдю? - бу тюл эди эм баш соруу.

Баш соруула: Исмайылны назмуларына ишеклик туудургъан статья нек салыннганды Джырчыны Сайламаларыны экитомлугъуна, Исмайыл творчествосун аманат этген къызы Софья, Исмайылны творчествосун халкъгъа къайтарыр, джаяр джанындан кюрешген адамла, аны экитомлугъун хазырлаугъа нек къошулмагъандыла?


Ма бу соруулагъа изленеди джууаб мен редколлегиягъа кирген адамлагъа джазгъанымда. Алай а, Исмайылны багъалатхан адамлагъа иш къалай баргъанын ангылатыр ючюн, башдан аякъ толу хапар айтыргъа тыйыншлы кёреме.

__________________

Исмайылны экитомлугъуну чыгъарыуну юсюнден Лайпанланы Билал бла Байрамукъланы Фатиманы бир-бирине джазгъанлары

Лайпанланы Билал джазады:
Кюнюнг ашхы болсун, Фатима.
Сени е-майлынгы Абдуллах бергенди, «Фатима бла бир байламлы бол — Джырчы Сымайылны экитомлугъун хазырлайды, биз да къолдан келгенни аямайыкъ» дейди. Сау болсун, сени этген ишлеринге, чыгъаргъан китабларынга разы болуб, Алийни да, сени да багъалатханы ючюн.
Энди ишни юсюнден. Мени кёлюме келгени: Сымайылны не къадар толу чыгъарыргъа керекди, бу джолдан сора энди таблыкъ тюшюб, джугъу къачан чыгъар — Аллах билсин. Мен чыгъаргъан китабы 50 джылдан чыкъгъанды, бусагъатда сен хазырлай тургъан да, мен чыгъаргъан китабындан сора 20 джыл кетиб, алай этиле турады.
Сымайылны алкъын бир джерде басмаланмагъан, 1992-чи джыл мен чыгъаргъан китабына кирмей къалгъан, иги кесек назмусу барды. Сенде болгъаннга ала да къошулсала иги болур эди.
Бизге бек кереклиси — Сымайылны назмулары бла Акътамагъыдыла. Зикирлерин, кёб болмай Черкесскде кърал басмада (ары дери Ас-Алан журналда да) басмаланнгандыла. Алай а, ол дин назмуланы динден, зикирледен да терен хапарлы бир адам тюзетгенден сора, басмаларгъа алай керек болур — ансы бек кёб халат бар эди алада, бир къаууму уа Сымайлныкъы болгъанына да ийнанырча тюлдю, назму джорукъгъа келишмеген тизгинлерин айтмай къойсакъ да.
Сымайылны (да кимни да) бир уллу китаб этгенден эсе, эки-юч том этген табды окъуучулагъа. Биринчи томгъа бютеу назмулары джыйылса, экинчи томгъа Акътамагъы (комментарийлери бла) салынса, ючюнчю томгъа да юйдегисини, башхаланы эсгериулери кирсе. Орус тилге кёчюрюлгенлери бир энчи том болурча болмаса, аланы къайсы томгъа болса да къошаргъа боллукъ болур.
Классик чыгъарыла эсе, бир редколлегия да болургъа керек болур. Ол редколлегиягъа Абдуллах бла Лайпанланы Нюр-магомет къошулсала, зараны болмаз деб кёлюме келеди.
Джырчыны юйдегиси бла уа оноулашханмыса? Артда сёз чыкъмазча болсун деб айтама, мен китаб чыгъаргъанымда да кёб ауур сёз эшитдирген эдиле. Редколлегиягъа Софья къызы да къошулса таб болур — назмуланы джыйышдыргъан олду.
Къысхасы былайды кёлюме келгени. Оюмларынгы айтсанг, анга кёре ишни бардырырбыз.
Тынчлыкъ-эсенлик кесинге, адамларынга да.
Лайпанланы Билал.
28.01.2014

____________________

Байрамукъланы Фатима джазады:
Билял, ашхылыкъ кёр! Аллах айтса, тынч-эсен болурса!
Исмаилны юсюнден айтырым:
биринчиси, Исмаилны къол джазмасын къызы Маруа берген эди Алийге. Ол себебден редколлегиягъа да ол кирирге керекди. Ол сен чыгъаргъан назмула бла бирге, «Акътамакъны» 1938 джыл китабда чыкъгъан вариантын ийген эди. Аладан сора атасыны зикирлери бла джырларын ноталары бла бирге табдыргъанды. Джангы чыкъгъан «Зикир» китабда атамыкъы болмагъанла да бардыла, дей эди. Джылдан артыкъ болады мен Семен улуну къол джазмасы бла ишлегенли. Мен ангылагъан бла 30-чу джыллада чыкъгъан китабчыкъларындан сен тыйыншлы кёрюб салгъан назмуладан сора, алыб джангы китабха къошар джукъ мен да кёрмегенме – къалгъанла кеслерини заманларына къуллукъ этген болурла, ала Джырчыгъа сый къошар чыгъармала тюлдюле.
Башха арт джыллада джазылгъан болуб алкъын басмаланмай тургъан назму, джыр, зикир бар эсе, Аллах бла разыма, джибер, къол джазмагъа салайым.
«Акътамакъны» юсюнден айтырым - аны юч варианты барды: 1938 джыл чыкъгъан китабдагъы, «Минги Тау» журналда басмаланнган, ючюнчю да Акъбай улу бла меннге Антологиягъа салдырыргъа деб, джашы Азрет ийген варианты. Биринчи вариант, автор сау заманда, джаш заманда чыкъгъанды, экинчи вариант – эм толу вариант (керек болмагъан затла да киргеннге санайма ары, мен ангылагъан бла), ючюнчю вариантны, эшта, Азрет кеси сайлаб джарашдыргъан болур эди, эм иги варианты – Антологияда чыкъгъан. Кёлюнге алай келмесин – кеслери чыгъаргъан вариантны махтайды деб, биз аны бир харифин да тюрлендирмей, бизге берилгенича басмалагъан эдик, сени, башханы чыгъармаларынча. Джашы кеси этгенди не этген эди эсе да.2-томлукъда редколлегияны оноуу бла поэманы юч вариантын да беребиз!!! Оруслула айтханлай, время рассудит!
Зикирлери бла джырларыны юслеринден. Биз хар къуру да джырланы, зикирлени да текстлерин бериб, китабла эте да чыгъара туруучанбыз. Исмаилныкъыла ючюн айтмайма. Алай бла текстле унутулмай китаблада джашайдыла, макъамла уа унутула, джокъ бола барадыла. Ол себебден Маруа бу джаны бла бек уллу иш этгенди. Ноталаны Ногайлиев Маджитге къараргъа бергенме, зикирлени текстлерин, аджам тилдегилени да - Хатуев Рашидге. Абдуллах да Малкъарда ким эсе да Мечи улунукъуна къарагъан афендиге кёргюзюрме дегенди.Башында айтханымча, менде Маруа берген зикирледиле. Ол атасыныкъы болмагъаннга санагъанларын къошмагъанды.
Къараланы Зухра, Тотуркъулланы КЪ-Магомет, Хаджилени Танзиля Исмаилны чыгъармаларындан иги хапарлы болгъанларын билесе. Ала бла да тюбешиб, оноулашыб, иш джюрютгенме. Абдуллах бла сен да не бла болушаллыкъ эсегиз да, сакълайма!Айтханынгча «Сымайылны алкъын бир джерде басмаланмагъан, 1992-чи джыл мен чыгъаргъан китабына кирмей къалгъан, иги кесек назмусу» бар эсе, ийсенг, бек разы этериксе.
Китабла 2 том боллукъдула. Биринчи томну Джырчыны Назмулары, «Акътамакъны» юч варианты, эмда Исмаилны юсюнден алимле джазгъан статьяла бла эсге тюшюрюулени бир къаууму, библиографиясы эмда поэтни картлары къурайдыла.Экинчи томда – зикирле бла джырла ноталары бла, «Акътамакъны» Исмаил кеси джырлаучу куплетлери (Азрет айтханнга кёре), эсге тюшюрюуле.
Билял, сен Исмаилны юсюнден кёб джазгъанса, аланы барын да салыр амал джокъду. Мен айыргъанладан (Б. Лайпанов. Исмаил Семенов (Джырчы Сымайыл).Лайпанланы Б. Поэзиябызны «къулагъына» азан къычыргъан. Лайпанланы Б. Анга тыйыншлы сый берирге керекбиз.Лайпанланы Билал. Кёрдемчи Джырчы.Лайпанланы Билал. Хакъ халкъ Джырчы Сымайыл.Лайпанланы Билал. «Таша, тамаша…») башханы саллыкъ эдим дегенинг боллукъ эсе, анга да бир къараб, оноуунгу айтырса. Китабла хазыр бола кетгендиле, айтырынгы, этеринги да узакъгъа созмай, теркирек этерге болса.Аллах саулукъ-эсенлик берсин.
Байрамукъланы Фатима.
31.01.2014.

