ТЫЙЫНШЛЫ КЪАЛАМЧЫЛА

Sabr 16.08.2010 12:20:51
ТЫЙЫНШЛЫ КЪАЛАМЧЫЛА

Бу бетде къалам бла Ана тилибизге, тарихибизге - ХАЛКЪЫБЫЗГЪА - халал къуллукъ этгенлени юслеринден материалла салына барсала, окъуучулагъа хайыры болур деб умут этеме.
Sabr 16.08.2010 12:25:53
КЪАРАЧАЙ АДАБИЯТНЫ БИЙЧЕСИ
Къагъыйланы Назифаны 75-джыллыгъына


?Къыркъ киши бир джанына, къыйыкъ киши да бир джанына? деб, бизни миллетде бир нарт сёз барды. Тюрлю-тюрлю джыйылыулада, даулаш-тартыш баргъан джерледе Назифа кесин къалай тутханын, кимни, нени джанында болгъанын кёре тургъанма. Сора, нарт сёзню тюрлендириб, ?къыркъ къыйыкъ киши бир джанына, Назифа-ханым да бир джанына? деб, кёб кере айтханма. Къуллукъчула шиндиклерине, къуллукъларына къоркъгъан сагъатда, Назифа джангыз халкъына къоркъгъанды, халкъына сагъыш этгенди. Кесине артда табсыз болурун да биле тургъанлай, тюзюн айтмай, тюзлюкню джакъламай, тынгылаб къоймагъанды. Бир кере да. Назифаны ол халисин билгенле, ол болгъан джерде бек эслеб сёлешгендиле, таб, батырча кёрюнюрге да кюрешгендиле.

Орта Азиядан ? сюргюнден ? къайытхандан сора да, бизни халкъгъа къара джагъаргъа кюрешиб тургъан кючле бар эдиле. Ол къара кючлеге уу берген, башчылыкъ этген а Совет къралны коммунист партиясыны идеологу Суслов эди ? 1943 джыл къарачай халкъны джуртундан тутмакъ этдириб сюрдюрген фашизм джорукъну бир ити. Област, край дараджадан да ётюб, Совет Союзну Коммунист партиясыны Ара Комитети Къарачай халкъны терслеб, тюрлю-тюрлю бегимле ала эди. ?Къарачай халкъ чурумсуз кёчюрюлмегенди? деб, алайгъа огъуна келтире эдиле бизге джетген зулмуну. Назифа кёб кир ырхыны басмагъа иймей, кёб хылы-мылы сёзден халкъыбызны сакълагъанды. Коммунист системаны кючлю кёзюуюнде анга къаршчы турур ючюн, халкъын-джуртун бек къаты сюерге керек эди адам. Аны ючюн отха да кирирча. Ненча кере кирген болур отха Назифа, ненча кере кюйген болур джюреги. Ол кюрешни палахыды Назифаны замансыз сакъат этген да. Кёб эркиши чыдамагъан сынауладан Назифа бюгюлмей, башын ёхтем тутханлай ётгенди. Сайлагъан адамларына чырайны да, фахмуну да, таукелликни да ёлчелемей береди Аллах. Хакъ джолгъа тюзетеди ? Кертиге, Тюзлюкге, Эркинликге къуллукъ этдиреди. Аллай насыблыладанды Къагъыйланы Назифа.

Къара иннетли политиклени джалгъан дауларындан Халкъыбызны къутхарыр ючюн кюрешгени да джетерикди Назифагъа чий алтындан эскертме салыргъа. Алай а, Назифа-ханым эскертмени кесине, Пушкинлей, Акъ сёзю бла, тарих тинтиулери бла, романлары бла салыб бошагъанды.

Къагъыйланы Назифа 1957 джылдан бери ? Къарачай 14 джыллыкъ сюргюнден Кавказ джуртуна къайытхандан бери ? халкъыбызны бурундан келген тин байлыгъын излеб, табыб, тинтиб, сакълаб, джакълаб кюрешеди. Бу затда аны къыйыны алай уллуду ? анга тыйыншлы багъа берирге да къолдан келмезчады.

Совет коммунист режим динибизни да, тилибизни да, джуртубузну да, тарихибизни да бизден сыйырыб кюреше эди. Халкъны Назифача адамлары болмаса, биз манкъурт болуб бошар эдик...

Къраллыкъ джюрюте келген эски онглу халкъ болгъаныбызгъа бизни тюшюндюрген джазыучу ? ол Къагъыйланы Назифады. Аны ?Кюренли джазыула? китабы бизни буруннгу джазыучуларыбыз бла танышдырады. Кимледиле ала?

Микаиль Башту ? 835-900-чю джыллада джашагъан къара булгар ата-баба джырчыбыз.
Трам Хан 10-12-чи ёмюрледе джашагъан кърал башчыбыз, шайырыбыз.
Зурум Бийче ? 1396-чы джыл асхакъ Темир бла къазауатда ёлгенди.
Акъбилек Бийче ? 1396-чы джыл асхакъ Темир бла уруш эте ёлгенди.
Гошаях Бийче ? 16-17-чи ёмюрледе джашагъанды.

Къагъыйланы Назифа, анга деричи тинтиулеге, джазылгъанлагъа да къараб, барын да тенглешдириб, 50 джылны ичинде къаджыкъмай кюрешиб, буруннгу тарихибизден, культурабыздан, адабиятыбыздан кёб зат джыйгъанды.

Назифаны Гошаях бийчени юсюнден тинтиую эм артда айтылгъан, эм керти сёз болгъанына ишек джокъду. Пролетар адабиятны къурагъан джазыучуларыбыз Гошаях Бийчени харам этиб кюрешген сагъатда, аны джакълаб, тюз сёз айталгъан Назифа болгъанды.

Халкъыбызны башчысы Къарчаны юсюнден биринчи уллу сёзню ? романны ? джазгъан да Назифады. 1428-чи джыл Къарча къурагъан кърал 400 джылны чыдагъанды, 1828-чи джыл, Хасаука урушдан сора, Къарачай Орусха къошулгъунчу.

Халкъыбызны эм уллу Джырчысын эмда Поэтин ? Джырчы Сымайылны ? халкъыбызгъа къайтарыр ючюн биринчи кюрешиб башлагъан да Назифады.

Назифаны къаллай адам, къаллай алим, къаллай джазыучу, тарихчи, фольклорчу, адабиятчы болгъанын айтыр ючюн, бир мазаллы китаб джазаргъа керекди.

Къагъыйланы Назифаны бизни халкъны, бизни маданиятны аллында эм уллу хизмети ? къул (пролетар) адабиятдан джанлаб, ёзден Сёз айталгъаныды. Хакъ сёзю бла тарихибизни, адабиятыбызны, санатыбызны ? айтыргъа, бизни миллет ангыбызны, тарих эсибизни тюз джолгъа бургъанды. Андан уллу не эталлыкъды ким да?

Джаш тёлюню Назифача джакълагъан, аны кёлюн Назифача кёлтюрген болмагъанды бизде. Фахмусу болгъан бир джаш адамны эслесе, аны ючюн бютеу джазыучу организация бла сермеширге артына турмагъанды ол. Кесими юсюмде да сынагъанма ол затны.

Къол джазмамы ?социалист реализмге келишмейди? деб, бизни джазыучула джыйылыуларында харам этгенлеринде, мени ючюн бары бла да демлешген Назифа эди. Артда бу иш бизни тау адабиятны файгъамбарына, баш тёресине ? Къайсыннга ? джетгенинде, аны соргъаны эсимден кетмейди. Аны сёзлерин тюрлендирмей береме.
? Назифа уа бармы эди, Къагъыйланы Назифа? ? деб сорду Къайсын.
? Бар эди. ?Суратлау адабиятны сюзюу ? политика ярлыкланы тагъыу тюлдю? деб, мени джакъларгъа кюрешген джангыз ол эди.
? Да, Назифа адабиятдан ангылауу болгъан адамды, фахмулу джазыучуду кеси да.

Бизни джазыучуланы кёбюсюн таныгъан Къайсын, бизде джангыз Назифагъа базгъанын, анга ышаннганын, аны адамлыгъына, фахмусуна да уллу багъа бергенин ангыладым. Алай болмаса, ол башхаланы да сагъынныкъ болур эди.

Къайсын да бек багъалатхан, барыбыз да бек сюйген Назифа-ханым!
Ёмюр джарымны халкъынга ёкюл болгъанлай келесе. Джашауунг бла да, джазгъанынг бла да барыбызгъа юлгюсе, байракъса.

?Назифа уа бармы эди?? деб, Къайсынны сёзлери эсиме тюшедиле.
Бар эди, барды бизни Назифабыз. Назифача адамларыбыз болгъан къадарда уа, Халкъыбыз да барды. Назифаны иннети, сёзю кёлюнде-джюрегинде болгъан Къарачайгъа къараб, джазгъанма бу тизгинлени:

Барды сени Аллахынг да, тилинг да,
Ёсюб келген сарыджилик тёлюнг да,
Къатылмазла Сеннге къартлыкъ, ёлюм да,
Ёмюрлеге джашарыкъса Къарачай!

ЛАЙПАНЛАНЫ БИЛАЛ,
Къарачай-Черкес республиканы Халкъ Поэти,
Къарачай-Черкес кърал Университетни сыйлы доктору,
Миллетле арасы Тюрк Академияны сыйлы юйеси

?Минги Тау?, ? 2 (150) март-апрель 2010 ж.
Sabr 17.08.2010 05:06:35
КЪАЙСЫННЫ, ХАМЗАТНЫ ДА ЭСГЕРЕ

Жаш заманымда мен бу Сёзню, тап айтылгъан бир назму тизгинча кёрюп, алай бош мурулдай айланнганма. Жылла бла ол къысха сёзню тюзлюгюне, уллу магъанасына тюшюннгенден-тюшюне барама. Кёрлюгюмю, кёрмезлигими да кёре, игиге, аманнга да тюбей, мен тышында айланнганлы ? 30 жыл. Хар абыннганым сайын, ?ТАУЛУ ТЮЗДЕ АБЫНЫР? ? кёлюме келмей къалмагъанды. Кесимден озуп, халкъыбызгъа да сагъыш этдиреди ол Сёз.

Таулу халкъыбыз тауларында жашагъан сагъатында, аны кёлю-жюреги да, саны-тёммеги да башха тюрлю эдиле. Халкъ ёмюрле бла жашагъан жерине, журтуна ушап къалады. Тау халкъны тауларындан айырып, тюзлеге жайсанг, талай замандан аны халы да, бет къаны да тюрленип тебирейдиле. Табийгъатны кючю алайды. Ол кесине ушатып тебирейди алайда жашагъанланы барын. Бир да ажымсыз, аны сезип, сюргюнде-кёчгюнчюлюкде журтуна термилип жашагъанды халкъыбыз. Мадар болгъанлай а, жарашхан юйюн-мюлкюн да атып, Кавказына къайытханды. Алай а...

Тау эллерибизге иймезге, къайтармазгъа кюрешгендиле бизни. Къайытханлагъа да, жашарча таплыкъла къурамагъандыла. Кетерча этгендиле. Онла бла тау эллерибиз, оюлгъанларыча, ызларына сюелмей турадыла бюгюн да. Амалсыздан, халкъыбыз тёбенлеге, тышына, шахарлагъа эне, чачыла барады. Чачыла, башхаланы ичинде жутула, эрий, тилибиз-адетибиз унутула барабыз.

?Таулу тюзде абыныр?. Бир жанындан бу айтыуну тюзлюгюне сейирсинеме, экинчи жанындан а, эсгертиу-эслетиу магъанасы-кючю болгъан бир кесамат Сёздю бу. Бу Сёзню юсю бла халкъыбызны къыйын къадарын, жолун, жашауун, алда не къоркъуула сакълагъанларын айтып чыгъаргъа боллукъду.

Нарт сёз болуп къалгъан, ёмюрлени жашарыкъ бу назму тизгинни жазгъан-айталгъан Батырбекланы Зейтунну жашы Хамзатды. Ёмюрлюк сёзню айталгъан адам кеси замансыз, ёмюрлюкге айырылгъанды арабыздан. 2008 жыл июльну онбиринде жюреги тохтап къалгъанды Хамзатны. Аурумайкъыйналмай, башхаланы да къыйнамай, алай кетген насыпды деп да къояр эдик, Хамзатха къуру 51 жыл болмаса. Энди ол тохтап къалгъан жюрек, назму тизгинледе уруп турлукъ жюрек къаллай болгъаныны юсюнден
талай сёз айтыргъа излейме.

1

1980 жылла эдиле. Москвада Горький атлы Адабият институтну кюндюзгю бёлюмюне жангы кёчгенме. Къайдан болгъанымы билгенлей, устазла да, студентле да: ?Хамзатны таныймыса?? ? деп сорадыла. Битеу институтда эм белгили адам болуп чыгъады Хамзат. Къызла да былай жаратхан, жашла да былай ёрге тутхан ким болду бу? Не ючюн багъалата болурла аны быллай бир?

Биргеме баргъанладан бири, дагъыстанлы Шапи ?Хамзатдан ышан нгылы адам жокъду институтда. Керти эр кишиди?, ? дейди. ?Эм чырайлы да олду?, ? деп бир жанындан сёз къошады Ира. Алай эте, сёлеше-кюле, общежитге киребиз. ?Землягынгы? алып келебиз деп, мени Хамзатны одасына (комнатасына) алып барадыла. Кесим излегенимча жашар жер тапхынчы, Хамзат бла турама. Ол эки-юч кюнню ичинде Хамзатны одасына киргенни-чыкъгъанны санаргъа къолдан келлик тюйюлдю. Кёбюсюню тилеклери быллайладыла:
? Стипендиягъа дери юч (беш, он) сом бер.
? Биягъы тюйюш башланнганды, араны айырыргъа бир къара.
? Бу назмуланы къалай кёресе, бир тынгыла.
? Энди жыл бир фахмулу жаш бизни институтха кирирге излейди. Болушурмуса?
? Жууугъум келгенди. Комендантха айт да, бир талай кюннге мында турурча бир эт.
Тилекле дагъыда былагъа ушаш. Жангыз бир кере ?угъай? деп айтханын эшитмедим Хамзатны. Аллай ?ууакъ-тюек? затланы къой, уллуракъ затланы тындырыргъа да къолундан келе эди аны.

Мени эм бек сейирсиндирген башха зат эди. Хамзат студент болгъанлыгъына, профессор-устаз къауум да анга студентгеча къарамай эди. Бир жанындан Хамзатны терен билими бар эди ? китап окъумагъан заманын кёрмегенме аны. Экинчи жанындан Хамзат кесин тийишли даражада тута эди, адамны сыйын кёре биле эди. Бизни окъутхан шайыр устазлада Хамзатха атап, назму жазгъанланы кёргенме. Башхала бла аллай зат болуп билмейме. Кёп кере кёргенме Хамзатны стол жанында устазла бла олтуруп тургъанын да. Сёз нёгер болургъа, чамгъа-лакъырдагъа да бек уста эди Батырбек улу.

Мен институтну кюндюзгю бёлюмюне жангы кёчгеним себепли, талай экзамен, зачет берирге керек эдим. Хамзат устазла бла келишип, мен аланы къысха заманны ичинде берип, къалгъанладан артха къалмазча болдум. Кюнлени биринде уа, биринчи кере мени назмуларымы сюзерге жыйылдыла. Ол кезиуге мени назмуларым жер-жерде да басмаланып, энчи китап болуп да чыгъып, кесими кишиге тенг этмей жюрюген заманым эди.

Сюзюу башланды. Биргеме окъугъанла, адетдеча, назмуларымы алгъадан окъуп, хазырланнгандыла. Талай назмуму къарачайча, орусча да окъудум. Сора Лев Ошанин, бизни семинарны таматасы, сёзню мени коллегаларыма берди. Эй, тебиредиле сора мен зауаллыны сопакълап. Сюрюуге мал кеч къошулса, бары да аны бырнак этип, уруп бир башлайдыла, аллайын болду иш. Бир иги сёз айтхан болса уа... Сора Хамзат ёрге турду:
? Жолдашла, тиллешип келгенча, былай этерге жараймыды? Поэзия жилтини болгъан бир тизгин тапмагъаныгъыз сейир тюйюлмюдю? Мен аллай ненча тизгин таба эсем, анча кере рестораннга барабызмы?

Къайсы эсе да кюлдю, къайсы эсе да ышарды, Ошанин да Хамзатха айланып: ?Старик? (алай айтып сёлешиучю эди къайсыбызгъа да), рестораннга ненча кере барлыгъыбызны бир санайыкъ, айтчы ол тизгинлени?,? деди. Хамзат мажалгъа санагъан тизгинлени айта, Ошанин да бармакъларын бюге-санай келдиле да, ?Элия да кёкде ташсынмаз? деп бошады тизгенин Хамзат. Ошанин да, ?он? деп, эки къолун ёрге тутду. Ма алай бла жарыкъ халда бошалды ол кюн назмуларымы сюзюлгени. Талай жаш болуп, жуугъан да этдик ол ?урушдан-сынаудан? ётгеними.

Алай а, бир жылдан, Къарачай-Черкесияны жазыучу организациясында мени ?Бусакъла? атлы китабымы сюзюу (ючюнчю кере) къалай баргъанын айтханым да, Ошанин манга ийнаннган окъуна этмеди. Жазыучуланы область организациясы къол жазмамы заранлыгъа санагъанын, социалист реализмге келишмегени ючюн басмагъа тежемезге оноу этгенин эслегенинде уа, бирлери жазгъан рецензияны ашыкъмай, ырахат окъуду. Башын да чайкъап: ?ВЛК-ны бошагъан адам былай да къалай жазады, къуру политика терслеуле салып. Сен къол жазмангы башдан-аякъ орусчагъа кёчюрюп манга тапдырсанг, кёлюме келгенни керекли жерге жазарма?, ? деди. Ёзге мен ол затны этмедим. Хамзат: ?Муну Къайсыннга, хау, Къулийланы Къайсыннга бир кёргюзтейик. Ол бир оноу этер. Къайсын бла сени танышдыргъан мени борчум болсун?, ? деп тохтады.

Кюнлени биринде, Хамзат мени излеп табып: ?Алан, къайда тасса, ингир сагъат бешде Къайсыннга тюберге керекбиз, кеси бла келишгенме. Къол жазмангы да ал, ол рецензия кибикни да ал? деп, мени ашыкъдырды. Такси тутуп, кечикмей жетдик, насыпха. ?Москва? къонакъ юйню эшиклеринден киргенлей, кимле эселе бла да къол тутуп айырыла тургъан Къайсынны эследик. Бизни тартыннганыбызгъа, угъай дерге кюрешгенибизге да къарамай, ол бизни рестораннга киргизтди да, стол жасады. Бизге ашагъыз, маржа деп, кеси рецензияны окъургъа жарашды. Мен а, эслетмей, битеу дуниягъа белгили шайыргъа къарагъанлай турама. Къайсынны къашлары бир тюйюлюп, энишге тюшедиле, бир къуш къанатлача, ёрге барадыла. Жанлы къашла, жанлары болгъан къашла. Рецензияны окъуп бошап, папканы тешип, къол жазмама да къарады. Сора биз столну женгиллетгенча эследи да, ?энтта бир жукъ алайыкъ, ? деди. ? Ашарыкъ керек тюйюл эсе, бирер стакан исси чай ичейик?, ? деп, шапагъа белги берди. Сора манга айланып, ?къол жазмангы сюзюу къалай баргъанын бир айтчы?, ? деди.
Айтдым. Сюзюуге жыйылгъан къарачай жазыучула бары да, жазыучу организацияны таматасы да, башхала да ол рецензияны къабыл этгенлерин билдирдим.
? Назифа уа бармы эди, Къагъыйланы Назифа? ? деп сорду Къайсын.
? Бар эди. ?Суратлау адабиятны сюзюу ? политика ярлыкланы тагъыу тюйюлдю? деп, мени жакъларгъа кюрешген жангыз ол эди.
? Да, Назифа адабиятдан ангылауу болгъан адамды, фахмулу жазыучуду кеси да. Энди былай этейик. Мен бу рецензияны, къол жазмангы да Чегемге алып кетейим, анда ырахат окъуюм, сора кёлюме келгенни да тырнап келтирирме. Бир ыйыкъдан бери, ызыма, къайытырыкъма.

Бюгюн да сейирсинеме. Депутатлыкъ ишлери бир жанындан (СССР-ни Баш Советини депутаты эди Къайсын), жазыучулукъ ишлери экинчи жанындан, ол къыйын аурууу ючюнчю жанындан ? бары да татып тургъан адам, заман табып, эки студентни сыйлагъан да этип, бизни жашауубуздан-ашауубуздан да хапар соруп, къайгъы этгени. Башха адамгъа туура Къайсынча къайгъыргъан кёрмегенме. Энди ангылайма, ол къуру бизни къайгъыбызны тюйюл, битеу адабиятыбызны, тилибизни, халкъыбызны къайгъысын этгенин. Онглу адам эди, уллу адам эди, керти адам эди Къайсын. Алай а, мен анга тюбеяллыкъ тюйюл эдим Батырбек улу болмаса. Тюберге эсиме да келлик тюйюл эди. Энди ыразылыгъымы Къайсыннга, Хамзатха да айтырча тюлдю ? керти дуниягъа кетгендиле экиси да.

Къайсын, айтханыча, женгил къайыталмады. Алай а, ол кеси мени тапмаса, аны бла байламлы болургъа, тюзюн айтайым, таукеллигим жетерик тюйюл эди. Бир кюн окъуудан къайытып келип, общежитни босагъасындан атлагъанлай, сакълауул тиширыу къагъытчыкъны узатды. Анда Къайсынны телефон номери жазылып эди.
Хамзат мында болмагъаны себепли, телефон этип, Къайсын айтхан заманнга ?Москва? къонакъ юйге кесим бардым. Къайсын тургъан одагъа чыгъып, эшиклени къакъдым. Къайсын эшиклени ачды да, мени ичине киргизди. Олтуруп тургъан эки адам ёрге туруп, къолуму тутдула. Абызырагъан окъуна этдим ? бири Давид Кугультинов эди, бири да Чингиз Айтматов. ?Давид, Чингиз, это Билал Лайпанов ? завтрашний день нашей горской поэзии. Он ещё студент, а уже противостоит целой писательской организации. С характером. О нем я уже говорил вам?, ? деди Къайсын, мени къатына олтурта.

Аланы ашырып къайытхандан сора, Къайсын жашырмай айтды: ?Иги болду была бла танышып къалгъанынг. Манга бир жукъ болгъаны болса да, бир бек керекли заманынгда быладан болушлукъ табарыкъса. Ол осал рецензияны алагъа да окъутханма. 1937 жыл болса, адамны думп этерге быллай къагъыт озуп да жетерик эди. Китабынг а чыгъарыкъды, къоркъма. Обкомну биринчи секретарына къагъыт ийгенме.
? Хы, быйыл институтну бошай эсенг, не этер муратынг барды?
? Мында къалып кетерми эдим деп да бир болама...
? Алай этсенг, арабыз кырты боллукъду сора. Поэт халкъы бла болургъа керекди къууанчда, бушууда да. Заман бла хар не тюрленнгенча, халкъ да тюрленеди. Халкъынг бла болсанг, аны бла бирге сен да тюрленесе. Тышында къалс
Sabr 17.08.2010 05:10:14
Тышында къалсанг, алай боллукъ тюйюлдю. Мында къалгъандан эсе, элге барып, бир къойчу болгъанынг игиди.

Тюз айта болур эди Къайсын. Ол кеси алай жашагъанды ? халкъы бла, ана тили бла. Кавказда къалыргъа эркинлиги болса да, Азиягъа сюрюлген халкъыны ызындан кетгенди Къайсын ол палах жыллада. ?Орус тилде да сен уста жазаллыкъса, орус тилге кёч?, ? дегенди ол заманлада анга Борис Пастернак. Алай а, акъылман ана тилинден айырылмагъанды. Халкъы бла жашагъанды, ана тилине да кертилей къалгъанды Къайсын.

Къайсынны эсге тюшюргенлей, Хамзатны тюрсюню да келип сюеледи кёз аллыма. ?Кязим жакъгъан от жагъаны сууутмагъыз?, ? дегени эсиме тюшеди Къайсынны. ?Таулу тюзде абыныр? деген нарт сёзю да Хамзатны. Мен бек багъалатхан эки адамны сагъына, чайкъала тургъан Шимал тенгизни жагъасында сюелеме: не эсе да мени кёлюме ушайды ол бюгюн.

ЛАЙПАНЛАНЫ Билал,
Шимал Джол

?Минги Тау?,
? 5 (147) сентябрь - октябрь 2009 ж.
Sabr 18.08.2010 04:23:47
ТАРИХЧИ КЪЫЗ КИПКЕЛАНЫ ЗАРЕМА

Зареманы бютеу басмаланнган илму ишлерин окъуб, 500 чапракълыкъ джангы къол джазмасы бла да шагърей болуб, кеси бла да талай кере тынгылы ушакъ этгенден сора, кёлюме келгенни джазаргъа таукел болгъанма. Къыз ызындан къыз тууа келиб, юйюрде джаш тууса, не да, туумай-туумай туруб, сабий тууса ? джау джибни да тагъыб, сау эл джыйылыб той-оюн этиу алгъынлада адет эди. Терен билими, озгъан фахмусу, бети, ётю да болгъан керти тарихчи туугъанды халкъыбызгъа ? мени бу сёзюм да, туталлыкъ эсе, джау джибни орнун тутсун.

Сорургъа боллукъдула: Заремагъа дери бизде тарихчиле болмагъанмыдыла сора? Болмай а, бизде хар бир къарачайлы да ?тарихчиди? ? анда-мында эшитгенине кеси да къошуб, къурашдырыб, джарашдырыб, кёбдюрюб хапар айтыр, анга да болгъан затды деб ийнандырыргъа кюрешир. Насра ходжа элни ол бир къыйырында аламат затла сатылалла деб, тийре сабийлени алдаб ары чабдырыб, сора, кеси да ийнаныб, ызларындан чабханча, этедиле. Къарачайлыны къаны творчествогъа ууланыб турады ? таурухха, джыргъа, назмугъа ? сёзге дунияда бир халкъгъа да кесин оздурлукъ тюлдю. Анга шагъат ? нарт таурухларыбыз, нарт сёзлерибиз, джомакъларыбыз, джырларыбыз...