___________________________

Лайпанланы Билал джазады:
Фатима, салам!
Бек сейир болдум. Джылдан артыкъ заманны кюрешесе, сора, Сымайылны экитомлугъун хазырлаб, «хазыр бола кетгенди» дейсе. Мен а, бусагъатлада эшите турама, биллик да тюл эдим, Бегийланы Абдуллах айтмаса. Мени е-майл адресими — Тоторкъулланы Алийден башлаб, Эльбрусоид бла байламлы адамла бары биледиле. Мени табхан къыйын тюлдю дегенлигимди.
Джырчы Сымайылча адамыбызны юсюнде башха чурумла артха кетиб, джангыз аны юсюнден, алай демек, адабиятыбызны юсюнден сагъыш этерге керекбиз. Мени къой, къызы Софья да билмейди Джырчы Сымайылны экитомлугъу басмагъа хазыр бола тургъанын. Сымайылны бютеу назмуларын джыйыб, редакторлукъ ишни да манга ышаныб, 1992 джыл китаб этиб чыгъартхан да ол болгъанды. Ол китаб чакълы бир назмусу да басмаланмай турады алкъын Сымайылны. Ала да Софьяны кючю бла джыйылгъандыла, сакъланадыла. Софьядан изим болмай, анга билдирмей, аны бла сёлешмей-кенгешмей, бу ишге аны къошмай, ол джыйгъан назмуланы басмалау — адамлыкъ, хукук джаны бла да тюз болурму? «Юй ишлеген балта эшикде къалыр» деб, Софьяны бир джанында къоюуну — бир да ангыламайма, тюзге санамайма.
Андан сора да айтырым: 1992 джыл чыкъгъан Сымайылны китабында назмула хронология халды тизилгендиле — ала чачылмай, ол халда барыргъа керекдиле экитомлугъунда да. Китаб ол чыкъгъан халында салыныб къалса экитомлукъгъа — киши да джукъ айтмаз. Таб алай этилсе да, Софья бла оноулашыргъа керекди. Софьяны «харам» эте эсегиз а — ол джыйгъан назмуланы да экитомлукъгъа салмазгъа керекди. Софья, атасыны ауузундан къагъытха кёб назмуну, айтыуну, хапарны тюшюргенди, Джырчыны юсюнден кеси джазгъан да кёб зат барды. Аланы къой, «Акътамакъны» Софьяда да бир варианты барды.
Барын да айтханым — ашыкъмай, Софьяны да къошуб, экитомлукъну деменгили этиб чыгъарыргъа керекди.
Андан сора да, хар не къайдан алыннганын ажымсыз кёргюзтюрге борчлубуз.
Сёз ючюн, зикирле (ноталары бла) биринчи кере «Ас-Алан» журналда басмаланнгандыла (№1 (4), 2001);
Джырчы Сымайыл. Джырла бла назмула - Москва, «Инсан», 1992 джыл.
Экитомлукъгъа кирген чыгъармала бары да ол халда кескин кёргюзюлюрге керекдиле.
Алай а, къайтарама, эм алгъа Софья бла араны айырыргъа керекди: ансы ол джыйгъан назмула салыныб, ол кеси уа, билген да этмей, бир джанында къалыб кетсе — хакъсызлыкъгъа саналыр.
Бютеу айтханым бары да сени ишинге чырмау болур ючюн тюл,- Джырчыны юйдегиси бир-бирине, сеннге да кёлкъалды болмаз ючюн, Сымайылны тин хазнасы не къадар толу, не къадар тутхучлу, деменгили болур ючюндю.
Айтылгъанны тюз ангыларса деб умут этеме.
Джырчыны юйдегиси — бары да разы болур ючюн, былай кёргюзтюлсе таб болур деб да келеди кёлюме: Акътамакъны эм толу вариантын джыйгъан эмда Минги Тауда басмалатхан — Семенланы Азрет.
Назмуларын джыйгъан, Москвада басмалатхан Семенланы Софья.
Зикирлерин джыйгъан эмда басмалатхан Семенланы Марыуа
Составителле кимле боллукъларын оноуун кесинг эт, Фатима.
Сочинения И. Семенова выходят под редакцией Фатимы Байрамуковой, Абдуллаха Бегиева, Билала Лайпанова.
Бизни тукъумларыбызны бош алай сал демейме, Абдуллах Акътамакъны, мен а — назмуларын къарайыкъ, джарашдырайыкъ дейме. Биз Софья бла да келиширбиз.
Джууабынга кёре, ишни къурарбыз. Абдуллахны оюму да былайыракъды.
Лайпанланы Билал.
01.02.2014

________________

Бу письмомдан сора, Фатиман манга джазгъанны къояды, мен айтханнга да эс бёлмейди, Семенланы Исмайылны экитомлугъун чыгъарады кеси умут этгенча. Анда уа — Джырчы Сымайылны эм маджал назмуларыны орнуна «Эки заран, бир хайыр» деген статья. Исмайыл бла да, аны ёрге кёлтюрюрге кюрешген адамла бла да къазауат барады. Алай а, пролетар джазыучуланы шекиртлери не бек кюрешселе да, Джырчы Сымайылны - тау поэзияны бийин, патчахын - тахтадан аталлыкъ тюлдюле энди.

ТАШНЫ АТА БИЛМЕГЕН...
Семенланы Исмайылны (Джырчы Сымайылны) быйыл, 2015-чи джыл, Москвада «Эльбрусоид» фонд чыгъаргъан Сайламаларыны экитомлугъуну юсюнден

Тоторкъулланы Алий, адам айтыб айталмазча, кёб игилик этеди халкъыбызгъа: китабла чыгъартханы — ол этген ашхы ишлени бириди. Алай а, китабланы (артыкъсыз да «къарачай-малкъар классика» деб белгиленнгенлени) басмагъа хазырлагъан, джарашдыргъан адам, Алийни да атын, къыйынын, ышаныуун да багъалата - ол ишге бек сакъ, бек джууаблы къараргъа керекди. Семенланы Исмайылны (Джырчы Сымайылны) экитомлугъуна кесин джууаблы этген Байрамукъланы Фатима, аны тыйыншлы дараджада джарашдыргъанды дерге къыйынды. Джангыз адамны къолундан келлик иш да тюлдю ол. Аны сагъышын, къоркъууун да эте, талай джылны мындан алгъа «Эльбрусоид» сайтны форумунда 03.12.2010 джыл Джырчыгъа аталгъан тема ачыб (бюгюн да турады ол), ким да кёрюб турурча, ма былай ачыкъ джазгъан эдим:

«ИСМАИЛ СЕМЕНОВ (ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛ)

Джырчы Сымайыл - последний великий народный певец и первый великий национальный поэт Карачая. Он сумел воплотить в своем песенном, поэтическом слове дух нашего народа, всю красоту и богатство нашего языка. Одновременно Он - основа и вершина нашей поэзии. Ни до, ни после ни одному карачаевскому поэту, певцу не удалось достичь его уровня. Джырчы Сымайыл занимает в нашей литературе такое же место, как Пушкин в русской.
Поэма Исмаила "Акътамакъ" - это не только гимн любви, это энциклопедия карачаевской жизни; энциклопедия жизни, уклада того Карачая, которого мы потеряли, которого уже нет.
Джырчы Сымайыл был, без всякого преувеличения, совестью, честью нашей литературы. Искренность, правдивость, бесстрашие - отличительные черты его творчества. Он служил только единому Богу, писал стихи против Сталина при жизни Сталина. Остался противником безбожного режима вплоть до своей смерти. Так он и умер, с гордо поднятой головой. С 1940 года до развала СССР его имя, его стихи, песни, религиозные песнопения-зикиры, были под запретом. И сейчас не издают его книги - по разным причинам. Поэтому не знает молодое поколение великого Исмаила.

* * *
Семенланы Исмайылны (Джырчы Сымайылны) чыгъармаларын къайда окъургъа боллукъду?

Джырчыны 1940-чы джыллагъа дери басмаланнган чыгъармалары бла, китаблары бла Москвада Кърал кютюпханеде (алгъыннгы Ленин атлы б-ка) шагъырей болургъа боллукъду.

1940-чы джылдан сора Семенланы Сымайылны басмаланнган китаблары:

1992-чи джыл:
Семенланы Исмайыл (Джырчы Сымайыл)
ДЖЫРЛА бла НАЗМУЛА.
Сайламалары
ISBN 5-85840-259-3
Москва, "Инсан", 1992
Китабны басмагъа хазырлагъан, редакторлукъ этген
эмда ал сёзню джазгъан - Лайпанланы Билал.
Назмуланы Джырчыны къызы Софья бергенди.

1996-чы джыл:
Семенланы Исмайыл (Джырчы Сымайыл)
поэма "АКЪТАМАКЪ"
Нальчик, журнал "Минги ТАУ", №1, 1996 Поэма Семенланы Азрет хазырлагъанча басмаланады.
"Акътамакъ" поэманы мындан башха варианты джокъду - къалгъан басмаланнганла бу поэманы юзюклеридиле.
Журналны редактору - Бегийланы Абдуллах.

2001-чи джыл
Исмайылны зикирлери ноталары бла "Ас-Алан" журналда ( М., 2001 дж., №4) басмаланнгандыла.
"Ас-Алан" журналны редактору - Лайпанланы Билал.
Зикирлени берген - Джырчыны къызы Марыуа.

2011-чи джыл
Сымайылны зикирлери энчи китаб болуб, Черкесскде чыкъгъандыла.
Зикирлени берген - Джырчыны къызы - Марыуа.

Къараланы Асиятдан сора, Исмайылны халкъ ауузунда джюрюген чыгъармаларын да джыйыб, тинтиб, деменгили сёз айтхан - алим, джазыучу Къагъыйланы Назифа болгъанды. Кесини докторлукъ диссертациясында (1999-чу джыл) Къараланы Зухра да айтады аны:
«В 1963 - 1964 гг. в учебнике родной литературы для 4 класса составители помещают стихотворение И. Семенова «Минги Tay» с подзаголовком «Джыр» («Песня»), без упоминания имени автора. Впервые за много лет молчание было нарушено в фундаментальном труде по карачаевской литературе А.И. Караевой «Очерк истории карачаевской литературы», вышедшем в Москве в 1966 году. Здесь, в хронике литературной жизни, были впервые систематизированы и обозначены вехи творческого пути поэта до 1940 года. Большую роль в возвращении народу имени поэта, его творчества сыграла пропагандистская и журналистская работа писателя и критика Назифы Кагиевой, в 1988 году начавшей публикацию материалов о И.Семенове в областной прессе».

1989-1990 джыллада Къарачай-Черкес илму-излем институтну тамада илму къуллукъчусу Лайпанланы Билал Исмайылгъа аталгъан илму-тинтиу ишин («Къарачай поэзия: суратлау кючю эмда джашау кертилиги») джазгъанды.
Къараланы Зухра докторлукъ диссертациясын (1999 дж.) джакълагъанды,
Тотуркъулланы Кази-Магомет да - кандидатлыкъ ишин (2006 дж.).
Лайпанланы Нюр-Магомет Джырчыны назмуларын орус тилге кёчюргенди.

Сымайылны чыгъармаларын интернет-сайтлада да ("Эльбрусоид", "КаМаТур", "Ас-Алан"),
электрон кютюпханеледе-библиотекалада да:
http://taulit.as-alan.com/start/?page_id=55#semenl ani (Джырла бла Назмула); http://taulit.as-alan.com/start/?page_id=37#mag (стихи Исмаила Семенова в переводах Нюр-Магомета Лайпанова) окъургъа боллукъду.
Семенланы Джырчы Сымайылны кеси джырлагъан джырларына, ауазына, макъамларына былайда тынгыларгъа боллукъду: http://taulit.as-alan.com/start/?page_id=37#mag

* * *
Энди эм керекли иш - тыйыншлысыча джарашдырыб, Джырчы Сымайылны тин хазнасын академ дараджада басмаларгъа керекди.
Бир адам эталлыкъ иш тюлдю ол. Джырчыны кесин, чыгъармаларын да иги билгенле биригиб, бир редколллегия болуб кюрешселе - бу джууаблы ишни тындырыргъа болурла.

Джырчыны юйдегиси (Марыуа, Софья) къошулургъа кереклилери хакъды. Не ючюнмю?
Джырчыны зикирлерин джыйгъан, алагъа эркинлиги болгъан - Марыуады.
Сымайылны назмуларын джыйгъан, сакълагъан, басмагъа хазырлагъан, алагъа толу эркинлиги болгъан — Азрет (джандетли болсун) бла Софьядыла.
Юйдегисинден эркинлик болмай, Джырчыны чыгъармаларын басмалау - терс боллукъду: закон джаны бла да, адамлыкъ джаны бла да.
Бегийланы Абдуллах ("Минги Тау" журналны бир номерин толусу бла "Акътамакъгъа" берген, Джырчыны творчествосун тинтиуге уллу юлюш къошхан),
Лайпанланы Билал (Сымайылны назмуларын китаб этиб чыгъаргъан, эмда аллай бир назмусун да кесинде сакълаб тургъан, Сымайылны Зикирлерин биринчи болуб, «Ас-Алан» журналда басмалагъан, Джырчыны творчествосун тинтиб кюрешген),
Лайпанланы Нюр-Магомет (Джырчы Сымайылны творчествосун тинтиб кюрешген, назмуларын орус тилге кёчюрген) — бу адамла да редколлегиягъа къошулмай, иш тыйыншлы болмаз.