Алай а, тарих илмуну иши башхады. Анда архив документлени таба, аладан да тюз оюм эте билирге керекди, ансы ?ташны ата билмеген башына урур? дегенлей болургъа да боллукъду. Олжас Сулейменовча, сёзню тинтиб да ачыкъларгъа боллукъду тарихни. Археология уа? Кертиге келтирген, джууукълашдыргъан джолла кёбдюле, ёзге, не да иннетден башланады.

Не иннет бла башлайса, бардыраса тарих тинтиулени? Бизде бир къауум алим къралгъа джараулу, бир къауум алим хоншулагъа джараулу, бир къауум алим да халкъыбызгъа джараулу джазаргъа кюрешедиле. Ала ючюсю да тюз тюлдюле: керти алим къралгъа, хоншугъа, халкъына да тюл ? Хакъгъа (Хакъ ? Истина, Правда, Справедливость) къуллукъ этерге керекди. Ансы тарихни да политикагъа бойсундуруб, тюрлендириб тебресенг ? аны къыйынлыгъы келлик тёлюлеге джетеди. 1920-1930 джыллада кърал къуллукъчу Алийланы Умарны халкъыбызгъа игилик этеме деб, джазгъан, этген талай иши джангылыч болгъанын ангылайбыз бюгюн. Халкъны аллында сюелген оноучу, Абуталибни ?тюнененги сен герохдан атсанг, тамбланг сени тобдан атар? деген сёзюн эсден кетермезге тыйыншлыды.

Тамада тёлю кесини терс ишин, терс сёзюн сталинчи ибилис джорукъгъа, къыйын заманлагъа кюреб, баш алыргъа да болур. Алай а, биз ? бюгюннгю кюнню адамлары ? халкъыбызны кёлюн сындырлыкъ ётюрюклени айтсакъ, Аллах-адам да аны бизге кечерлеми? Сёз ючюн, биз аланла тюлбюз деб айтсакъ, нарт таурухла бизники тюлдю деб джазсакъ, Эресейге къошулгъунчу бизни къраллыгъыбыз болмагъанды деб джаншасакъ, хоншулагъа джасакъ тёлеб тургъанбыз деб ётюрюкню къатласакъ, тиширыуларыбызны къабарты бийлени тюблерине атыб тургъанбыз деб сандырасакъ, биз халкъ тюлбюз, джыйымдыкъбыз деб турсакъ, ?къарачай-малкъар эки тилди, эки халкъды? деб душман айтханны къайтарсакъ... Быллай ётюрюклени айтханла уа бардыла ичибизде ? эртде-кеч болса да, этген итликлери ючюн, къара багъанагъа тагъыллыкъдыла ала. Зареманы илму ишлери аллай джалгъан, ётюрюк, хылымылы кир ырхыгъа да тыйгъычды-бурууду.

Къарачайны джуртуна, тарихине, культурасына да джутланнганла, алагъа ие болургъа кюрешгенле кёбден кёб бола барадыла. Аланы алай ?джигит? этген, аланы сууутурча, Татаркъан, Джаттай болмагъаныды Къарачай халкъда бюгюн. Алай а, къыйын кюн аллайла чыгъарыкъларына бир кишини ишеги болмасын. Бусагъатда къалам урушла барадыла, Аллах айтса, бычакъ урушха джетмез иш. Къарачай кесин бюгюн Билим бла, Сёз бла ? Къалам бла къорууларгъа керекди. Кязим айтханлай, ?Иги сёзню бычакъ кесмез?. Зареманы илму сёзю ? халкъыны тарихин, кёлюн да джазгъан Джангы сёздю, Иги сёздю, Керти сёздю.

Мени сартын, къалам тутхан сёзню кертисин айталмай эсе ? ол джазыучу, тарихчи деген атха тыйыншлы тюлдю. Кязим хаджи бла джырчы Сымайыл сёзлени бир-бирине уста такъгъанлары ючюн тюл, сёзню игисин, кертисин айтханлары ючюн багъалыдыла бизге. Мизиланы Исмайыл да (керти дуниясына кетгенди ? джандетли болсун) тюрк-алан къарачай-малкъар халкъыбызны эм онглу тарихчисине аны ючюн саналады. Исмайыл кетгенден сора, аны орнун тутаргъа, аны дараджасында адамыбыз джокъ эди. Энди, шукур Аллахха, аллай тарихчи чыкъгъанды, ол да ? Кипкеланы Зарема, Борисни къызы.

Бизде бир-бирле тюненеги, бюгюннгю тарих бла кюреширге къоркъгъан этедиле: тюзюн джазсала ? хоншула хахайлайла, терсин джазсала ? халкълары ирият береди. Аны себебли, эт да тиш да кюймезча этебиз деб, кеслерин да, халкъларын да табсыз болумгъа саладыла. Алимге, джазыучугъа да фахмудан, билимден сора да амалсыз керекли зат: бет бла ёт.

Зареманы тинтиулери базар хапарлагъа кёре тюл, тарих документлеге таяна джарашдырылгъандыла. Аны себебли хоншу алимлени джуртубузгъа, культурабызгъа къатылгъан ётюрюклери хыйны кючлерин тас этедиле керти тарихчини кючюнден. ?Къарачай-Черкес джумхуриетде эм эски халкъ къарачай халкъды, къалгъанла аны джерине артда джерлешгендиле? деб джаза эсе, айтханын документле бла бегитеди.

Бизни республикада джашагъан халкъла къайдан, къачан, къалай келгенлерин тюзюн билирге излеген бар эсе ? Кипкеланы Зареманы бу китабларын окъусун: ?Российский фактор в миграции и расселении закубанских аулов 19 века?, ?Абазины Северного Кавказа: внутренние и внешние миграции в 18-19 веках?, ?Народы Северо-Западного и Центрального Кавказа: миграции и расселение (60-е годы 18в. ? 60-е годы 19в.)

19-20-чы ёмюрледе тыш къраллагъа къарачайлыла нек кетгенлерини тюзюн билирге излеген да Зареманы ?Карачаево-Балкарская диаспора в Турции? китабын окъусун.

Зареманы тарих тинтиулерине-ишлерине къралда белгили алимле ? академикле, тарих илмуланы докторлары уллу багъа бергендиле. Ала бары да Зареманы керти тарихчи болгъанын, кесини энчи къарамы-оюму болгъанын, Кавказны тарих илмусуна уллу юлюш къошханын чертедиле. Ала айтханнга мен къошар зат джокъду. Джангыз, Заремача тарихчиле бизде къой, бютеу уллу къралда да аздыла. Биз Заремагъа не джаны бла да болушлукъ этиб, ёрге тутсакъ, ол бютеу халкъыбызны джакълаяллыкъ къызды. Бу къыйын заманда, адамла баш къайгъылыкъ, джан къайгъылыкъ болуб айланнган заманда, барыбызгъа да сагъыш этген, эркиши алимле айтыргъа, джазаргъа базмагъан керти сёзню айталгъан, Сатанай бийчеге ушаш Заремагъа таза джюрекден сау бол дейме.

Кёлюме келген дагъыда бир зат. Бусагъатда цензура джокъду ? хар ким кёлюне келгенни джазыб, чыгъарыб барады. Тарих ишле не да тарих бла байламлы чыгъармала басмадан чыгъардан алгъа, алагъа бир белгили, барыбыз да ышаннган бир АЛИМ къарай турса иги боллукъ эди. Ол заманда халкъыбызгъа табсыз айтылгъан, ётюрюк, чюйре затла чыкъмаз эдиле... Тарих джаны бла бюгюнлюкде аллай авторитет болаллыкъ Заремады джангыз.

Дудаланы Махмудну (Рамазан Къарчаны) тарих хазнасындан бир кесеги мени къолумдады ? 1990-чы джыллада Америкагъа баргъан сагъатымда ала келген эдим. Аны къагъытларында быллай бир джазылгъан джери барды: ?Экинчи дуния къазауат СССР-ге джетгинчи, мен Къарачай илму-излем институтда ишлей эдим. Лайпанланы Хамид бла бирге кёб элде айланыб, джыр, таурух, хапар джыя эдик. Ол заманда 120-130 джыл джашагъан къартлагъа да джолугъуучан эдик. Джазлыкъдамы эди, огъесе Дууутдамы эди, алайчыгъын унутханма, 160 джыл болгъан, Хасаукада уруш этген бир нартха да тюбеген эдик... 1937 джыл къызыу тутууладан сора, хапар айтыргъа сюймей эдиле. Алай болса да кёб зат джыйгъан эдик. Кёб джыргъа класс кёзден къараб, социалист джамагъатха, ангыгъа келиширча эте эдик. Байгъа, бийге иги айтылгъанны къората эдик, къара халкъны не къадар унукъгъан, джарлы, мискин этиб кёргюзте эдик. Хасаука джырны бек эртдеги вариантын Хасаука урушха къошулгъан къартдан джазгъан эдик. Анда быллай тизгинле бар эдиле:

...Таб джолланы Атаджокъдан билгенди...
Черкес бийди бизни сатыб къоярыкъ.
Къарачайны багъасындан тоярыкъ...

Артда Хамидни сёзю бла (ол институтну башчысы эди) барын тюрлендириб, джырда бютеу гюнахны кесибизни бийлеге кюреб, гюнахны къуру Амантишге къалагъан эдик... Бюгюн кёб затха сокъуранама. Биз, органладан къоркъуб, ёмюрде кишиге бойсунмагъан, уллу орус аскер бла да къазауат этерге артха турмагъан ёхтем, ётгюр халкъыбызны тёбен этиб, учуз этиб, къул-къарауаш этиб кёргюзте эдик. Ай медет, биз джыйгъан материалла сакъланыб, басмаланнган эселе, эндиги тёлюле тюзюн билмей къаллыкъдыла. Тюзю уа, бизде ёмюрде да Орусдача, Къабартыдача ? бий эмда аны къабагъы ? дегенча отношениеле болмагъандыла. Къарачай ёресине ёзден халкъды дерге боллукъду. Хасаукагъа дери Къарачай бир кишиге бойсунмагъанды, кесине зорлукъ этдирмегенди. Чекле ачылыб, бошлукъ болса, Тюркден, Алманиядан (Германиядан) келтирген бютеу архивими Къарачайгъа берир эдим. Къоркъмай, бизден ётлюрек бир тарихчи чыкъса анда... Амма, коммунист джорукъ тюзюн айтыргъа къоймаз?.

Зауаллы Махмуд бюгюнлеге дери джашаса эди, кесини архивин Кипкеланы Зареманы къолуна тутдурур эди. Не ючюн десенг, Махмуд умут этген тарихчиди Кипкеланы Зарема.

Бусагъатда эски къарачай джырланы джангыдан басмалайбыз деб айланадыла ? ол иги башламды. Алай а аланы Дудаланы Махмудну архиви бла тенглешдириб, Махмудну комментарийлери бла да хайырланыб, алай хазырларгъа керекди. Тюркге кёчген мухаджирледен-стампулчуладан Махмуд джазыб алгъан тин хазнаны иги кесеги Сылпагъарланы Йылмазда сакъланады. Алай бла Дудаланы Махмудну архивини асламы Америкада къызындады, иги кесеги Тюркде Йылмаздады, менде да бир китаблыкъ заты барды.

Мен Махмудну ?Радио Свобода?да ишлеген кёзюуюнде бериулерин ?Юйге Игилик? газетде, ?Правозащитники репрессированных народов? брошюрада да басмалагъан эдим. Эки китабын а ? толусу бла ?Ас-Алан? журналда чыгъаргъан эдим. Мен Махмудну менде болгъан затларын ышаныб Къарачайда джангыз Кипкеланы Заремагъа бераллыкъма, не ючюн десенг, Дудаланы Махмуд бла Мизиланы Исмайыл мийикде тутхан Хакъ байракъны мындан ары элтирге бюгюнлюкде эм тыйыншлы Олду.

КЪУУАНЧ

Барды бизде Зарема Кипке ?
Тарих сёзю сыйынмагъан кебге,
Къуллукъ этген Кертиге-Тюзлюкге ? Хакъгъа,
Алай бла джарагъан Халкъгъа.

Барды бизде Зарема Кипке ?
Хар джазгъаны асыуду кёлге:
Къалгъанла бизни къараталла джерге,
Ол а бизни тартады ёрге.

Китабынгы окъудум Зарема Кипке,
Къууанчымы айтайым кимге?
Кёклеге къагъайым къонграу ?
Sabr 18.08.2010 04:26:33
Таулу мёлекге ала да салсынла махтау.

Сен айыртаса къарадан акъны ?
Айтыб, джакълаб Кертини, Хакъны.
Кёлюн кёлтюресе адамны, халкъны.
Унутургъа боллукъмуду аны?

Сен айталгъан Сёз
Бютеу халкъгъа табдырады эс,
Бютеу халкъгъа тутдурады ёз:
Кеси кесибизни кёребиз биз ?
Халкъбыз, Адамбыз биз.

Учургъан, учундургъан къанат бизге ?
Тарихчи Зарема Кипке.
Дуния бизге кёрюнмез тар ?
Джазыучубуз-тарихчибиз бар.

Сатанай бийчеча, Зарема Кипке,
Атынгы айтхан да татлыды тилге.
Джашау, насыб тилейме Сеннге.
Сен саулукъда не къоркъуу бизге?!

Къошмай-къоратмай, айтхан бла тюзюн,
Барыбызгъа болгъанса юлгю,
Барыбызны кёлтюргенсе кёлюн ?
Къаратханса Джерден Кёкге.
Сенсе гюлю, ёкюлю да Халкъны,
Келечиси да Тюзлюкню, Хакъны ?
Тарихчи Зарема Кипке.

Илму сёзюнг асры къууандыргъандан
Джети къат Кёкге учханчад джаным.
Керти Сёзню айталгъан Ханым,
Аллах айырмасын халкъымы Сенден.

Сёзюнг ? Халкъ сакълагъан дууа.
Джюрегими Нюр джарыкъ джууа,
Къууанчымы билдиреме кёбге.
Сени бизге бергени ючюн да ?
Минг-минг шукур эм махтау Кёкге.
Тарихибизни-Джазыуубузну тюз джазгъан Зарема ?
Атынг огъуна байракъды бизге.
Sabr 18.08.2010 06:43:56
ЁЗДЕН ДЖЫРЧЫ САПАР
(?Къарачай? газет, 2010 джыл, июлну 24, ?58)


Тутушдан спортну устасы болур ючюн адамгъа фахму да, кюч да, ёт да, усталыкъ да керекди. Къуру аламы? Огъай. Халкъынгы атын айтдырлыгъынг ? кючюнге кюч къошхан эм уллу сезим буду. ?Ким айтханды сизге мени къарачайлы болмагъанымы?? Бу сёзлени да айтыб, тутушда, тюйюшде да кесинден онглуракъланы хорлаучу, тулпар Алийни юзюгюнден бир джашны таныйма. Ол ? Ёзденланы Сапарды.

Бу башында айтылгъан халла гёджебден да бек Джырчыгъа-Назмучугъа керекдиле. Гёджеб халиси джырында-назмусунда да танылгъан ? ол да ? Ёзденланы Сапарды.

Поэзияда джангы сёз айтыр ючюн фахму да, эркишилик да, билим да, усталыкъ да керекдиле. Аладан да алгъа Халкъгъа, Джуртха чексиз сюймеклик болургъа керекди. Барысы да джукъгъа тийишмей къаллыкъдыла, поэт Хакъгъа къуллукъ этмей эсе. Хакъны магъанасы уа кенгди, теренди, мийикди, кёб къатлыды. Тюзлюкге, Эркинликге, Игиликге, Ёзденликге, Аллахны бир атына да ? Хакъ дейдиле. Боллукъмуду Сапар Хакъгъа къуллукъ этеди дерге? Боллукъду. Хакъгъа къуллукъ этгенлени уа джоллары бир заманда да тынч болмагъанды. Къалгъан джерледе, халкълада къалай бола келген эсе да, бизни аз санлы халкъыбызда алай болмазгъа керек эди ? бир-бирибизни ёрге тартыб, алгъа барыб турургъа керек эдик. Керек эдик, алай а...

Мени назмуларым школда окъугъан сагъатымда да къарачай газетде кёб кере басмаланнгандыла. Школну бошай айланнган заманымда бир китаблыкъ назмуму джыйыб барыб, джазыучуланы Союзуна берген эдим. Алай а, меннге джол юретген, Москвада Литературный институтха бар деген болмагъанды. Алай бла, школдан сора джети джылдан киргенме ол институтха, аны да Къагъыйланы Назифаны къайгъырыуу бла. Джазгъан адамгъа уа ол институт кёб зат береди ? анда окъумагъан аны ангыларыкъ да тюлдю. Ол себебден, ол ВУЗ-гъа кесибизден фахмулу джашланы салыргъа умут этгенлей, окъуй келеме да, 1983 джыл Сапаргъа тюбейме...

Сапарны ол кёзюуде Къарачайда билмеген болмаз эди ? аны джырлары джаш тёлюню ауузунда эдиле. Радио бла берилиучю совет джырладан башха джукъ эшитилмей тургъанлай, къар тюбюнден джанкъоз чыкъгъанча, Сапарны ауазы чыгъады. Бизни халкъыбызда Сапар биринчи бардды. Къалгъанла андан сора чыгъа келгендиле. Алай а, джюрек сезимлени джыр сёзлеге Сапарча буралгъан бюгюн да джокъду.

...Мени бек сейирсиндиреди Сапар. Мен аны китаблары да чыкъгъан, баш билими да болгъан адамгъа санаб тургъанма. Иш а алай тюл. Къарачайда, Малкъарда да белгили джырчыны-назмучуну не мында, не анда къайгъысын кёрмегенлерине бек къуджур болама. ?Алай эсе,- дейме Сапаргъа,- сен Литературныйде окъурча этейик. Сен назмуларынгы менде къой, мен аладан бу институтха джараулуларын сайлайым да, магъаналарын орусчагъа да кёчюрюб, бизни семинарны тамадасы Лев Ошаниннге берейим. Назмуларынга ол багъа бичер, мени сёзюме да тынгылар?. Алай бла, ?творческий конкурс? деген палахдан ётеди Сапар. Экзаменлени берген сагъатда, тышкъраллы тилден проблема чыгъады ? аны ол чырмаудан ётдюрген а, мени бла окъугъан таулу къарнашым Батырбекланы Хамзат эди, замансыз ауушханды, джандетли болсун. Адабият институт, кёблегеча, Сапаргъа да уллу джарагъанды ? ?уллу адабият къазанда бишиб?, дуния дараджалы поэт болуб чыкъгъанды андан. Сапардан сора, Берберланы Бурханны назмуларын да алай джарашдырыб бергенимде, Ошанинни айтханы эсимде къалгъанды: ?старик, джазыучу организациягъызны башчысы этерик ишни этиб айланаса сен. Алай а, сау бол: фахмулу адамланы келтиресе меннге?. Ошанинни семинарын бошагъанла: мен, менден сора Сапар, Сапардан сора Бурхан. Совет кърал чачылгъандан сора уа, ол институтда окъугъан джокъду. Ол институтда Баш адабият курсланы Багъатырланы Шахриза 2005 джыл тауусханды. Бир фахмулу адам табылса, къайгъысын кёрюрге болукъ эди ? Адабият институт фахмусу болгъаннга къанат къагъаргъа, мийикге учаргъа онг береди.

Алай а, Къарачай-Черкесияда фахмулу къарачайлылагъа къайгъырыу СССР-ни кёзюуюнде да къарыусуз эди, кърал чачылгъанлы уа бютюн да оу болгъанды. Кърал тюрленнгенликге, Сапарны джазыучу къадары тюрленмегенди ? Совет властны кёзюуюнде аны къалай бырнак этиб тургъан эселе, бюгюннгю кърал, басма къуллукъчула да анга алай къарагъанлай турадыла. Ансы, къалай ангыларгъа боллукъду, бизде биринчи бардны, уллу лирикни алкъын китабы чыкъмай тургъанын? Сапаргъа 60 джыл болуб келеди, аны уа алкъын бир китабы да чыкъмагъанды. ?Акъыллыдан тели зауукъ? дегенлей, бир-бир затлагъа сагъыш этгенден эсе, этмеген иги болур, ансы, джюрегинг джарылыб ёлюрге боллукъду.

Кертиди, Сапар оноучулагъа-къуллукъчулагъа джалынмайды, ачха-бочха джюрютгенлеге орайда тартмайды. Аны ёзден къанында къул къатышы джокъду ? билмейди ол джалбара, тилекчи бола. Керти Джырчыды-Назмучуду Сапар. Бизни Акъ Юйде оноучуларыбыз, культура баканлыкъда, кърал басмада ишлеген къуллукъчуларыбыз, джазыучула Союзунда ишлеген адамларыбыз ? айтыргъа, адабиятха, культурагъа къарагъан къауум ? Къарачайны атын айтдыргъан бек фахмулу джашны башы агъаргъынчы бир китабын чыгъарыргъа себеб болмай эселе, сора аладан Къарачайгъа не хайыр чыгъарыкъды? Ала ?миллетибиз, культурабыз? деген адамла болсала, къарачай тилден дерс китабла чыкъмагъанлы 20 джыл болгъанын кёре болмазламы? Эслей болмазламы журналыбыз, газетибиз болмагъанын (ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан газет ? газет тюлдю)? Башха халкъ болса, аякъ юсге турур эди. Халкъны къайгъысын кёрмеген адамла, халкъны аты бла къуллукълада ишлемезге керекдиле.

Мен кёб кере кёб къуллукъчу, джазыучу адам бла Сапарны юсюнден сёз къозгъагъанма. Ол Москвада институтда окъугъан заманлада да. Бош чурумланы айтыб, баш алыб тургъан болмаса, фахмугъа сакъ болургъа, миллет хазнагъача къараргъа унамай эдиле.
- Сапар ичген этеди, ичсе уа тели болуб къалады. Литературныйге да аны ким салгъан болур. Кесибизде институтлагъа да аны ючюн алмай эдиле аны.
- Осман, Билял, Хусей... сизге бир сорайым: ичген этеди деб, фахмуну бир джанына къайсы литературада бырнак этгендиле? Пушкинми ичмегенди, Есенинми, Шукшинми, Рубцовму? Сизничаланы ичинде адам шашмай къалыргъа боллукъмуду? Сиз аны джазгъанын кёрюр орнуна, китабла этиб чыгъарарыр орнуна, ат-бет атаб кюрешесиз...

Сюйсенг айт, сюйсенг къой ? Къарачайда фахмулу адамлагъа джол бермеу ? адет болуб бошагъанды. Къарачайны эм уллу ахыр Халкъ Джырчысын эмда биринчи Миллет Поэтин ? Семенланы Джырчы Сымайылны джаны саулай ёлтюргендиле бизни тамадала. Аллай поэтлерин ? Кязимни ? малкъарлыла Орта Азиядан сюеклерин келтириб, Налчик тийресинде асраб, зияратха джюрюб турадыла бюгюн. Бизде уа ? сюргюнден сау-эсен къайытыб келген Джырчы Сымайылны не джырларгъа къоймай, не назмуларын басмалатмай, азаб бериб тургъандыла. Джырлары-назмулары басмаланырындан тюнгюлюб, джаны къыйнала, 1981 джыл дуниядан алай кетгенди ол. 1990-чы джыллада Семенланы Дахирни кючю бла мен Москвада чыгъаргъан китабындан сора, энтда джугъу басмаланмай турады аны. Сымайыл ёлгенден сора талай джылдан Батчаланы Мусса да ток уруб ёледи. Мусса бла да кесибизникиле асры кюрешгенден, Къулийланы Къайсын къатышыргъа керек болгъан эди. 1980-чи джыллада мени ?Бусакъла? китабым бла да алай кюреше эдиле ? ?социалист реализмге келишмейди? дегенни айтыб. Биягъы Къайсынны сёзю бла чыкъгъан эди китаб.

Семенланы Джырчы Сымайылны ?Аллахха ийнанады, афендиди, коммунист партиягъа, совет властха къаршчы назмулары барды? деб, терслей эдиле.
Батчаланы Мусса бла ?бийлени махтайды, тукъум айырады, сыныф кёзден къарамайды тариххе? деб, кюреше эдиле.
Лайпанланы Билалны назмулары ?социалист реализмге келишмейдиле? деб, иймей эдиле басмагъа.
Ёзденланы Сапарны уа ?ичген этеди? деб, кесе эдиле джолун. Керти чурумун а, олсагъатдагъы джазыучу организацияны тамадасы, кеси да эслемегенлей, айтыб къойгъан эди: ?назмуларыны тюбюне Сапар Ёзден деб, къол салгъанды. Не ёзденди бу? Ол экили ангылашынады. Ёзденланы Сапар деб джазылыргъа керекди?.
- Дуниягъа белгили Къайсын да, Къайсын Къулий деб джазыучанды,- дегенликге, тюз затны да терсине тартыб тургъан болмаса, ангыларгъа унамай эди.

Къуджур заманла, къуджур адамла. Энди ол заманла кетгендиле. Бизде уа, алкъын хал хазна тюрленмегенди. Анга шагъат, отуз джылдан артыкъ заманны назму-джыр джазыб, халкъыбызгъа халал къуллукъ этиб тургъан Сапарны бюгюн да харам этиб тургъанлары...

Къачан ангыларыкъ болурбуз арабызда керти фахму джашагъанын? 60 джылгъа джууукълашыб келген Джырчыны-Назмучуну алкъын бир китабы чыкъмай тургъаны ? бирибизге да сый тюлдю. Сабий джюрекли Сапар а, закийлигин таныта, джазады:

Джуртдан кете башласанг да, адамны
Джурт сюерге юрет деб, юретдинг;
Джылай турсанг да, адамны
Кюлюрге юрет деб, юретдинг;
Джыгъыла барсанг да, адамны
Тургъузургъа юрет деб, юретдинг;
Къабыр къаза турсанг да, адамны
Юй тюб къазаргъа юрет деб, юретдинг;
Ёлюб башласанг да, адамны
Джашаргъа юрет деб юретдинг.
Сау бол, Ата джуртум!!!

Сау бол, Сапар! Къуллукъ ючюн, дуния мал ючюн къул болгъанла сени ёзден поэзиянгы къайдан ангыласынла? Назмуларынгы, джырларынгы китаб этиб, басмалатырыкъ да бир адам табылыр. Алай а, ол ишни, кимден да алгъа, бизни культурабыз-адабиятыбыз бла байламлы кърал къуллукъчула баджарыргъа борчлу эдиле...

Не да болсун, кёлюнгю аман этме, Сапар. Сени поэзиянг Есенинни, Рубцовну назмуларындан кем тюлдю. Къарачай халкъ, къарачай тил сау болгъан къадарда, назмуларынг айтылгъанлай, джырларынг джырланнганлай турлукъдула. Бу назму кибикни да алгъаракълада сеннге атаб джазыб, тыйыншлы кёрмей къоя тургъан эдим. Алай болса да, эсен болсакъ, бир маджал саугъа да этерме. Дагъыда айтырым: анда джашаудан бираз арыгъан эсенг, сени бери келтирирге къолумдан келлик болур. Анга да сагъыш эт. Эсен кёрюшейик.

Лайпанланы Билал,
Эресей бла Норвегияны джазыучу Союзларыны юеси,
Миллетлеарасы Тюрк Академияны (МТА) сыйлы академиги,
Къарачай-Черкес кърал университетни сыйлы доктору,
Къарачай-Черкес республиканы Халкъ Поэти.
Шимал Джол, майны 14, 2010 джыл.

ЁЗДЕНЛАНЫ САПАРГЪА

Соргъанлагъа ?кимди? деб, Сапар,
Къысхасы бла айтайым хапар:
Сапар ол ? джюрек бла кёкюрекди,
Назмусу-джыры ? Джер бла Кёкдю.

Бу сёзлеге къошарыкъма мен
Болгъанын Сапар эркин адам, ёзден.
Джокъду аны бийи, къулу да ?
Ёзденди ол тукъуму, руху бла.

Хакъгъа къуллукъ этеди шайыр къуру да.
Джангыз Акъ Сёздю аны бийи, къулу да.
Ёзден халкъдан чыгъыб, къул болгъанла да бар.
Ол
Sabr 18.08.2010 06:46:51
Ол сыйсыз къауумдан тюлдю Сапар.

Къуллукъ ючюн не байлыкъ ючюн
Къул болмагъанды, сатылмагъанды ол.
Кёзбау джашау ючюн, дуния мал ючюн
Ийманындан, ёзденлигинден чыкъмагъанды ол.

Ма аллай адамды, шайырды Сапар.
Кёб айтыргъа боллукъду аны юсюнден хапар.
Эл оюлгъан, дуния къатышхан сагъатда да
Ёзден бетин, ёзден сёзюн сакълаялгъанды Сапар.

Къар басыб, уюб тургъан табигъатны
Джазгъы джыры бла уятхан эди ол.
Джанкъоз джыры къар тюбюнден чыгъыб,
Джангы джырлагъа ачхан эди джол.

Джигитликге, Ариулукъгъа, Сюймекликге
Чакъыралла джырлары аны.
Адамлыкъгъа, Эркинликге, Ёзденликге
Байракъды Акъ сёзю Сапарны.

Мингди джыры, бирди джыры Сапарны,
Бирди аны сёзю, ауазы хар къайда:
Минги Тауну тенглигинден тартады
Ёзден халкъгъа, ёзден джуртха Орайда.

Соргъанлагъа ?кимди?? деб, Сапар,
Къысхасы бла мен айтдым хапар.
Билирге излегенле уа толу ёзданын Сапарны ?
Назмуларында, джырларында табарыкъла аны.
Тёнгегинде тюл, сёзюндеди шайырны джаны.

Сафар УЗДЕНОВ. "ОСЕННЯЯ МЕЛОДИЯ СПУСКАЕТСЯ С НЕБЕС?

Сафар Узденов ? второй карачаевец в моём семинаре. И их обоих роднит преувеличенная болезненная напряжённая любовь к своей малой родине. И это понятно, учитывая прошлое, когда народ был лишён своей земли, и вынужден был скитаться вдали от родных гор и ущелий. Это наложило печать на творческую работу Узденова, придав ей некую горькую тональность. Он пишет: ?Я уехал бы из Карачая, если бы не познал вкуса родной воды?. Он чуток к прошлому. ?Я слушал старца, и на сердце моем молодом от слов его оставались синяки?.

Сафар Узденов ? песенник. Как многие современные барды, он сам пишет музыку на свои стихи, и сам исполняет их под гитару. Он пользуется неизменным успехом у своих земляков. А недавно провёл целую серию концертов в Кабардино-Балкарии, и залы были полны ? ведь карачаевский язык близок к балкарскому. А Балкария и Карачай ? это те же кавказские горы, это просто разные склоны Эльбруса. Знаменитый Домбай и Приэльбрусье ? как они близки и похожи! А Сафар, прежде всего кавказец, и когда он говорит: ?Рассвет прижался щекой к горам?, - этот рассвет виден с разных сторон Эльбруса.

Поэзия Сафара Узденова беспокойна, напряжена. ?Я бреду посреди мысли моей?; ?Жизнь моя непохожа на жизнь души моей?, - говорит автор. Высоко оценивая поэзию Узденова, я все же хотел бы отметить то, о чём уже упоминалось, некоторую её избыточную горечь, так сказать нагнетание горечи. Хотелось бы верить, что в своей дальнейшей работе Сафар найдёт и более светлые тона в творчестве. "Вот и бабушку, похитив, унесла луна",- сетует он. Но жизнь продолжается, и в этой жизни прочно стоит на ногах поэт-горец Сафар Узденов.

Лев ОШАНИН,
Лауреат Государственной премии СССР,
Профессор Литературного института им. М. Горького.
Москва, 27.11.88г.
Sabr 19.08.2010 23:59:20
НЕДЕДИ БИЗНИ КЪЫЙЫНЛЫГЪЫБЫЗ?

...Къаламдашыбыз Владимир Ермаковну (?Дружба Народов?, 2010, ?6) ?Тёмен жребий русского поэта...? деген макалесин (статьясын) окъуй, не эсе да, къарачай поэзиябызгъа сагъышланнганма. Бюгюнлюкде орус шайыр, орус поэзия къаллай болумгъа тюшгенлерин суратлай эсе да Ермаков, аны сёзю бизни юсюбюзден баргъанчады.

"...А что общество? Оно-то должно поддержать поэзию как тонкую субстанцию национальной культуры? Должно. Но не поддерживает. Потому что нет его у нас, общества. Различные социальные страты соотносятся между собой только внешним образом и общей участи не ищут. В отдельности некоторые из них могли бы взять часть поэтов на содержание, но поэзии в тесных рамках среднего класса не развернуться.

Конечно, настырные графоманы, одержимые демонами тщеславия, могут выжать слезу из невзыскательного читателя и деньгу из неразборчивого предпринимателя, но настоящие поэты не хотят заискивать и не умеют просить.

А те хозяева жизни, что могли бы стать меценатами, предпочитают содержать поп-звезд или покупать футбольные клубы. Единственно значимое исключение - Анатолий Чубайс, на деньги РАО "ЕЭС" учредивший национальную премию "Поэт". Но это, скорее, широкий жест своенравного олигарха; счастливый случай, а не прецедент. Участие в судьбе поэта не входит в новорусский обычай. А старым русским уже ни до чего дела нет: они выпали из истории.

По всей очевидности, русская поэзия после Евтушенко, Вознесенского и Бродского свернулась в собственных языковых пределах. Иосиф Бродский еще в апогее своей мировой славы и пробудившегося интереса к современной русской поэзии как бы предсказал этот культурный коллапс:

Мне нечего сказать ни греку, ни варягу.
Зане не знаю я, в какую землю лягу.
Скрипи, скрипи перо! Переводи бумагу.

Русская культура на рубеже эпох занята переучетом и переоценкой духовных ценностей. Этим процессом управляют аудиторы и менеджеры, продюсеры и кураторы. Плохое время для поэтов. Зато замечательное для поэзии.

Когда стихи пишутся без оглядки на власть и без надежды на славу, когда поэта не требуют к священной жертве и не зовут к пиршественному столу, ? в одиночестве и свободе, в пустоте и тишине, поэт начинает отчетливее слышать настойчивый голос музы, нашептывающей ему песнь песней.

Поэт в России ныне не в чести, но работа над стихом продолжается. Миссия поэта невыполнима ? но никто не вправе отменить и никто не в силах запретить ее. По старой пословице, свято место пусто не бывает. Опасная вакансия поэта открыта. Открыта в будущее. Как знать, ? может, мы на пороге нового ренессанса?".

Кертиси бла да ?къарангыды орус поэтни къадары?. Алай а, андан да къарангыды къарачай шайырны джазыуу. Уллу орус къралда уллу орус поэзия быллай къыйын болумгъа тюшген эсе, аз санлы къарачай халкъда назмучулукъ не халда болур? Орус къралда орус тилге къоркъуу джокъду. Тил сау болса, бир кюн бир поэзия да джангырыр. Къарачайда уа поэзия бла къалмай, къоркъуу тилни кесине тюшгенди.

Ачыкъ айтыргъа керекди: джанауалгъа тюшгенди къарачай поэзия бюгюн. Кимге таяныргъа, неге таяныргъа билмей, джашау бла ёлюмню арасында чайкъалады ол. Поэзия ? ана тилни чакъгъаныды, джашнагъаныды, баш къусханыды. Тил ёлдю ? поэзия да ёлдю, халкъ да ёлдю. Ана тилибиз а, айныр орнуна, тюб бола барады. Аздан аз бола барады Ана тилин билген да. Ана тилде назму джазаргъа тырмашхан а ? хазна джокъду. Бар эсе да, кёрюнмейди, кёрюнюр амал да джокъду. Не ючюнмю?

Къарачай адабиятчыланы бирикдирча бир басма орган джокъду ? джокъду не газет, не журнал. Аны себебли, джаш адамла джазгъанларын къайда басмаласынла? Ким, къалай эслесин аланы, не этиб кёллендирсин? Аны себебли, тюбюнден къошулгъан джокъду ? 50 джылдан джаш ? джазыучу эсленмейди Къарачайда. Алай демек, бизни поэзия ахырына джууукълашады.

Джыллары келген къаламчыла да, тырнагъанларын басмалаталмай къыйынлашадыла. Анга юлгюге Ёзденланы Сапарны келтирирге боллукъду. Джылы алтмышха джууукълашыб баргъан белгили джырчыды ол. Аны джырлары алкъын халкъны эсиндедиле. Поэзиясын а хазна киши билмейди. Не ючюн десенг, Сапарны алкъын бир китабы да чыкъмагъанды басмадан. Сапарны уа назмуларыдыла сейирлик. Ала бизни поэзияны ёрге кёлтюрген, мийик дараджада джазылгъан шийирледиле. Не келсин, керти поэзия къайгъылы киши джокъ, ?керти фахму миллет хазнады? деб, поэтни эслеген, багъалатхан да джокъ.

Иш къуру Сапарда болуб къалса уа. Иш андан теренирекди. Поэзиябызны джукъланыб баргъаны - Ана тилибизни къуруй тургъанын кёргюзтген белгиди. Бу барыудан барса, 20-30 джылдан Къарачайда назмучу къаллыкъ тюлдю. Къарачай тилде джазгъан къой, окъугъан да табылмай тебрегенди бюгюн огъуна. Тамбла ана тилинде сёлешалгъан да табылгъа эди. Иш алайгъа бара турады.

Тилни къуруб баргъаны, тау эллени чачылыб баргъаны бла байламлыды. Элле эдиле тилни, адетни да сакълаб тургъан. Бу къоркъууну ангылаб, оноуда-къуллукъда ишлеген адамларыбыз эс бёлселе, хал тюрленирге боллукъ эди. Алай а аланы арасында миллет ангысы кючлю болгъан хазна табылгъа эди. Аны ючюндю Къарачай-Черкес республикада къарачай халкъ санына кёре юлюшюн алалмай, эллери чачыла, тили унутула баргъаны.

Ана тил бла адабиятдан дерс китабла чыкъмагъанны орнундадыла. Къарачай тилде журнал, газет чыкъмайды (ыйыкъгъа эки кере чыкъгъан ?Къарачай? газетни газетге санаргъа боллукъ тюлдю). Сора къалай сакъланныкъды тил? Поэзия да джукъланмай не этерикди. Къарачай тил КЧР-де кърал тилге саналады, ёзге аны сыйы тышкъраллы тилледен тёбенди. Джуртун тас этген халкъ, кюреше турса, джуртун табаргъа боллукъду. Тилин тас этген халкъ а, джуртунда джашаб турса да, ёледи, тюб болады. Къарачай ма ол ёлюм джолну къыйырындан киргенди.

Къуллукъчула-оноучула, джамагъат организацияла, къалам-санат инсанлары, иш адамлары, устазла, имамла ? барыбыз да бизни халкъгъа келген ёлюм къоркъууну ангылаб, сагъайыб ёрге турмасакъ, тамбла кеч боллукъду. Джууаблы къуллукъчуланы ?джагъаларындан? алайыкъ, сорайыкъ: нек чыкъмайдыла дерс китабла? Нек джокъду бизни газетибиз, журналыбыз? Халкъны аты бла бирер къуллукъда ишлей эсегиз, халкъыгъызны сакъларгъа борчлу тюлмюсюз? Кесибизге да сорайыкъ: не этгенбиз, не этебиз, не этейик тилибизни, халкъыбызны сакълар ючюн, айнытыр ючюн? Башха халкъла ? къабарты, чечен, тегей дегенча, ? айныб, тирилиб баргъан сагъатда, биз не ючюн джукъланыб барабыз? Кимди, неди бизни былай хомух этген, недеди бизни къыйынлыгъыбыз?

Лайпанланы Билал
Sabr 30.08.2010 17:40:08
АКЪ СЁЗНЮ КЪАРА ХАЛКЪГЪА КЁРЮНЮУЮ
(Сапарны назмуларын окъуй)


ХХХ

Хауадан сёзле алыб,
Элеб джанымда,
Алагъа макъам салыб,
Этеме джырла.

Къууана, бирде джылай,
Баралла джылла.
Къаламым къагъыт тырнай,
Джазама джырла.

Бюсюреу керекмиди,
Керекмиди харс ?
Джерден эсе, Кёк иги,
Берсин хакъ Аллах.

ХХХ

Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах.
Сен ашыкъма джатдырыргъа къабыргъа.
Къарачайны бек сюйгенден алма гюнах,
Излейди деб, ёлген джырчы бир багъа.

Айтыр сёзюм бек тюрлюдю, сен тынгла,
Джашаугъача, мен айтайым акъырын.
Не кюнде да къор болайым джанынга,
Къабырда да ой сен болгъун джарыгъым.

Салыб бошаб сууукъ санны сал агъачха,
Бошай туруб къартбет молла окъууун,
Меннге кибик, айтсын сёзюн гитарагъа,
Хар къылгъа да энчи сура буюрсун.

Алты къылы басхыч болур алты кёкге,
Джетинчиге ийман кючюм чыгъарыр.
Андан ары, не керекди, халкъым, меннге?
Аллах айтса, гитара да табылыр.

Сыйлы халкъым, мен ёлгенде болма мыдах,
Энтда бир джаш кетеди деб джокълукъгъа.
Ийнанама, мен билеме, барды Аллах,
Алгъан джанын Ол быргъамаз уругъа.

Бу дараджада джазылгъан минг чапракъ. Окъуйма Ёзденланы Сапарны къол джазмасын ? анда аллай бир къайгъы, аллай бир джарсыу ? ол джюкню кёлтюрюр ючюн, керти да бек уллу Поэт болургъа керекди. Бардыла тёппе тюклеринги ёрге тургъузтхан тизгинле, джанынга рахатлыкъ берген тизгинле да бардыла. Джангыз, къуу сёзле, бош тизгинле джокъдула. Къайсы назмусунда да усталыкъны мухуру барды. Бизни адабиятда быллай онглу поэт болгъанын бютеумаданият къууанчыбызча белгилерге керек эдик эртде огъуна, алай а...

Туумагъан Айгъа салам бергенча, чыкъмагъан китабны юсюнден джазаргъа тебрегенме. Бир-бирлеча, ?китаб чыкъса, джазарма? деб, бу ишни тамблагъа къояргъа да боллукъ эдим. Алай а, нартла билмейми айтхандыла ?бюгюн этеринги тамблагъа къойма? не да ?къалгъан ишге къар джауар? деб. Тамблам болурму, айтыр мадарым да болурму ? билмейме. Экинчи джанындан, мындан магъаналы, мындан кюйюб баргъан не ишим барды? Ючюнчю джанындан а ? китаб чыкъса джазарма дерге ? бу китаб дженгилде чыгъармы-чыкъмазмы? Назмулары китаб болуб чыгъарын а ? Ёзденланы Сапар бютеу ёмюрюн сакълайды. Ёмюрю уа ? алтмышха джууукълашыб келеди. Китаб аны биринчи китабы боллукъду. Алай болса да, бу назму джыйым бюгюннгю къарачай поэзияны джетишимине саналлыгъына ишек джокъду. Ай медет, къыйынлыкъ ? назмуланы китаб болуб чыкъмай тургъанларындан да бек, аланы окъуб, тюз багъа кесер адам болмагъанындады бюгюн Къарачайда. Олду мени бютюн да хайран этген. Дагъыда кёлюмю басама: эртде-кеч болса да, китабы чыгъар Сапарны, ол да, Джырчы Сымайылча, адабиятыбызны тёрюнде тыйыншлы орнун табар.

Сымайыл халкъ джырчыланы ахырыды, кёлтюргюч белгисиди, бизде назмучулукъну да тамалын салгъан закийди. Сапар Къарачайда биринчи бардды, поэзиябызны да джангыртхан фахмуду. Экисини джазыуларында да ушагъан кёб зат барды. Сымайыл 1940-чы джыллагъа дери Совет Союзда эм онглу Халкъ Джырчыгъа саналгъан, джырлары да китабла болуб чыкъгъан, аты бютеу къралда айтылгъан адамды. Андан сора уа ? 1981 джылда ёлюб кетгинчи ? Сымайылны атын сагъыныргъа да болмагъанды: тюз сёзю ючюн анга къынгыр къарагъандыла. Къул (пролетар) адабиятны джоругъуна сыйынмай, ёзден поэзияны эркин джолун сыйлагъаны, сайлагъаны ючюн къыйнагъандыла аны.

Сапар 1970-1980 джыллада Къарачайда эм белгили, джаш тёлю бек сюйген джырчы эди. Аны джырлары да партиягъа, къралгъа махтау салгъан алгъышла тюл эдиле. Алгъышы уа халкъына, джуртуна эди: ?Тауларыбыз тебмесинле, Къартларыбыз ёлмесинле, Тургъаныча турсун таш-агъач?. Ачыкъ айтылмагъанлыкъгъа, Хетагуровну ?Край наш поруган, И горы отняли, И мёртвым покоя в земле не дают? деген тизгинлерин тюшюре эдиле эсге ала. Сапарны сюдлюк-джоллукъ этиб къыйнамай эселе да, джолун а кесе эдиле.

Ёзге Сапар джаш тёлюге бард джолну кенг ачыб, кеси уа назмучулукъгъа кёмюледи. Аны назмуларына багъа биче, Лев Ошанин джазады: ?...Аякъ юсюнде деменгили сюеледи таулу поэт Ёзденланы Сапар?. Сапарны поэзиясыны ёрелигин, деменгилилигин да белгили сёз уста Ошанин Москвада эслегенликге, Къарачайда Сапарны эслерге унамайдыла. Къол джазмасын окъуб, къууаныб, басмалаб, халкъгъа джаяр орнуна, тюрлю-тюрлю чурумла, тыйгъычла табыб, чыгъармай бюгюнлеге джетдиле.

Халкъыбызны эм уллу Джырчысын эмда Назмучусун ? Семенланы Джырчы Сымайылны джаны саулай кёрге кёмгенлеге ? джырларын джырлатмай, назмуларын басмалатмай тургъанлагъа ? биз къалай разы болайыкъ? Ол дуниягъа кетгенле да, алкъын джашагъанла да, аны гюнахындан къалай къутулурла?

СССР-ни кёзюуюнде Къарачай-Черкес областда джазыучу организацияны тамадалары болуб тургъан Байрамукъланы Халимат бла Хубийланы Османдады эм уллу терслик. Къулийланы Къайсын Кязим хаджини къалай кёлтюрген эсе, Халимат бла Осман да Джырчы Сымайылны алай ёрге тутаргъа керек эдиле. Керек эдиле. Не этгин, тындырмадыла борчларын. Биз да, Сымайылны учхан ёзден поэзиясын тюл, къул адабиятны сюркелген назмуларын окъуй ёсдюк. Алай бла поэзиябыз сакъат болду, алгъа барыр орнуна артха тёнгереди. Малкъарда уа джаш назмучула алгъа тебиндиле ? Кязимни, Къайсынны ызындан. Бюгюнлюкде Малкъар поэзия бла Къарачай поэзия ? атлы бла джаяучады.

Быллай болумда да, табигъат берген фахмулары кючлю болуб, ташдан чыкъгъан терекча, Къарачайда да чыгъыучандыла бир-бирде сёзге джан салыучу назмучула. Бюгюнлюкде аллай назмучу Ёзденланы Сапарды. Алай а, ол не аламат назмула джаза эсе да ? халкъ билмейди. Билгенле уа ? джазыучула, басма къуллукъчула ? аны къайгъысын кёрмейдиле, кеслерини китабларын къош-къош чыгъаргъан болмаса. Джазыучуланы Союзунда, китаб басмада, культурагъа къарагъан баканлыкъда-министерствода ишлегенле тындырмайдыла борчларын ? Сапарны да, алгъаракъда Джырчы Сымайылныча ? харам этиб турадыла. Заман алгъа барады, бизни литература уа ? къурушубду: адабиятха къарам тюрленмейди, ёзден сёзге, ёзден джырчыгъа бюгюн да джол джокъду.

?Ёзден Джырчы? дегенлей... Бизде алкъын, 150 джылны мындан алдача, ангылайдыла ?къул?, ?ёзден? деген терминлени. Тюз адамлагъа не айыб, айдынла, джазыучула огъуна алай ангылайдыла аны. Не диннге, не адамлыкъгъа келишмеген магъана бла къарамазгъа керекди ол сёзлеге. Къул деб, тукъумуна кёре тюл, кимге, неге къуллукъ этгенине кёре айтылады бюгюн. ?Ёзден? сёзню магъанасы кенгди, теренди, кёб къатлыды. ?Хакъ? деген сёз да алайды.

Къарачай газетге макале джазыб ийеме. Кетген ёмюрде тюл, совет властны кёзюуюнде тюл ? быйыл, 2010 джыл, май айда. ?Ёзден джырчы Сапар? деген атын тюрлендириб, ?Эркин джырчы Сапар? деб басмалайдыла аны. Ма къыйынлыкъ десенг, къыйынлыкъ. ?Ёзден? сёзден быллай бир нек джыйырылыргъа керекди, кесинги къул рухлугъа санамай эсенг? ?Ёзден? деген сёзню бир магъанасыды ?эркин?. Къарагъыз, башха ненча магъанасы барды ?ёз?, ?ёзден? деген сёзню (?ёз?-ден келеди ?ёзден? деген сёз; ?ёзден? деген сёзню тамырыды ?ёз?). Мен бу сёзню магъаналарын Орус-Тюрк Сёзлюкден алыб береме. Алай а, бу сёзню магъанасын ангылар ючюн, тылмач керек тюлдю ? бизде да бу магъанала сакъаланадыла, артыгъы да барды. Джангыз тилни билирге керекди эмда тюз иннетли болургъа керекди: хар неге ? бюгюн да! ? сыныф кёзден къарау! ? джахилликди: къул-ёзден айыргъан заманла тарихде къалгъандыла. Хакъгъа къуллукъ эте эсенг ? сен ёзденсе. Дуния мал ючюн, къуллукъ ючюн халкъынгы, джуртунгу, адамлыгъынгы сата эсенг ? сен къулса. Алгъаракъда айтханымы къайтарама: адамны къул-ёзден болгъаны ? къанындан-тукъумундан тюл ? кимге, неге къуллукъ этгенинден белгили болады. Джангыз да ма андан.

Ёз:
1 ? собственная сущность; сам.
2.суть, существо, квитэссенция, содержание.
3.сок; клеточный сок.
4.сердцевина.
5.стержень.
6.родной.
7.собственный.
8.настоящий, натуральный, чистый.
9.ёзден ? оригинал, подлинник.
10.ёзденлик-оригинальность, самобытность.
11. ёзден ? свободный.

Ёзден, ёзденлик не болгъанын Джуртубайланы Махти ?Ёзден адет? китабында толусу бла кёргюзтгенди.


Хакъ:
Право; справедливый, верный, правдивый, истинный; одно из имён Бога.

Керти ёзден джазыучу Хакъгъа къуллукъ этмей мадар джокъду. Алайсыз, аны сёзю ёзден сёз боллукъ тюлдю, ол да къул адабиятчы болуб къаллыкъды. Халкъ джырчыла ? Татаркъанны, Хасауканы, Къанаматны, Гапалауну, Айджаякъны, Акътамакъны, Минги Тауну джазгъанла ? Хакъ джырчыла, Хакъ назмучула болгъандыла. Совет власт къулланы власты эди, ёзден руху болгъанланы барын кесини джаууна санай эди. Хакъгъа тюл, совет властха, коммунсит партиягъа къуллукъ этерге керек эдиле бары. Не къыйын заманда да ёзден бетлерин, ёзден рухларын сакълай келгенле болгъандыла халкъда. Къул адабиятны кёзюуюнде да, ёзденликге, ёзден Сёзге тюз тургъан, Хакъгъа кертилей къалгъан джазыучула болгъандыла. Хакъ джазыучула, Хакъ поэтле дейме мен алагъа. Аладан бир къауумун тизерге излейме: Дудаланы Махмуд, Боташланы Хамид, Биджиланы Асхат, Семенланы Джырчы Сымайыл, Лайпанланы Сейит, Батчаланы Мусса, Байрамукъланы Нина, Къагъыйланы Назифа, Орусбийланы Фатима..., Ёзденланы Сапар. Ол нохтала болгъан джерге дагъыда талай адамны къошаргъа боллукъ болур, бусагъатда уа башха киши эсиме келмейди.