ТЮЗЮН АЙТСАМ:

СЕМЕНЛАНЫ ИСМАЙЫЛНЫ (ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛНЫ) НАЗМУЛАРЫ, АКЪТАМАГЪЫ, ЗИКИРЛЕРИ ЭНЧИ КИТАБЛА БОЛУБ ЧЫКЪГЪАНДАН СОРА, ЭНДИ АНЫ ТИН ХАЗНАСЫН АШЫКЪМАЙ, ТОЛУСУ БЛА, БЕК ДЕМЕНГИЛИ ХАЗЫРЛАБ, ТОМЛА ЭТИБ, БАСМАЛАРГЪА БОРЧЛУБУЗ.
АЛАЙ ЭТЕР ЮЧЮН А - КОМИССИЯ ПО ЛИТЕРАТУРНОМУ НАСЛЕДИЮ ИСМАИЛА СЕМЕНОВА КЪУРАЛЫРГЪА КЕРЕКДИ (КЪУРАЛЫРГЪА КЕРЕК ЭДИ ЭРТДЕ ОГЪУНА).

АРЫ - ЮЙДЕГИСИНДЕН СОРА ДА, ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛНЫ КИТАБЛАРЫН ЧЫГЪАРГЪАН КЪАЛАМЧЫЛА, АНЫ ДЖАШАУУН, ЧЫГЪАРМАЛАРЫН ТИНТГЕН АЛИМЛЕ, ДЖАЗЫУЧУЛА КИРИРГЕ КЕРЕКДИЛЕ. ДЖАНГЫЗ, АЛЛАЙ АДАМЛАДАН КЪУРАЛГЪАН КЪАУУМ, ТЫЙЫНШЛЫ ДАРАДЖАДА ХАЗЫРЛАБ, БАСМАЛАТЫБ, КЪАЙТАРАЛЛЫКЪДЫ ИСМАЙЫЛНЫ ТИН ХАЗНАСЫН ХАЛКЪЫНА».


* * *
Алай а, Байрамукъланы Фатима, Джырчы Исмайылны экитомлугъун Исмайылны къызы Софьядан ташада хазырлагъанды эмда чыгъаргъанды. Исмайыл а тин хазнасын - джашы Азретге эмда къызы Софьягъа аманат этгенди. «Джашчыкъгъа» деген назмусу былай бошалады:

Барым батмасын, джогъум чыкъмасын,
Барымы бер да халкъымы сыйла,
Кесингден артха чырт да къалмайын
Болушурукъду санга Суфиля.

Ма ол Суфилядан-Софьядан ташада хазырланнганды китаб. Ол затха не Бегийланы Абдуллах, не Лайпанланы Билал, не Лайпанланы Нюр-Магомет разы боллукъ тюл эдиле. Аны билген Фатима, аланы редколлегиягъа къошмагъанды, ала бла кенгеширге да излемегенди: Исмайылны бютеу юйдегисин да, алимлени, джазыучуланы - «исмаиловедлени» барын да бирикдириб, Джырчыны чыгъармаларын академ дараджада хазырлаб, халкъыбызгъа уллу саугъа этер орнуна, Исмайылны юйдегисин да, джазыучуланы, алимлени да экиге бёлгенди. Кёзбаулукъгъа, Къараланы Зухраны, Тоторкъулланы Кязимни, Хатууланы Рашидни, Тоторкъулланы Алийни да редколлегиягъа салгъанды — ала ол экитомлукъну джарашдырыугъа къошулмагъанлары хакъды. Аны бла къалмай, Фатима кеси сюймеген адамланы — Къагъыйланы Назифаны, Семенланы Софьяны, Лайпанланы Билалны - Джырчы Сымайылны халкъыбызгъа къайтарыр ючюн кюрешлерин, къыйынларын учуз этерге кюрешгенди. Къалаймы?

«Семенлени Азретни эндиге дери басмаланмагъан бу статьясын эгечи Зубайда тилек къагъыты бла бирге «Эльбрусоид» фондну башчысы Тоторкъулланы Алийге эмда китабны редколлегиясына ийген эди. Статья аны тилеги бла басмаланады».
Быллай билдириучюк да этиб, Фатима статьяны китабха киргизтгенди. Статьяны ахырында джазылгъан заманы да кёргюзтюлюнеди — 1-чи июнь 1993 джыл. Къаранчха орнуна тургъан редколлегия, аны окъуб, «ашхы» демегенине, «добро» бермегенине ишек джокъду. Тоторкъулланы Алий юч адамгъа — Семенланы Исмайылны къызы Софьягъа, Къагъыйланы Назифагъа (джандетли болсун), Лайпанланы Билалгъа къаршчы джалгъан дауну (кёрсе!) - китабда басмалатырмы эди? Ийнанмайма. Ол статья Семенлени Азретники болгъанына да ийнанмайма. Азретни къолу бла джазылгъан зат эсе, суратха алыгъыз да — китабха салмагъандан ары - «Эльбрусоид» сайтны форумуна-затха салыгъыз, барыбыз да кёрюрча, ийнанырча. Алай тюл эсе, Азретни хатына(стилине) ушатыб, Фатима кеси неда бир башха автор къурашдыргъан затды ол.


* * *


Къызы Софья бериб, 1992-чи джыл Джырчы Сымайылны биз Москвада чыгъаргъан китабы — ёмюр джарымдан сора биринчи чыкъгъан китабы эди Исмайылны. 1940-чы джылладан сора, закий назмучу бла джангыдан танышыу ол китабдан башланнганды, анга таяна джазгъандыла алимле илму ишлерин, анга таяна джакълагъандыла диссертацияларын да.

Старший научный сотрудник ИГИ правительства КБР, доктор филологических наук Б. Берберов в научном издании «Тема народной трагедии и возрождения в карачаево-балкарской поэзии» пишет: « Карачаевский поэт Б. Лайпанов, сделавший многое для возрождения честного имени великого поэта-певца и издавший сборник его стихов, с аналитической вступительной статьей (180. Лайпанов Б. Вступительная статья // Джырчы Сымайыл (Певец Исмаил). Песни и стихи. Избранное. М.: Инсан, 1992. С. 3–29. 191 с.) , сравнивает судьбы Кязима Мечиева и Исмаила Семенова и с горечью отмечает: «Много общего в их судьбах, поэзии и мировоззрении. Но есть и отличительные черты. Кязим умер в Азии, даже могила его безвестна. (Прим. автора. Могила Кязима Мечиева была идентифицирована и по Постановлению Правительства КБР и согласно воле народа останки поэта были перевезены и перезахоронены в г. Нальчике в 1999 г.). Исмаил был счастлив, с народом вернулся на родину. Но если стихи и поэмы Кязима печатались и имя поэта прославлялось (прежде всего, благодаря Кайсыну), то Исмаила мы похоронили живым» [180: 18]. В словах молодого поэта звучит не только заслуженный укор в адрес идеологических функционеров, не дававших свободу честной и красивой песне народного поэта и мыслителя, но и призыв быть бережными к нашему духовному богатству и уметь распознавать подлинную высокую поэзию от однодневных ремесленнических поделок. Б. Лайпанов, определяя место и значение поэзии И. Семенова в истории карачаевской литературы, отмечает: «Каждый народ любит и славит своих поэтов. Но как бы мы не любили и не возвеличивали нашего певца Исмаила, мы никогда не сможем достичь той вершины, на которую он поднялся своей поэзией» [180: 27] .


1990-чы джыллада мен Джырчы Сымайылны Юбилейин Къарачай-Черкесде кърал дараджада бардыртыргъа излеген эдим, алай а, джууаблы къуллукъчула унамагъан эдиле. Аны себебли, Джырчы Сымайылны халкъыбызгъа къайытыу къууанчын Къабарты-Малкъарда бардырыргъа табылгъан эди онг. Аны юсюнден былай джазады белгили поэт, джазыучу Бегийланы Абдуллах:
«Москвада жашагъан Билал сёлешеди манга, Нальчикге: «Абдуллах, Къарачайда Жырчы Сымайылны 100-жыллыкъ байрамын этдирталмайма Башчыбызгъа, анда, Малкъарда байрамлар амал болмазмы?» – дегенни айтып. Эслегиз – Москвада жашагъан, къуллугъу-заты, байрам къурап бардырыр борчу болмагъан Билал, Жырчы Сымайылны 100-жыллыгъын кёрмегенча, билмегенча этип къоялмай, къуллугъу-заты, борчу болгъаннга джукъ этдиралмай, манга, кесича бир къуллукъсуз, «борчсуз» тенгине сёлешеди. Былайда: «Аллай Башчыла бла жашагъан биз харипле, ансы да…!» дейим. Къули Къайсынны атын жюрютген Малкъар театрны мекямында халкъ сыйыннгысыз жыйылгъан эди. Москвада кесини китабыны орнуна Исмайылны китабын басмалатып, Исмайылны китаплары бла кеси да Москвадан учуп келип, аллай тауушлукъ ингир къуратхан эди Билал Нальчикде – ары тюшалгъанла, тюшалмагъанла да бюгюн да унутмаз кибик. Къагъыйланы Назифаны башчылыгъында, Къарачайдан автобус толу къонакъ келип, Нальчик башы Акъ Сууда, Хрущевну дачасы орналгъан бек ариу жерде, сау эки кюнню уллу байрам баргъан эди. Жырчы Сымайылны Малкъаргъа келген байрамы. Билал келтирген эди аны, Билал ачханды Исмайылны бизге, Малкъаргъа. Билалны хайырындан, Къарачайны, Малкъарны да закийи Жырчы Сымайылны туугъан кюню Малкъарда алай белгиленнген эди.»

Айтханымча, мен 1992-чи джыл Джырчы Сымайылны къызы Софья берген сайлама назмуларын Семенлени Дахирни болушлугъу бла Москвада чыгъаргъан эдим. Ол заманда китабны окъуб, Исмайылны джашы Азрет «эгечден туугъан, сен адамлыкъ, къарнашлыкъ борчунгдан къутулдунг» деб, къучакълагъан эди. Ол китабха Азрет къалай къууаннганы, разы болгъаны къарачай газетде да (2012 дж. июлну 26) Ёзденланы Якъубну "Зикирле" дуния джарыгъын кёрдюле" деген макалесинде да джазылады: «Сау 70 джылны кърал харам этиб, алай а халкъ, ауузундан тюшюрмей тургъан закий джырчыгъа тыйыншлысыча энди эс бёлюне башлагъанды. Озгъан ёмюрню 40-чы джылларындан бюгюннге дери бир джугъу басмаланмагъанды. Башханы къой, дуния билген «Минги Тау» джырына радио-телеэфирде «халкъ джыр» деб айтылыб тургъандан бери алай кёб заман кетмегенди.
Тюзю, 1992-чи джыл Лайпанланы Билал Москвада «Юйге игилик» атлы китаб басмасында Исмайылны бир китабчыгъын чыгъаргъан эди.
Аллах буюргъан буйрукъну сезиб,
Джашауну салгъан джюгюнден безиб,
Элли тёрт джылны тутмакъда тёзюб,
Бошлукъгъа чыкъды атамы сёзю»,
деб Джырчыны джашы Азрет олсагъатда джазгъанды».

Китабха разы болмаса Азрет, сау заманында бир джукъ айтыр эди кесиме неда газетде, журналда басмалатыр эди статьясын. Адамны бетинден бирни айтыб, ызындан башханы айтырыкъ адам тюл эди Джырчы Исмайылны назмучу джашы.
1995-чи джыл апрелни 22-де Азрет Семенланы Дахирге джазгъан письмодан да бир юзюк келтирейим (китаб чыгъарыуну юсюнден Дахирге келген, мен да сагъынылгъан письмола, Дахир кеси бериб, бары да менде сакъланадыла):

«Багъалы Дахир! Къарачайдан салам. Менден салам эгечден туугъаннга — Билялгъа. «Юйге Игиликни» къолгъа тюшгенлерин бек талпыб окъуйбуз, не келсин, къолгъа тюшмей да къаладыла. Сизни хапарыгъыз кёб болур, бары да къууанч хапар болсун...Энди, айтайым дегенни айтайым: 1. «Джырчы Сымайыл» ючюн сизге этиллик бюсюреу — мени бойнумда къалгъанды. Джашауумда сеннге биринчи кере письмо джазгъанымы эки себебини бири: биз бир терекни бутакълары болгъаныбыз, Билял да, урлугъу башха эсе да, бизни огородда битгенди. Къаныны джарымындан асламы бизникиди. Экинчиси: джол сорур керекли, мен терсине кетсем, сен айтыргъа боллукъса: «Да, Азрет, бизге да бир айтсанг а хапарынгы»- деб. Сорлугъум а буду: бютеу творчествому (поэзиямы) джазыб бошадым. Ол 60 печатный лист чакълы болады...Къол джазмамы, эт да, тиш да кюймезча этиб, къачан, къайда, къалай басмаларгъа боллукъду? Джоюм къаллай бир керек боллукъду?»

Кёресиз, Азретни бизге не биз чыгъаргъан китабха бир дауу джокъду. Болса, айтырыкъ эди. Неда «атамы ажымсыз, халатсыз назмулары былайдыла, «Акътамакъ» поэмасы да былайды — быланы бирге китаб этиб чыгъаралмазмысыз?» - дер эди. Аллай джукъ айтмайды — бизге бюсюреу этиб, кесини къол джазмасыны къайгъысына кёчеди.

Энди Азрет (джандетли болсун) дуньядан кетгенден сора, ол джазгъанды деб, бир дауну Исмайылны сайлама экитомлугъуна салгъандан не магъана? Ол статья Исмайылны ёрге кёлтюрмейди, энгишге тюшюрген болмаса. Ол статьяны китабда басмаланнганыны джангыз бир магъанасы барды — Джырчыны дараджасын тюшюрюр дыгалас. Сымайыл партияны, Сталинни махтагъан джырла да ол мурат бла салыннгандыла китабха.
Джыйырма джылдан артыкъны бир джерде басмаланмай, бюгюн «Азретникиди» деб, къууанч тыбырлы болуб, Фатима китабха салгъан статья - эм бек да Исмайылгъа къаршчы джазылгъан затды. Не ючюн айтама алай?

Джырчы Сымайылны, мен 1992-чи джыл чыгъаргъан китабына дери чыкъгъан китаблары (ала 1940-чы джыллагъа дери чыкъгъандыла) - хазна къалмай барысы - партиягъа, Лениннге, Сталиннге махтау джырладыла. Аланы да кёрюрге боллукъду «Эльбрусоидни» электрон библиотекасында. Сымайыл ол назмуланы, джырланы къалай джазгъанын, ала ючюн Аллахдан кечмеклик тилегенин билдиреди:
«Сталин деген чууутлу, /Джашауубузну къурутду, /Тиллерибизни чалдырды, /Кесине махтау салдырды. /Махтау салалгъан — тёргеди, /Салалмагъан а — кёргеди, /Джан — татлы, мен да айтама, /Артда тобагъа къайтама».
Статьяда уа «бу назму Сымайылныкъы тюлдю» деб айтылады. Алай болса, Ибилисге-Сталиннге махтау салыб, аны ючюн тобагъа къайытмай, ёлюб кетген къауумгъа къошуллукъду Джырчы да. Ол затны къалай эслеген болмазла китабны редактору, редколлегиясы?

Сымайылгъа къаршчы экинчи зат. «Ёртенланы Азрет Исмайыл эм бек багъалатхан, сюйген адам эди» деб джазады статьяны автору. Биз Сымайылны «къарачай поэзияны къулагъына азан къычыргъан» деб, багъалатабыз. Зулму джорукъ да анга Аллахха къаршчы бир сёз айтдырталмагъанды. Неден айырсала да, динден, имандан айыралмагъандыла аны. Ёртенланы Азретни чыгъармаларында баш темаланы бири уа — дин бла, Аллах бла кюрешиудю. Сора, аллай адам — Сымайыл эм бек сюйген адам къалай болур эди? Неда аллай адам бла Сымайыл джандан джаннга тенглик джюрютген эсе, Сымайылгъа не дерге боллукъду?

Барды статьяда мен тюзге санамагъан затла дагъыда. Софьягъа билими, фахмусу джокъду деб ким айталлыкъды? Неда атасындан кёб затны джазыб алгъанына ётюрюкдю дерге ким базар? Софья къалай берген эсе, алай басмаланнгандыла назмула. Ол статьягъа джууаб Софья да этер. Мен айтыргъа излеген: китабны джарашдыргъан Байрамукъланы Фатима, биле-биле, Исмайылны юйдегисин экиге бёлгенди: Софьяны харам этгенди, Марыуаны халал этгенди. Джазыучуланы, алимлени да бёлгенди алай. Китабны хайырындан зараны аслам боллугъуна чыртда ишегим джокъду. Эм уллу Джырчыбызны, Поэтибизни дараджасын тюшюрген китаб кимге керекди? Семенланы Азрет джазгъанды деб, бир ётюрюкню басмалагъан неге ушайды?

Къайтарыб айтама:

Джырчы Сымайылны къызы Софья атасыны назмуларын джыйыб, манга бергенинде, 1992 джыл мен аланы бир китаб этиб чыгъаргъанма Москвада.

Джырчы Сымайылны башха къызы — Марыуа - атасыны Зикирлерин бергенинде, аланы да «Ас-Алан» журналда басмалагъанма.

Джашы Азрет атасыны джугъун берсе, аланы да чыгъарлыкъ эдим. «Эгечден туугъан, сен къарнашлыкъ, адамлыкъ борчунгдан» къутулдунг деб эркелетгенден ары, бир сёзю болмагъанды. «Сымайылны керти назмулары быладыла» деб, Акътамакъны чыгъаргъан Абдуллахха Джырчыны назмуларын берсе да Азрет, Бегий улу аланы да басмалар эди. Анга да бермегенди.

Узун сёзню къысхасы — арадан джыйырмадан артыкъ джыл кетгенден сора, Азрет кеси да дуниядан кетгенден сора (джандетли болсун), «Азретникиди» деб, хылымылы статьяны Фатима Исмайылны экитомлугъуна не ючюне салды? Джырчы Сымайылны юйдегисин да, исмаиловедлени да экиге бёлгени, уллу Джырчыны-Назмучуну дараджасын тюшюрюрге кюрешгени, аны да пролетар адабиятны къурагъанланы санына-сафына къошаргъа кюрешгени — бары да тюз иннет бла этилгендиле деб, ким айталыр?

Семенланы Джырчы Сымайылны къызы Софьягъа, алим Къагъыйланы Назифагъа эмда Лайпанланы Билалгъа къаршчы джазылгъан бла къалса уа статья. Автор Ёртенланы Азретни, Хубийланы Османны, Хубийланы Назирни сыйларгъа, ёрге тутаргъа кюрешеди. Авторну оюму бла, аладыла Исмайылны джакълагъан, ёрге кёлтюрген да. Кертиси бла да, 1937-чи джыл Хубийланы Осман Джырчы Сымайылны сагъынады статьясында. Ма ол статья.

Бютеу дунияны пролетарлары, бирлешигиз!
КЪЫЗЫЛ КЪАРАЧАЙ
№156(1406), 22 ноябр 1937 джыл. Микоян-шахар.
ВКП(б)-ни Къарачай обкому бла облисполкомну органыды

КЪАРАЧАЙ ПИСАТЕЛЛЕНИ СОЮЗУНДА КИМЛЕДИЛЕ?*

"Къарачайны революциягъа дери кесини басмасы, джазыучулары болмагьанды. Октябр революцияны кючюнден Къарачайны кесини басмасы, окъууу болду. Ленинни-Сталинни миллет политикасыны тюзлюгю бла джюз джылланы унугъуб, патчахлыкь джолунда эзилиб келген Къарачай миллетде уакь-уакь басдырылыб, тотланыб тургьан фахмула, талантла ачыла башладыла.

Класс джау да бу кёзюуню унутмагьан эди. Аны уу къолу былайгьа да джетген эди. Халкъны джауу, буржуа миллетчи Гюрджю улу кесини джырчысын, биринчи таянчагьы, уллу апендини джашы Ёртен улун Къарачай джазыучуланы башына салгъан эди. Ёртен улу кесине биринчи задачагьа Гюрджю улу бандитни Маурер шпионну махдагьанны сала эди. Ол, ёсюб келген джаш тёлюге, джаш джазыучулагьа, джырчылагъа къаш-баш тюйюб сууутхан болмаса, не аз да болушмай эди.

Ёртен улу кесини Союзуна членнге буржуа миллетчиле, Гюрджю улуну биринчи джакълары Къаракёт улун, Батча улу А-К-ни, Гебен улун алгьан эди. Кёб турмай алагъа Байкъул улу да къошулгьан эди. Бу класс джауланы джыйымдыгъы Гюрджю улуну ышыгъы бла не сюйселе аны этиб тургьандыла.

Ала Къарачайны бюгюннгю джарыкь къууанчлы, насыблы джашауундан, болумну тюрлениуюнден, джаш тёлюню ёсюмюнден, окъуудан, эркинликден, таулу тиширыугъа ачылгъан джолладан, Ленинни-Сталинни партиясыны къадарын-хорламын джазаргъа сюймей эдиле. Ала джашаудагъы кертини джазмай эдиле. Аланы къуру да баш темалары апендиле, попла бола эдиле.