Бу мен тизген адамла тюрлю-тюрлю сынауладан ётгендиле. Барысыны да (Сапардан къалгъанланы) китаблары чыкъгъандыла. Аланы джазгъанлары заманында, толусу бла чыкъсала эди, бюгюн бизни адабиятыбыз башха тюрлю болур эди. Аны юсюнден кёлюме келгенни мен ?Ёзден сёз эмда къул адабият? (Свободное слово и пролетарская литература) деген макалемде джазгъанма. Зулму заманда, къара кючле бийлик этген заманда айтылгъан Акъ сёз, джаннга къоркъуу болмагъан заманда айтылгъан хакъ сёзден джюз-минг къатха да дараджалыды, магъаналыды, багъалыды. Махтау сизге, къул адабиятны кёзюуюнде да ёзден сёз айталгъан, Хакъгъа къуллукъ этген къаламчыла!

Алай а, сёз Сапарны юсюнден бара шойду. Бу тизгинлени мен Сапарны назмуларын окъугъандан сора джазгъанма:

Къанатлы джанладыла Поэтле.
Ушай-ушамай эселе да малаикге,
Къуллукъ этедиле джангыз Хакъгъа,
Алай бла джарайдыла адамгъа, халкъгъа.

Эки джюрекли адамладыла поэтле.
Джерден эсе джууукъдула Кёкге.
Кераматча берилгенди алагъа фахму.
Аны ючюн ушайды аятха назму.

Ишек джокъду, керти поэтле эки джюрекли адамладыла. Бир джюреклери Кёк бла, экинчи джюреклери да джер бла ? бу дуния бла ? байламлыды аланы. Бо
Sabr 30.08.2010 17:44:17
Ишек джокъду, керти поэтле эки джюрекли адамладыла. Бир джюреклери Кёк бла, экинчи джюреклери да джер бла ? бу дуния бла ? байламлыды аланы. Болгъанны, боллукъну да тюз адамладан эсе эки къатха бегирек сезедиле ала. Поэтлеге берилген фахму да, шыйыхлагъа берилген кераматчады. Аллах кераматны-фахмуну поэтге ?Мен берген затланы сакъларгъа джарат, хайырландыр? деб бергенди. Аллах берген аламатла уа кёбдюле ? адамдан, джашаудан, дуниядан башлаб, диннге, тилге, джуртха дери. Алай а, поэт сёз бла байламлы болгъаны себебли, аны биринчи борчу ? ана тилин ёлюмден къутхарыуду, аны сакълауду, айнытыуду. Аллахха ассы бармасын сёзюбюз, ёзге суратлау халда айтсакъ, адамны Поэт этген сёзюдю, сёзню да Шийир этген поэтди. Ана тили ючюн, ёлюм къоркъуу болса да, Поэт бир элини артха турлукъ тюлдю. Акъ сёз да алай къутхарады поэтни къара кюнюнде, къыйын кюнюнде. Назмусуз ? поэт джокъду, поэтсиз ? назму джокъду. Алай байланыбдыла бир-бирине ала. Бютеу дуния къара кёрюнюб, бир кишиден болушлукъ болмай, адамладан да кёлю чыкъгъан заманда, мёлеклеча, акъ къанатлы назму тизгинле келедиле поэтни джангызлыкъдан, кёлсюзлюкден да айыра, къутхара. Кёлю къууаннган кёзюуде да, эм алгъа джетедиле ышарыб назму тизгинле. Къууанчда, бушууда да поэтни эм керти, эм деменгили джууугъу ? Акъ сёздю.

Ана тилни акъ чакъгъаныды, акъ сёзюдю, баш къусханыды назму. Ол сейирликни болдургъан а ? Поэтди.

Ташайды аргъы джаннга,
Кетди Ай кёзден.
Булгъанды къара къаннга
Бютеу кёрюннген.

Алай а, ма чынг башда,
Тёрюнде Кёкню,
Ачылса булут ара,
Кёреме Кёзню.

Сапарны 30 джылны узагъына халкъындан джашырыб тургъан булутла чачылырла да, миллетибизге аны мийик поэзиясы кёрюнюр деб, умут этеме. Алай а, мадар этмесек, Аллах къадар этерми? Мен кюрешмесем, сен кюрешмесенг, ол кюрешмесе, Назим Хикмет айтханлай, ?ким чачар къарангыны??. Алай болса да, ийнанама: Халкъыбызгъа Биджиланы Асхат къайытханча, Дудаланы Махмуд къайытханча, Семенланы Джырчы Сымайыл къайытханча, Халкъыбыз кеси сюргюнден Джуртуна къайытханча, Сапар да бизге къайытырыкъды ? бютеу дуния, Алам сыйыннган, джумдурукъ тенгли адам джюрегини бурхулугъундан, уллулугъундан, джангызлыгъындан, сагъышындан, къайгъысындан, къууанчындан, бушууундан да толу хапар айтырыкъды. Мийикликни, Тюзлюкню сюйген Къарачай халкъгъа ? къара таныгъан Къара халкъгъа ? гитарасы бла иманы чыгъаргъан Кёкледен Сапарны Акъ сёзю энерикди да, ёз джуртунда, ёз халкъында ёмюрлюкге къаллыкъды. Иншаа Аллах.

Лайпанланы Билал,
Къарачай-Черкес республиканы Халкъ Поэти,
Къарачай-Черкес кърал университетни сыйлы доктору,
Миллетлеарасы Тюрк Академияны (МТА) сыйлы академиги.
Tinibek 31.08.2010 06:08:57
Cerden ese cuwuqdula Kökge.
Keramatça berilgendi alaga fahmu.


Кeрти айтаса Нe алдайым, Лайпанланы Билалны назмуларын окуй кeлгeнимдe базы сёзлeриндe кeраматча кёрюп сeйир eткeнeм
Sabr 31.08.2010 06:52:28
Tinibek
Сау бол. Билмейме, кимни фахмусу уллуракъ болгъанын: назму джазгъан адамнымы, огъесе, аны окъуб, ангылагъаннымы? Меннге сорсала - экинчи къауумну айтырыкъма.

Къарачайда бусагъатда ана тилде джазылгъанны окъугъан да бек азды.
Бир-бирде, ёлген тилде джазгъанча да кёрюне болурла кеслерине джазыучула. Бюгюн тилибиз ючюн къазауат этмесек, тамбла кеч болуб къалыргъа да болур.
Tinibek 31.08.2010 08:04:45
fahmusu ulluraq bolganın: nazmu cazgan adamnımı.

Окуганга eскeртeбилгeнди фахму

Qaraçayda busagatda ana tilde cazılgannı oqugan da bek azdı.
Bir-birde, ölgen tilde cazgança da körüne bolurla keslerine cazıwçula. Bügün tilibiz üçün qazawat etmesek, tambla keç bolub qalırga da bolur.


Сауболугуз кыйынларыгыз бошга бармайды, толуду. Сизни сёзлeргибизлe кайтарайым:

<<Büsürew kerekmidi,
Kerekmidi hars ?
Cerden ese, Kök igi,
Bersin haq Allah.. >>
Sabr 01.09.2010 06:43:48
ДЖАШ БОЛСА ДА, БАШДЫ
(Адилхан Адилогълуну юсюнден талай сёз)


1943-1957 сюргюн джыллада Къарачайгъа къаллай къыйынлыкъ джетгенин барыбыз да билебиз. Кеси сабий болуб эскермеген да, уллуладан, билгенледен эшитир керекли къалмагъанды. Джазыучу эмда журналист Лайпанланы Сейитни ауузундан эшитгеними къысхасы бла айтыргъа излейме.
...1943 джыл ноябрда Къарачай халкъ джюклениб келген мал вагонла Итил сууну башы бла джангы ишленнген кёпюрню юсюнде тохтадыла. Кёб турдукъ алайда. Аман хапар терк джайылды:
- Джангы кёпюрню деменгилилигин сынайдыла ? кёлтюрюрмю, кёлтюрмезми?
- Биз джарлыланы суугъа батдырыб, бютеу халкъны тюб этерге башлагъандыла...
- Энди дунияда къарачай болуб киши къалмазгъамы тебрегенди?
- Стампулчула уа? Совет власт киргинчи Тюркге кёчген насыблы ахлуларыбыз...
- Да ала тюрклюле болуб бошагъан болурла. Аладан магъана чыкъгъа эди...
- Алай къалай айтаса. Чекле бегигинчи, къагъыт джюрютюб, барыб-келиб тургъанбыз. Тюрк, ары кёчгенлеге иги кёзден къараб, юй-джурт болуб джашарча этгенди...
- Алай болса уа... Биз къырылсакъ да, дунияда къарачай инсанла болсала, ала бизге джетген къыйынлыкъны дуниягъа билдирир эдиле. Къарачай деб халкъ бар эди деб, бизни да унутмай, кеслерине да сакъ болуб, халкъ болуб кетер эселе уа...
Сейит зауаллы арбасын тохтатыб, джюрек дарманчыгъындан ичди да, бираздан джолгъа атландыкъ.
- Энди сен Тюркде да талай кере болдунг, олсагъатда биз керти да суу азыгъы болуб къалсакъ, андагъы таулула къарачайлылыкъларын тас этмей, къарачай халкъ барды деб айтырчамылла?
- Сейит, Тюркде къарачайлыла бюгюнлеге дери тиллерин, адетлерин да унутмагъандыла. Алай а энди элледен шахарлагъа кёчгенле кёбдюле, бу барыудан барса, ким биледи, тамблалары къалай боллугъун.
- Да алайды, халкъны халкълыгъын сакълагъан элледиле. Элле къуруй тебреселе, халкъ да тюрлене тебрейди. Къраллыкъ джюрютген уллу халкъланы ичинде эриб тас болуб кетген къыйын тюлдю. Тюркде къарачайлыланы къой, бизни кесибизге да барды къоркъуу. Совет кърал оюлгъанлы, артыкъсыз да. Ма аны себебли керекди халкъны сагъайтхан къонгурау. Ол къонгурау а ? интеллигенцияды. Къарачай-малкъар айдынла бармыдыла Тюркде?
- Мен кёбюсюн таный болмам. Мен тюбегенле: Дудаланы Махмудну тин сохтасы, ?Бирлешик Кавказия? дергини чыгъаргъан Сылпагъарланы Йылмаз, талай китабны автору Уфук Таукъул, барына да болушлукъ этерге къолундан келген кърал къуллукъчу Хурриет Эрсой. Бардыла дагъыда...
- Игиди, миллет къайгъысын кёрген адамла бар эселе...
Алай ушакъ эте, Ючкёкен элге джыйылдыкъ. Андан сора Сейитге тюберча да болмады. Тюберча болсакъ а ? Аппаланы Адилхан Адилогълуну ? Тюркде къарачайлы алимни, назмучуну, къарачай-малкъар интернет ситени иесин айтыб, къууандырлыкъ эдим.

Халкъны миллет сезимин, тарих эсин уятханла, сакълагъанла да Адилханча джашладыла. Бюгюннгюлюкде, тыш къраллада джашагъан къарачайлыладан бири да Адилхан этгенни эталмагъанды. ?Джаш болса да башды? деб, ёрге тутарча не этгенди Адилхан? Бир-бири ызындан тёрт китаб чыгъаргъанды: 1909 джыл къарачай-малкъар тилде басмаланнган биринчи китаб ?Китабю мюршидин-ниса? (кёчюрюб, тинтиб, басмагъа хазырлагъанды эмда чыгъаргъанды), ?Къарачай-Малкъар тюрклери?, ?Макалелер ве инджелемелер?, ?Совет дёнеминде къарачай-малкъар едебияты?. Бу китаблада Къарачай-Малкъар халкъны тарихи да, бюгюню да, культурасы, адабияты да тыйыншлысыча ? терен эм да толу кёрюнеди. Бу китабла бла Адилхан бизни бютеу тюрк дуниягъа танытханды. Ол а, адам айтыб айталмазча, бизге бек керекли, бек магъаналы ишди. Адилханны экинчи уллу иши ? къарачай-малкъар интернет сите къурагъаныды. Сителе андан сора да бардыла, алай а Адилханныкъы халкъ джашауну кюзгюсюдю ? анда хар адам излегенин табыб окъургъа боллукъду. Адилханны ючюнчю уллу иши ? къарачай-малкъар джазыучуланы чыгъармаларын, китабларын тюркчеге уста кёчюреди, басмалатады.

Адилханны китабларын, илму ишлерин тинтиб, анализ этиб, тюз, толу хапар джазар ючюн заман да, фахму да керекди. Алимни юсюнден башха алимле сёзлерин айтырла. Мен а ? Анкарада быллай адамыбыз барды, быллай китабла чыгъаргъанды деб билдиргенлигимди.
Мен бюгюн Сейитге тюбегеним болса айтырыкъ эдим: Сейит, Тюркде Адилхан деб бир коллегабыз барды ? аллай джашла болгъан къадарда бизни халкъ тилин, тарихин, культурасын, миллет бетин-энчилигин тас этмез, дуниягъа да белгили болур.

Кёб джаша, Адилхан. Барыбызны да къууандыраса, Аллахдан къууан.
Бу назмуну да КАМАТУР (Къарачай-Малкъар-Тюркие) интернет-сайтынг бла танышхандан сора джазгъанма.

КЪАМАТУРГЪА ? ХАЛКЪГЪА ЭМДА САЙТХА

КъаМаТур ? къама, тур ?
Джауланы къаматырча ур,
Къампайтырча ур.
Джатханынг, джукълагъанынг боллукъду ? тамам.
Уяныргъа джетгенди заман.

Къаматур, тур.
Душманны къамат, ур.
Къаушатырча ур.
Шохлагъа уа ? къалкъан болуб тур.

Бирликде тирилик ? Къаматур:
Къарачай-Малкъар-Тюркие.
Аллахны аллында баш ие,
Шукурла этебиз Анга ?

Бизни адам этиб джаратханы ючюн,
Бизни муслиман этиб джаратханы ючюн,
Бизни тюрк этиб джаратханы ючюн,
Хакъ джолну танытханы ючюн.

Тюркбюз ? къаныбыз, джаныбыз бла,
Джюрегибиз, ангыбыз бла ?
Къадарыбыз бла.

Къаматур бирикдиреди бизни,
Кёлтюреди кёлюбюзню,
Джыйдырады эсибизни,
Танытады кесибизни.

Айтады Къаматур:
Тюрк халкъы, ёрге тур.
Тарихинге тыйыншлы бол,
Джазыуунга ие бол.

Тин байрагъыбыз ? Къаматур!
Бизни харам джукъудан уятханлай тур,
Азанча эшитилгенлей тур,
Хорлам байракъча чайкъалгъанлай тур.

Суу кетсе да таш къалыр.
Сен да алай къала тур.
Къаматур.
Ким кетсе да, не кетсе да,
Сен дунияда джашаб тур.
Каматур.

Сен бирикдиресе бизни,
Кёллендиресе бизни.

Халкъыбызгъа
Джюрюшлю бол дейсе,
Эки дуниядан да
Юлюшлю бол дейсе.
?Амин? дейме мен да.

Узакъда болсанг да эм джууукъса меннге.
Халкъымса, байрагъымса, орайдамса мени.

Терсейгенлени да тюз джолгъа бур,
Бизни бирикдиргенлей, кёллендиргенлей тур.
Милли маршча эшитилгенлей тур,
Хорлам байракъча чайкъалгъанлай тур ?
Эркинликге, Тюзлюкге, Игиликге чакъыргъанлай тур.

Джаша, КЪАМАТУР.
Sabr 07.09.2010 05:20:59
ПОЭЗИЯБЫЗГЪА КЪАЙГЪЫРА

Адам айтыб айталмазча, суратлаб къолундан келмезча, аллай бир ариу къызды поэзия. Джалан болса да, кийиниб турса да ? бирча ариуду. Джюреги таргъа, заргъа, къара иннетлиге, кир адамгъа кёрюннген да этмейди ол. Ёзю Кёкденди, нюрденди, кийимиди джерден. Анга кийим хазырлагъанла эмда кийдиргенле ? поэтледиле. Закий шайырла анга накъут-налмаздан бууунлукъла, сыргъала, боюнчакъла, кямар, тюйме да этедиле. Алай этерге фахмулары, болумлары джетмегенле ? алтын, кюмюш бла джасандырадыла. Сёзчюле уа (критикле дейик, джанларына тиймез ючюн), ариулукъну саулай кёрюб, къууаныб къоймай, аны джик-джигинден айырыб, тинтиб, кесеклеге юлешиб, майданнга чыгъарадыла. Кёзюнден-къашындан башлаб, аягъында боялгъан (боялмагъан) тырнакъларын дери ачыкъ этедиле.

Поэзия асыры кенг ангыламды. Аны бир парчасына ? назмугъа къарайыкъ. Назмуну да ёзю ёргеден келеди ? Кёкден. Джер кебге уа ? анга тыйыншлы кийимге ? поэтле саладыла аны. Ол кеб, ол кийим, назму джаннга джарашхан бла бирге, аны джюрюшюне чырмау болмазгъа керекди.

Къызны ариу этген кёзю-къашыды, чачыды, сюегиди. Кийим а аны кемлигин джашырады, тыйыншлы джерлерин чертеди. Ёзге хар неда мардасындан озса, джарамаз. Къызны кийими кёзге илинмезге керекди, ансы къызны кесинден эсе кийимине кёбюрек эс бурлукъдула. Ол заманда ?аман къызгъа къазан къошакъ? дегенча боллукъду. Аман къыз, аман назму болмайды, аман джашла, аман поэтле боладыла, аладыла къызланы, назмуланы да бузгъан, аман этген, эрши кёргюзтген.

Да неди да назмуну ? мёлек къызны ? джер кийими? Ол а ? кёб затдан къуралады. Кёб тюрлюдю ол. Юсюне кеб болгъан силлабо-тоникадан башлаб, акъ чебкеннге дери. Акъ чебгенден да эркин кийимге дери. Назмугъа къымылдаргъа, джюрюрге, чабаргъа, учаргъа да эркин кийимден таб а, не болур? Къызны ёзюне, рухуна кёреди кёзю да, сёзю да, кийиннгени, джюрюгени да. Назму да алайды.

Ай медет, бизни шайырла къызны-назмуну бюгюн да буруннгу халкъ джырны кебинде тутаргъа кюрешедиле. Шохларым, арбазда къайсы ёмюрдю? Заманнга кёре атлай билмеймисиз? Заманнга кёре тюрлене барадыла адам да, кийими да; назмуну магъанасы, кеби да.

Бизни поэзия силлабо-тоникагъа кёчмей, кесин окъуучулагъа, артыкъсыз да сабийлеге, сюйдюраллыкъ тюлдю. Орус тилде назмуланы сабийле тынч азбар этедиле. Ол не ючюн болады алай? Назмуда басым бузулмагъаны ючюн, кафиеле бир-бирин деменгили тутханлары ючюн. Суратлау кюч бла бирге назмуну магъанасын чыгъаргъан затладыла ала.

Поэзиябызны хакъындан ? ким да ангыларча, тюшюнюрча ? бек магъаналы, барыбызгъа да бек керекли ?Бармакъ ызларым? деб, китаб джазгъанды Абдуллах Бегий улу. Кязимден башлаб, бюгюнлюкге дериди тинтиулери. Кязим ? Къайсын ? Бабаланы Ибрахим ? Ёлмезланы Мурадин... Сёз усталаны юслери бла, назмучулукъну, поэзияны тахсаларын ача, Акъ сёзге къуллукъ эте башлагъанлагъа хакъ джолну кёргюзтеди Абдуллах. Бу китабсыз да, биз ? къарачай къаламчыла ? ангыларгъа керек эдик, поэзиябыз къалгъанладан сау бир ёмюрню артха къалгъанын. Бу китаб чыкъгъандан сора уа ? кюзгюню аллыбызгъа салгъандан сора ? бизни назму сёзюбюз не дараджада болгъанын эслемегенча этерге мадар джокъду. Не ? сабий, уллу да къууанырча назмула джазарыкъбыз, не да ? кесибизден (палах ? ана тилибизден да!) халкъны сууутуруб, кёлюн чыгъарыб бошарыкъбыз. Алайсыз да ана тилибиз ёле тургъан къыйын кёзюудю. Борчубуз ? не мадар да этиб, тилибизни тирилтиудю, джаш тёлюню да кёлюн кёлтюрюудю. Иги джыр, назму уа ? ол ишге джарай келгенди, джарай да барлыкъ болур. Джангыз, биз, къаламчыла, Поэзияны аллында, Тилибизни аллында, Халкъыбызны аллында борчубузну унутмайыкъ.
Sabr 07.09.2010 17:37:12
ДЖЕР ДЖЮЗЮ, АДАМГЪА БАШ УР!
(Олжас Сулейменовну 70-джыллыгъына)


Дунияда эм онглугъа саналгъан он назмучуну джаш тёлюге аманатлары Парижде китаб болуб чыкъгъанды. Ол оноуландан бири Олжас Сулейменовду. Батыда (Западда) алай аты айтылгъан адамны бизде джаш тёлю биле да болмаз. СССР чачылгъанлы союз республикала энчи къралла болгъандыла. Къазахстан да болгъанды энчи даулет. Къайнайла ала ? эркин эгемен (суверенный) къралла, кеслерини онглу джазыучуларын бирер джерге келечи этиб олтурталла, алай демек ? джазыучуларыны сыйларын кёрелле, ышаналла, ала келечи-дипломат ишлени кимден да иги бардырлыкъларына базалла. Сёз ючюн, Олжас Казахстанны ЮНЕСКОда келечисиди. Ол аламатды, ашхыды, алай а соруу: ыйыкъда эки кере чыкъгъан къарачай газетни бир бетин Олжасха бергенден магъана бармыды, алайсыз да бу джергили материалланы къалай сыйындырыргъа билмей къыйынлаша тургъанлай? Андан эсе, биз Къарачай бла байламлы адамланы, хапарланы басмаласакъ иги тюлмюдю? Не игилик этгенди Сулейменов Къарачайгъа? Ма энди адамны кёлюне келирге боллукъ бу къуджур соруулагъа джууаб да эте, Олжасны юсюнден талай сёз айтайыкъ.

1989 джыл июнь айда СССР-ни Баш Советини биринчи сессиясында Олжас Сулейменов сёзню кёнделен салыб тохтайды: ?Биз ишибизни репрессиягъа тюшген халкълагъа реабилитация этиуню джолун-джоругъун джарашдырыудан башларгъа керекбиз. Аллай реабилитацион закон алынмай, кърал сюргюннге тюшген халкъладан сталинизмни мурдарлыгъы ючюн кечмеклик тилемей, алгъа барыргъа джол джокъду. Орус, гюрджю, къазах халкъла да къыйынлыкъ чегер ючюн къалмагъандыла. Алай а, миллет белги бла башдан аякъ джуртларындан сюрюлген халкъла эки къат къыйынлыкъ чекгендиле. Биз ол затны къралны атындан, закон халда ачыкъ айтыргъа керекбиз...?.

Бюгюн барыбыз да билген ?Репрессиягъа тюшген халкълагъа реабилитация этиуню хакъындан? законну джарашдырыу ма алай башланнганды. Биз ? тутмакъдан-сюргюнден ётген халкъладан бири ? Олжасны бу адамлыгъын, эркишилигин унутургъа боллукъбузму?

Алай а, ?бёрю атарыкъ бёркюнден? дегенлей, Сулейменовну бютеу дуниягъа белгили этген аны ?Слово о полку Игореве? атлы тарих чыгъарманы юсюнден джазгъан тинтиулери-оюмлары болгъандыла. Кърал къоркъуусузлукъну органлары 1975 джыл Олжасны ?Аз и Я? китабын Совет Союзну бютеу тюкенлеринден, китабханелеринден сыйырыб, кюйдюрюб кюрешгендиле. Ол оноуну этген а СССР-ни Коммунист партиясыны идеология джанындан башчысы Суслов болгъанды. СССР-ни Илмула Академиясы да Сулейменовну китабын ?ууатхан? джыйылыула, сюзюуле бардыргъанды. Казахстанны башчысы Кунаев Брежнев бла сёлешиб, Олжасны джакъларгъа, сакъларгъа кюрешгенди. Сулейменовну атасын 1937 джыл ?халкъны джауу? деб къурутхандыла. Сусловну башчылыгъы бла биягъы къара кючле Олжасха да ол атны атаргъа кюрешгендиле. Кунаев болмаса, Олжасха къаллай къыйынлыкъла чекдирлик болур эдиле. Бир поэт ючюн Суслов бла арасын аман этерге бизде тамадаладан киши базарыкъмы эди экен?

Кунаев халкъын, джуртун джакълагъан адам болгъанды. 1962 джыл Хрущёв къыбыла Къазахстанны иги кесек джерин мамукъ ёсдюрюучю хоншу республикагъа берирге излегенди. Кунаев бирден эки болмагъанды. Ишинден чыгъаргъан эдиле аны ючюн. Къуру бу эки заты огъуна аны онглу адам болгъанын кёргюзтмеймиди? Бизни тамадалада туугъан джерлерин чачдырмаз ючюн, башха субъектлеге къошдурмаз ючюн, халкъларын-джуртларын къоруулар-сакълар ючюн Кунаевча кюрешген (кюреширик) бармыды экен?

Къазах халкъы бек уллу къыйынлыкъ кёрген халкъладанды. 1926 джыл адам санау къагъытлада былай джазылады: ?Къазахлыла ? СССР-ни эм кёб санлы тюрк тилли халкъыдыла ? 6 миллион 200 минг адам?. 1939 джыл къазах халкъны саны саны къуру 2 миллионду. Аллай бир адамы къырылгъан къазах халкъыны Олжасча назмучусу, алими, Кунаевча да башчысы болгъаны насыб эди...

Сусловгъа да, академиклеге да Олжасны китабы не къыйынлыкъ салгъан болур эди?

Олжас ?Слово о полку Игореве?-ни тинтиб, дуния бла бир тюрк сёз табханды. Бу тарих чыгъармада академикле окъуялмай къалгъан джерлени, не да ала терс окъугъан джерлени ачыкълагъанды. Славянла бла тюрк къауумланы арасында бурун кючлю байламлылыкъ болгъанын, тил, культура джаны бла ала бир-бирин байындыра хоншу джашагъанларын кёргюзтгенди. Алай а, олсагъатда орус илму ?бизге культура келген эсе Европадан келгенди, къарангы Азия, тюркле ? къазауат, чабыуул этгенден башха джукъ билмеген джахилле ? бизни культурабызгъа не юлюш къошаллыгъелле, бюгюн-бюгече да аланы адам эталмай, цивилизациягъа къошалмай кюрешебиз, сора уа? деб, бу кёзден къарагъанды тюрк-муслиман миллетлеге. Ма быллай тутхучсуз, джалгъан ?илму? оюмгъа къаршчы тургъанды Олжас Сулейменов, СССР-ни тюрк халкъларына эс табдыргъанды, тарихибизге кёзюбюзню ачханды, кёлюбюзню кёлтюргенди. ?Тюркбюз? дерге къоркъуб, буюгъуб тургъанла, Олжасны китабын окъуб, ?Биз халкъбыз, адамбыз ? тюркбюз биз? деб ёхтемленнгендиле. ?Тауланы энгишге этмегенлей, тюзлени ёрге кёлтюргенди? Олжас. Бютеу тюрк дунияны ёрге кёлтюргенди ол. Сусловчу идеологиягъа, ол идеологияны къулу-къарауашы болгъан СССР-ни илмула Академиясына да къаршчы тургъанды Олжас джангыз кеси. Назмуларындача, илмуда да джангы сёзню, керти сёзню айталгъанды. Керти Сёзню айтыр ючюн а фахму да, билим да, бет да, ёт да керекди. Тюрк дунияны , тюрк эсни, тюрк тарихни уятханы ючюн биз ? тюрк дунияны бир бурхусу ? Олжасха сау бол дерге керекбизми?

Алай а, Олжас къуру къыйынлыкъ кёрген халкъланы, не да тюрк къауумланы ёкюлю тюлдю. Олжас ?Невада-Семипалатинск? атлы организацияны къураб, бютеу дунияда атом сауутну сынагъан полигонланы джабдырыргъа излейди. Къазахстанда полигонну джабдыргъанды. Сулейменов бютеу дунияны атом джаханимден-къоркъуудан къутхарыр джанындан кюрешеди. Ол джаны бла кёб иш да этгенди. Биз джашагъан Джерни, дунияны ёлюмден къоруулаб кюрешген Олжас махтаугъа тыйыншлы тюлмюдю?

1960-1980 джыллада Олжас башларына эркин болур ючюн кюрешген колонияланы тарихлерин тинтиб кюрешгенди. Алай а, аланы муратлары къуру азатлыкъ бла бошалса, ол колонияла аякъ юсюне туралмай къыйынлашадыла. Эркинлик-эгеменлик керекди, алай а халкъланы, къралланы арасында байламлылыкъ юзюлмезге керекди. Метрополия бла да , хоншула бла да иш джюрютюрге тыйыншлыды.

Кесини оюмун Олжас формула халда айтханды: ?от веков колониальной зависимости через период независимости к эпохе осознанной взаимозависимости?. Эшта, баш эркинлиги ючюн кюрешген хар бир халкъ, сагъыш этерча бир акъылман фикирди бу.

Олжас Сулейменовну арт кёзюуде джазгъан китабы ?Язык письма? да, бютеудуния илмуда джангы сёздю. Адам улу бары да бир джерде джаратылыб, алайдан тёрт джанына чачылгъаны ? ол белгили затды. Дин тилде айтсакъ, барыбыз да Адам бла Хауадан джаратылгъанбыз. Алай а, ол биринчи талай джюз адам къаллай тилде сёлешгендиле ? ма аны юсюнденди китаб. Биринчи тамгъаладан-иероглифледен Сёзге, джазма тилге адам улу къалай кёчгенин кёргюзтюр ючюн, Олжас къаллай бир китаб окъугъанын, къаллай тинтиуле бардыргъанын айтыб чыкъгъан да къыйынды. Ахыры быллай оюмгъа келгенди: ? Алгъа Белги, ызы бла Сёз. Ол белгиле Аллахны белгилеридиле, ол сёзле да Аны атлары?. Бу китабны окъугъан адам англарыкъды, Олжас Сёзню таша магъанасын ачханы алимле атомну ачханча бир зат болгъанын. Алай а, атомну ачхан-чачхан ? дуниягъа къоркъуу сала эсе, Олжасны биринчи Сёзню, тилни ачханы адам улу бир болгъанын, бир ата бла анадан джаратылгъанын кёргюзтеди, адам улуну биригиуге чакъырады.

Алгъаракълада Олжас ?Тюрки в доистории? деген къол джазмасын ?Ас-Алан? журналда басмаланырын тыйыншлыгъа санаб, манга берген эди. Анда да тюрк къайдан чыкъгъанын, дуниягъа къалай джайылгъанын тинтеди. Сулейменов тюрк къауумла ючюн къанын-джанын аямай ишлейди. Олжасны этген ишине къарасам, 726 джыл Бильга-Тоньюкук джазгъан тизгинле эсиме келедиле:

Тунь удумадым ? кече джукъламадым,
Куньдуз олтурмадым ? кюндюз олтурмадым,
Кара теримди тёктим ? къара терими тёкдюм,
Къзъл канъмдъ юггуртдтим ? къызыл къанымы сюрдюм
Тюрк будун учун ? Тюрк халкъ ючюн.

Сулейменовча адамы болгъан халкъ насыблыды. Алай а, Олжас къуру кесини халкъыны тюл, бютеу адам улуну къайгъысын кёрюрге болуму, билими, фахмусу джетген адамды. Адам улуну керти тарихин тюз окъугъан бла къалмай, адам улуну джазыуун иги джанына джазаргъа къолундан келген насыблы къауумданды Олжас.

Дагъыда бир чертерге излегеним: бютедуния проблемаладан баш кёлтюралмай тургъанлыкъгъа, Олжас къалам тутханлагъа айырыб эс бёлгенлей турады. Тюрк джазыучулада аллай къайгъырыуну мен джангыз Къайсын Къулиевде эмда Чингиз Айтматовда кёргенме. Кесими юсюмде сынагъан затымы айтама.

Тюрк къарнашыбызны 70 джыллыгъына джораланнган сёзюмю Анга аталгъан назмум бла бошаргъа сюеме.

АДАМНЫ ДЖОЛУ, ДЖАЗЫУУ ДА ? СЁЗДЕ
Олжас Сулейменовгъа


Къыркъ джылда кимге келгенди Къуран,
Кимге ? ?Аз и Я?.
Суу эски ызына къайытады:
Джангырады Евразия.

Ит иесин танымагъан сагъатда,
Адамгъа Тейрисин танытхан да бар.
Мен ? Тейри адамы ? къарайма ауалгъа:
Белгиден-Сёзден башланады Адам.

Кёкге къарай, джулдузлагъа узала,
Адам аякъ юсюне сюелгенди,
Кюн таякъча, элибча тюзелгенди ?
Къара таныгъан кюнюнден башланады Адам.

Эниклей табигъатны
Тилленнгенди адам улу.
Тауушдан-белгиден-тамгъадан кёче Сёзге
Тюрленнгенди адам улу...

...Адам сёзню, Сёз да адамны ?
Бир-бирин джаратханла ала.
Мурулдагъандан, кёз бла, бармакъ бла сёлешгенден къутулуб,
Адам джазыуун джаза тебрегенди кеси.

Мен да кюндюз Кюнню ызындан бардым,
Кече уа ? Айны.
Тамгъаларында Адурхайны,
Будиянны, Наурузну эмда Трамны
Кёреме джулдузну, Айны.
Китаб ачханча ачама Къарачайны:
Къара ? джети къат магъанасы Аны.

Кёкден башланады джол,
Кёкге да къайтарады ол.
Кёкдеди биз джашагъан Джер.
Не бек кюрешсек да биз,
Кёкден айырылыргъа джокъду мадар.
Джер ауруулагъа да Кёкдеди дарман,
Джер соруулагъа да Кёкдеди джууаб.

Джер джолу адамны башланады Белгиден-Сёзден.
Ол кетгенча кёрюнсе да кёзден эм кёлден,
Бир кераматлы чыгъад да ичибизден,
Ачады бизге джангыдан аны:
Сёзде джашыныбды джолу Адамны,
Сёзде джазылыбды джазыуу Адамны.

Къыйынлыгъыбыз бизни ?
Тюз окъуй, ангылай, джаза билмейбиз Сёзню.
Алай а, бир кераматлы чыгъад да ичибизден
Таша магъанасын, керти магъанасын ачады Сёзню ?
Хакъ джолгъа къайтарады бизни.

Адам улугъа къайытады джаз ?
Ачылады Кёк, энеди джа
Sabr 07.09.2010 17:39:48
Адам улугъа къайытады джаз ?
Ачылады Кёк, энеди джарыкъ, келеди ауаз:
Къара таны ? джай аны ?
Керти Тарихинги, джазыуунгу да джаз.
Sabr 09.09.2010 06:35:45
ЗОЯ ГРАННЕС ? НОРВЕГИЯДА БИРИНЧИ ТАУЛУ ТИШИРЫУ

Къарачайлыла ?джыджымны узунун, сёзню уа къысхасын? сюйген адамладыла. Ол нарт сёзню барыбыз да, къалам тутханла уа артыкъсыз да, эсде тутаргъа борчлубуз. Алай а, Зояны юсюнден эки-юч сёз бла айтхан къыйынды ? аны джазыуу къыйын къадарлы халкъыбызны тарихини алкъын тинтилмеген бир чапрагъы-бети болгъаны себебли.

1991 джыл Ингилизни ара шахары Лондонда ингилиз тилде чыкъгъан журналда (?Журнал Института проблем мусульманских меньшинств?) 1943 джыл Советле къарачайлылагъа ? Шимал Кавказны бир тюрк-муслиман халкъына ? къалай сюргюн этгенлерини юсюнден уллу статья-макале басмаланнганды. Аны джазгъан норвежли доктор, профессор АЛЬФ ГРАННЕСди. Ол тинтиу ишни орус тилге кёчюртюб, 1992 джыл ?Юйге Игилик? газетни 8-чи номеринде берген эдик.
Олсагъатда мени сейирсиндирген ? бизге джан аурутуб, бизни юсюбюзден алай джазаргъа Альфны эсине къалай келген болур? Энди ангылайма: анга ол иннетни сингдирген бир да ажымсыз Зоя болгъанды ? Граннесни юй бийчеси. Профессорну кесине заманында тюбеялмагъаныма джарсыйма: ол 2000-чи джыл ауушханды. Зоя бла уа олтуруб ушакъ этебиз.

Зояны атасы Боташланы Аслан-Мырзаны джашы Тинибекди, Къарт-Джуртчу. Ол 1880 джыллада туугъанды. Дуния малдан эсе, окъуугъа-билимге уллу магъана берген юйюрде ёсгени себебли, табигъат берген фахмусуна да таяна, окъууун Санкт-Петербургда тамамлагъанды. Терен билими болгъан, орус, француз тилледе эркин сёлешген таулугъа иш къайда да табыллыкъ эди. Алай а, халкъы бла болургъа излеб, джуртха къайытыб, джер-джерде устаз болуб ишлегенди. 1917 джыл большевикле хорлагъанларында, алгъын джашаудан хапарлы эски интеллигенцияны къурутуу, аны орнуна совет тобукъда джангы интеллигенцияны ёсдюрюу сиясет джюрюш алады. Тинибекни да къыйнар керекли къоймагъандыла. Ёзге ол ? акъыллы, билимли адам ? не да этиб, халкъын джакъларгъа, билим джаяргъа кюрешгенди. Бютеу ёмюрюн устазлыкъ ишге бергенди Тинибек: ?Бизге неден да алгъа къара таныргъа керекди. Бизни сакъларыкъ, джакъларыкъ да окъуу-билимди. Тамблагъа эшик-терезе да ? Китабды?.

Зояны анасы Кърымшамхалланы Хаджи-Мырзаны къызы Фатимады. Хар неге класс кёзден къарагъан заманлада, адамны къыйнар ючюн, тукъуму огъуна озуб джетгенди. Алай болса да, эки онглу тукъумну балалары Тинибек бла Фатима, ?сабыр тюбю сары алтын? дей, джашай барлыкъ болур эдиле, къазауат башланмаса.

Фашистле Къарачайгъа кирген кёзюуледе да, Тинибек ?халкъ джангылмасын? деб, кёб къыйын салгъанды. ?Колхоз малланы сакълагъыз. Совет аскер ызына къайытса, колхозланы ызына къураргъа тюшер?. Къайсы эсе да тил этиб, немчала Тинибекни тутуб, тюрмеге атхандыла. Тинибекни къутхаргъан Халилланы Саидни къатыны Намыслы болгъанды. Ол айтханды: ?Бу тюзлюгюнг къоймайды сени, Тинибек. Совет власт да аны ючюн къыйнай эди сени, немчала да аны ючюн тутханла сени. Ёзге мен сени ийдирейим? деб, къычырыб башлагъанды: ?мен коммунист, коммунизмни душманы Боташ улу бла бир тюрмеде турургъа излемейме. Не аны, не мени къоратыгъыз былайдан?. ?Алай бла, ол тиширыуну кючю бла башыма бош болгъан эдим?,- деб хапар айтыучан эди артда атам, деб эсгереди Зоя.

Немчала ызларына айланнганларында, минг-минг орус, украин, къазакъ, шимал кавказлы халкъладан да бармакъ бла санарча бир кесек ала бла кетелле. Ол зауаллыланы ичинде ? Тинибек, Фатима, Зоя да анасыны къойнунда. Алай башланады къачхынчыланы къыйынлыкъдан, джарсыудан толу джоллары. Совет кърал оюлгъандан сора, ол кёзюуге да башха кёзден къараргъа онг барды. Кимин байлыгъы ючюн, кимин окъууу ючюн, кимин тукъуму ючюн къурутуб баргъан коммунист джорукъдан баш алыргъа мадар табыб, тышына кетгенлеге тёре болургъа эркинлигибиз бармыды? Хар кимге да, хар неге да керти, тюз багъа берилмей, Тюзлюк къалай хорлар?
Зоя хапарын бардырады: ?Аманны кеминде Италиягъа джыйылдыкъ. Алайда джыл чакълы тургъан заманыбызда италиян тилде да сёлешиб тебредим. Атама ?Дженерале? дей эдиле, меннге да Дзулиа. Бир кишиге хыянатыбыз болмагъаны ючюн бизни бек сюе эдиле. Биз джашагъан юйню ханымы Пальмира ?былайда тохтагъыз да къалыгъыз, кетмегиз? деб кюрешген эди. Къалмадыкъ. Кетдик. Анам хаман ?джангылгъанбыз, ызыбызгъа къайытайыкъ? деб къоймай эди. Австрияда ингилиз аскерлеге кесибиз бардыкъ. Ала уа, къолларына тюшгенлени барын, тюйюб-уруб, грузовиклеге быргъаб, совет джанына бериб бара эдиле...

Бизни бизничалагъа къошуб, чекде тинтиб, суу джуугъанча этиб, сора мал вагонлагъа уруб, Сибирге ашырдыла. Кемеровская областны Осинники элинде эркишилени башха лагерлеге, тиширыула бла сабийлени да башха лагерлеге урдула. Ой анда бир кёб сабий къырылгъан эди. Ауругъан сабийлени барына да укол эте эдиле, ол уколладан сора ала кёб бармай ёлюб къала эдиле. Мени ауругъанымы анам джашырыб, джанымы алай сау къалдыргъан эди. Анамы, биргесине айландырыб тургъан бир къарачай кюйюзчюгю бар эди, амалсыздан аны да элчи тиширыулагъа сют бла ётмекге ауушдуруб къойгъан эди. Алай эте, 1946 джылны джазына джаныбыз сау чыкъды. Зонадан да башыбызгъа бош болдукъ. Ол бетон къабыргъаладан сора, кырдыкны джашиллиги бюгюн да эсимдеди. Джюрюялмай эдим ? алай къарыусуз болгъан эдим. Атама да эркинлик берилиб, элде бир фатар тутуб, бирге джашай тебредик. Кёб турмай, атам школда ишге джарашды ? кочегар болуб. Кочегаркада сабийлеге дерс бериучен эди. Алай а устаз болургъа эркинлик бермей эдиле. Школну директору атамы билимине сейирсине эди. Артда атам бухгалтер болуб да ишледи. Къарачайгъа Сибирден 1962 джыл къайытхан эдик...?

Зоя Томск шахарда университетни биология факультетини ?адамны эмда джаныуарланы физиологиялары? бёлюмюн бошагъанды. Андан сора Ленинградда (къачан эсе да атасы окъугъан шахарда) аспирантурагъа киреди. Ол кёзюуде анда Норвегиядан да талай джаш окъуй эди. Аланы бирлери Альф Граннес эди ? Парижде Сорбонн университетни таууусуб, Ленинградха стажировкагъа келиб тургъан алим. Зоя бла Альф танышалла, бир-бирин джараталла, юйленелле. Алай а коммунист джорукъ тыйгъычла салыб, Зоя Норвегиягъа кетерге эркинлик джангыз сегиз айдан алалады. Олсагъатда чекле бусагъатдача ачыкъ тюл эдиле.

1966 джыл Ослода Зоя кесини усталыгъы бла институтда ишлеб башлайды. Норвеж тилге дженгил тюзеледи, ингилиз тилни билгени да болушхан болур. 1970 джыл Берген шахаргъа кёчедиле. Альф мында университетде ишлеб башлайды. Зоя да кесини усталыгъы бла. Зоя мында университетни психология факультетинде 6 джылны окъуб, джангы усталыкъ да алады. Аны бла тохтамай, дагъыда юч джылны окъуб невропсихологиядан уста болады. Арт кёзюуге дери Берген университетни клиникасында ишлеб тургъанды. Кёб адамгъа болушханды Зоя. Саулукъгъа къарагъан иги усталагъа тюшер ючюн кёб заман сакъларгъа керекди. Зояны сёзю бла, болджал салмай, экинчи кюн огъуна, мени джюрегими да бек иги немча кардиолог тинтген эди.

Таулу тиширыу къазауат баргъан джерледен къачхынчы болуб бери тюшген кёб адамны саулугъун къайтарыргъа болушханды. Къачхынчыла уа бютеу дуниядан басыннгандыла бери ? Африкадан, Ирандан, Босниядан, Косовадан, Чеченден, Иракдан... Зоя Орта Азиядан бери келген къарачайлылагъа тюбегенин да айтады. Алай а аланы мында къалдырыр онг джокъду ? къарачайлы болгъаны ючюн азаб чекгени дуниягъа белгили тюл эсе, кеслери ёлюмден къачханбыз дегенликге, алагъа мында киши ийнанмайды ? ызларына къайтарыб баралла. ?Орта Азияны таулуларына мени айтырым,- дейди Зоя,- анда джашаялмай эселе, Къарачайгъа къайытыргъа кюрешсинле: эски джуртларында къалгъанлача болурла. Къачхынчы болуб, тыш къраллагъа ётюб, башларын джарлы этмесинле?.
Инсан хакъларын джакълауда да Зояны къыйыны уллуду. Берген шахарда аланы организациялары алгъаракълада Сахаровну, Елена Боннэрни чакъырыб, аланы тюзлюк ючюн кюрешлерине тыйыншлы багъа бергенди, кеслерини ёчлери бла да саугъалагъанды. Аллай саугъагъа ?Комитет солдатских матерей России? (олсагъатда тамадасы къалмыкъ тиширыу Мария Кирбасова) да тыйыншлы болгъан эди.

?Рахатлыкъ эмда Эркинлик ючюн? атлы Халкъла арасы тиширыу Лига барды. Аны Гъарб Норвегияда бёлюмюню башчысы Зояды. ?Тиширыу организацияла керекдиле, тиширыула къазауатха къаршчыдыла къачан да, сайлауланы кёзюуюнде къарачай тиширыула да кеслерини онглулукъларын кёргюзгендиле. ?Шимал Кавказны тиширыуларыны Союзу? иги ишлеб башлагъан эди, аны ишин джангыдан тирилтирге керекди? дейди Зоя. Ол организацияны ишине кёб къыйын салгъан Светлана Алиеваны да (?Так это было? деген ючтомлукъну джыйышдыргъан алимни) ёрге кёлтюрюб сёлешеди Зоя. Халкъланы, инсанланы хакъларын сакълауда джамагъат къуралышланы магъаналары чексиз уллу болгъанын къайтарыб чертеди ол.

Бюгюн Къарачайда бола тургъан ишлеге бек къыйналады Зоя. ?Къарачайлыла бир-бирлерин къырыб, сюймегенлерибиз да анга къууаныб... неге ушагъан затды ол? Мен эшитген хапарла керти эселе, школлада окъуу китабла джетишмегенден, сабийле къарачай тилден, литературадан билим алалмайла. Бир къауум ата-ана уа сабийлери къарачайча окъурларын излемейди. Ана тилин, культурасын билмей ёсген сабий ол къарачайлы болаллыкъ тюлдю. Ол къыйын заманлада атам-анам Сибирде огъуна манга къарачай тилни сингдириб кюреше эдиле. Ана тилим манга къаллай бир джарагъанды. Аны кючюнден тюрк тилли халкъланы адамлары бла къыйналмай сёлешеме. Альф Граннес ондан аслам тилни биле эди. Тюрк тилни билгени себебли, ол къарачайча да ангылай эди. Адамны АДАМ болууу, халкъны да ХАЛКЪ болууу эм алгъа тилинден, культурасындан башланады. Сабий гитчеликден къайсы халкъны культурасы бла, тили бла ёссе ? ол халкъны адамы болуб къалады. Артда аны тюрлендирген бек къыйынды. Ол себебден сабийлерин ана тилсиз къояргъа излеген уллула ангыларгъа керекдиле: халкъны джокъ болууу тилини джокъ болууундан башланады. Мен къарачай тилни билмеген болсам, кесиме къарачайлыма деяллыкъ тюл эдим. Халкъны къырыб, кёчюрюб думп этерге да боллукъду. Зорлукъ этмегенлей, тилинден, культурасындан сууутуб, Джуртунда къурутургъа да боллукъду халкъны. Ёзге тарих эси, миллет сезими, ангысы болгъан халкъ кесин хорлатмаз, кесин сакълай билир. Кёб къыйынлыкъ кёрген, алай а тас болуб къалмай бюгюнлеге джетген халкъыбыз аллай сабыр, басымлы, оюмлу халкъладан болур деб умут этеме?.

Эки джыйырма джылгъа джууукълашады Зоя Норвегияда джашагъанлы. Аллай бир заманны ичинде ол ана тилинде сёлеширге мында адам табмагъанды, къарачай тилин унутмай тургъаны да сейирди. Унутхан къой, джазгъанымда талай халат табыб, мени хайран
Sabr 09.09.2010 06:42:04
Эки джыйырма джылгъа джууукълашады Зоя Норвегияда джашагъанлы. Аллай бир заманны ичинде ол ана тилинде сёлеширге мында адам табмагъанды, къарачай тилин унутмай тургъаны да сейирди. Унутхан къой, джазгъанымда талай халат табыб, мени хайран этгенди. Орус, ингилиз, норвей, болгар, поляк, тюрк тилледе къыйналмай сёлешеди. Алай а туугъан халкъын, Минги Таулу джуртун эсден кетермейди. Бюгюн бола тургъан ишледен хапарлыды.

?Совет къралны чачылгъаны уллу халкъланы огъуна абзыратханды. Аз санлы къарачай халкъ сагъайыб, кесин эскериб, бирикмесе ? ачыргъа боллукъду. Мен кёб къралны, кёб халкъны кёргенме, къууаныб, ёхтемлениб айтыргъа боллукъма: къарачай адебге, намысха джетген джокъду. Алай а, Къарачайны адети, адеби, намысы да тили бла бирге седирей баргъанына къыйналама.

Дагъыда мени бир сагъайтхан зат: чекни бегитебиз деген сылтау бла, тау этеклерин аскер кючлеб, алайда орналгъан къарачай эллеге хыянат джетер деб, къоркъама. Не да этиб, аскер бёлеклени эллеге ийген къой, эллеге джууукъда да орнатдырмазгъа керекди.

Дагъыда барды сагъыш этер затла. Тау этеклери бизни джуртубуз болгъан бла бирге, байлыгъыбыздыла. Алайларын башха миллетли адамлагъа сатмазгъа керекди. Бюгюн ачхагъа къызыб, Доммайны, Архызны, Тебердини башхалагъа кючлетсек, артда алайларын кюсербиз, ызына уа алалмазбыз. ?Край наш поруган, и горы отняли, и мёртвым покоя в земле не дают? деб, тегейли Коста Хетагуров айтханча болуб къалмасын. Малкъар-Къарачай халкъны джурту ? туризмни Меккясы боллукъ бир джерди. Бюгюн ол джерни башхалагъа сатхан ? ол билиб, билмей эте эсе да ? джуртун, халкъын сата турады.

Къайсы халкъны да Халкъ этген тёрт тутуругъу барды: дини, тили, тарихи, джурту. Аладан бирин тас этгенлей, халкъ тас болуб башлайды. Джангыз миллет ангы, тарих эс, Китаб сакълайла аны. Минг-минг джылланы келген халкъ джолу бюгюнледе юзюлмесин. Тилибизге да, джерибизге да, бир-бирибизге да сакъ болайыкъ...?

Норвегияны Берген шахарында джашайды ма быллай огъурлу, билимли, халкъын сюйген, керти къарачай джюреги болгъан Зоя Граннес. Кёб джашасын барыбызгъа да къууанчха.

Р.S.
Бу ушакъны Зоя унамаздан, мен да къоймаздан болуб, алай тюбеб бардыргъанма. Анга тыйыншлы багъа берген талай сёзюмю ?ушагъыусузду? деб, къоратдыргъанды. Алай а, Зояча адамладыла бизни халкъыбызны тышында атын айтдыртхан да, сыйын чыгъартхан да. ?Къарачай? газет бир рубрика къураб, (сёз ючюн, ?Узакъдагъы джууукъла? дегенча) бютеу дунияда къарачайлыла бла байламлы болгъанлай, халкъны да ала бла танышдыргъанлай турса иги боллукъ эди. Мен кесим 12 къралда джашагъан къарачайлылагъа тюбегенме. Мадаргъа кёре, аланы да окъуучула бла танышдырыр акъылым барды.

Лайпанланы Билал.
Макале "Къарачай" газетден алыннганды.
Tinibek 23.09.2010 03:34:37
Adam uluga qayıtadı caz ?
Açıladı Kök, enedi carıq, keledi awaz:
Qara tanı ? cay anı ?
Kerti Tarihiñi, cazıuwñu da caz.


Sabr!
Саубол. Бeк аламат тизгeнсe. Тамблабыздан умутлу болайык. Аллах айтса ИншаАллах!
Sabr 24.09.2010 03:27:19
АТАСЫНА-АНАСЫНА ЭМДА ЗАМАННГА ЭСКЕРТМЕ
(китаб туудургъан оюмла)


?Я сын твой, Теберда? атлы китабны-эскертмени автору Алийланы Светланады, Умар Баблашевични къызы. Аны бу къыйыны мени бир оюмгъа келтиргенди.