Былай бла талай джыл тайышхандан сора къарачай «писателлеге» тамадагьа Байкъул улу Дауут тюшдю. Дауут да, Ёртен улуну джолундан джалламагьанды. Ол да аны онг къолу эди. Дауут писателлени союзундан ол бандит шайканы чачалмагъанды. Кеси да алагъа къошулуб, аланы бирлери болгьанды. Байкъулланы Дауут тамадалыкь этиб, халкъны джауу, предатель, бандит Аппа улун биринчи этиб членнге алгьанды. Андан сора класс джауланы Боташланы Абидатны, Биджиланы Асхатны, Эбзеланы Шахарбийни членнге, Орус улу Махаметни кандидатха алгьанды. Орус улу Махаметни не китабы, не сборниги чыкъмагьанды. Аны Устав бла кандидатха алыргьа да болмай эди.

Байкъул улу бла Аппа улу бандит аны къарачай писателлеге къагьытчы этген эдиле. Не ючюн десенг, Орусланы Махамет Аппа улу бандитни биринчи переводчиги эди. Кёб турмайын аны биягьы экиси обллитогьа салгьан эдиле. Байкъул улу бла Аппа улу сюйгенлерин джазыб, Орус улу да лито бериб, басмагъа ийиб къояргъа таб бола эди. Орус улу Махамет кеси кимди? Ол эм ачы класс джауланы такьмакъларыды. Аны Гюрджю улу Первомайскийден рабфакга келтириб, Къаракет улу Исмайыл бла тилин бир этиб, Къаракет улу класс джау да аны, башха ауругьанла бола тургьанлай, законсуз курортха эки айгьа «солургьа» ийген эди.

Андан къайтханлай, Аппа улуну буйругьу бла Кипкеланы М. аны редакциягьа алгьан эди. Редакцияда Орус улу Махамет, белгили акъ офицерни къызы - буржуа миллетчи Орусланы Аминада сау 3 айны джашагъанды. Орус улу М. Гюрджю улу джауну махдаб, джыр джазгъанлай, Гюрджю улун разоблачон болгъанын эшитиб, джырны джыртханды. Махамет Аппа улуну биринчи переводчиги эди. Ол литода ишлегенинде да Аппа улуну «Къара кюбюрюн» газетде чыгъарыргъа эркинлик бериб тургьанды. Ол джаш джазыучуланы, джазаргьа тырмашханланы сууутуб, артха ыхдырыб, тыяргьа кюреше эди. Быллай ачы класс джау, комсомолдан контрреволюцион сёзлери ючюн къысталгъан Байкъул улуну биринчи къагьытчысы эди.

Къарачайны писателлери кимле болгьанларына, ала не ишлегенлерине, не бла кюрешгенлерине киши эс бёлмей эди. Алай бла класс джауланы бетсиз джыйымдыгъы, кеслерине писателле атаб: Ертенланы Азрет, Къаракетланы Исса, Аппаланы Хасан, Гебенланы Гемма, Батчаланы А-Керим, Боташланы Абидат, Биджиланы Асхат, Байкъулланы Дауут, Орусланы Махамет, Гербек улу А-Солтан класс джау бла тиллерин бир этиб, бир джырларын талай кере чыгьарыб, Орусдан къарачай тилге терсине кёчюрюб, законсуз, джюзле, мингле бла ачхала алыб тургьандыла.. Ол къауум Къарачайны белгили халкь джырчысы Семенланы Исмайылны бу арт джыллагьа дери кёрмегенча, билмегенча этиб тургъандыла. Аны быйылгъа дери писателлени союзларына алмагъандыла. Ол джыйымдыкь къауум джаш тёлюге, литературагъа талпыгъанлагъа джол бермегендиле. Аланы не джаны бла да чырмаргъа, тыяргьа излегендиле. Халкъны эсин политикадан башха джары бурургъа кюрешгендиле.

Барыбызны да, артыкь да джаш тёлюню борчу: аланы джазгъанларын окъуучуланы арасындан къурутургьа, ёсюб келген джаш тёлюге, литературагьа тырмашханлагьа болушуб, энтда ол класс джаула ачыкъламагьан фахмуланы, талантланы ачыб, миллет тюрсюнлю социалист магъаналы культурагъа эркин джол бериргеди.

Област организацияла къарачайны писателлерини ишлерине, къалай эмда не зат джазгьанларына къараргъа, эс бёлюрге керекдиле".
(* Статья газетде басмаланнганыча бериледи ).


Хубийланы Осман былайда Исмайылны «халкъны джауларын» ууатыр ючюн сагъынады ансы, Джырчы къайгъылы тюлдю. Осман радиода ишлеген сагъатында да, джазыучулагъа башчылыкъ этген сагъатында да, Джырчыны джакълаб, бир сёз айтмагъанды, аны назмуларын, джырларын басмалатыр джанындан бир джукъ этмегенди. Исмайылны 1957-чи джылдан 1990-чы джыллагъа дери «враг народа» этиб тургъанларында терслик областны джазыучуларыны организациясындады. 1979-чу джыл Къагъыйланы Назифа бла бирге Османнга тюбеген эдик Джырчы Сымайылны юсюнден — Исмайылны «реабилитировать» этер ючюн, Россияны джазыучуларыны Союзу излеген къагъытны алалмагъан эдик.

«Эки заран, бир хайыр» статьяны китабха салгъан - бек ариу биледи Исмайылны джаны саулай кёрге кимле кёмгенлерин. Алай а, эт-тин джууукълукъну хакълыкъдан ёрге тутханы себебли, Азретни аты бла джазылгъан статьяны китабха салыб, акъ бла къараны къатышдырыб, тюзню терс этиб, терсни тюз этиб кюрешеди.

1937-чи джыллада Хубийланы Османнга 20 джыл бола эди, сабийликден не джазгъанын да ангылай болмаз эди. 1980-чи джыллада уа Осман джашлыкъдан чыкъгъан эди, зулму джорукъ да алай къаты тюл эди. Ёзге къол джазмаланы сюзюу 1937-чи джылладача бара эди. Анга шагъатлыкъгъа, джазыучуланы къарачай секциясы къабыл этген Хубийланы Назирни (Османны къарнашыны) рецензиясын салама (ол кюн секцияны ишин бардыргъан Осман кеси эди):

«КОГДА ОТСУТСТВУЕТ ЧУВСТВО МЕРЫ И ОТВЕТСТВЕННОСТИ
Рецензия Назира Хубиева на рукопись Билала Лайпанова «Тополя»

Каждая встреча с новым именем в литературе для меня является особой радостью. Знакомство с рукописью первой книжки стихов молодого карачаевского поэта Билала Лайпанова оставило в моей душе светлый след. Во время ее обсуждения я с удовольствием цитировал отдельные удачи. Мне показалось, что автор имеет свою поэтическую тропинку.

Новая рукопись Б. Лайпанова «Тополя» написана на карачаевском языке и состоит из 110 стихотворений. Объем 130 страниц. Среди разных в ней встречаются удавшиеся стихотворения, стофы и строки. На мой взгляд, к лучшим относятся следуюшие произведения: «Сен кетдинг, кетдинг башхагъа», «Танг аласында», «Къаядан
чынгаб келген секиртмеча», «Бусакь джулдузгьача, суу да — тенгизге», «Сюйгенле» и другие. Мне думается, эти стихотворения являются продолжением тех удач автора, о которых я говорил при обсуждении первой книги. Но, к сожалению, их совсем немного.

Наряду с определенными удачами в данной рукописи встречаются серьезные недостатки и упущения. Во-первых, тематика некоторых стихотворений страдает абстрактностью, во-вторых, нет четкого классового подхода, в-третьих, заметны идейные заблуждения автора и его преклонение перед религиозными культами. В-четвертых, не соблюдаются нормы стихотворной речи, в-пятых, отсутствует чувство меры и ответственности. Это все делает стихи Б. Лайпанова неинтересными и непонятными. Чтобы не быть голословным, я приведу примеры:

Бир джетген кюн таулугьа къолунгу берсенг,
Сеннге керек кюн таулу джанын да берир.
Алай а таулуну уруб бёркюн тюшюрсенг,
Таулу уруб башынгы тюшюрюр.

Это противоречит принципам дружбы и братства народов. К чему призывает автор читателей? Я не берусь утверждать, что такие стихи отвечают требованиям социалистического реализма. К сожалению, такого рода ошибки в рукописи встречаются часто:

Къотур шхылды къысыр къаяда
Орнун табалгъан чакълы, орнуму
Табалмай къалдым бу шашхан дунияда
Деген кюнлерим да болду.

Конечно, на земле есть два мира, два образа жизни. О мире капитала, насилия и неравенства можно сказать так, как заявляет Лайпанов. Но как же может так заявлять человек нашего общества? Здесь заметна и его нескромность. Рукопись не освобождена от грубых строк и слов:

Улурум келди джулдузлагьа къараб,
Итча, бёрюча созуб улурум,
Ёзге мен адам болгьаным себебли,
Назму джаздым да, сизге окъудум.

Где здесь идейное содержание и художественное достоинство? Такие строки, на мой взгляд, ничего общего с поэзией не имеют. Здесь отсутствует полностью и эстетическая сторона стихотворения. У автора заметно преклонение перед
религиозными культами:

Джандетинги джаханим этсенг,
Джашарынг, кюеринг да джаханимде.

Какая необходимость пугать кого-то ужасами ада? Это проповедь муллы, а где же поэт, который должен убеждать людей беречь природу силой поэтического слова? Он должен, опираясь на наши нравственные принципы, пользоваться другими формами и методами.

На 34 странице рукописи в стихотворении «Эки сагьыш» встречается строка: «файгьамбар джуууннган сют кёлча бир кёл». Для автора символом высшей степени нравственной чистоты является озеро, где купался пророк. Это, по крайней мере, звучит странно. Религиозное настроение, дух присутствуют во многих стихотворениях:

Сен келтирген таулу китаблагъа
Тау башлагьача алай къууандым.
Алай къууаннган болур Меккягьа
Баргьан дин ахлусу, окъуй Къуранын

Странно, что автор для сравнения высшей своей радости, получив книги любимых авторов, ничего другого не нашел.

Автор часто берется за мироваые проблемы. Конечно, здесь он ударяется в крайность, теряя чувство скромности:

Мен болсам эди джаратхан дунияны,
Кёб затын башхаракь этеригем аны.
Алай а, мен тюл эсем да джаратхан дунияны,
Кесим излегенча этерикме аны!

Самые великие светила мировой поэзии не смогли переделать мир. Не могут взять на себя такую миссию, наоборот, они от скромности стесняются именовать себя поэтами.
Приведу несколько строк из одной статьи, опубликованной несколько лет назад в «Литгазете»: «Майя Борисова как-то вспоминала, что во время традиционной встречи в югославском городе Струге переживал гнетущую неловкость один из значительнейших поэтов нашего времени Кайсын Кулиев.
— Не представляю себе, — жаловался он вечером, как я произнесу во время выступления «мы — поэты!». Я никогда не именую себя поэтом. Разве можно сказать: «Я – поэт!», «Я – стихотворец! ...»

Так говорит действительно великий поэт Кайсын Кулиев, а автор одной маленькой книжки, изданной на карачаевском языке, Билял Лайпанов заявляет:

Джашайма. Джашайдыла ма менде
Ишчи да, философ да, поэт да.

Рукопись данная местами говорит о том, что автор порой не понимает самой сути поэзии, значения искусства слова: «Эки итча улуйдула эки кёзюм», «Аллах къыйынлы джаратхан бир джан», «меджисууну заманында адамча, табынырым келди бир кюн терекге».

Список таких строк можно было бы продолжить, но из-за неимения времени и возможности я называю только отдельные. Как видно, рукопись страдает от идейных и художественных недостатков. На мой взгляд, первая книжка Лайпанова была намного лучше, чем рукопись «Тополя».

Назир Хубиев
12 января 1982 г.»

Кёресиз, 1937-чи джыл Хубийланы Осман джазгъан статья бла 1982-чи джыл Хубийланы Назир джазгъан рецензияны уллу башхалыкълары джокъду. 1980-чи джыллада да джазыучуланы чыгъармаларында дин магъананы къой, дин сёзле-терминле болмазларын, «Аллах» деген сёз сагъынылмазын, «классовый подход» болурун излей эдиле. Сора аллай адамла Семенланы Исмайылны (Джырчы Сымайылны) кесин, назмуларын да къалай халал этер эдиле?

После 1940-х годов Исмаил был выше классовых, сословных, национальных предрассудков — отметал все, что не соответствует Корану. Он стал Хакъ поэт, превратился в духовного лидера. Разве могли ему это простить?

Барын да айтханым - «Эки заран, бир хайыр» статьяны Джырчы Сымайылны экитомлугъуна салгъанла — иннетлери тюз болуб этмегендиле. Ол статьяны Азрет джазмагъанына уа ишегим джокъду. Азрет «подстрочник» бла «белый стихни» бир-биринден айырмазча къарангы тюл эди. Неда, «къайсы миллетни да миллет этген — Дини, Тили, Джурту, Адетиди» деб джазгъанымы, «ол сёзлени мени «Къарачай» поэмамдан алгъанса» деб, ёмюрде да айтмаз эди. Ол сёзлени — миллет ышанланы - адам улу къалюбаладан бери айтханлай келеди. Ууакъ-тюек затланы эсге алмай огъуна къояйыкъ. Алай а, Джырчыны эм кючлю тизгинлерине («Сталин деген чууутлу...») «атамыкъы тюлдюле» деб, джашы къалай айтыр эди? Ол статьяны джазгъан — ким эсе да — Сымайылгъа игилик этмегенди, аны басмалагъан а андан да терсди. Семенланы Исмайылны (Джырчы Сымайылны) Сайламаларыны экитомлугъун «разборкалагъа», «к сведению личных счетовгъа» буруу — бир джукъгъа келишмеген, айыблы ишди. Редколлегияда кёрюннген адамла огъуна, аны Фатимагъа ангылата биллик эдиле, алай а, китабны джарашдырыугъа, сюзюуге Фатима аланы къошмагъанды.

Тоторкъулланы Алий къайтара да Джырчыны китабларын чыгъара турмаз. Бу китаб бла къалыб кетсе уа...Огъай, неда этиб, Семенланы Исмайылны Сайламаларын джангыдан чыгъарыргъа керекди.

АЛАЙ ЭТЕР ЮЧЮН А — КЪАЙТАРЫБ АЙТАМА - «КОМИССИЯ ПО ЛИТЕРАТУРНОМУ НАСЛЕДИЮ ИСМАИЛА СЕМЕНОВА» КЪУРАЛЫРГЪА КЕРЕКДИ (КЪУРАЛЫРГЪА КЕРЕК ЭДИ ЭРТДЕ ОГЪУНА).

АРЫ - ЮЙДЕГИСИНДЕН СОРА ДА, ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛНЫ КИТАБЛАРЫН ЧЫГЪАРГЪАН КЪАЛАМЧЫЛА, АНЫ ДЖАШАУУН, ЧЫГЪАРМАЛАРЫН ТИНТГЕН АЛИМЛЕ, ДЖАЗЫУЧУЛА — БАРЫ! — КИРИРГЕ КЕРЕКДИЛЕ. ДЖАНГЫЗ, АЛЛАЙ АДАМЛАДАН КЪУРАЛГЪАН КЪАУУМ, ТЫЙЫНШЛЫ ДАРАДЖАДА ХАЗЫРЛАБ, БАСМАЛАТЫБ, КЪАЙТАРАЛЛЫКЪДЫ ИСМАЙЫЛНЫ ТИН ХАЗНАСЫН ХАЛКЪЫНА.

Джырчы Сымайылны экитомлугъун Фатима кеси, кесини иннетине кёре джарашдырыб, кёзбаулукъгъа уа талай адамны редколлегиягъа сукъгъанлыкъгъа — андан не магъана? Джырчы Сымайылны — халкъыбызны эм уллу Джырчысын эмда Назмучусун — Къарачайны пролетар джазыучуларыны тенглигине тюшюрюр дыгалас тохтаргъа керекди.

ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ,
Къарачай-Черкес республиканы Халкъ Поэти,
Къарачай-Черкес кърал Университетни сыйлы доктору,
Миллетлеарасы Тюрк Академияны сыйлы академиги
2015 джыл, август ай, Москва
P.S.
Мен бу статьяны Джырчы Сымайылны экитомлугъуну редколлегиясына ийгенден сора, «Эки заран, бир хайыр» статьяны Семенланы Азрет джазгъанына шагъатлыкъгъа Фатима аны фотокопиясын 2015-чи джыл сентябрны 18-де «Эльбрусоидни» сайтыны форумуна салады:

«ЭКИ ХАТА, БИР ХАЙЫР»
Семенлени Исмайылны экитомлугъу «Эльбрусоид» фондну къайгъырыуу бла быйыл басмадан чыкъды. Закий джырчыбызны халкъны ауузунда джашагъан джырларындан башха чыгъармаларын Семенлени Софья бла Лайпанланы Билал 1992 джыл китаб этиб чыгъаргъынчыннга, окъургъа табмай, кёб джылланы сакълагъанбыз. Былайда чертиб айтыргъа керекди: барыбыз да билебиз Халкъ Джырчыны къарачай-малкъар адабиятда сыйлы орнуна къайтарыр джанындан Билал къарнашыбызны кёб къыйын салгъанын.

«Эльбрусоид» фонд Семен улуну экитомлугъун хазырлай, Исмаилны эки юйдегисинден эки тамада къызы (Зубайда бла Маруа) бла байламлылыкъ джюрютгенлей тургъанды. Фонд анга дери басмалагъан китабларындача, Джырчыны джангы китабларына поэмасы, назмулары, джырлары, зикирлери бла бирге, аны юсюнден джазылгъан илму ишлени, эсге тюшюрюулени да салгъанды. Исмаилны тамада джашы белгили поэт Семен улу Азретни архивинден, аны эндиге дери басмаланмагъан статьялары да, Зубайда бериб, аны тилеги бла тюшгендиле китабха.

Китаб чыкъгъандан сора Лайпан улу «Эки хата, бир хайыр» деген статьяны Азрет джазмагъанды деб, ийнанмагъанын айтыб, бизге къагъыт джибергенди. Баям, быллай сёзле джюрюмез ючюн, джангы китабда Азретни къол джазмасын да, Зубайданы Эльбрусоид фондну тамадасына ийген тилек письмоларын да басмаласакъ тыйыншлы эди. Ол джангылычыбызны эсге ала, Лайпан улугъа джууабха аланы былайда беребиз.
Байрамукъланы Фатима»

Аны ючюн бир зат тюрленмейди: джазгъан Азрет эсе да, басмагъа чыгъаргъан Байрамукъланы Фатимады. Азрет аны басмалатыргъа излесе, эртде басмалатырыкъ эди, кеси сау заманда — статья 1993-чю джыл джазылгъанды. Арадан 22 джыл кетгенден сора, Азрет кеси да дуниядан кетгенден сора (джандетли болсун), аны басмалауну (кесин да Джырчыны Сайламаларыны экитомлугъунда!) бир магъанасы джокъду. Адамланы бир-бирине этген, Джырчыны назмуларына ишеклик туудургъан — ол неге ушагъан затды? Джырчыны Сайлама чыгъармаларына саналгъан китабда ол статья джашил биченликде чыгъанакъча кёрюнюб турлукъду.

«Закий джырчыбызны халкъны ауузунда джашагъан джырларындан башха чыгъармаларын Семенлени Софья бла Лайпанланы Билал 1992 джыл китаб этиб чыгъаргъынчыннга, окъургъа табмай, кёб джылланы сакълагъанбыз. Былайда чертиб айтыргъа керекди: барыбыз да билебиз Халкъ Джырчыны къарачай-малкъар адабиятда сыйлы орнуна къайтарыр джанындан Билал къарнашыбызны кёб къыйын салгъанын».

Фатима бу сёзлени керти джюрекден айта эсе, Билал анга джазгъан оюмлагъа эс нек бёлмеди, Билалгъа, Назифагъа, Софьягъа дуния бла бир аман айтылгъан статьяны китабха не деб салды? Джырчыны бир сабийин халал этиб, сёз бериб, башха сабийин харам этиб, андан ташатын Атасыны китабын чыгъарыу — аллай тёрелик этерге уа Байрамукъланы Фатимагъа ким эркинлик бергенди? Энди бир башха китаб чыгъыб, анда да Джырчыны къызы Софья Фатимагъа не айталгъанын айтса, иги кёрюннюкмюдю? «Ташны ата билмеген , башына урур» деб, ма аны ючюн айтадыла. Быллай затла болмаз ючюн, китаб чыкъгъынчы Фатимагъа джазыб, ангылатыргъа да кюрешген эдим. Ёргерекде письмола анга шагъатдыла. Ким биледи, энди Фатима башха китаб чыгъарлыкъ болса, кеси да, ол редколлегиягъа салгъан адамла да, басмагъа нени теджериклерине сагъыракъ болурла деб умут этеме.

Къайсындан сора, Кязимни кесин, сёзюн да бизге эм бек танытхан Абдуллах болгъанды. Джырчы Сымайылны да дерге боллукъбуз.

«Минги Тау» журналны бир номерин толусу бла Джырчы Сымайылны «Акътамагъына» берир ючюн, Исмайылны закийлигин ангылагъандан сора да, джорукъгъа къаршчы барыргъа керек эди — башха республикада кърал чыгъаргъан журналны сау бир номерин, ачхасын да башха республиканы адамына берген — тынч иш тюл эди. Аллай ётгюр ишлери кёбдюле Абдуллахны.