Къарачайда керти адамгъа багъа кесе, ?тюз адамды?, ?тюз сёлешген адамды? деб, тургъандыла алгъынлада. Тюзлюкню джакъламагъан, тюзюн айталмагъан адам а ? Джырчы болаллыкъ тюл эди. Ма аны себебли, Халкъ Джырчыла адамны къуллугъуна, тукъумуна, байлыгъына тюл, адамлыгъына сый бергендиле. Аланы джырлары заманны, джамагъатны кюзгюсюдюле. Ол адетни тохтатхан Совет власт болгъанды. 1920-чы джыллада орналыб, 1990-чы джыллада тюб болгъунчу ол власт, адамны ?тюз адам?, ?тюз сёлешген адам? болургъа къоймагъанды. Коммунист къралгъа, коммунист партиягъа, коммунист джорукъгъа джараулу сёлешгенле, атлагъанла ?сыйлы?, ?орунлу? болгъандыла, керти тюз адамла уа артха ыхдырылгъандыла, чалдышха атылгъандыла, азаб, ёлюм сынагъандыла. Онла бла джылланы алай болуб тургъанды. Ол а, халкъны, артыкъсыз да интеллигенция къауумуну, халисин тюрлендиргенди.

1920-чы джылладан сора туууб, Халкъ Джырчы болалгъан бир адам джокъду Къарачайда. Ахыр Халкъ Джырчы Сымайыл ол кёзюуню юсюнден айтханды: ?Сталин деген чууутлу, джашауубузну къурутду. Тиллерибизни чалдырды, кесине махтау салдырды. Махтау салалгъан ? тёргеди, салалмагъан а ? кёргеди. Джан ? татлы, мен да айтама, артда тобагъа къайытама?. Коммунист джорукъну къыйынлыгъынданды ол зат. Хауагъа кёре табигъат да тюрлениб тебрейди. Бир юлгю келтирейим.

Мен бусагъатда тургъан джер Шимал тенгизни джагъасындады. Бораны, джели къурумайды. Зыгытланы башларын кёлтюрюрге къоймайды. Мадарсыздан, терекле джатханлай-бауурланнганлай ёсерге, джашаргъа юреннгендиле. Таб, боран, джел тохтаб къалса да, къаллай бир заман керек болур, бу чегет аякъ юсюне турур ючюн? Турургъа да излерикмиди экен? Кюн сайын къарайма табигъатны бу къыйынлыгъына, эсиме уа халкъыбыз тюшеди.

Коммунизм джорукъ оюлгъанлы къаллай бир джыл ётдю, биз а алкъын аязыялмайбыз, эс джыялмайбыз, ?тюз адамла?, ?тюз сёлешген адамла? болалмайбыз. ?Биз Орусха къошулгъанлы 450 джыл? деб, ётюрюкню къатлайбыз. 1828-чи джыл Хасаука урушда ёлгенлени бетлерине не деб къарарыкъбыз Къыямат кюн? Быйыл къачда Хасаука уруш болгъанлы 180 джыл толлукъду. Къарачай энчи къраллыгъын тас этгенли аллай бир заман болады. Ол тархны, тарихни белгилемесек, сора къаллай халкъбыз биз? Огъесе, миллет ангыбыз, тарих эсибиз къалмагъанмыды бизни? Быйыл Дудаланы Махмуд туугъанлы 100 джыл болады. Аны эскерген а бармыды экен? Махмуд а, 1940-чы джыллагъа дери, Къарачай илму-излем институтну ишин бардыргъан алимледенди. Джуртундан узакъда да, Къарачай халкъыбыз ючюн джанын аямай кюрешген адамды. Халкъыбыз сюргюнде Азияда болгъан сагъатда да, бизге джетген къыйынлыкъны бютеу дуниягъа баям этиб кюрешген къарачайлыды Махмуд. Аны орус, тюрк, ингилиз, немес тилде басмаланнган чыгъармалары бирге джыйылсала, талай базыкъ том боллукъдула. Ол къаллай тин хазнады бизге. Мен аны эки китабын ?Ас-Алан? журналда, публицистикасын да ?Юйге игилик? газетде эмда ?Правозащитники репрессированных народов? китабда басмалатхан эдим. Махмудну тин хазнасын толусу бла джыяргъа илму-излем институтла борчлудула.

Тарихибизни, тарих адамларыбызны да эсде тутмасакъ, манкъуртла болуб къалмазбызмы? Миллет ангысын, тарих эсин тас этген халкъ, кеси да дуниядан тас болмай къалмайды, Джуртун да башхалагъа кючлетеди...

Алийланы Светлананы китаблары да халкълыгъыбызны сакъланырына себеб боллукъ китабладыла. Аны ?Так это было? деген ючтомлугъу халкълагъа сюргюн этген режимге дауду, геноцидни тамырларын кёргюзтген бир тинтиудю. Светлананы ?Я твой сын, Теберда? деген джангы китабы да бизни адабиятда джангы сёздю, керти сёздю, тюз сёздю. Ата-бабаларыбыз айтыучулай, Светлана тюз адамды, тюз сёлешген адамды. Аны къыйынына айтылгъан алимле, джазыучула да уллу багъа бергенлери аны ючюндю. Алийладан онглу адамла чыгъа келгендиле: Джашыуну джашы Умар ? алим эмда кърал къуллукъчу, Къарачай округну, Къарачай-Черкес областны, Къарачай областны къуратхан адам; Бабулашны джашы Умар ? къарачай-малкъар филологияны тамалын салгъан алим; Умар Баблашевични къызы Светлана ? сюргюннге тюшген халкъланы джакъчысы, алим эмда джазыучу. Хар тукъумдан да быллай ючюшер адам чыгъа барса, Къарачай аман тюш кёрмез эди. Мындан ары къалай боллугъун билмейме, алгъынлада уа чыгъа келгендиле. Сёз ючюн, Багъатырланы тукъумдан юч миллет джигит чыкъгъанды: къызылбеклени ууатхан Татаркъан, Хасаука урушну тулпары Умар, Совет Союзну джигити Харун. Алай а, иш ? тукъумланы санауда, джигитлени санауда тюлдю. Иш ? халкъыбыз ючюн къанларын-джанларын аямай кюрешгенлеге тыйыншлы багъа бере билиудеди.

Алийланы Светлана да, биз къол аязыбызда джюрютюрге тыйыншлы къызыды Къарачайны. Не ючюнмю? Къайтарыб айтама: тюз адам болгъаны ючюн, тюз сёлешгени ючюн. Халкъны джазыуун тюз кёргюзтгени ючюн Алийланы Светланагъа ?Халкъ Джазыучу? ат аталыргъа тыйыншлыды. Ёзге ол ат, тыйыншлылагъа тюл, тыйыншсызлагъа кёбюрек берилгенча кёрюнеди. Тюз адамгъа, тюз сёзге тюз багъа бере билиу ? ол къуру культурабызны, адабиятыбызны дараджасын кёргюзтген бла къалмай, адамлыгъыбызны, халкълыгъыбызны дараджасын да кёргюзтген затды. Тюз адамларыбызгъа, тюз сёлешген адамларыбызгъа къайгъырыргъа, сакъ болургъа борчлубуз.

?Бу къыйын заманда Светлана Умаровна не этеди, къалай джашайды?? деген бар эсе да, билмейме. Светлана уа, бир джангы уллу китаб джазыб кюрешеди ? сюргюнден ётген халкъланы бюгюннгю джашауларыны юсюнден. Ол да, джазыучуну башха китабларыча, деменгили болургъа ушайды. Аллах кюч берсин. Халкъынг сенден, сен да халкъынгдан къууана, кёб джаша, Светлана.
Лайпанланы Билал
2008 джыл.
макале "Къарачай" газетден алыннганды


P.S.
http://www.karachay.smi09.ru/
"Къарачай" газетни бюгюн чыкъгъан номеринде (2010 джыл, сентябрны 23) "Келигиз, болушайыкъ" деген билдириуню окъуйма. Сёз Алийланы Светлананы юсюнден барады. Ол сюргюн къыйынлыкъдан ётген халкъланы юсюнден 800-чапракълыкъ китаб джазгъанды. Ачха табылмай, китаб басмаланмай, турады. Келигиз, болушайыкъ дейди редакция.

Табармы болушлукъ китабын чыгъарыргъа Светлана Умаровна? Москвада аллай адам бар эсе, Светлананы кесине сёлешсин - Алийланы Светлана да Москвада джашайды.
Sabr 30.09.2010 05:54:08
КЪАРАЧАЙНЫ ТИРИЛИУ ЧАКЪЛАРЫНЫ ДЕУЛЕРИ
(БИДЖИЛАНЫ АСХАТНЫ 110-ДЖЫЛЛЫГЪЫНА)

Къалгъан халкъланыча, Къарачайны да джашауунда тирилиу чакълары болгъандыла ? миллет ангысы, тарих эси ёрге ургъан, кёлю кёлтюрюлген кёзюулери.

Биринчи аллай кёзюуге ? 1428-чи джыллада Асхакъ Темирни джесиринден къутулуб, Адурхай, Будиян, Науруз, Трам нёгерлери бла КЪАРЧА Ата джуртха къайытыб, Къарачай къралны къургъанын-къурагъанын санаргъа боллукъду. Къарча къурагъан кърал 400 джылны чыдагъанды, 1828-чи джыл Орус империя къазауат бла кесине къошхунчу.

Экинчи аллай заманы Къарачайны ? 1917-чи джыллада Ленин башчылыкъ этген большевик партия, орус патчахлыкъны къурутуб, оноугъа келгени бла байламлыды. ?Орус патчахны зулмусундан къутулдукъ. Энди динибизге, тилибизге, джерибизге, адетлерибизге эркин болдукъ? деб, большевиклени кёзбау сёзлерине ийнаныб, халкъ аякъ юсюне тургъан заман. Ол заманда халкъ башчы Алийланы Умар эди. 1920-чы джыл Къарачай миллет округну, 1922-чи джыл Къарачай-Черкес областны, 1926-чы джыл (Гюрджюланы Къурман бла бирге) энчи Къарачай областны къуратхан да ол эди ? миллетин сюйген, окъууу-билими болгъан, Ленин, Сталин да иги таныгъан джигит адам. Совет властны кёзюуюнде Къарачайны тирилген заманы кеси энчи област болгъан джылладыла ? 1926-1943 джылла.
Дуния къатышхан къыйын заманлада онглу башчылары болгъан халкъла насыблыдыла. Аллай башчылары болмагъан халкъла уа, кёб затдан юлюшсюз къаладыла. Къарча аллай башчыладан эди ? Джуртха къайыта да, Къарачай къралны къурай да билген. Алийланы Умар да аллай башчыладан эди ? Къарачайны кесин энчи Юй эте, тирилте да билген. Ай медет, Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман 1937 джыл тутулгъандан сора, аллай башчыла чыкъмагъандыла Къарачайгъа.

1957-чи джыл да ючюнчю тирилиу заман болургъа боллукъ эди Къарачайгъа ? ол джыл къарачай халкъ 14-джыллыкъ сталинчи сюргюнден-тутмакъдан Ата джуртуна къайыта билген эди. Алай а, табылмады Къарчача не Алийланы Умарча башчы. Къарачай башчыла Къарачайны къраллыгъын къайтартхан къой, тау эллени джарашдыртмай, кърал къарачайлылагъа деб берген ачханы да хоншу халкълагъа ашатдыла. Хакъсызлыкъгъа тёзе, ат-бет атала, къарачай халкъ 1990-чы джыллагъа дери келди.

1990-чы джылла, Совет кърал чачылгъан кёзюу ? къарачай халкъгъа тёртюнчю тирилиу заман болургъа боллукъ эди. Болмады. Къарчача, Алий улу Умарча джокъ эди башчы. Къарачайны ?Джамагъат? атлы демократ организациясыны излеми бла къралны тамадасы Борис Ельцин Къарачайны къраллыгъын ? Сталин къурутхан областын ? ызына къайтара башлагъан эди. Бизни башчыла уа, оноудан-къуллукъдан кетебиз деб асры къоркъгъандан, халкъны насыбына чырмау болдула: къралны законуна, халкъны излемине да къаршчы барыб, джыйымдыкъ Къарачай-Черкес областны тургъаныча къойдуртдула ? алай демек кеслерини къуллукъларын сакъладыла.
Туура керек заманда ?халкъым? деген керти башчы болмаса, халкъ тюбде къалыб кетеди. Бюгюн Къарачайны бек къыйын болумда тургъаны ? тилин, джуртун, миллетлигин тас эте баргъаны ? ?Аллах-адам, Хакъ-халкъ? дей билген башчысы болмагъанынданды. Аллай башчы болур ючюн, миллет ангысын, тарих эсин кючлю этиб, бир да къуруса да, бир тёлюню ёсдюрюрге, джетдирирге керекди. Аллай тёлюню ёсдюрюб кюрешгенди Алийланы Умар джыйыны бла. Ол джыйынны бирисини юсюнден барлыкъды сёз ? Къарачайны ЭКИНЧИ ТИРИЛИУ ЧАГЪЫны бир деуюню юсюнден.

1.БИДЖИЛАНЫ АСХАТ

Асхатны акъыл-балыкъ болгъан заманы, окъуу-билим алыб, аякъ юсюне тургъан заманы да къанлы 1920-1930-1940 джыллагъа тюшгенди. Туура халкъына джарар заманда, 1937-чи джыл тутулуб кетиб, сталинчи лагерледе адам ийнанмаз азабланы сынаб, джыйырма джылдан болгъанды башына бош. Къарачай сюргюнден къайытхан заманда Асхат Москвада эди, алай а, кёб къыйынлыкъ кёрген, тауусулгъан джюреги 1958 джыл майны ючюнде тохтаб къалады. Алай бла, дунияда Асхат 58 джыл джашагъанды къуру. Тутмакъда 20 джылын бир джанына чыгъарсакъ... Алай а, нек чыгъарабыз. Адамны джашагъан заманына адамлагъа джарагъан заманын санасакъ, ол 20 джылда да Асхат ? уста хирург ? кёб адамны (тутмакъны, тутмакъсызны да) ёлюмден къалдыргъанды.

Асхатны джашауун джигитликге санаргъа боллукъду. Не ючюн десенг, ол Аллах берген фахмусун, билимин, сынамын Сталин фыргъауунну кёзюуюнде да адамлагъа джаратыб кюрешгенди ? аланы аурууладан, къарангылыкъдан, терсликден къутхарыуну кесине борчха санагъанды; ?къул-бий-ёзден?, ?бай-джарлы? деб, халкъгъа сыныф кёзден къарамагъанды, аз санлы къарангы малчы халкъыбызны бирикдирирге, сакъларгъа, айнытыргъа кюрешгенди.

1.Къарачай халкъда медицина джаны бла алимлик дараджасы болгъан биринчи адам Биджиланы Асхатды. 1930-чу джыллада Москвадан Къарачайгъа къайытыб, областда медицина къуллукъгъа башчылыкъ этгенди, аны бла биргелей башчы хирург болгъанлай тургъанды. Къарачайда медицина къуллукъну тамалын салгъан, област хастанени (больницаны) ишлетген джашды Асхат.

2.Ол ишлени бардыргъаны бла бирге, Асхат халкъын къарангылыкъдан къутхарыугъа бек уллу къыйын салгъанды. Школгъа джюрюген сабийлеге да, къара танымагъан уллулагъа да джарарча, аламат дерс китабла джазгъанды ? ?Малчы?, ?Билим?, ?Джангы джашау?, ?Элибле? дегенча. Алада ол окъургъа юретген бла бирге, ауруула къайдан, къалай чыкъгъанларын, адам саулугъун къалай сакъларгъа кереклисин билдиреди; Джуртубузну джер башы, джер тюбю байлыкълары бла да шагъырей этеди. Дерс китабланы къалай джарашдырыргъа кереклисине алкъын Асхатдан кёб затха юренирге боллукъбуз. Дерс китабланы хазырлау ишни керти тамалын салгъан ? Асхатды.

3.Бизни халкъда иш этиб сабийлеге назму джазгъан биринчи шайыр да Асхатды. Шайыр дегенде да аллай шайырды дуния адабиятны классиклерини дараджаларында джазгъан. Анга шагъатлыкъгъа, Асхатны бир назмусундан талай тизгинни келтирирге излейме:

?Боран буруб, боранлаб, / Ёрге-энгишге чабады, / Джанлы къойну сюргенча, / Къарны сюрюб барады. / / Къар да борандан къоркъуб, / Ышыкълагъа къысылад, / Ууакъ-ууакъ джыйыла, / Аны арты кюрт болад?.

Тизгинле этим бла бошалгъанлары, басым бирча тюшюб бармагъаны, ахыр ушаш сёзлени (рифмаланы) къарыусузлукълары ? бары да ?да бу назму тюлдю да? дерчадыла. Алай а, бу назмуду. Назмудан да озуб ? суратды. Бир окъугъанынг бла эсде къалыб кетген сейирликди. Бу энтда бир кере шагъатлыкъ этеди: назмуну назму этген ? неден да алгъа ? магъанасы бла суратлау кючюдю.
?Буря мглою небо кроет, / Вихри снежные крутя, / То как зверь она завоет, / То заплачет как дитя?. Пушкинни бу тизгинлери эсиме тюшедиле. Алай а, Асхатны назмусу орус закийни назмусундан алынмагъанды. Аланы экисинде да уллу фахмуну, усталыкъны мухуру барды да ? олду аланы бир-бирине ушатхан. Чыртда кёлтюртмей айтыргъа излейме: Асхатны фахмусу Пушкинникиден кем болмагъанды. Джангыз джашаулары, фахмуларын ёсдюрюрге мадарлары ? бирча болмагъанды.

Анга да къыйналмай не этгин ? Асхат Кёк берген чексиз уллу фахмусун Джерде толусу бла ачаргъа мадар табмай, джюреги джарылыб, дуниядан замансыз кетгенди. 37 керти да бир къыйынлыкъ сан болур поэтлеге. Пушкин 19-чу ёмюрде 37 джылында 37-чи джыл дуниядан кетгенди. Асхат 20-чы ёмюрде 37 джылында 37-чи джыл тутулуб, Сталин фыргъауунну джаханим лагерлеринде (кампларында) 20 джыл чакълыны айланнганды. Башына бош болгъандан сора, кёб джашамагъанды. Джашаууну ахырында эки зат аны тамам бек къууандыргъанды: Сталинни ёлгени эмда туугъан халкъыны сюргюнден Ата джуртуна къайытханы.

4.Адабият чыгъармаланы къарачай тилге кёчюрюу ишни тамалын салгъан да Асхатды. Мен кесим иги кесек затны ана тилибизге кёчюргенме. Аланы ичинде Шекспирни ?Гамлети?, Пушкинни ?Гитче фаджиялары? (?Маленькие трагедии?). Алай а, Лермонтовну ?Ибилисин?, Горькийни басымлы прозасын, Асхатдан сора кёчюрюрге базмагъанма. Кесин бек закийге санагъан ? кёчюрсюн да кёрсюн: аланы Асхатдан таб кёчюраллыкъ чыкъса, ол бизни бютеуадабият къууанчыбыз боллукъду.

Асхат кёчюрген чыгъармала бизни тилибизде джаратылгъанча кёрюнедиле ? ол а усталыкъны баш къатыды. Горькийни ?Песня о Буревестнике? басымлы прозасын Асхат къарачай тилде былай сёлешдиргенди (эм аллында эки тизгинни келтирейик):

БОРАНБИЛГИЧ
Чал тенгизни / Кенг тюзюню / Тюз башында / Булутланы / Джел бир джерге / Джоббу джыяд. // Тенгиз бла / Булутланы / Арасында / Боранбилгич, / Элияча / Къаралгъанлай, / Къатыб турад.
ПЕСНЯ О БУРЕВЕСТНИКЕ
Над седой равниной моря ветер тучи собирает. Между тучами и морем гордо реет Буревестник, черной молнии подобный.

Билмеген адам, Асхатны назмусун орусчагъа кёчюргендиле деб къояргъа боллукъду ? алай кючлюдю къарачайча варианты чыгъарманы. Асхатны хар кёчюргени да бу халдады. Аны себебли тюзюн айтыргъа керекбиз: биз ? кёчюрюучюле ? Асхатны тенглигине чыгъалмагъанбыз алкъын, чыгъаллыкъ да болмазбыз. Асхатча закийле, джюз джылдан, минг джылдан бир кере тууадыла. Къуруй баргъан тилибизде энди аллай уста чыгъармы-чыкъмазмы ? Аллахды билген.

ТИРИЛИУ ЧАКЪНЫ ДЕУЛЕРИ дегенлей, Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микеланджело дегенча урумлу пелиуанла тюшедиле эсибизге. Ма ол къауумданды Биджиланы Асхат да ? башха джуртдан, башха халкъдан болса да, башха ёмюрде джашаса да.

1900-чю джылда туугъан бир тюз учкуланчы джашчыкъ адамлыгъы бла да, окъууу-билими бла да аллай мийикликге къалай чыгъалгъан болур ? КЪАРАЧАЙНЫ ЭКИНЧИ ТИРИЛИУ ЧАГЪЫНЫ бир деую-пелиуаны къалай болалгъан болур? Бу соруугъа джангыз бир джууаб табама.

Джер тебреннген, титиреген, джарылгъан, чачылгъан заманда къураладыла Минги таула да. Дунияны аллай заманында чыгъадыла Минги адамла да. Джерни алтыдан бири ? Эресей империя ? чачылгъан, титиреген кёзюу силкиндирген эди ёрге рухларын адамланы, халкъланы да. Тарих эс, миллет ангы уяннган эди. Кёб ёмюрню кесини энчи кърал болуб тургъан насыблы кёзюуюн эсге тюшюрген эди Къарачай да.

1920-чы джыл Тау республиканы къурагъан алты халкъ эди: Чечен, Юнгюш, Къабарты, Тегей, Малкъар, Къарачай. Къабарты башчыла Сталиннге джалбарыб, Тау республиканы ойдургъанларында, Къарачай да, къачхынчы къабартылыланы (артда кеслерине черкес деб джаздыргъанланы) тилеклерин къабыл этиб, аланы да кеслерине къошуб, 1922-чи джыл Къарачай-Черкес областны къурагъан эди. Алай а, ?таба баргъан чаба барыр? деб, къарачайлыладан беш къатха аз черкеслиле юлюшлерин адам санларына кёре тюл, ?халкъ башындан алабыз? деб, ?къуллукъчу
Sabr 30.09.2010 06:01:15
Алай а, ?таба баргъан чаба барыр? деб, къарачайлыладан беш къатха аз черкеслиле юлюшлерин адам санларына кёре тюл, ?халкъ башындан алабыз? деб, ?къуллукъчуларыбызны саны да тенг болургъа керекди? деб, дау салыб, крайны, къралны башчыларына тарыгъыу къагъытла джазаргъа къалгъанларында, Алийланы Умар бла Гюрджюланы Къурман Къарачайны юлюшюн черкеслилеге ашатмаз ючюн, черкеслиледен айырылмай рахат джашау болмазлыгъын да ангылаб, энчи Къарачай областны къурайдыла. Къарачайлыла черкеслиле бла дауур-сюйюр бола, къуру тёрт джыл джашаялгъандыла, 1922-чи джылдан 1926-чы джылгъа дери. 1926-чы джылдан башлаб а, къарачайлыла энчи Юйлеринде ? Къарачай автоном областда джашаб башлайдыла.

Къарачай областны къуралгъаны, ара шахары ишлениб башланнганы ? бек уллу къууанч эди. Халкъны джурт чеги белгилениб, кесини энчи Юйю-Къраллыгъы болгъаны ? халкъны кёлюн кёлтюрген эди, миллет ёхтемликни туудургъан эди. Къарачай областда къарачайлыла 85% бола эдиле, къарачай тилни тамырландырыу, къралландырыу бютеу учреждениялада бара эди. Кърал къуллукъда къагъыт джюрютюуден башлаб, мектебледе-школлада окъутуу да ана тилибизде барыб башлагъан эди.

Алай а, билимлери, усталыкълары болгъан кадрла джетишмей эдиле. Аны себебли, окъуулу-билимли адамлагъа кёб иш бла кюреширге керек бола эди. Заман кеси излей эди деулени. Аллай деу эди Къарачай областны къуратхан Алийланы Умар ? инкъыйлабчы, онглу кърал къуллукъчу, тарихчи, джазыучу, устаз, алим. Ол кёзюуде Умар болушмагъан, окъуугъа, ишге джарашдырмагъан бир къарачайлы къалгъан болмаз. Руху бла Умарны къауумундан эди Биджиланы Асхат да. Ай медет, не келсин ? 1937-чи джыл ол деуледен киши къалмады ? сталинчи джорукъ барын тутду, джойду, сойду. Тутмакъдан къутулгъанны да экинчи дуния къазауат джутду. Барыны юсюне да эм уллу къыйынлыкъ гюрге кюн, 1943-чю джыл ноябрны экисинде келди ? ол кюн башланды халкъыбызгъа 14-джыллыкъ сюргюн-сойкъырым.

Андан бери халкъыбыз тирилалмай, аякъ юсюне туралмай барады. Джокъду энчи Юйюбюз ? Къарачай къралыбыз-къраллыгъыбыз. Джокъдула Алийланы Умарча, Гюрджюланы Къурманча башчыларыбыз. Аладан сора келген башчыла халкъыбызны, джуртубузну башхалагъа тонатыб, кеслери да ол тоноудан бир джукъ джалаб, Акъ Юйде таянчакъ шиндиклерине къадалыб, джашау этиб келгендиле. Деуледен киши къалмагъанды, 1940-чы джылдан бери бизни къуллукъчула бары амантишни шекиртлеридиле ? аланы бири да ?дин, тил, джурт, халкъ? дей билмейди, ?Къарачай энчи Юй болсун, Сталин къурутхан къраллыгъыбызны къайтартайыкъ!? демейди. Халкъыбызны юлюшюн башхалагъа ашатыб, алагъа бетсиниб, халкъыбызны уа тюбге тюшюрюб барадыла...

Быллай болумда чыгъарламы деуле? Къуру окъуу-билим адамны деу этиб къоялмайды. Кючлю миллет ангы, тарих эс керек болады. Ала болур ючюн а, айныр ючюн а ? къраллыкъ керекди. Къарачай кеси энчи кърал болгъан заманны къой, Орус къралны ичинде энчи област болгъан сагъатында да тирилиб башлагъан эди ? ол заманда чыкъгъан эдиле деуле. 1926-1943 джыллада ? Къарачай энчи област болгъан кёзюуде чыкъгъан эдиле миллет рухлу керти онглу адамла. Алийланы Умар, Гюрджюланы Къурман, Аппаланы Хасан, Ёртенланы Азрет, Орусланы Махамет, Къаракетланы Исса, Хубийланы Ислам (Къарачайлы), Семенланы Джырчы Сымайыл, Биджиланы Асхат, Дудаланы Махмут... Тизиб барыргъа боллукъду. Аланы барыны да джюреклери ?Къарачай? деб ура эди. Энди уа? Нек чыкъмайдыла аллай деуле?

Сорууну джууабы белгилиди ? Къарачайны къраллыгъы джокъду да ? аны ючюн. Кёлге, тилге да къыйын келген, къычырыкъча эшитилген бу джыйымдыкъ КЪЧР ? Къарачай-Черкес республика ? халкълыгъыбызны сакъларгъа тюл, бизни халкъны ассимиле этерге, орус маталлы этерге къуралгъанды. Тау эллерибиз чачылыб, ана тилибиз унутулуб, дерс китабла чыкъгъан тохтаб ? айтыргъа, халкъыбыз да, культурабыз да седирей, тозурай, думп бола барады. Халкъла бары да кеслерин сакълар ючюн, къарыуларына кёре къраллыкъларын къураргъа кюрешедиле. Абхазия бла Къыбыла Тегей Гюрджюден айырылдыла, Ингуш Чеченден айырылыб энчи республикасын къурады, бизде абазалыла бла ногъайлыла да миллет районларын къурадыла. Энчи Юй болургъа кереклисин ангыламагъан Къарачайды джангыз. Иш халкъыбызда тюлдю ? халкъыбыз гюрюлдеб ёрге къобаргъа хазыр болгъанын 1990-чы джыллада кёргюзтгенди. Иш ? халкъны алгъа элтирик къауумну къарыусузлугъундады. Бизни оноучула-къуллукъчула, интеллигенция, джамагъат организацияла ? ?бири оу да, бири шау? дегенлейдиле. Къарачайны бу къыйын болумда тургъаны аланы терсликлеринденди. Ёзге, дуния былай турмаз.

Къалмагъандыла деуле. Алай а, аланы джашаулары бизге юлгюдю. Келлик тёлюлеге да юлгюдюле Биджиланы Асхатча адамларыбыз. Борчубуз ? аланы тин хазналарын джыйыб, басмалау, келлик тёлюлеге да сакълау. Аллах айтса, келир энтда Къарачайгъа бир джангы ТИРИЛИУ ЧАКЪ. Анга тыйыншлы тюберге хазырланайыкъ. Къолдан келгенча, ол ЧАКЪны кесибиз хазырлайыкъ, джууукълащдырайыкъ. Эртде-кекч болса да, энтда аллай заман келмей къаллыкъ тюлдю. Бошунамы къычырады къарачайча БОРАНБИЛГИЧ:

Чал тенгизни
Кенг тюзюню
Тюз башында
Булутланы
Джел бир джерге
Джоббу джыяд.
Тенгиз бла
Булутланы
Арасында
Боранбилгич,
Элияча
Къаралгъанлай,
Кьатыб турад.

Бир кереге
Тум къанаты
Толкъунлагьа
Аз-буз джетед,
Бир кереге,
Садакъ кибик
Атылгьанлай,
Таууш эте,
Булутлагьа
Кириб кетед.

Кёк булутла
Эшителле
Ол тауушда
Болгъан уллу
Батырлыкъны,
Эм къууанчны.

Боранбилгич
Боран джелни
Къобарыгъын
Ачыусабды.
Ол къарыуун
Кеси таныб,
Джюреги да,
Отча, джаныб,
Хорларгъа къычыргъанын
Къош булутла
Эшителле.

Чайкала да
Джелден къоркъуб,
Кенг тенгизни
Башы кёкде
Джунчуйдула:
Ары-бери
Булгъаналла -
Чулгьаналла.
Ургъан джелден
Къоркъууларын ?
Къоркъгъандан,
Ыйлыкъгьандан ?
Кёк тенгизге
Терен джары
Басдырырча
Болгьандыла.

Гагарла да,
Бары бютеу,
Къызбайлыкъдан
Тёншюйдюле:
Насыбсызла,
Дуния кюреш
Зауукълугъун
Билмейдиле.
Кёк чартласа,
Ала къоркъуб
Илгенелле,
Буюгьалла,
Дыгаласдан
Джыйылалла,
Чачылалла,
Къошулалла.

Тели Пингвин
Къызбайлыкъдан
Къаяланы
Арасында
Суу ашагъан
Къырыкълада
Терен джары
Таша бугъад...
Боранбилгич
Кеси джангыз
Кенг тенгизни
Башы кёкде,
Тулпар кибик,
Къоркъмагъанлай,
Эркин учуб
Айланады.

Булутла да
Къаб-къаралыб,
Энишгеден -
Энишгеге,
Кёк тенгизни
Юсю таба
Джоббу-джоббу
Басыналла.

Толкъунла да
Шууулдайла,
Гюрюлдейле,
Ёкюрелле.
Ёрге-ёрге
Элияны
Аллы бла
Чартлайдыла,
Секирелле.

Кёк джашнайды,
Кюкюрейди,
Толкъунла да
Шыбылагъа
Эришгенден
Кёмюклениб,
Ёрелейле,
Чёгелейле.

Джел къозгъалыб,
Толкъунланы
Къучагьына
Сермеб алыб,
Суу джагъагъа
Силдеб уруб,
Чачыратады.

Боранбилгич,
Таууш эте,
Учуб барад,
Элияча,
Кёкде таймай
Къаралгъанлай.

Бир кереге,
Садакъ кибик
Булутланы
Тешиб ётед,
Неда, къара
Къанатыны
Учу бла
Толкъунланы
Кёмюклерин
Сыйпай-сыйпай,
Чыгъа-бугъа,
Терен джары
Кириб кетед.

Деу къанатлы
Айланады
Къундуз кибик
Къаралгъанлай.
Бир къарасанг ?
Булутланы
Тюз башында,
Бир къарасанг ?
Суугъа джете,
Тубан бла
Тюз тенгизни
Арасында.

Джел сууурад,
Булутланы
Къыбба бурад.
Кёк кюкюрейд.
Мамукъ кибик,
Акъ тубанла,
Юзюк-юзюк,
Бурма-бурма,
Кёк тенгизге
Чардакъ болуб
Айланалла.

Кёк да чартлайд.
Элияны
Мыдах отун,
Джанар-джанмаз,
Тенгиз тартыб,
Сууу бла
Джукълатады.

Кёк чартласа,
Шыбыланы
От таягъы
Суугъа тийиб,
Толкъунлада,
Кюзгюдеча,
Сызгъа-сызгъа
Кёрюнеди.

Джел къобханды,
Боран джетед!
Дунияны
Боран элтед!
Боран элтед!
Боранбилгич
Аны ючюн
Исдемейин,
Кёкде эркин
Элияны
Ичи бла
Ары-бери
Джырыб ётед.

Кюн аманны
Андан да бек
Бокъланырын
Талпыб-кюсеб,
Боранбилгич
Чыдамайын
Ётгюр-ётгюр,
Ачы-ачы
Таууш этед.
Sabr 01.10.2010 04:58:14
ДЖУРТУБАЙЛАНЫ МАХТИНИ 60-ДЖЫЛЛЫГЪЫНА

Москвада Горький атлы Адабият институт. Тюздю, бу институт да кишини джазыучу эталлыкъ тюлдю. Алай а, адамны бир фахму джилтини бар эсе, аны айнырына себеб боллукъду. Джазгъанынгы окъугъан, сюзген, кемликлерин айтхан бек керекли ишди. Экинчи джанындан а, былайда адабиятха джангы келгенле бла, айтылгъан Сёз устала бла да танышыргъа, сёлеширге, кенгеширге мадар барды. Бу институт болмаса, мен не Къайсын бла, не Чингиз Айтматов бла, не Олжас Сулейменов бла танышалмай къалыргъа да болур эдим...

Бу институтда танышханма мен Бегийланы Абдуллах бла, Джуртубайланы Махти бла, Ёлмезланы Мурадин бла, Батырбекланы Хамзат бла да... Ёзге сёз Махтини юсюнден башланнганы себебли, анга кёчейик.

Махти дегенлей, къызланы да кёзюн къарата, Адабият институтда чабыб айланнган бир сакъаллы тири таулу джаш кёзюме кёрюнюб къалады. Алай а, заман андан да тири, андан да дженгил къымылдагъан зат кёреме: 60 джыл бола турады ол джашха бюгюнлюкде. Ёзге иш джылда тюлдю, иш ? бизни тариххе, адабиятха, культурагъа Махти къошхан юлюшдеди.

Джуртубай улуну аты ?Къутхарыучу? деб кёчюрюледи. Атына тыйыншлы бола джашайды Махти. Ким биледи, тин байлыгъыбызны къутхарыр ючюн келген болур дуниягъа ол. Бу оюм башынга келиб къалады Махтини джазгъанларына къарасанг. Аны бла бирге джюрекде ёхтемлик да туудурады аны чыгъармалары: биз уллу, онглу, тарих халкъбыз ? дуния дини, дуния тили, дуния культурасы болгъан. Аны бла бирге миллет энчилигибизни тас этмей, сюргюнледен, сойкъырымладан да ётдюрюб, бюгюнлеге джетдиралгъан халкъ.

?Къарачай-Малкъал халкъны иннет тёресин? (?Этический кодекс карачаево-балкарского народа?) джыйгъан, джарашдыргъан, англатмаларын-тафсирлерин да бералгъан адамды Джуртубайланы Махти. Махти бек керекли иш бла кюрешгенин аны китабларыны атлары огъуна айтыб турадыла: ?Древние верования балкарцев и карачаевцев?, ?Духовная культура карачаево-балкарского народа?, ?Душа Балкарии?, ?Карачаево-балкарский героический эпос? эмда башхала.

Махтини къайсы китабын алыб къарасанг да, илмуда ол джангы сёз айталгъанын эслейсе. ?Слово о полку Игореве?-ни юсюнден тинтиую да Махтини мени бек сейирсиндирген эди. Аны себебли аны бу джазгъанын, кесими оюмуму да айтыб, мен Парижде Олжас Сулейменовгъа табдырама. Уллу кърал къуллукъда тургъан Олжас, аны окъургъа, кёлюндегин да къысхасы бла меннге джазаргъа заман табады, сау болсун. Сулейменовну джазгъанын былайда толусу бла келтирирге излейме:

Дорогой Билал!

Наконец нашел время ответить на письмо о книге М.Ч.Джуртубаева.
Я прочёл её ещё в ноябре 2004 г. Сегодня перечитал. Возбуждает само осознание того факта, что где-то в горном селе Хасанья кто-то годами вчитывается в зачитанное до дыр ?Слово о полку Игореве? ? вещь подозрительную и прекрасную в своей загадочности. Занятие это (по себе знаю) поразительно увлекает. Способно держать в напряжении десятилетиями. И только тогда открывает помаленьку свои тайны. Почти по Маяковскому ?в грамм добыча, в год труды?.
Я не могу сказать, что автор расшифровал все секреты ?Слова?, но книга его ничем не слабее десятков других толкований, выпущенных академическими словистами. Она еще одно свидетельство того, что нынешний канонизированный порядок строк в ?Слове? ? явление, скорее всего, вторичное, сотворенное переписчиками 16 и 18 веков.
Думаю, что для поддержания исследовательского интереса к ?Слову? ? произведению, выражающему акт исторического и культурного взаимодействия древних русичей и кипчаков, книга М.Ч. Джуртубаева вполне может послужить. Тираж 200 экзмпляров, конечно, мал.
Крепко жму руку.
О. Сулейменов
Париж, 7 апреля 2005 г.


Эшта, кёз илинир зат болмаса, Олжас Махтини джазгъанын къуру мен айтхан ючюн бир кере окъуб, дагъыда талай замандан къайтарыб окъумаз эди. Кесини затларын джазаргъа да заман табалмай къыйналгъан адамды Сулейменов. Аллай адамны къысха сёзюне да уллу багъа бере билирге керекбиз.

Мен къуру да айтыучанма: Сёз бла кюрешген адам Кърал поэти не да Халкъ поэти болургъа борчлу тюлдю. ХАКЪ ПОЭТИ болургъа уа борчлуду. Хакъ Сёзню айтыргъа керекди ол. Алайсыз аны джазгъанындан не магъана?

Джуртубайланы Махти Хакъ Сёзню айталгъан насыблыланы тизиминдеди. Ол керти джазыучуду, алимди. Тукъумуна-Атына, Джуртуна-Халкъына тыйыншлы адамды. Хар сёзюне Минги Тауну ауанасы тюшюб турады. Алан халкъны, Минги халкъны керти уланы, Минги таулу Джуртубайланы Махти, мындан ары да джолунг узакъ да, джарыкъ да болсун.

Къарачайлы къарындашынг
Лайпанланы Билал
Sabr 01.10.2010 05:12:35
БАЙРАКЪ ДЕМЕНГИЛИ КЪОЛДАДЫ
Ёлмезланы Мурадинни 60-джыллыгъына


?Джаш поэт Ёлмезланы Мурадин таулу адабиятны зыгытында бек фахмулу литераторладан бири боллугъу баямды. Ол бизни бек иги поэтлерибизден бирине саналлыгъына ишегим джокъду?,? деб джазгъан эди Къулийланы Къайсын Мурадинни юсюнден 1972 джылда огъуна. Къайсынны джангылмагъанын кёребиз бюгюн.

?Мурадин Ёлмез? дегенлейиме, ?Поэзия ёлмез? деб, бир башха тизгин кеси учуб келиб, биринчиге хоншу болады. Кертиси бла да алайды ? бизни поэзиябыз бюгюн сау-саламат эсе, ол Ёлмезланы Мурадинча джашланы кючлеринденди. Башха уллу шайырыбыз ? Акъ сёзге диннгеча бегимеклиги болгъан ? Бегийланы Абдуллах, кюн таякъгъа ушаш бир ызны тартыб, анда да джулдуз тёппелени белгилей, бизни адабиятда Мурадинни орнун ажымсыз ачыкълаялгъанды, кёргюзталгъанды: Мечиланы Кязим ? Къулийланы Къайсын ? Бабаланы Ибрахим ? Ёлмезланы Мурадин.

?Мурадиннге дери Малкъар поэзиягъа алай базыныулу, таукел, ?кёкню джашнатыб? Баба улу келген эди. Баба улугъа дери алай джалан да Къайсынны кесини юсюнден айтыргъа боллукъду. Андан ары уа ? тюзюнлей Шыкъыгъа чыгъыб кетесе. Алай бла Малкъар поэзияда бир ыз тартылады. Ол назмучула хар бири бирер тёлюню келечилеридиле. Хар тёлюню кесини энчи мухуру барды. Энчи поэзия хаты. Дуниясы...?.

Ма быллай уллу багъа береди Мурадиннге Абдуллах Бегий улу. Анга уа ийнаныргъа боллукъду ? малкъар поэзия бюгюн учуб баргъан акъ къанатлы эсе, аны бир къанаты Мурадинди, экинчи къанаты уа ? Абдуллах. Хоу, бюгюннгю Малкъар поэзияны мийикде тутхан къанатла аладыла.

Закий фахмусу, халиси да болгъан керти уллу шайыр Абдуллах ? Къайсынча къууанады Мурадинни Акъ сёзюне. Джазыучуланы джыйылыуларында Къайсын Мурадинни поэзиясы бла къалай ёхтемленнгенин алай кескин суратлайды Бегий улу ? ол шум болуб тургъан джыйылыу да, Мурадинни назмусун окъуй тургъан Къайсын да туурабызгъа келиб къаладыла:
?...О тили тутулгъан сабийни
?Гыржын!? ? деп къычыргъан къоллары!..
Шошлукъну Къайсын кеси бузду: ?Джаныгъызгъа тиймесин! ? деди, ? алай мен быллай кючлю назмуланы биригизде да окъумагъанма!?.

Мени уа, сюргюнню биринчи эки джылында сууукъдан, ачдан къырылгъан 22 минг къарачай сабий, аланы да ? сёлеширге къарыулары къалмай ? ?Гырджын!? - деб, къычыргъан къоллары!..? кёзюме кёрюнедиле.

Мурадин бу назмуну джазгъан джыллада бизни халкъыбызгъа этилген артыкълыкъны-хакъсызлыкъны, сойкъырымны-сюргюнню сагъыныргъа да къоймай эдиле. Бизни джазыучуланы кёбюсю, халкъыбызгъа джетген къыйынлыкъны айтыргъа базмай, къара тынгылауну басыб тургъан заманда айталгъанды керти сёзню Мурадин. Кърал поэтлери, халкъ поэтлери да тынгылай эдиле, Ёлмез улу уа ? керти Хакъ поэти ? мийик суратлау дараджада тюзлюк сёзюн айталгъанды.

Кимге да, назмучугъа уа артыкъсыз да, Хакъ джолдан таяргъа джарамайды. Ол джолдан чыгъыу ? иймандан чыгъыуду, назмучугъа уа ? поэзиядан да кетиудю. Мурадин ол джолдан бир кере да джанламагъанды, тириден тири, таукелден таукел баргъан болмаса.

Былтыр Парижден таныш джазыучуларым телефон этген эдиле: ?Сизни джуртдашыгъыз Ёлмезланы Мурадинни ?Къан бла кюл? драмасын француз тилге кёчюрюб басмалагъандыла. Сизни халкъгъа туура аллай къыйынлыкъ джетгенин биз билмей эдик. Китаб болуб чыкъгъан бла къалмай, бу драма сахнада салыныргъа да болур: бизни адамланы джюреклерине бек къатылгъанды Ёлмезланы Мурадинни чыгъармасы...?.

Мурадин суратлау сёз бла бизни халкъ чекген къыйынлыкъны Европагъа, бютеу дуниягъа билдиралгъан биринчи джазыучуду. Аны бизге къаллай уллу магъанасы болгъанын айтыр кереклиси джокъду.
Ёлмез улу ? шайырча, драматургча ? бизни адабиятны дараджасын бек мийиклеге чыгъаргъанды. Малкъарны миллет шайырыны бютеудуния чекге джетгени ? барыбызгъа да къууанчды. Мурадинни аллай уллу джетишимге джетдирген не затды?

?Халкъ насыбы къайдагъысын билсемед,
Бутларымы мен ат этиб джетерем.
Арабызда къан ырхыла барса да,
Джюрегими къайыкъ этиб ётерем?.
Кязим хаджини ёлюмсюз оюму-фикири-назмусу, оноучулагъа, тюз адамлагъа, джазыучулагъа да аманаты ? ?иннетигиз, сёзюгюз, ишигиз бла да халкъ насыбы ючюн кюрешигиз? - Мурадиннге къыблама болгъанлай къалады.

?...Поэзияны тенгизине кёбле киредиле. Алай Кязим айтханлай, джалан да джюреклерин къайыкъ этип киргенле ётерикдиле ол тенгизден. Мени акъылыма кёре, Мурадин бизни аллай поэтлерибизден бириди ? эртде закийлик берилген азмыч назмучуларыбыздан бири?,? деб джазгъанды Бабаланы Ибрахим Мурадинни юсюнден.

?Къанатлыча, кёксюл кёкде учалсам,
Джарлы халкъгъа тюзлюк излей кетерем.
Эй, халкъ чекген къыйынлыкъны айталсам,
Бу дунияда муратыма джетерем?.

Бу тизгинлени уа бизни къарачай Джыр-Назму юйюбюзню имбашларында тутхан, ёлюмсюз Джырчыбыз, Шайырыбыз Семенлени Исмайыл (Джырчы Сымайыл) айтханды.

Ёлмезланы Мурадин, Кязим хаджини, Джырчы Сымайылны да аманатларына-осиятларына тюз бола джашайды, ишлейди. Аны Сёзю халкъгъа тюзлюк излей, тенгизден-теркден ётгенди, халкъ чекген къыйынлыкъланы айталгъанды. Джазыучу адамгъа уа андан уллу насыб къайда. Дуниядан кетген уллу къаламчыларыбыз ? Кязим, Сымайыл, Къайсын, Мусса, Ибрахим ? рахат болургъа боллукъдула: аладан кёчген байракъ деменгили къолдады.
Лайпанланы Билал

P.S.
Ёлмезланы Мурадинни биз джанында да бек иги таныйдыла. 1999 джыл малкъар театр Мурадинни ?Гошаях Бийче? атлы пьесасын Къарачайда кёргюзгенинде, халкъ басыныб, уллу разылыкъ бла къарагъаны эсибиздеди. ?Къарачай-Черкес республиканы халкъ поэти? атха тыйыншлы кёрген эдиле Ёлмез улуну. Мурадинни ол сыйлы атха керекли бютеу къагъытлары тыйыншлысыча джарашдырылыб, Акъ Юйде джатханлы ? он джыл. Таулу къарнашыбызны аллында айыблы болуб турабыз. 50 джылында теджелген атын, 60 джылында да алмай къалса, адам ангыламазча бир зат боллукъду. Алай болса да, джангы президентибиз Эбзеланы Борис ? культурагъа, санатха, адабиятха да бек сакъ адам ? бу джангылычны тюзетир деб ышанырчады.
Sabr 16.01.2011 02:41:22
Лайпанланы Билал

ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛГЪА эмда АДАБИЯТЫБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ

1
СЫМАЙЫЛ КЪАЧАН ТУУГЪАНДЫ?


Сымайыл кеси назмуларында айтхан:

ТЁРЕ

(Джырчы Сымайылны мен Москвада чыгъаргъан китабына кирмей къалгъан назмуларынданды бу назму. 1980-чи джыл джазылгъанды.

Сымайылны паспортунда джазылгъаны да, кеси назмуларында айтханы да ? туугъан джылы 1870-чи джылды. Юйдегисинде Азрет бла Марыуа Сымайыл 1891-чи джыл мартны 3-де туугъанды, 1981-чи джыл июлну 31-де ёлгенди дейдиле. София атасыны туугъан джылына 1885-чи джылны санайды, ?кесини айтханы алай эди? дейди. Аман къыш* ? 1879-1880 джыллада, Къыйын къыш ? 1902-1903 джыллада болгъанды.

Ажымсыз зат: Семенланы Джырчы Сымайыл мартны 3-де (джылы - ?) Учкуланда туугъанды, 1981 джыл июлну 31-де ? ораза ачылгъан байрым кюн ? Терезеде ауушханды, асралгъанды).

Он джыл болгъан сабий эдим
Аман къышда*.
Тюк алырча болмасам да
Учхан къушдан,

Ол кюн да
Ётюрюкге, хар терсликге къаршчы эдим.
Тийребизде сабий халкъгъа
Башчы эдим.

Андан бери джюз джыл кетди,
Джюз джыл (!) кетди.
Джашадыммы аллай бирни
Ёлмей керти?

Асраргъа да кюрешдиле
Джаным саулай.
Джырымы да юлешдиле
Джаным саулай.

Башым мени чыммакъ болду,
Джюрегим а ? къаралмады.
Тюзню-терсни айырмагъан,
Халал-харам айырмагъан,
Сууаб-гюнах айырмагъан ?
Адаммыды, къралмыды?!

?Уллу Аллах, аланы да
Тюзет?,- дедим.
Кёкге къарай, джерге къарай,
Гёзет этдим.

Мен таяндым бир Аллахха,
Бир Аллахха этдим шукур.
Аны кючюнден тюз джашадым,
Кёлюм сынмай, болмай мугур.

Мен джашауну, махтауну да,
Ёлюуню, тирилиуню да
Келдим кёре...
Барды Аллах, бирди Аллах,
Олду ? Тёре.

Къой, къояйым къургъакъ сёзню,
Къой, къояйым дуния сёзню.
Не этейим дуа, зикир,
Не тынглайым ? келир фикир.

КЕТЕ ТЕБРЕЙ

Ишлемесем да къалала,
Айтылмасам да дуниягъа,
Туз-дам бергенме къайгъыда
Инджиую болгьан адамгъа.

Илму юлгюле ачмадым,
Халкъымы онгун кёлтюрюб.
Алай джек кёрдюм кёзбауну,
Кесим айтмадым ётюрюк.

Джылларым джюзге джанаша
Ышан этдиред ёлюмюм.
Алай халкъ билген атыма
Тамгъа салдырмаз ёмюрюм.

Джазыуум джардан атса да,
Ийсе да манга палахла,
Буюрулгъаннга тюбедим ?
Оноуум джокъду Аллахха.

Кетиб барама дуниядан,
Тохдайды тылпыу кёрюгюм...
Джамагъатынгдан уялмаз
Сымайыл, ёлген ёлюгюнг.

ДЖОЛУМ

Беш-алты джылымда
Дуния ? алтын билезик,
Онеки-онбеш джылымда
Тойгъа-оюннга илешиб.

Джыйырма эки джылымда
Уруш-тюйюшге къатыша,
Отузунчу джылымда
Джыйынлагъа джараша.

Къыркъ джылыма келгенде
Джаллай джамандан, залимден,
Эллиу джылымда джюрюдюм
Илму алыргьа алимден.

Джылым атлады алтмышха,
Акъылым кетди сагъышха,
Кёб ишими этдиртмейд деб,
Саныма болдум гурушха.

Джылым келди джетмишге,
Инчиклерим къангишге,
Умут аслам, болум аз ?
Назик болдум хар ишге.

Сексеннге келгенде,
Сенгкилчекде учханча,
Онгнга-солгъа сёлешиб,
Адамла менден къачханча.

Токъсаннга келгенде
Керексиз сёзле гырылдай,
Кёрюн табсын дедиле,
Тёгерегимде шыбырдай.

Джан джашаудан тоймайды...
Бир джюз он джыл джашадым.
Гюнахымы кеч, Аллах,
Бир сабийге ушадым.

2
ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛГЪА эмда АДАБИЯТЫБЫЗГЪА САГЪЫШ ЭТЕ

Москвада джазыучуланы бир форумларында иш этиб Давид Кугультиновгъа тюбедим.
?А, надежда горской поэзии? деб, чам эте, къучакълады. Сейирсиндим аны эсине. Онбеш джылны мындан алгъа, ол сёзлени да айта, мени Давид бла, Чингиз бла да биргелей танышдыргъан эди кенг джюрекли халал Къайсын. Аны сагъына, ?ай зауаллы Къайсын, ай закий Къайсын? дей, аслан башын ары-бери чайкъады Давид.