«Къарачай, малкъар деб эки халкъ джокъду къарачай-малкъар халкъ бирди, бирди тили да, дини да, тёреси, тарихи да» деб, журнал малкъар тилде тюл, къарачай-малкъар тилде чыгъады деб, ол джазыуну журналгъа киргизтген Бегий уллу болгъанды.
Мызы улу Исмайылны «Къарачай-Малкъар халкъны тарихин...» орус тилде басмалатыб чыгъаргъаны уа?
Тюрк бёрюню журналгъа салгъаны уа?
Итле аны ючюн юре эдиле Абдуллахха. Итле юредиле, бёрюкъан сарыджилик миллет адамла уа, аланы сан этмей, джолларындан таймай, алгъа барадыла.

Абдуллах кесини юлгюсю бла да, сёзю бла да эс табдыра, кёл кёлтюре билген къаламчыды. Бегийланы Абдуллахны Семенланы Софьягъа джазгъан мектубу эки айдынны араларында сёз тюлдю — ол бютеу адабиятыбызгъа къайгъы, сагъыш этгенден джазылгъанды. Аны ючюн салама аны джазгъанын форумгъа.

Кюнюнг ахшы болсун, Софья!

Сенден хапар алгъаныма бек къууандым. Билал бла бирге жарсып тургъанбыз – аурукъсунуп иш къалмагъа эди, къайдады бизни Софья деп, бир бирге соруп, сурап, бир хапар нек бере болмаз деп. Бары да бошду, Софья, жалан да сен кесинги сакъла, бир затха жарсыма, къыйналма, къайгъы этме. Аллахны ахшылыгъындан, дунияда шо жангыз бир адам да Минги Тауну тёппесинден аталмазлыкъ Закий Атанг барды – Жырчы Сымайыл! Сен Жырчы Сымайылны къызыса! Ол сыйгъа не жетер! Бурнунгу кёкге тиреп айлан! Сен Атангы Керти Сёзюн (Аны уа жалгъан сёзю болмагъанды!) жыйышдырып басмалатханса, Бийиклигин дуниягъа кёргюзтгенсе! Сау болсун Билал Лайпан улу, бизни Керти Шохубуз, бу ишде Санга Къарнашлыкъ, Билеклик да этген. Сени хайырынгдан, дуния жарыгъына Билал чыгъаргъан ол «жукъа тышлы» жашил китапчыкъ къаты тышлы къызыл томладан багъалы болгъаны бютюн бек, бютюн шарт ачылды!

Мен ол жангы чыкъгъан томлагъа, былай-алай чыгъардыла деп, аз да жарсымайма-къыйналмайма, Сен да къыйналма: ала Джырчы Сымайылны сыйын тюшюребиз деп этилген затла окъуна болгъанда да (мен а алай сунмайма), чып тюшюралмаз эдиле Джырчы Сымайылны даражасына, жазыучулукъ ишине, аны сыйын эниш да эталмаз эдиле – бютюн эс бурдурлукъдула, бютюн БИЙик этерикдиле. Сен, Билал, мен, башха бири этерге кюрешген – бары да Исмайыл ючюн сунама. Болса да, Гагаринни кёкге учуп чыкъгъанын, Жерни тёгерегине жангыз бир кере айланнганын, артдагъыла Жер тёгерегине не кёп жортсала да, Биринчини сыйын тюшюралмазла, тап, тюшюребиз деп учуп кюрешселе да, огъай, тейри! Бютюн бийик, бютюн сыйлы, магъаналы бола барлыгъы кимге да белгилиди. Бу Сиз экигиз этген иш да (бу «жукъа тышлы китапчыкъны» сартындан айтханлыгъымды) алайды!

Ол «китапчыкъ» сагъайтды битеу дунияны, ол сёлешдирди алимлени да, «къара» эллилени да, сейирге-тамашагъа къалдырып: кесини закийлигине, быллай адамыбызны билмей, кёлтюрмей тургъаныбызгъа да! Десем да, Ол кёре эдим барыбызны да сыйыбызны кёлтюрюп, Минги Тауну тёппесине чыгъарып тургъан!

Анса уа къаллай терен магъаналы дерсди Джырчы Сымайылны жашаугъа, дуниягъа кёз къарамы, кеси ызлагъан къадары – байлыкъны, махтауну сан этмей, таш чайнап джашаргъа тюшсе да, Кертилик, Адамлыкъ, Кишилик Джолун сайлагъан! Аллах адам баласына акъыл сала туруп, не иги иннет тежеген эди эсе да анга Адамлыкъ, Кертилик, Тазалыкъ, Сюймеклик сартындан – ол иннет бла жашагъанды Исмайыл. Ол – Закийлик, Акъылманлыкъ дерсиди!

Исмайыл Шыйыхлагъа тенг, ала бла ушакъ эталлыкъ, ала бла жолгъа чыгъып кеталлыкъ, Аллах сюйюп жаратхан, сюйген халкъына саугъагъа да берген бир сыйлы жанды. Сюйгенин къыйынлыкъ бла да сынагъанды. Сынмагъанларын да кёргенди. Ол себепден Аллахдан игилик сакъларгъа сылтауубуз да барды.

Сыйлы эгечим Софья!

Мен жангы чыкъгъан китаплагъа къарадым, кёрдюм. Къыйналгъан да этдим: бу китапланы чыгъарыр ючюн быллай бир къыйын салыннгандан ары, ай, байтамал, къалай иги, къалай тынгылы этип чыгъарыргъа боллукъ эди – Сен да, Билал да, мен окъуна да къатышып, ол чыгъаргъанла бла бир тилли болуп, оноулашып-кенгешип этилген иш болса!..

Биз аз санлы халкъбыз, къарачай-малкъар халкъы, адабиятдан ангылаулары болгъанла уа бютюн да азбыз, сен-мен-ол, бир-эки-юч дегенча, ала да биригалмайбыз! Къайсыбызны сюдге берейик деп турабыз! Къалай къатыракъ чимдийим деп, адыргыгъа къалабыз. Бу сагъышдан кёлюнг такъыр болады, тамагъынг бууулады. Хауа жетмей башлайды. Айхай да, терсдиле ол 2-томлукъну жарашдыргъанла. Билалгъа, Санга, манга да – китап хазырлана тургъанындан хапарлары болгъанлагъа, кёп-аз эсе да, бу ишге аладан алгъаракъ къыйын салгъанлагъа, хаталары огъай - хайырлары тиериклеге сорургъа, тынгыларгъа, ишге къошаргъа да керек эдиле. Бек сейир этеме, бизни къыйыныбыз, сёзюбюз нек «харам» болгъанына. Балтаны сабы къолумдады, къалай сюйсем алай урама дерге жарамайды да! Айхай, къыйналырса! Болса да, акъыл артдан келеди…
Халкъ айтыучулай, артдан тюзелгенледен Аллах этсин.

Энди, Софья эгечим, биз этерик, кёлюме келгени: бир бирге дау айтханны къоюп, не болду эсе да – болду, мен ангылагъандан, Исмайылны алыкъа басмаланмай тургъан кёп заты барды, кёп заты да къаралыр кереклиди (халат-халат басмаланнганлары, бютюн да зикирлеринде), Сен, Билал, мен да къошулуп, китабын хазырлап башлайыкъ. Тоторкъул улуну сёзю да алай болгъан эди, Москвада Билал да, ол да, мен да сёлешгенибизде: бу къалай бара эсе да, баргъаныча чыкъсын, хазырлагъыз, аны да басмаларбыз деп. Хазырлайыкъ!
Кишини жанына тиймезча, 2-томлукъда не жангылычла кетгенлери, не кемлиги болгъаны да айтылмай болмаз. Адабият тёреси (сюйсенг, илму де) алайды.

Ангыламагъан ангыламай турсун, биз а ишибизни этейик.
Бизден башха киши эталмаз ишни!
Айтырым бек кёп эди, аны бла къояма.
Аллах барыбызгъа да тёзюм, акъыл-эс, татлылыкъ берсин!
Тутхан ишингден, жашауунгдан Аллах къууандырсын!

Къарнашынг Абдуллах.
28.09.2015

Цитата
sufilya semenova пишет:

Цитата

Абдуллах,бек сау бол! Бир бек къыйналыб тура эдим да, джаныма сериуюн урдурдунг. Иншааллах, ётюрюкле ортадан чыгъыб, атамы назмулары, джырлары да тыйыншлы дараджада чыгъар -деб ышанама. Китабдан мыдахланнган бек кёб керти джазыучу барды Малкъарда, Къарачайда да, барысы да джакъ, болушлукъчу боллукъдула.Энди иш сиз джашлагъа къалады. Мен "АХЫР АЙТЫУЛАРЫН" санга табдырайым, эски джазыуларын тинте турама да, табхан затымы барын да ийейим. Не этейик! Хар адам кеси дараджасына кёре, фахмусуну, акъылыны, билимини, болумунуджетгенине кёре иш этеди. Чыкъгъан китабны дараджасын да, атамы ишин алдан джюрютгенлеге билдирмегенлей,хапа-сапа этгенлени бетинде къояйыкъ. Уллу адамлыгъынг, фахмунг, кишилигингбла, бизни адабиятны къадау ташыса, къарнашым! Аллах сени къорусун, хар джерде джол берсин! Софья.

Бек сау бол, Софья, "сабыр тюбю сары алтын" дейдиле, дженгилликге, ачыугъа хорлатмай (чурум болса да), Абдуллахны оюмун тюзге санаб, бек керекли ишге кёчерге разылыгъынг ючюн.
Джангы джол сала баргъан адамны этегине чыгъанакъла джабышыргъа ёч боладыла - адам не къадар уллу болса, чыгъанакъла да ол къадар кёб. Ол чыгъанакъла бир джанындан закийге заран болургъа кюрешедиле, экинчи джанындан а алай бла кеслерин кёргюзтюрге, адабиятда къалыргъа кюрешедиле. Исмайыл а пелиуан эди - пролетар литератураны, социалист реализмни джорукъларына сыйынмагъан, бойсунмагъан...
Иш кёбдю, алай а Абдуллах бла Сен ол ишни баджаралырча онглу адамласыз. Мен да къолдан келгенча, болушурукъма. Болушургъа излегенлеге да джол ачыкъды - бизге этгенлерича, биз алай этмезбиз.
Халкъыбызны культурасын, адабиятын сакъларгъа, айнытыргъа кюрешген къаламчыланы барына да Аллах кюч берсин.

Есенин туугъанлы 120 джыл болду.

В последние годы наука о жизни и творчестве Сергея Есенина пополнилась значительными литературоведческими трудами. В Институте мировой литературы Российской академии наук завершено Полное собрание сочинений Сергея Есенина в 7 томах (9 кн., 1995–2001), которое является единственным завершённым академическим собранием сочинений поэта ХХ века. Это собрание активно востребовано исследователями и любителями творчества поэта. В юбилейные дни выходит третье издание этого собрания, финансируемое Правительством Рязанской области. Завершается издание фундаментальной Летописи жизни и творчества Есенина в 5 т. (7 кн.) и начинается подготовка Есенинской энциклопедии. Кажется, жизнь и творчество Есенина полностью изучены, однако каждый год, отмечая очередной день рождения поэта, мы сознаём, что находимся только на берегу того безбрежного и бездонного творческого океана, который носит имя Сергея Есенина.

Мен бу джазманы былайгъа не ючюн салама? Орус кесини закий поэтине къалай къарайды, биз а къалай къарайбыз кесибизни закий Джырчыбызгъа-Шайырыбызгъа? Рязан областны хюкюмети Есенинни 120 джыллыгъына поэтни Чыгъармаларыны 7-томлугъун чыгъарады.
КЧРде уа Исмайылны 100 джыллыгъы да ётдю - кърал джанындан бир джукъ этилмеди. 110-джыллыгъы да алай, 120-джыллыгъы да алай...
Рязан област кесини назмучусуна эс бёле биледи, бизни республиканы башчылары уа бир да къайгъырмайдыла - айтылыр, джазылыр керекли уа къалмагъанды...

"Минги Тау" журнал Исмайылны 120-джыллыгъына бир статья басмалагъанды, басмаланмагъан да ол болгъа эди...Алай нек айтама десегиз...

Халкъыбызны эм уллу Джырчысы-Шайыры Семенланы Исмайыл (Джырчы Сымайыл) араб, тюрк тиллени иги билгенди, ол тилледе джазылгъанланы окъуб, тюрк, араб культура бла иги шагъырей болгъанды. Кирил, латин харифле бла джазылгъанны къыйналмай окъугъанды, аны себебли СССР-де тюрк халкъланы тин байлыкъларын да билгенди. Джазгъан а, гитчеликден юреннген араб харифле бла джазгъанды. Кесини дин назмуларын, зикирлерин кеси къолу бла джазыб дефтерлеге тюшюрюб, халкъгъа чачханды. Исмайылны аллай бир дефтеринден зикирлерин анам барыбыз да эшитирча окъуучан эди. Араб харифлени мен да таныгъаным себебли, «бизни тилни араб алфавит бла да берирге боллукъ кёреме» деб, сейирсиниб, эджиклеучен эдим...

Артхаракъда уа Терезе элде джашагъан поэт Биджиланы Идрис айтхан эди: «Исмайыл бизни адабиятдан хапарлыды — къарачай тилде чыкъгъан китабланы, къарачай газетни да окъугъанлай турады». Узун сёзню къысхасы — Джырчы Сымайыл уллу фахмусу болгъан бла къалмай, терен билими болгъан, араб, латин, кирилл харифле бла джазылгъан тюрк, араб чыгъармаланы окъугъанлай тургъанды. Акътамакъгъа тёрт дунияны кёргюзтюб, айландыра да билмез эди окъуулу, билимли болмаса, дуниядан хапарлы болмаса Исмайыл.

Алай а Исмайыл, фахмулу, билимли адам болгъан бла къалмай, иш къоркъутхан, баш тутхан, мюлкю болгъан адам болгъанды. Джангы власт а мюлкю болгъанланы сюймей эди. Баш сакълар ючюн Джырчы да властха джараулу талай джыр этген бла къалмай, бютеу мюлкюн да колхозгъа бериб, джарлыланы тизимине къошулгъанды. Файтонунда джангы оноучу чайкъалгъанын кёрюб, аз бек къыйналмай эди Исмайылны джюреги. Алай а, не этер къарыуу бар эди махтаб джыр джазгъандан ары. Эслеб къарагъан а бу тизгинледе адамны къыйналгъанын да, джангы джорукъну хыликке этгенин да эслерикди:

Къошуму бердим колхозгъа,
Урлукъ мюрзеуню – ортагъа…
Ой мындан ары мен да сёз береме
Энчи мюлкчю болмазгъа.

Оноучуланы джюрютсюн энди
Къара пайтонум, чайкъалыб.
Мен а кирейим бу колхоз ишге,
Къарыу аямай, къадалыб.

Къара да таныгъан, мюлк да джюрютген, айтырын да къоймагъан аллай онглу адам болгъанды Джырчы Сымайыл.

Тебуланы Шукур а Джырчыны 120-джыллыгъына аталгъан «Тюзлюк излеб табалмагъан» макалесинде-статьясында (http://www.smikbr.ru/2011/jurnals/mingit/05-06-2011.pdf «Минги Тау» журнал, No 3 (157), май-июнь 2011 ж.) Исмайылны окъуй-джаза билмеген бир къарангы адамныча кёргюзеди. Статьяда Сымайылны сыфаты совет власт келгинчи унугъуб, байлагъа батрак болуб айланнган бир зауаллыча кёргюзтюлюнеди. Совет власт келгенинде да, къарангылай къалады. ««Сымайыл сабий заманында, медиресеге жюрюп , арабча окъургъа юйренеди. Алай а, ол арабча уста жаза билмегенди, миллет латын, орус харифлеге кёчген заманда аны бла да кюрешмейди». Статьяда талай кере айтылады — Исмайыл къара танымагъанды деб.

Исмайылны къара таныгъанын а билмеген джокъду, джангыз Шукурду аны билмеген.
Исмайыл къарангы болмагъанды, аллай затланы джазгъанладыла, джаздыргъанладыла къарангы.

Статьяда Исмайылны Сюйюнчланы Азамат джарашдырыб, СССР-ни Баш Советине ийилген мектубу да барды. Андан бир юзюк: «1943 карачаевцы были переселены все в Среднюю Азию, где на нашем родном языке ничего не печаталось, к тому же я неграмотный, не смог заниматься творчеством». Письмо уа былай башланады: «Я родился в селе Учкулан карачаевского района КЧАО в 1894 году в семье бедного карачаевца. Оставшись сиротой, я с детства пошел в батраки к баям и не учился». Кертиси алай болмагъанын Азамат да, къалгъанла да билгендиле, алай а анда, башында, былай джазылса игирек къарарла, эс бёлюрле деб, умут этгендиле - не айтсанг да, совет власт джарлыланы власты эди, джарлылагъа ышана эди...

Статьядан башха юзюкле: «Керти фахму, Семенланы Сымайыл орус, латын харифни билмегени себепли этген жырларын, къагъытха тюшюрмей, башында тутуп жырлагъанды».
«Жырчы къара танымагъанлыкъгъа, А. Фадеев библиотека саугъа этеди.»

Уллу адамыны, закийини дараджасын тюшюрюб кюрешген бу дуньяда бизден сора, киши болурму? Къалгъанла джокъларын да бар этиб кюрешедиле, биз а барыбызны да джокъ этиб кюрешебиз. Неденди экен бу — къарангылыкъданмы, эссизликденми, басма сёзню сан этмегенликденми? «Хан Трамны джашыма» деб, «джырчыланы башыма» деб, башын ёрге тутут джюрюучю Исмайылны «батрак» да этиб, «къара танымагъан да» этиб, нек кюрешебиз экен? Къыйынды бир-бир журналистни, джазыучуну ангылагъан. Тынгылаб къойгъан да къыйынды.

Тотуркъулланы Алий бла «ЭЛЬБРУСОИД» фондну ишчилерине
Б Ю С Ю Р Е У

Ма бюгюнде быллай къууанч болур ючюн,
Кёб адамны муратлары толур ючюн,
Амал табыб,заман табыб,билим джоюб,
Иги кесек адам къыйын салгъандыла.

Бу адамла кёб иги иш этедиле,
Джакъсызланы кёллерине джетедиле,
Тау адетни джаядыла узакълагъа,
Къыйынлары сакъланныкъды тууудукълагъа.

Миллетим ,-деб керек джерде ёрге туруб,
Инджилгеннге – Огъай,- демей, эсин буруб,
Кесим,-демей, биз, дегенни ёрге тутуб,
Этгенлерин этедиле разы болуб.

Бусагъатда Семенланы атларындан,
Айтама мен барыгъызгъа:»Сау болугъуз!»
Энтдасында саулукъну да, «ачханы» да
Тюзлюк ишге миллет ючюн ,сиз джоюгъуз.

Иги умут,иги мурат къаныгъызда,
Таза джюрек,кирсиз иннет саныгъызда,
Турур насыб Аллах берсин кесигизге,
Халал къыйын,халал аш да тебсигизге…

Сайлагъансыз сиз тюз джолну,къыйын джолну,
Узатасыз болушлукъгъа эки къолну.
Болушасыз артха бермей,не борч салмай,
Кюрешесиз миллет ючюн бир кюн къалмай.

Не игилик бар эсе да бу джашауда,
Тюбетдирсин барына да Аллах сизни…
Чырт джунчумаз сизничала болуб миллет,
Бек тазады сиз этгеннге анда иннет…

Аппам кеси кёрсе эди китабларын,
Тас болмайын айтханыны сакъланнганын.
Къууаныр эд этилгеннге джюрегинден,
Джетер кибик сизге юлюш тилегинден..

Белгилиди:Минги-Тауну джазгъаны да,
Ереваннга чакъырылыб баргъаны да.
Ишге чемер,сёзге уста болгъаны да,
Эришиуде ол Джамбулну озгъаны да.

Ёрде болуб аякъ тюбге тюшгени да,
Урланнганы «миннген аты, джюгени да,»
Кесибизден кёб джаулары болгъаны да,
Муратлары толалмайын къалгъаны да…

Джырланнганы башха ат бла « Минги-Тауну».
Салмагъаны тёрелеге барыб дауну…
Ёрде къалды ,тенг болмады зар къауумгъа,
Хорлатмады кесин джелге,не джауумгъа…

Кеч болса да болушдугъуз Исмаилгъа,
Тенглешдире тийген кюннге,толгъан айгъа,
Этдигиз сиз Къарачайгъа,Малкъаргъа да,
Унутулмай,тас болмайын турлукъ саугъа!

Сау болугъуз! Деб айтама аны атындан,
Джашларындан,къызларындан,туудукъладан!
Биз разыча Аллах сизге разы болсун!
Муратыгъыз сиз сюйгенча толу толсун!

Семенланы Ракай,джырчы Исмаилны туудугъу

Айырыб уллу бюсюреу этерге излейме бу ишге уллу къыйынын салгъан, биз барыбыз да сюйген эмда багъалатхан, кирсиз иннетли, таза джюрекли, бек ариу сёзлю, «Сабыр тюбю сары алтынлы»,
Дунияда не иги махдаула бар эселе аланы иеси - БАЙРАМУКЪЛАНЫ ФАТИМАГЪА. Энтда кёб джылланы миллетинге джараб, адамланы къууандырыб ишлеб турурча Аллах саулукъ да, кюч да берсин сеннге. Сыйлы Аллах сизнича адамланы ишлери –джашаулары бла иеди джерге тазалыкъны да, адамлыкъны да, сабырлыкъны да . Сиз аны барысыны да юлгюсюсюз.
Фатима, этген ишинге, салгъан къыйынынга разы бол.

Элеккуланы Зубайда
Джырчы Исмаилны тамада къызы