Адамны заманын алмаз ючюн, джумушума кёчдюм.

- Давид Никитич, сиз Къарачайны ахыр Халкъ Джырчысы эмда биринчи Миллет Поэти Семенланы Джырчы Сымайыл бла танышсыз деб эшитгенме. Аны юсюнден талай сёз джазсагъыз, Джырчыны юсюнден хазырлана тургъан китабха саллыкъ эдик...

- О, это был изумительный старик. Файгъамбарлагъа ушаш бир къарт эди ол. Нарт эпосугъуздан тюшген бир деменгили нартха да ушай эди тюрсюню. Минги Таулу Джуртугъузгъа да аныча ушагъан аллай экинчи адам болмаз, эшда. Аны ауазында аллай бир берекет, аллай бир кюч, аллай бир ариулукъ бар эди ? къарачай тилни билмеген да, ол джырласа, сагъатла бла тынгылаб турургъа боллукъ эди. Мен кесим да болгъан эдим алай. Гомерни кесине тюбесем да, андан бек сейирсиналлыкъ болмазма. Къайсын аны бла таныш болмагъанына бек джарсыйма. Къайсын аны кёрсе, бек багъалатхан Кязимине тюбегенча огъуна болур эди. Таулула Кязимни багъалатханча, сиз да Сымайылгъа алай къарай болурсуз. Алай къарамай да амал джокъду ? хар миллетни аллай бир адамы болуучанды: Орусну ? Пушкини, Гюрджюню ? Руставелиси, Малкъарны ? Кязими, Къарачайны ? Сымайылы...

Кугультиновну сёзюн бёлдюле ? аны президиумда сакълаб тургъанларын билдирдиле.
Давид манга къолун узата айтды:
- Элистагъа сёлеширсе. Бир кесек бош бола эсем, Сымайылны юсюнден джазмай къоймам.

Ма алай келишиб, айырылдыкъ. Кугультиновну мындан сора кёрмезлигими да билмей эдим. Андан сора кесим къайгъылы болгъан бир кёзюуле болдула. Бираздан тышына кетерге тюшдю. Алай а, ?тилегими унутмай тура болур? деб, таблыкъ тюшгенлей, Давидге къонгурау къакъдым.
- Эсимдеди, алай а, айыб этме, сёзюме керти болалмай турама. Билемисе, къаллай палах болгъанын ? кёзлерим кёрмей тохтагъандыла. Ма алай болуб, къарангыгъа батыб турама.

Не айтырыкъ эдим? Кёб къыйынлыкъ кёрген Кугультиновну алай болгъанына бек къыйналдым, саулукъ-эсенлик теджерге кюрешдим.

Брюссельде Чингиз Айтматовгъа тюбегенимде, ол да сагъынды Давидни. Къайсынны асрагъан кюнлерин да тюшюрдю эсге. ?Ол кюн Давид бла бирге эдик. Къайсыннга, Расулдан эсе, Давид джууукъ болгъанын ол кюн да эследим. Не айтсанг да, сюргюннге тюшген халкъланы поэтлери эдиле ала ? ол фаджия артыкъ да бирикдире болур эди аланы. Давидге Даууд деб да айтыучан эди Къайсын?.

Давидге джарсыгъаны бла бирге, мен билмеген затны да айтды Чингиз. ?Кугультиновну къол аязында тутады Къалмукъну президенти. Не кереклисине да къарайды. Къалача, бир мазаллы юй да бергенди анга ?Давид ?эл багъасы бир адам? болгъанын Илюмжинов ангылайды. Кърал башчыла бары да алай къайгъырсала эди джазыучуларына...?.

Чингизни ауазы бираз тюрленди да, ?эшта, Къыргъызстанны тамадалары Айтматовгъа алай бек къайгъыра болмазла? деб келди кёлюме.

- Хы, Джырчы Сымайылгъа сен да, Давид да алай уллу багъа бере эсегиз, мен да бир къууанайым: сен аны назмуларын, мен тынгыларча, джырларын да манга табдырырмыса? Давидни сейирсиндирген Акъсакъалны ауазына, макъамларына мен да бир тынгылайым.

Сымайылны юсюнден толу хапар айтыргъа керек болдум. Чингиз бёлмей тынгылады. Эм ахырында айтды:
- Да ол бек уллу къыйынлыкъды. Джырчыгъа джырларын джырларгъа къоймай, назмуларын басмагъа иймей, харам этиб турсала ? ол шайыргъа-джырчыгъа ёлюм болмай неди? Аллай уллу фахмуну ?ауузун байлаб? тургъанларын Къайсын билеми эди? Анга Сымайылны юсюнден хапар айтырыкъ сизде бир джазыучу къалай табылмагъанды? Мени биринчи хапарым да басмагъа Къайсынны кючю бла чыкъгъан эди. Сеннге да къалай къайгъыргъаны эсимдеди. Кязимни уа, хар къайда, байракъча ёрге тутханлай айлана эди. Къайсын тургъанлай, башхалагъа айтхан да таб болмаз эди, ансы манга билдирселе да...?.

Энди сагъыш этеме да, ол соруугъа джууаб табалама, ангы уа ангыларгъа унамайды. Фахмулары аз, джюреклери тар, зар адамла кесгендиле Сымайылны джолун.

Джырчы Сымайылны аллай бир джолун кесерча, ол кимге не этген болур эди? Халкъыбызгъа къыйынлыкъ салгъан ? сойкъырым-сюргюн этген ибилис джорукъгъа, аны башчыларына да къаршчы джазгъанды. Алай а, сталинчи джорукъну Хрущёв Совет Союзну коммунист партиясыны 20-чы съездинде огъуна ууатхан эди. 14-джыллыкъ сюргюнден-ссылкадан 1957-чи джыл джуртуна къайытыб, рахат джашаб башлагъан эди Къарачай да. Халкъы бла бирге Сымайыл да къайытхан эди.

Джелимаууздан Къарачайны тутулгъан Кюню, Айы да къутулдула, Сымайылны уа джырлары, назмулары да, СССР чачылгъынчы, тутмакъдан чыкъмай турдула. 1992-чи джыл Джырчыны назмуларын, джырларын Москвада китаб этиб чыгъарыргъа кюрешдим. 1940-чы джылладан сора чыкъгъан биринчи китабы эди ол. Ёзге Сымайыл кеси аны кёрюрча болмады ? 1981-чи джыл ауушхан эди Шайыр.

?Кърал Сымайылны эрши кёре эди?, ?КГБ Джырчыны кёз туурасындан ычхындырмай эди? дегенча айтыула бош хапарладыла. Кърал, КГБ Сымайылны къоркъуулугъа санаса, эрши кёрсе, эртде огъуна тутуб къурутур эди. Джокъ эди Сымайылгъа кърал джанындан дау. Джырчыгъа къара джагъыб кюрешгенле кесибизни джазыучула эдиле. Ала эдиле аны джолун кесиб, джыр-назму хазнасын да тонаб кюрешгенле. Эм уллу гюнах Къарачай-Черкес областны джазыучу организациясы бла радиокомитетни олсагъатдагъы тамадаларындады. Къарачай халкъдан алайлада 1957-1990-чы джыллада кимле тамада къуллукъда ишлеген эселе ? аладады гюнах. Ала болгъандыла Сымайылны джырларын джырлатыб джаздырмагъан, радио бла да бердирмеген, басмагъа да иймеген.

Джырчы Сымайыл эм къыйын заманлада да кёлюнде-джюрегинде болгъан затланы айтханды. Хакъ кертисин айтмай болалмагъанды. Тюз сёзю ючюн джанына къоркъуу тюшюб, ?Ай, Сымайыл, кёресе халкъны тутуб къурутуб баргъанларын. Сен а колхоз джашауну, партияны, Ленинни, Сталинни да самаркъау этиб сёлешесе. Халкъда тилчиле кёбдюле. Аланы ауузларын джабар ючюн, къралны, партияны башчыларын, колхоз джашауну да махтаб бир талай джыр джаз. Алайсыз башынгы алаллыкъ тюлбюз? дегендиле Къарачайны олсагъатдагъы тамадалары. Не этерик эди зауаллы Сымайыл ? джазгъанды талай джыр. Ызы бла уа, Аллахдан, халкъдан да кечмеклик тилегенди:

?Сталин деген чууутлу,
Джашауубузну къурутду,
Тиллерибизни чалдырды,
Кесине махтау салдырды.

Махтау салалгъан ? тёргеди,
Салалмагъан а ? кёргеди.
Джан ? татлы, мен да айтама.
Артда тобагъа къайтама?.

Диннге къаршчы джыр-назму эт деб да къысхандыла Сымайылны. Алай а, дин ёзекден чыкъгъан Джырчы, башын сакълар ючюн Аллахха къаршчы къалай барыр эди? ?Аллай ассылыкъдан эсе, ёлгеним ашхыды. Тёнгегими ёлтюрселе да, джаным сау къалыр, тазалай къалыр ? Аллахыма джарыкъ бет бла тюберме?. Диннге къаршчы джукъ айтхандан эсе, ёлюрге хазыр болгъанды Сымайыл. Сымайылны аууздан айтыб, халкъны эсинде къалгъан сёзлеринде, не кеси къолу бла джазгъан чыгъармалырында, иш этиб тинтген алим да, диннге къаршчы бир сёз табаллыкъ тюлдю. Сталин фыргъауунну заманында бюгюлмеген Сымайылны, артда, халкъ сюрг
Sabr 16.01.2011 02:44:14
Сталин фыргъауунну заманында бюгюлмеген Сымайылны, артда, халкъ сюргюнден къайытхан 1957-чи джыллада бюгерге излегенлери сейир тюлмюдю?

Сейир тюлдю. Джазыучу организацияны, радиокомитетни да къарачай тамадалары бек ариу биле эдиле Сымайылны бюгалмазлыкъларын ? ?чыбыкълыкъда бюгюлмеген, къазыкълыкъда бюгюлмезин?, ?къан бла кирген, джан бла чыгъарын? ангылай эдиле ала. Сымайыл этмезлик ишни айтыб, аны кёлюн сындырыр ючюн, адабиятдан, маданиятдан бырнак этер ючюн эте эдиле алай. ?Аллах джокъду деб, басмагъа макале джаза эсенг, радио бла сёлеше эсенг, 1940-чы джыллагъа дери болгъан орнунга къайтарайыкъ сени...?. Къолундан мынчагъы, джанындан хамайылы тюшмеген Джырчы Сымайылны биле эдиле не бла сууутургъа боллукъларын. Андан сора ?ол адамлагъа? Сымайыл бир кере да ?назмуларымы басмалагъыз, джырларымы джырлайым ? радио бла беригиз? деб, бармагъанды.

Тутхан дининги сат делле манга,
Адамлыгьынгы ат делле манга,
Аллахха аман айт делле манга,
Сора орнунга къайт делле манга.

Динин сатыб, адамлыгъын атыб, Аллахха аман айтыб табылгъан оруннга, ?сыйгъа? кеслерин терилтгенле табыла келгендиле. Сымайылгъа аны теджегенле, кеслери аллайла болгъандыла. Ёзге, халкъ Джырчы аллай керахат затны эшитгенине огъуна къыйналгъанды, ыйлыкъгъанды:

Бу залимликди ? ыхдырыу, эзиу,
Эталлыкъ тюлме бу джыргьа эжиу!
Насыб сагъайыб, келгинчи кёзюу ?
"Тёзген тёш ашар" - меники тёзюу.

Не этерик эди тёзмей ? Сымайыл тёзген да этгенди, тёш ашамагъанлай, дуниядан да кетгенди. Уллу поэтни-джырчыны саулугъунда да, ёлгенинден сора да, джазгъанларын, макъамларын башсыз-тюбсюз этерге, тонаргъа уялмагъандыла.

Халкъым деб, джазгъан затлары басмаланмагъанына, джалгъан дау юсюнден къурумагъанына, тюзлюк бир къайытмагъанына ачый-кюе-къыйнала дуниядан алай кетгенди Сымайыл.

Сымайылча адамларын башха халкъла къол аязларында джюрютедиле, ёлгенинден сора да, сын-суратын салыб, музей ачыб, адамла зияратха джюрюрча этедиле. Узакъгъа барыргъа керек тюлдю. Малкъарда Кязимге шыйыххача къарайдыла. Кертисинде да ол шыйых болур эди, алай а, ол Къарачайда болса, анга да Сымайылгъа джетген кюн джетерик эди.

Кязим сюргюнде ёлген эсе да, Къайсын, малкъар адабиятны насыбына, къазауатдан сау-эсен къайытхан эди. Къайсын Кязимни кёлтюрдю, тау поэзия Кязим рухлу болду. Джаралы болса да, тау джугъутур ? малкъар поэзия, ит джаныуарладан къутулуб, туугъан тауларындан дуниягъа ёхтем къарады. Артхаракъда уа, Кязимни рухуну ызындан тёнгегин да къайтардыла джуртуна. Ол ишни этгенле уа ? Кязимни-Къайсынны дерслерин уста алгъан, алагъа тыйыншлы сохтала эдиле.

Къарачайда уа алай болмады. Аллах кеси сакълаб, сюргюнден Джырчы Сымайыл джуртуна сау-эсен къайытхан эди. Акъсакъалны фахмусуна, джылына кёре сый бермедиле, тёрге ётдюрмедиле, сёз бермедиле. Ол къуру Сымайылгъа этилген аманлыкъ тюл эди. Ол ? бютеу назму-джыр маданиятыбызны аягъын кесген, тюз джолдан тайдыргъан аманлыкъ болду. Ёзден сёзге, эркин оюмгъа джол берилмей, литературабыз къул адабиятны ? пролетар литератураны, социалист реализмни 1920-1930-чу джыллада сызылгъан тар, сыныф чеклеринде къалды. Аны палахындан къарачай адабият бюгюн да аязыялмай, айныялмай барады.

Ай медет, Къарачайда Къайсынны дараджасында джазыучу джокъ эди. Онглу къарачай джазыучула кими къазауатда, кими тутмакъда, кими сюргюнде думп болгъан эдиле. Къайсынны джылында джазыучуларыбыз ? Байрамукъланы Халимат, Хубийланы Осман Джырчы Сымайылгъа джол бералмадыла, Къайсын Кязимге этгенни ала Сымайылгъа эталмадыла.

Джырчы Сымайыл а ? джолун кесмей, башчы этселе ? бизни адабиятыбызны да, джыр санатыбызны да алгъа атлаталлыкъ адам эди. Сымайылгъа джол берселе ? джыр этилиу-джырланыу адет бузулмай, бурундан келген джолу-джоругъу бла барлыкъ эди халкъыбызда. Сымайыл Хакъ сёзге, Акъ сёзге да къуллукъ этиуню юлгюсюн кёргюзте, джаш джазыучуланы тюз джолда элтирик эди.

Сымайыл уллу Назмучу, Джырчы, Композитор эди. Джырларыны сёзюн, макъамын да кеси джазыб, джырлагъан да кеси эте эди Сымайыл. Ол кюн да джокъ эди, бюгюн да джокъду Сымайылдан уллу Джырчы, Назмучу бизни халкъда. Ол бизде назму сёзню, джыр сёзню да тамалы эмда башы болгъанлай турлукъду.

Ана тилни Сымайылча билген, сёзге аныча уста чыкъмагъанды. Джаз заманда бир кёзюу болады ? Кёк да, джер да джашнагъан. Сымайыл джыр-назму санатыбызны аллай чагъы болгъанды. Сабанла, бачхала баш къусхан заман бютюн сюйюмлюдю, берекетлиди. Табигъатны чакъгъан, джашнагъан, баш къусхан кёзюуюдю аламат. Сымайыл бизни ана тилибизни, поэзиябызны, джыр санатыбызны баш къусханыды.

Сымайылгъа къайытмай, аны ангыламай, ёрге тутмай ? биз алгъа бараллыкъ тюлбюз.

Аллахха шукур, Сымайылны сабийлеринде алкъын сау-эсен джашагъанла бардыла. Таныгъанла уа кёбдюле. Айланыб, адамла бла сёлешиб, Джырчыны туугъан, джашагъан эллерин, юйлерин да суратха тюшюрюб, бир ашхы фильм этерге боллукъ эди. Хоу, Джырчыны джырлары да джырлана, назмулары да айтыла, бютеу джуртубуз, тарихибиз да кёрюне, аламат фильм салыныргъа боллукъду.
Сымайылны аты бла бир ёч-премия къуралса, бизни халкъны эм маджал назмучусуна, джырчысына бериле турургъа боллукъ эди.
Аны чыгъармаларын томла этиб чыгъарыргъа борчлубуз. Къарачай шахарны ара майданында эскертмесин салыб, Поэтни, Поэзияны сыйын кёргенле джыйыла турурча этерге керекбиз. Малкъарда Кязим хаджиге берилген сыйны берирге керекбиз биз да Къарачайда Джырчы Сымайылгъа.

Тамада тёлюле этмегенни, биз этейик. Ол затла бары да Тюзлюкню хорларына, Ана тилибизни айнырына, алай демек, Халкъыбызны джашарына себеб боллукъдула.

ИСМАИЛ СЕМЕНОВ (ДЖЫРЧЫ СЫМАЙЫЛ)

Джырчы Сымайыл ? последний великий народный певец и первый великий национальный поэт Карачая. Он сумел воплотить в своем песенном, поэтическом слове дух нашего народа, всю красоту и богатство нашего языка. Одновременно Он ? основа и вершина нашей поэзии. Ни до, ни после ни одному карачаевскому поэту, певцу не удалось достичь его уровня. Джырчы Сымайыл занимает в нашей литературе такое же место, как Пушкин в русской.

Поэма Исмаила "Акътамакъ" - это не только гимн любви, это энциклопедия карачаевской жизни; энциклопедия жизни, уклада того Карачая, которого мы потеряли, которого уже нет.

Джырчы Сымайыл был, без всякого преувеличения, совестью, честью нашей литературы. Искренность, правдивость, бесстрашие ? отличительные черты его творчества. Он служил только единому Богу, писал стихи против Сталина при жизни Сталина. Остался противником безбожного режима вплоть до своей смерти. Так он и умер, с гордо поднятой головой. С 1940 года до развала СССР его имя, его стихи, песни, религиозные песнопения-зикиры, были под запретом. И сейчас не издают его книги ? по разным причинам. Поэтому не знает молодое поколение великого Исмаила.
Sabr 16.01.2011 03:00:33
СЕН БАРСА ДА, КЁЛЮБЮЗ ТОКЪДУ, РАХАТДЫ
(Абдуллах Бегий улуну 60-джыллыгъына)


?Аллахдан тилесенг, кёб тиле?,- дейдиле. Билмейме, кимни тилеги къабыл болгъанды ? Кязимними, Къайсыннымы ? алай а, Кязим ташын салгъан, Къайсын отун къабындыргъан тау шийирни отджагъасын сууутмай, джукълатмай тургъан фахмуланы бири Абдуллахды. Бютеудуния дараджагъа чыкъгъан малкъар поэзияда джангы сёз айталгъан бек къыйынды, Бегий улу уа айталгъанды ? аны ючюн къагъадыла харс Абдуллахха Москвада, Къазанда, Анкарада да. Абдуллахны суратлау сёзю тау сыфатын тас этмегенлей, кърал-джурт-тил-дин чекледен ётгенди ? къайсы джерни адамы окъуса да, багъалатырча болгъанды. Ол а ? фахмуну уллулугъун кёргюзтген ёлчеди.

Уллу поэтни поэзияны юсюнден фикирлери, оюмлары да сёзню ёзюн, таша магъанасын ачхан бир кераматдыла. Бегий улу кесини ?Бармакъ ызларым? деген китабында
бизни поэзияны джетишимлерин, кемликлерин да алай уста кёргюзгенди - неге сейирсинирге да билмей къаласа: тилибизни байлыгъынамы, Абдуллахны фахмусунамы?

Кязимни, Къайсынны, Баба улу Ибрахимни, Ёлмезланы Мурадинни джазгъанларына тылмач керек тюлдю деб тургъанма. Алай а, керек кёре эдим: Абдуллах аланы джети къатлы сёзлерини биз эслемей тургъан къатларын ачханды, кёргюзталгъанды. Илму джаны бла атлары айтылгъан алимле да хайран болуб къалгъандыла: ала да эслеялмагъан затла ачылгъандыла Абдуллахны тинтиулеринде.

Бегий улуну фахмусу редакторлукъ ишде артыкъ да белгили болгъанды. ?Минги Тау? журналны Абдуллах алллай дараджагъа чыгъаргъан эди ? ай Къайсын сау болуб бир кёрсе эди аны. Къарачай-Малкъар халкъны тарихин да, культурасын да сыйындыралгъан эди, джыялгъан эди ол артыкъ къалын болмагъан дергиге. Дудаланы Махмуд да, Семенланы Сымайыл да, Мызыланы Исмайыл да ? джандетли болсунла ? Абдуллахны кючю бла джангыдан джашаугъа келгендиле. Джангыз ала да тюл.

Абдуллахны ?Минги Таудан? къагъыб тургъан къонгурауу бизни халкъны тарих эсин, миллет ангысын уятханды, ?Минги Таудан? къараб, улуй тургъан бёрюсю, бизни къадарыбызгъа бютеу тюрк дунияны сагъайтханды. ?Биз кимбиз, къайданбыз, къайрыбыз?? - бу соруулагъа сагъышландыргъанды Абдуллах бизни. Бегий улуну ?Минги Тау? журналны редакторлукъ къуллугъундан кетергенлери ? миллет ангыбызны-эсибизни тунчукъдурур ючюн этилген бир осал ишди. Алай болса да, Абдуллах эркин сёзюн халкъына айтыр мадар табар. Иги сёзню бычакъ кесмез. Тюзлюк тюзде къалмаз. Халкъыбыз джазыуун кеси джазар. Быллай таукеллик Бегий улудан келеди.
Джаша, Абдуллах, сен барса да, кёлюбюз токъду, рахатды...

"МИНГИ ТАУ" дергини-журналны башчысы
БЕГИЙ улу АБДУЛЛАХХА


Кюнден-кюннге бу затха барама бегий:
Малкъарда сау болуб Абдуллах Бегий,
Ёзден сёз таулада джыгьыллыкъ тюлдю,
Дуния аллында бетибиз къызарлыкъ тюлдю.

Бий Поэзияны къанаты, ауазы ?
Абдуллах, мен ёлсем, Сен къылдыр джаназы.
Халкъын, Джуртун сюйгеннге азаб тюлдю ахрат,
Ай марджа, бетими Минги Таугьа кьаратыб асрат.

"Минги Тау" дергини да, сал джасдыкъ орнуна,
Сени бла ёхтемлене болур, таб, Къарча огьуна.
Къатыбызгьа да, къулла тюл, бёрюле келсинле,
"Эркинликден баш зат джокъ дунияда",- десинле.

Сен ? бизни адабиятны Хасаукачысы, Умары,
Сен къул сезимни, къул сёзню тюлсе унарыкъ.
Кязим хаджи, Джырчы Сымайыл, закий Къайсын,
хакъикъатчы Дуда улу, ?
Бюгюн Сеннге, бары Сеннге таяналла, ышаналла, Бегий улу.

"Биз бурхубуз, букъубуз"-, деген къуллагъа,
"Огьай, халкьбыз, адамбыз",- деб, джууаб бересе.
"Бир Аллахдан башха джукъгъа табыннган,
Муслиман да, эр да тюлд"-, деб, джууаб бересе.

Сейир этиб турама сени кюрешинге,
Сен ? Къарачай-Малкъар къралны джюрек уруууса, отуса.
Алай а, бир къауумла келиб сенден от алгъан кьой,
Ол отну джукълатыргьа дыгалас этелле.

Ёзге ол от, Сен саулукъда джукъланмаз,
От джилтинле джюреклеге тюшелле.
Таулучукъла "хайт" деб, ёсюб джетелле, ?
Къарачай-Малкъар ? кърал болмай къалмаз.

Нартладан, ас-аланладан джетген байракъны,
Джангыз кесинг ёрге тутуб тураса.
Амантишлеге, манкъуртлагъа, къуллагьа чамланыб,
"Ёзденлик ? эркинлик ? кишилик!" ? деб, тураса.

Сен чыгъаргьан ол "МИНГИ ТАУ" дергини,
Магьанасын толу билген кесингсе,
Ол тас болгъан къазакъ бёрю, дертинги
Сатлыкъладан ала айланад, билемисе?

Терс иннетле тамырындан кесилмей,
Ол тюрк бёрю Минги Таугьа къайытмаз.
Бегий улу, биягьынлай кесингсе,
Сен сау болсанг, мен ёлсем да къайгъырмаз...

Лайпанланы Билал,
КЪЧР-ни Халкъ Поэти
Sabr 09.01.2012 06:34:08
Сообщений: 7254
ХАКЪ СЁЗНЮ АКЪ СЁЗ БЛА АЙТАЛГЪАН

Кязим хаджини ёлтюрдю сюргюн.
Аны джашаугъа къайтарды Къайсын,
Аны джуртха къайтарды Абдуллах...
Разы болур алагъа Аллах.

Хакъ сёзню Акъ сёз бла айталгъан
насыблы къауумдандыла ала.
Адамын, Сёзюн да тюзде къоймагъан
Тау Элни ангысы-эсидиле ала.

Миллет ёкюлюдю шайыр -
Тил, Джурт ючюн этген къазауат.
Айтхан сёзю да, бармакъ ызлары да
бюгюн, тамбла да — анга шагъат.

Кетдиле Кязим да, Къайсын да. Ёзге,
Кязимни, Къайсынны да бизге
джангыдан ачды Бегий улу.
Джокъду бюгюн ичибизде
Адабиятчыбыз андан уллу.

Бегий улу Абдуллахды бюгюн -
Кязим-Къайсын черекни баргъаны,
Джаралы джугъутурну, Джаралы ташны да
ёлюмден сакълагъан дууасы-дарманы.

Хар бир назмусу, газети, журналы
халкъны ёлмезине болалла себеб.
Тау Элни юзюлмез - ауазы, джырлары -
Бар болгъанда аныча поэт.

Джырчы Сымайылны, Махмуд Дуданы да
Минги Тауда тирилтгенди ол.
Къалам алгъан бюгюн къолуна -
Бегийланы Абдуллахча бол.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный