КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Сэстренка 11.04.2020 21:23:00
Сообщений: 9927
Tinibek, "Къарачай" газетде короновирусну юсюнден джукъ джазамыдыла экен? Къарачайча, элледе да окъурча.

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Tinibek 14.04.2020 01:27:27
Сообщений: 1273
Цитата
Сэстренка пишет:
Tinibek , "Къарачай" газетде короновирусну юсюнден джукъ джазамыдыла экен? Къарачайча, элледе да окъурча.
Köpten beri karayalmağanma.. Cazılganese, tübegenigiz bolsa, künün sayısın bersegiz, karap haman salırem..
Esenlik, Sauluk herkesge inşallah..
Tinibek 14.04.2020 03:24:24
Сообщений: 1273
2020 дж., арттотур айны (апрель) 9, орта кюн
АУРУУ БИЗГЕ ДА ДЖЕТГЕНДИ

Бу кюнледе КъарачайЧеркесияны Башчысы Темрезланы Рашид, коронавирус джукъгъан джердешлерибиз ачыкъланнганларыны хапарын айтыб, юйден чыкъмай турууну юсюнден этилген оноугъа энтда бир бёлек заманны сыйыныргъа кереклисин чертгенди.

«Озгъан ыйых кюн бизни республикадан ючеуленнге коронавирусну джангы тюрлюсю джукъгъанын билгенбиз. Дагъыда бир адамны анализлери тинтиле турадыла.

Эки джердешибиз тышында, ауруу кенг джайылгъан джерледе джукъдуруб, юйлерине къайтабыз деб, келтиргендиле вирусну. Ол бири да ала бла тюбешиб ауруулу болгъанды. Алагъа вирус джукъгъанлыкъгъа, насыбха, уллу инджитмейди. Бюгюнлюкде аланы халлары аман тюлдю.

Ауруу кючлеб, уллу инджилмегенлери себебли, алагъа медицина болушлукъ, юйлеринден чыгъармагъанлай, этиледи. Алагъа тыйыншлысыча дармандары этиледи. Ол ауругъан адамла бла тюбегенлени барына да коронавирусдан тестле этилгендиле. Алагъа этилген тестле коронавирус башхалагъа алкъын къатылмагъанын кёргюзгендиле», - дегенди Башчы.

КЕСИГИЗ БИЛДИРИГИЗ

КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид арт эки ыйыкъны республикадан тышында къонакъда болуб, юйлерине къайтхан джердешлерибиз, кеслерини хапарларын айтыб, коронавирусха тестле этдирселе излейди.

«Бюгюнлюкде республикада ауругъанланы экиси коронавирусну тышындан алыб келгендиле. Ючюнчю ауругъан аладан джукъдургъанды вирусну. Ала республикагъа киргенлей, хапарларын билдириб, тестле этдирселе, ол бири аурурукъ тюл эди. Аны эсге алыб, тышындан келген, ким да болсун, юйюне джетгенлей, мында адамлагъа джайылыб башламай, джергили медицина къуллукъчулагъа хапарын билдириб, тест ётерге керекди. Кесигизге къайгъырмай эсегиз да, тёгерегигизде адамланы саулукъларына къатылмазгъа кюрешигиз», - дейди Темрезланы Рашид.

КЪУУГЪУН ЭТЕРГЕ КЕРЕК ТЮЛДЮ

«Ауруу бизге да джетди деб, къуугъун этерге керек тюлдю», - дейди КъарачайЧеркесияны Башчысы Темрезланы Рашид.

Башчы айтхандан, бизни республикада коронавирусха къаршчы кюрешни тыйыншлы дараджада бардырыргъа дарман-дары, медицина керекле эмда устала, аругъанланы бакъгъан учреждениеледе орунла бары да хазыр этилгендиле.

Медицина къуллукъчуланы талайы, коронавирусха къаршчы кюрешге юретген курсланы да ётюб, кеси разылыкълары бла ол джаны бла къуллукъ этерге хазырлыкъларын билдиргендиле. Башчы алагъа бюсюреу этиб сёлешгенди.

«Къарачай-Черкесияда коронавирусну кенг джайылырына къаршчы кюрешген регионал, федерал ведомстволаны, кърал властны джергили органларыны биригиб ишлегенлерини себебинден тёгерекде аурууну хапары къысха чыкъгъан кёзюуде джамагъатны COVIA-19-дан талай заманны сакъладыкъ. Мындан ары да ауругъанланы сауланы къатларына джибермей, профилактика ишлерибизни бардырлыкъбыз», дегенди Темрезланы Рашид.
Tinibek 14.04.2020 03:44:11
Сообщений: 1273
Tinibek 14.04.2020 03:56:36
Сообщений: 1273
2020 джыл, арттотур айны (апрель) 11, шабат кюн
КъЧР-ни Башчысыны эмда Правительствосуну пресс-къуллугъу билдиреди
ПРЕЗИДЕНТ ДЖАНГЫ МАДАРЛАНЫ БАЯМЛАГЪАНДЫ

Арттотур (апрель) айны 8-де Эресей Федерацияны Президенти Владимир Путин регионланы губернаторлары бла видеоконференция халда кенгеш бардыргъанды. Кенгешге Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Терезланы Рашид да къошулгъан эди.





Кенгешни кёзюуюнде Президент коронавирус ауруу бла кюрешде амалсыз этилирге керекли джумушланы белгилегенди. Аланы ичинде саулукъ сакълау бла адамлагъа, сабийлери болгъан юйдегилеге социал кёлтюргючлюк этиуню да айтханды.

Аны тышында да Владимир Путин Эресей Федерацияны адамларына энтда Чакъырыу этиб, бу къыйын кюнледе адамлагъа федерал дараджада къаллай болушлукъла этилликлерини тизимин баямлагъанды.

1. Арттотур (апрель) айдан башлаб, юч айны коронавирус бла ауругъанлагъа къарагъан медицина къуллукъчулагъа федерал бюджетден къошакъ ачха тёленникди. Аны бир айгъа ёлчеми: врачлагъа 80 минг сом; орта медицина ишчилеге – медсестрала бла фельдшерлеге – 50 минг сом; кичи медицина ишчилеге 25 минг сом; терк болушлукъда ишлеген врачлагъа 50 минг сом; терк болушлукъда ишлеген медсестралагъа, фельдшерлеге эмда машинаны джюрютгенлеге 25 минг сом.
2. РФ-ны регионларыны араларында транспорт джюрюуню, джолоучуланы да санаб, тыяргъа джарарыкъ тюлдю.
3. Хар регион кесини экономика ёсюмюне уллу юлюш къошхан предприятиелени тизимин къураргъа керекди.
4. Орта эмда гитче табышлылыкъ бла кюрешгенле тёлеген социал взносланы ёлчеми 30 процентден 15 процентге дери азайгъанды.
5. Адамла юйлеринде олтургъан кёзюуде ишлер мадарлары болмай хайырсыз къалгъан орта эмда гитче табышлылыкъ бла кюрешгенле социал фондлагъа ашыргъан страховой тёлеулерин алты айны ичинде тёлемезге эркиндиле.
6. Орта эмда гитче табышлылыкъ бла кюрешгенле алты айны ичинде НДСден къалгъан не тюрлю бергени да (налог) тёлемезге эркиндиле.
7. Табышлылыкъ бла кюрешгенлеге къаллай къошакъ болушлукъ этерге боллугъуну хакъындан РФ-ны Правительствосу бла Ара Банкы беш кюнню ичинде программа къурарыкъдыла.
8. Сабийлери болгъан ишсиз адамлагъа, ишсизлик ючюн тёленнген ачха бла сабийлеге берилген ачхадан тышында да аллыбызда юч айны ичинде ай сайын джыллары толмагъан хар сабий башына 3-шер минг сом тёлениб турлукъду.
9. Арттотур (апрель), хычаман (май) эмда никкол (июнь) айлада Ана капиталгъа эркинликлери болгъан юйдегилени 3 джылгъа дериги сабийлерине 5-шер минг сом берилликди.
10. 3 джылдан 7 джылгъа дери сабийлери болгъан юйдегилеге бериллик ачха бир айны алгъа, никкол (июнь) айдан, тёлениб башланныкъды. «Бу ачханы тёлеген заманда ата-ананы ишлегенлери бла къалгъанларына къарамай берирге теджейме».
11. Ишсиз болуб, аны ючюн пособие джарашдырыргъа быйылны алтотур (март) айыны 1-ден къагъытларын бергенлеге арттотур, хычаман эмда никкол (апрель, май, июнь) айлада пособиени ёлчемин МРОТха тенг этилиб, 12130 сом тёленникди.
12. Бу айлада паспортларыны, машина джюрютюрге эркинлик берген къагъытларыны, башха керекли къагъытланы ауушдурур заманлары джетгенлеге ала аллыбызда юч айны ичинде толу эркинликли ишлерча механизм къураллыкъды.
13. Президент потребитель эмда ипотека кредитлени тёлеуде бир кёзюуге дери каникулла бериуню хакъындан сорууну тамамлы джарашдырыргъа борч да салды.
Изменено: Tinibek - 14.04.2020 03:58:17
Tinibek 14.04.2020 04:14:28
Сообщений: 1273
2020 джыл, арттотур айны (апрель) 11, шабат кюн
МЕДИЦИНА КЪУЛЛУКЪЧУЛАГЪА КЪАЙГЪЫРА

Республикан бюджетден берилген ачхагъа КъЧР-ни Саулукъ сакълау министерствосу, медицина къуллукъчулагъа джоралаб, солуу органланы вирусладан сакълагъан, къуру бирер кере хайырландырылгъан 192 минг маска алгъанды.

Солуу органланы сакълагъан маскаланы биринчи къаууму, 48 минги, республикагъа келтирилгенди. Бу кюнледе ол маскаланы медицина учреждениелеге юлеширикдиле. Къалгъан маскала да кёб турмай Къарачай-Черкесияны Саулукъ сакълау министерствосуна келтирилликдиле.

КъЧР-ни Саулукъ сакълау министерствосуну къуллукъчусу айтхандан, бюгюнлюкде республиканы медицина учреждениелеринде маска керекли киши инджилмейди. Джангы сатылыб алыннган маскаланы кёбюсю да артдагъа асыраллыкъды. Ала регионда коронавирус джайылгъаны болса хайырландырыллыкъдыла.

Джамагъатха джораланнган маскаланы тигиу да республикада тири бардырылады. Башчыны башламчылыгъы бла тигилген маскала кюн сайын къартлагъа, Президентни указына кёре ишлери тохтамай, амалсыз ишге джюрюгенлеге юлешиниб барадыла.

42 АРАЛЫКЪ АЧЫЛЛЫКЪДЫ

Быйыл Къарачай-Черкесияда 200 адам, курсланы ётюб, билим бериуню цифралы мадарларына тамам уста боллукъдула.

Билимлерин терен ёсдюрген устала «Точка роста» деген белги бла джангы ачыллыкъ билим бериу аралыкълада ишлерикдиле.

«Бусагъатхы школ», «Окъуу» деген миллет проектлени тамалларында бютеу къралда Интернетни кючю бла билим бериуню кенг джаяргъа джораланнган аралыкъла ишлеб башлагъанлы алай кёб заман болмайды. Алай болса да, ала джашауда орун айыра барадыла.



Артыкъ да бек бусагъатда, коронавирусну кенг джайылырына къаршчылыкъ этебиз деб, уллу, гитче да юйлеринден эшикге чыкъмай тургъан кёзюуде, сохталаны эмда студентлени окъууларын бёлдюрмей бардырыргъа онлайн дерсле джараб турадыла.

Аланы джараулу болгъанлары ачыкъ танылгъанында, бютеу къралны эллеринде, гитче шахарларында «Точка роста» деген аралыкъла ачаргъа оноу этилгенди.

Арттотур айны 6-дан башлаб, ишлеген школларында «Точка роста» аралыкъла ачыллыкъ эсе, устазла «Гибкие компетенции в проектной деятельности» деген курсланы ётерикдиле. Ол иш elducation.ru деген онлайн платформада бардырыллыкъды. Ол курсланы бютеу къралда 15 мингден аслам устаз ётерикди.

Билим бериуню джангы мадарларына бизни регионда да 200 устаз юренникдиле. Ала КъЧР-де энди ачыллыкъ 42 аралыкъда ишлерикдиле.

ОРАМЛАНЫ ТАЗАЛАБ БАШЛАГЪАНДЫЛА

Бу кюнледе коронавирусха къаршчы профилактика ишлени тамалларында Къарачай-Черкесияда орамланы эмда кёбчюлюк джыйылыучу джерлени микробладан тазалау тири бардырылыб башлагъанды.

Коммунал къуллукъну келечилери кёб фатарлы юйлени къабакъ эшикден кирген джерлерин микробла ёлтюрген суула бла джууадыла.

Ол суула адамлагъа заран джетмезча джарашдырыладыла. Сёзден, ЖКХ-ны управлениесини къуллукъчулары, адамлагъа заран джетдирмез ючюн, Роспотребнадзор къоркъуусузгъа санаб, теджеген «Квартет» деген суу бла джуудурадыла болгъанны. Аллай тазалыкъны адамла амалсыз турургъа керекли мекямлада да сакъларгъа кюрешедиле.

Бу ишле коронавирусну джамагъатны арасында кенг джайылырына къаршчы бардырыладыла.

ДЖОЛНУ КЕНГЕРТИРИКДИЛЕ

Къурулушчула Къарачай-Черкесияда «Кавказ» Р-217 джолну 37-чи километринден башлаб, 51-чи километрине дери кенгертиу бла кюрешедиле.

«Кавказ» Р-217 джолгъа деменгили ремонт эте башлагъанлары бла бирге къурулушчула аны тарыракъ джерин 7,5 метрден 14 метрге дери кенгертирикдиле. Аны алай этер ючюн, «Кавказ» Р-217 башха джолла бла джолукъгъан 24 джерни, аны тюбю бла баргъан юч суу быргъыны джангыртыргъа керекдиле.



Эркен-Халкъ, Адиль-Халкъ, Адыге-Хабль эллени аралары бла баргъан «Кавказ» Р-217 джолда къоркъуусузлукъну бегитир ючюн, аны тёгереги бла буруу этилликди, 3,5 километрге электрокъууат тартылыб, чыракъла салынныкъдыла, джамагъат транспортну сакъларча 8 джер джарашдырыллыкъды, 2,5 километр чакълы бир джерде джаяу джол бла уллу джолну арасы буруу бла бегитилликди. Эркен-Шахар бла Адыге-Хаблны араларында айланчха светофор да салынныкъды.

Къурулушчула бу джумушланы барын да келир джылда тамамлар муратлыдыла.

БОЛДЖАЛЫ ЮЧ АЙГЪА СОЗУЛГЪАНДЫ

Арттотур (апрель) айны 7-де Эресей Федерацияны Правительствосуну Председатели Михаил Мишустин декларация бериуню болджалын созаргъа деген бегим чыгъаргъанды.

Белгилисича, хар налог тёлерик да, Налог кодексни джорукъларына кёре, ал джылында тюшген хайырыны хапарын ызы бла баргъан джылны арттотур айыны 30-на дери налог органлагъа билдирирге керек эди.

Къралда коронавирус кенг джайылады деб къоркъгъандан, адамланы юйлеринден эшикге чыгъармай тургъанлай, декларация излеген ушагъыусуз боллукъгъа санаб, Правительствону Председатели ол джумушну болджалын артхаракъ этгенди.

Аны джангы бегимине кёре налог декларацияны, бухгалтер отчётланы, аны кибик башха джумушланы быйыл элия (июль) айны 30-на дери этерге боллукъду. Ол декларациягъа кёре налогну уа элия айны 15-дери тёлерге керекди.

Кёбюсюне налог тёлеу иш хакъдан джиберилиб къалады. Алай болмай, озгъан джыл энчи иелигинде 3 джылдан азны тургъан юйню неда орнундан тебмеген башха мюлкню сатханла, алай къысха джууукъ джетмеген адамладан багъалы саугъала алгъанла, лотерея ойнаб, уллу ачха къабханла, иеликлеринде болгъан затны хайырланыугъа бергенле, аны кибик башха хайыр тюшюргенле 3-НДФЛ декларацияны кеслери берирге керекдиле.

Белгиленнген болджалгъа дери налог органлагъа озгъан джыл тюшюрген хайырларыны хапарларын табышлылыкъ бла кеслери джангыз кюрешгенле, ёкюлле, нотариусла, аны кибик башхала да берирге борчлудула.

Налог декларацияны элия айны 30-на дери берирге керекди, налог органлагъа вычетлеге декларацияны уа, таблыгъыгъызгъа кёре, джылны ахырына дери элтирге болады.

БАЙРАМКЪУЛЛАНЫ Зульфия.
Tinibek 14.04.2020 04:29:14
Сообщений: 1273
2020 джыл, арттотур айны (апрель) 11, шабат кюн Къарачай
ДЖОРУКЪНУ БУЗМАЗГЪА ЧАКЪЫРГЪАНДЫ

Арттотур (апрель) айны 6-да Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид районла бла шахарланы башчылары бла кенгеш бардыргъанды. Республиканы Башчысы чертгенден, бюгюнлюкде этиле тургъан мадарланы хар бир элде да къаты тутаргъа керекдиле.

Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид эл башчыладан, ала элледе болумну тинтиб, хапарлы болуб турурча мадарла къурарларын излегенди. Хар элге, хар орамгъа эмда юйге джууаблы адамланы салыргъа аманат этгенди. Ала бютеу коммуникацияланы да хайырландырыб, миллетге къалай сакъланыргъа кереклисин, юйден эшикге чыкъмай туруу джорукъ не ючюн къуралгъанын ангылатыргъа керекдиле. Аны кибик республикагъа тышындан келгенле къалайгъа келиб тюшгенлерин тыйыншлы органлагъа билдирирге борчлу болгъанларын чертгенди.

Бу аман ауруу чыкъгъанлы тышында туруб, республикагъа къайтыб келгенле къалайда джашагъанларын билдирирге борчлудула. Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид администрацияланы башчыларына КъЧР-де Саулукъ сакълау министерствону, Роспотребнадзорну, ич ишлени органларыны къуллукъчуларына не джаны бла да болушлукъ этиб турургъа борч салгъанды. Кёбчюлюк джыйылыула бардырыуну амалсыз тыяргъа кереклисин да чертгенди.


МАГЪАНАЛЫ ТЮРЛЕНИУЛЕ ЭТИЛГЕНДИЛЕ

КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутатлары Парламентни кёзюусюз сессиясында «О ежемесячной денежной выплате, назначаемой на детей в возрасте от 3 до 7 лет включительно» деген республикан законнга тюрлениуле къошхандыла.

КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашидни буйругъу бла, ол закондан ата-аналаны ишлегенлери бла къалгъанлары чертилген джери кетерилгенди.

Алайды да, закондан, джангы тюрлениулеге кёре, «отсутствие постоянного места работы у совершеннолетних членов семьи, не состоящих на учёте в Управлении государственной службы занятости населения КарачаевоЧеркесской Республики» деген къоратылгъанды.

Джангы тюрлениулеге кёре, ата-ана ишлемей эсе да неда ишсизлик бла байламлы кърал инспекцияда тизимде тура эсе да, 3 джылдан 7 джылгъан дери сабийлери болгъан юйдегиле бары да аллыкъдыла ачха.

Бу ачханы тёлеу бла байламлы къагъытланы быйыл хычаман (май) айдан башлаб, джыйыб башлар умут барды. Алай а аланы къачандан келтириб башларгъа боллугъуну юсюнден хапар кечирек белгили боллукъду. Эресей Федерацияны Президенти Владимир Путинни буйругъуна кёре ол ачхаланы 3 джылдан 7 джылгъа дери сабийлери болгъан юйдегилеге 2020-чы джылны никкол (июнь) айыны 1-ден бериб башларгъа керекди.


АРАЛЫКЪНЫ ИШИНЕ КЪАРАГЪАНДЫ

Бу кюнленде Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид Бирикген информацион аралыкъ къалай ишлегенине къарагъанды.

Республикада джашагъанла ол аралыкъгъа 8-800201-26-70 телефон номер бла коронавирусну болумуну юсюнден билдиредиле. Аралыкъны усталары кече-кюн да ишлейдиле. Ала 112 къуллукъда тюрлю-тюрлю къоркъуулу болумлада ишлеген, уллу иш сынамлары болгъан адамладыла. Алай бла КъЧР-ни Башчысы аралыкъны ишчилерине тириликлери ючюн разылыгъын билдиргенди.



Бирикген информацион аралыкъгъа къонгурау къакъгъанлагъа, сорууларына кёре, республиканы министерстволары бла, ведомстволары бла байламлылыкъ къурайдыла. Бютеулей да КъарачайЧеркесияда аллай консультация этген 25 «исси линия» барды.

КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид республикада джашагъанла КъарачайЧеркесиягъа Эресей Федерацияны башха регионларындан, коронавирус кёб джайылгъан джерледен, келгенлеге кеслерини юслеринден терк огъуна Бирикген информацион аралыкъгъа билдирирге керекдиле, деб энтда да бир кере чыкъырыу этгенди.



АУРУУДАН КЕСИГИЗНИ САКЪЛАГЪЫЗ

Белгилисича, юйден чыгъыб, ауругъанлагъа къатышмай тургъан адамгъа коронавирус джукъмайды. Ол себебден ауруудан кесин сакъларгъа излеген адам юйюнден чыкъмай турургъа керекди.

«Бусагъатда хар адамны кесини юйюнде тыйгъандан уллу болушлукъ этеллик тюлбюз.

Юйде туругъуз деб айтханымы тюзюне ангылагъыз, сизге къайгъырыб айтама алай», - деб, КъЧРни Башчысы Темрезланы Рашид адамланы орамгъа чыгъармазгъа деген оноууну кючюн энтда да бир бёлек заманнга дери созгъанды.

Алайды да: «Къонакъгъа бармагъыз, амалсыз джукъ керек болмаса, юйюгюзден чыкъмагъыз», дейди Башчы.
Tinibek 17.04.2020 22:44:33
Сообщений: 1273
2020 дж. алтотур айны 26 "КЪАРАЧАЙ"
Тарих
КАВКАЗДА АЛАН ДЖУРТНУ БАШЧЫЛАРЫ

Къарачай бла малкъар алан къандан джаратылгъан халкъ болгъаныны юсюнден айтылыр, джазылыр керекли да къалмагъанды. Эресейде, тыш къраллада да белгили тарихчиле, адам улуну геналары бла сынам ишле бардырыб кюрешген уллу алимле да шагъатлыкъ этедиле ол затха.

Бизни алан болгъаныбызны ачыкълаб кюрешген фахмулу алимлерибизни бири, тарих илмуланы кандидаты Хатууланы Рашид, Тохтарны джашы да бу джаны бла бек уллу излеу-тинтиу ишле бардыргъанды. Ол III-чю ёмюрден башлаб 1396-чы джылгъа дери (Асхакъ Темир Аланияны чачхынчыгъа дери) Кавказда Алан джуртну башчылары кимле болгъанларыны юсюнден тарих илмуну излеминден таймагъанлай, эски документледе болгъаннга кёре джазыб, китаб чыгъаргъан эди. «Къарачай» газетни редакциясы Хатууланы Рашидден тилеб, китабдан бёлек затны басмаларгъа эркинлик алгъанды.

Джазылгъан затланы къарачай тилге кёчюрюрча мадарыбыз болса да, ана тилде окъуй билмеген да, ангыламагъан да,.. болур деб, китабда къайсы тилде джазылгъан эсе, ол тилде басмалайбыз.

Алан башчыланы суратларын салгъан буруннгу суратчылагъа эмда бюгюнлюкде сау-эсен джашаб тургъан фахмулу суратчыларыбызгъа - Атайланы Халисге, Блимгъотланы Дадашха, Данашланы Муссагъа, Къочхарланы Солтаннга, Французланы Казбекге, Хачирланы Кемалгъа - джюрек разылыгъыбызны билдиребиз.


ДЖАЗАЛАНЫ Лида,
«Къарачай» газетни джууаблы секретары, КъЧР-ни махтаулу журнал исти.



III-IV ВЕКА АШХАДАР (арм. Ašxadar)
«Царь аланов» (арм. T‘agaworn Alanac‘).



Согласно «Истории армян» Мовсеса Хоренаци (V в.), дочь А. – принцесса Ашхен () была выдана замуж за армянского царя Трдата III Великого (298-330), в правление которого в Армению вторглись племена Basilk‘, под которыми подразумеваются гунны-барсилы.

Именник: Корень антропонимов Ашхадар и Ашхен сопоставляется с кар.-балк. aшхы «добро, добрый, хороший».

V - VI века БАЗУК и АМБАЗУК/ АНБАЗУК
В средневековых грузинских источниках упоминаются как асские «вожди», «цари». Оба – фигуранты сборника летописей «Жизнь Грузии» («Картлис цховреба»), а точнее – хроники «Жизнь картлийских царей» Леонти Мровели, архиепископа Руисского (XI в.). В ней говорится, что после захвата армянским царем ряда пограничных грузинских земель, цари Азорк и Армазел (70-е гг. I века) из дома Аршакидов обратились за помощью к овсам (асам) и лекам (дагестанцам). Коалиция северокавказских племен, во главе которых стояли «цари овсов (груз. Ovst‘a mep‘eni) – два брата-исполина» Базук и Амбазук, вторглась в Армению и разорила её. Позднее, как гласит хроника, оба брата погибли в схватке с армянами. Братья упомянуты и в армянской версии сборника «Жизнь Грузии» («Патмутюн Врац», XIII-нач.XIV вв.): «В это время цари Картли... призвали на помощь царей леков и овсов, братьев – Базука и Анбазука. И привели они с собой пачаников [печенегов] и джиков, дурдзуков и дидавков, и общая армия картлийцев пришла в одно место, вошли скрыто в страну Армянскую...»1 . Как видим, описывая события I века, эти источники упоминают гуннов и печенегов, появившихся в Восточной Европе и на Кавказе в IV и IX вв. Столь явный анахронизм указывает на необходимость критичного подхода к этим летописям. Они, очевидно, перенесли на античную эпоху персоналии и народы, которые в реальности жили столетия спустя, в раннем средневековье.



Гуннский предводитель Амбазук известен на Кавказе в конце V - нач. VI в. Византийский писатель и историк Прокопий Кесарийский в своей «Истории войн римлян с персами» (VI в.), сообщает, что укрепление на месте т.н. Каспийских ворот «в разные времена занимаемо было многими, между прочим и гунном Амбазуком, другом римлян и царя Анастасия» (византийского императора в 491-518 гг.). Далее говорится, что, «достигши глубокой старости и приближаясь к концу жизни, Амбазук предлагал Анастасию уступить римлянам за деньги крепость и Каспийские ворота». Но император, зная, что не сможет удержать местность, поблагодарив «Амбазука за его доброе к себе расположение», не дал согласия. Вскоре Амбазук скончался от недуга». После этого персидский шах Кавад (правил в 488-531 гг.) «завладел вратами, изгнав оттуда детей Амбазука» (Кн.I,10.). Известно, что Анастасий и Кавад вели войну между собой в 502-505 гг., поэтому к этому времени, видимо, следует отнести и кончину Амбазука. Последний умер естественной смертью в глубокой старости, поэтому ясно, что драма, описанная в «Жизни Грузии», к нему не относится. Возможно, что имя гуннского царя Амбазука, которому подчинялись многие северокавказские племена («овсы» и «леки»), сохранилось в памяти населения Грузии, чьим союзником он был.

Кимени «Базук» по фонетике близко имя гуннского вождя V века, который в греческих /византийских/ летописях упоминается как «Басих». Он жил в северокавказских степях во времена знаменитого Аттилы (ум.453 г.). Их современник – византийский дипломат, историк и писатель Приск Панийский, который гуннов именует «скифами». Он пишет: «...Басих и Курсих из племени царских скифов, предводители больших скопищ народа», явившиеся к византийцам «для заключения военного союза». На своем пути «они прошли пустынную страну, переправились через озеро, которое Ромул считал Меотидой [Азовское море], и через пятнадцать дней пути, перевалив через какие-то горы [видимо, Кавказский хребет], вступили в Мидию»2 . В другом переводе говорится: «Васих и Курсих, те самые, которые, впоследствии, приехали в Рим для заключения союза, мужи царского скифского рода и начальники многочисленного войска»3 .
Именник:
Согласно проф. у, оба имени этимологизируются с тюркского лексикона: Б. – кар.-балк. базыкъ «большой, толстый»; А. – фонет. вариант кар.-балк. эм-базыкъ «самый большой /толстый/» (М.А.Хабичев). У тюрков фиксируются антропонимы Базак (др.-чуваш.), Бозук (огуз.) (А.М.Байрамкулов). Фиксируется кар.-балк. антропоним XIX в. (И.М.Ижаев).

VI ВЕК САРОДИЙ/САРОСИЙ/ САРОЙ
«Царь аланов», согласно Феофану Византийцу (конец VI в.); «государь, правитель» аланов, согласно Менандру (VI в.). Правил ок.557-573 гг.



Как сообщает Менандр, в 557 г. «когда после долгого скитания, /авары/ достигли земли аланов, они просили аланского государя Саросия о том, чтобы через него стать друзьями ромеев (византийцев, - Р.Х.). Тот известил касательно аваров Юстина, сына Германа, который в то время командовал войсками, набранными в Лазике, а Юстин сообщил Василевсу Юстиниану». Тот же источник отмечает, что в правление С. ок.571 г. через Аланию проходил маршрут византийского сенатора Земарха, который после визита к тюркютскому кагану Сизабулу в Согдиану (где велись переговоры о союзе Византии и Тюркского каганата против Сасанидского Ирана), вместе с тюркютским тарханом Тагмой, возвращался на родину. «Когда они, достигнув аланов и ставки их государя Сародия, хотели войти вместе с сопровождавшими их турками (тюркютами, - Р.Х.), Сародий был рад принять Земарха и его свиту, но объявил, что туркские послы будут допущены к нему не прежде, чем сложат свое оружие. Это стало причиной споров, продолжавшихся три дня и Зимарх был посредником между сторонами. Наконец, когда турки сложили оружие, как было угодно Сародию, они были к нему допущены. Сародий, однако, советовал людям Зимарха не ехать Миндимианским путем, потому, что по всей Суании (Сванетии, - Р.Х.) персы устроили засады; лучше было возвращаться домой по тропе, называемой Даринской». Согласно данным Феофана Византийца (конец VI в.), Сарой на стороне византийцев участвовал в войне против Ирана. Император Юстин II (565-578) направил свою армию против персов. Она включала в себя войска стратига Востока Маркиана (племянника императора) и войска стратига Армении Иоанна, с которым были аланы С., авасги и колхи. На стороне персов, которыми командовал Бахрам, сражались гунны-савиры. Весной 573 г. персы были разгромлены.
Именник: Имя И. этимологизируется с позиций тюркской лексики: сары (общетюрк. «желтый, рыжый») + сий/зий частица, встречающаяся в гуннских именах собственных (Онигизий, Эбарзий), или + дий др.тюрк. афф. (ср.: имя гуннского царя Гордий; имя хазарского царя Обадий, кар.балк. имя Кубадий, др.-чуваш. имя Ковадий) /А.М.Байрамкулов/. Вариант: сары+ас др.-тюрк. «горностай» / тотемное животное у ряда тюрк.народов Сев.Кавказа/ в общем значении «рыжый горностай» /А.Х.-А.Катчиев/

Мындан арысы басмаланныкъды.
Tinibek 19.04.2020 06:19:55
Сообщений: 1273

1 0

http://www.smikbr.ru/2020/zaman/02/01.pdf

Шабат кюн, байрым ай (фебраль), 1, 2020 жыл
Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru З А М А Н
Чакъырыу
Жабраилни сынтылмагъан жюрек жарасы



«Вопреки» деген проектни юсюнден биз алгъаракълада билдиргенбиз. Аны автору къарачайлы къыз Хубийланы Марийка, нёгерлери бла бирге биягъы малкъар эллеге айланып, съёмкала бардырады.

Озгъан ыйыкъда ол Жангы Малкъарда болгъанды. Хаджиланы Жабраил бла да анда танышханды. Акъсакъал бла ушагъын Марийка, узакъгъа соза турмай, инстаграммда (@ karachay_balkaria) басмалап, миллетибизден болушлукъ тилегенди: «Бу адам кёрген зарауатлыкъланы юсюнден эшитген окъуна къыйынды. Бюгюн а аны бек уллу жюрек жарсыуун билдирип, адамла, сизден болушлукъ излейме.

Бу къыйынлыкъ аны биргесине 1944 жылдан бериди. Ол жыл апрельде Жабраил эгечи Сапура бла, алагъа ол кезиуде 5-7 жыл болгъанды, ёксюз къалып, аш-суу излей, Жамбулну орамларында айлана эдиле. Аллай кюнлени биринде алагъа жыл саны 60-дан атлагъан бир тиширыу жанлайды. Биргесине уа - дагъыда бир гитче жашчыкъ. Сора ол Жабраилни алдап, эгешчигин урлап алып кетгенди. Андан бери аппа аны бир да кёрмегенди, тюбемегенди эм къадарындан аз да хапар билмейди…»

Марийканы бу чакъырыуун халкъ эшитип, бир ненча кюнден бери Орта Азияда бла Къазахстанда къалгъан жууукъларына бла танышларына билдиргендиле. Социал сетьледе жазгъанларына кёре, жангылыкъла бардыла, алай аланы тынгылыракъ тинте турадыла. Къысха заманны ичинде Хаджиланы Сапураны къадарындан хапар эшитирбиз деп ийнанама. Биз да сизни, багъалы окъуучула, толуракъ хапар болгъанлай, шагъырей этерикбиз.

ТАППАСХАНЛАНЫ Аминат.
Tinibek 19.04.2020 06:32:00
Сообщений: 1273
Шабат кюн, тотурну арт айы (апрель), 18, 2020 жыл ЗАМАН 9

Tinibek 18.05.2020 07:16:46
Сообщений: 1273
2020 дж. хычаман айны 7 "КЪАРАЧАЙ"
Хубийланы Абу-Хасанны эсгере
БИР АУУР СЁЗЮНГЮ ЭШИТМЕГЕНБИЗ

Заманны хатерсиз балтасы адабият бачхабызны хатерсиз томуруб баргъаны ауур тиеди. Къыйналабыз, этер мадарыбыз джокъду.

Арт эки джыйырма джылны ичинде миллетибизни тин хауасын тазалаучу къаллай «деу тереклерибиз» джокъ болдула: Батчаланы Мусса, Байрамукъланы Халимат, Семенланы Азрет, Хубийланы Магомет, Лайпанланы Сейит, Къагъыйланы Назифа, Байчораланы Магомет, Лайпанланы Рашид, Шаманланы Медиха...



Газетчилерибиз а! Мен билиб, мен таныб да, къаргъыш джетгенча, бир-бири ызындан ненчасы кетдиле: Блимгъотланы Мунир, Айбазланы Дагерман (редакторла), Чотчаланы Магомет, Лайпанланы Сейит (башында да сагъындыкъ), Джаубаланы Хусей, Кёбекланы Билял, Джаубаланы Тамара, Джанибекланы Билял, Акъбайланы Азрет, Чанкаланы Къазий-Магомет (суратчы)... Ала миллет журналистикабызны кючейтген къаламчыла эдиле.

Джюрекни мыдахландыргъан бу тизгиннге Хубийланы Абу-Хасан да къошулду, ай медет. Хычаман (май) айны ал кюнлеринде ол ауушханлы джыл боллукъду. «Эресей Федерацияны маданиятыны сыйлы къуллукъчусу», «Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу журналисти» деген атланы джюрютген дагъыда талай кърал саугъаны иеси болгъан журналист эди. Бюгюн редакцияда ишлегенлени араларында «Къарачай» газетибизге андан кёб къыйыны кирген болмаз. 79 джыл толгъунчу кетген эди. Джашаууну сау 50 джылын бергенди Хубий улу ана тилибизде чыкъгъан газетибизге. 50 джыл деген ол бир адамны ёмюрюдю. Фахмусуну излеми сюрюб, джюреги тартыб келген адам тураллыкъды газетде аллай бир заманны. Арт 45 джылны редакторну орунбасары болуб бёлмей ишлегенди, кишини орнун басаргъа эсине да келмегенлей газетчилени талай тёлюсюн алмашдыргъанды. Джашаууну эм иги джылларын ётдюрген кабинетинде бауурун столгъа тирегенлей, ишни ауурундан джанламай кюрешгенди. Къайсы бирибизни да ашыкъ-бушукъ джазгъан затларыбызны «сыбабхадан ётдюрюб» чыгъара эди, бачханы аман хансын артхан чагачыча къалджа текстлени «къошун алыб», тазалаб ётдюре эди газет бетлеге. Кеси джазгъан затларында да «джибни узуну, сёзню къысхасы» деген джорукъну бек тутаргъа кюреше эди. Аягъына джетгинчинге, аллы унутулгъан газет статьяланы, керексиз махтауладан эшилген зынгырдауукъ очерк маталлыланы, алайсыз да къыйын джашауну андан да мугур кёргюзген «джылауукъ» критиканы сюймей эди, джашау кертиликден джанламай, хар нени керти болумуча кёргюзюрге тырмашханлай тура эди. Кесини джангылычын, кемлигин да ачыкъ айта биле эди. Къысхасы, джашаугъа тюз кёз бла къарагъан журналист эди, сабыр, оюмлу аналитик эди.

Быллай шартла къаламчыларыбызгъа миллет затланы юслеринден джазгъан сагъатда бютюн да бек керек боладыла. Эсибиздеди, республикабызда айырылыу, къошулуу деб халкъ чайкъалгъан, сайлауланы юслери бла миллетле бир-бирине къаджау тургъан кёзюуде болумгъа тюз багъа бериб, тюзюча сюзюб джазгъан къаламчыла терсакъыл къартлагъа, къаны къызгъан джаш къауумгъа да эс табдыргъан эдиле.

Хубийланы Абу-Хасанны урунуу джолундан, чыгъармачылыкъ ишинден айтыла, джазыла тургъанды, чыгъармалары ана тилден школ окъуу китаблагъа да тюшгендиле. Къарачайны эски эллерини бири Архызда туууб, юч джылында халкъы бла бирге сюргюнде болгъанды. Азиядан 17 джыл болуб къайтханды, Зеленчукде мебель фабрикада тюз ишчи, Совет Аскерде айырма солдат, пединститутда, Ростовда Баш партия школда юлгюлю студент болуб тургъан джылларында да джазгъанын къоймагъанды. Ростовдан къайтханында, кёблеча, къуллукъчу болургъа, ол джаны бла карьера этерге ашыкъмагъанды, нек десегиз, аны фахмусу чыгъармачылыкъгъа ууланыб эди.

Суратлау адабиятха да Хубий улу таукел узалгъан эди. Джаш джылларында огъуна аны хапарлары, новеллалары, очерклери джыйым китаблада кёб чыкъгъандыла. «Ахыр кюннге дери» деген романы да адабиятыбызгъа тыйыншлы зат болуб къошулгъанды.

Шимал Кавказда биринчилени бири болуб сыйлы Къур’анны ана тилге кёчюрген да Хубийланы Абу-Хасанды. Дин управление къабыл кёрюб, ол басмадан юч кере чыкъгъанды. «Биз, джамагъат, Аны бла хайырланалсакъ, файдалы эди деб 20 джылдан асламны кюрешгенме Къур’ан бла», деучен эди кеси. Ол иннети, ин ша Аллах, ахыратына джарар.

Газет ишине да ол халда, аллай джууаблылыкъ бла къарай эди. «Дараджабыз федерал дараджадан тёбенирек эсе да, кесибизге кёре потенциалыбыз джетиширикди», - дей эди, миллет журналистикабызны бюгюннгю джарсыуларына сагъыш эте. Газетчилерибизни абадан тёлюсюн иги ыз къойгъаннга санай, Хубийланы Исламча, Абайланы Мисостча публицистлени, халкъгъа билим джайыучуланы, ала бизни классиклерибиздиле деб юлгюге тута эди. Бюгюннгю журналистлерибизге амалсыз керекли затла неледиле деген соруугъа джууабы былай эди: билим, тыйыншлы билими, ачыкълыкъ. Хар джазгъан сёзюнге джууаблы болгъанынгы сезиу – биринчи Аллахны аллында, экинчи адамланы алларында. Джазгъан адамны джюрегинде Аллахы болургъа керекди. Ма бу шартланы бюгюн къалам тутаргъа тырмашханлагъа сингдиралсакъ эди, деген оюмну кёб айтыучан эди Абу-Хасан (джандетли боллукъ).

Хубий улу газет ишде бай сынамын эринмей джаш къауумгъа бере эди. Редакцияда ишлегенлени кимине тенгча, кимине тамада къарнашча, кёблеге уа атача эди джылы бла. Иш сынамы алай къалсын, адам шарты бла, ишленмеклиги, адебинамысы бла да юлгю эди. Адамны сыйлай, багъа бере биле эди.

Аны джашауу тынч болмагъанды. Атасы къазауатда ёлюб, анасы да джашлай ауушуб, эки къарнашчыгъы бла ол ёксюзлюк сынагъандыла, сюргюнню къыйынлыгъыны чайырын чайнар ючюн къалмагъандыла. Алай а джюреги къатмагъан эди, ачыулу тюл эди, джарашыулугъу, джумушакълыгъы халисинде кёрюннгенлей тура эди, джукъгъа джутлугъу джокъ эди. Ишни юсюнде даулашха кириб да къалыучанбыз къайсы бирибиз да. Аллай кёзюуледе Абу-Хасан дженгил «къабыннганлыкъгъа» эрлай суууб къалыучан эди. Терслигин сезсе, кечмеклик тилерге, адамны кече билирге да адамлыгъы джете эди. Алай болгъанлыкъгъа сакъ эди, бир къауумлача, оюмсуз атлам этмезге сакълыгъы себеб болуучан эди. Бир амал табыб кёбчюлюкге къошулургъа излемей эди, коллективни ичинде уа уллугъа, гитчеге да келишимли сёз нёгер эди. Ол шартлары ючюн биргесине ишлегенле, аны барыбыз да сыйлай эдик, къайсы бирибиз да атасыны атын айтыб айланмай «АбуХасан» деб къоя эдик...

Багъалы Абу-Хасаныбыз! Сен арабыздан кетгенли, ма, джыл болду. Унутмайбыз, эсибиздесе, игилик бла сагъыннганлай турабыз. Биргенге ишлегенле анча джылны ичинде бир ауур сёзюнгю эшитмегенбиз. Разыбыз. Аллахны разылыгъын керти дунияда таб! Ызынгдан огъур аякъ къойгъанса, джарыкъ ыз салыб кетгенсе. Халал ишлеринг бизге юлгю болгъанлай турлукъдула. Халал джанынг джарыкъ джандетде тынчайсын!

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.
Сэстренка 19.05.2020 15:44:16
Сообщений: 9927

1 0

Цитата
Tinibek пишет:
Шимал Кавказда биринчилени бири болуб сыйлы Къур’анны ана тилге кёчюрген да Хубийланы Абу-Хасанды. Дин управление къабыл кёрюб, ол басмадан юч кере чыкъгъанды. «Биз, джамагъат, Аны бла хайырланалсакъ, файдалы эди деб 20 джылдан асламны кюрешгенме Къур’ан бла», деучен эди кеси. Ол иннети, ин ша Аллах, ахыратына джарар.
Амин Аллах! Аллах сууаб китабына джазсын ол уллу ишин, хар окъугъанны да ссуаблыгъын Абу-Хасаннга берсин!
Эбзеланы Юсуф хаджи кечюргенин биле эдим Къуранны ана тилге, ансы Хубийланы Абу-Хасан биринчи кечюргенин эшитмеген эдим.

Цитата
Tinibek пишет:
Газетчилерибиз а! Мен билиб, мен таныб да, къаргъыш джетгенча, бир-бири ызындан ненчасы кетдиле: Блимгъотланы Мунир, Айбазланы Дагерман (редакторла), Чотчаланы Магомет, Лайпанланы Сейит (башында да сагъындыкъ), Джаубаланы Хусей, Кёбекланы Билял, Джаубаланы Тамара, Джанибекланы Билял, Акъбайланы Азрет, Чанкаланы Къазий-Магомет (суратчы)... Ала миллет журналистикабызны кючейтген къаламчыла эдиле.
Газетчилерибизни айтыб, телевидениеде емюрледе унутулмазча адамыбызны Джаубаланы Хусейни сагъынмай къояды деб къоркъгъан эдм, атын кергенимде, разы болдум. Аллах андан да, къалгъанладан да разы болсун, Аллах рахмат этсин.

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Tinibek 26.05.2020 19:42:40
Сообщений: 1273
Цитата
Сэстренка пишет:
Амин Аллах! Аллах сууаб китабына джазсын ол уллу ишин, хар окъугъанны да ссуаблыгъын Абу-Хасаннга берсин!
Эбзеланы Юсуф хаджи кечюргенин биле эдим Къуранны ана тилге, ансы Хубийланы Абу-Хасан биринчи кечюргенин эшитмеген эдим.
Anglağanım kadarı bla Hubiylanı Abu Hasan rahmatlı tınç, sabırlı, kesin alga urgan adam bolmağandı. Ansı söz üçün men bolsam alga çığarem sıylı kitap Kur'an'nı Kafkas'ta birinçi bolup ana tilge köçürgenme dep..:))

Ullu süyümçülükle berip Kur'an ana tilge köçürülgendi dep aythanla cazganla, alğadan Hubiylanı Abu Hasan'nı köçürgeninden, din kullukçulanı razılığı bla üç colda basmadan çıkhanından haparsız bolurele, ansı haparlı bolup körmezden eşitmezden kelip etkenesele tüz etmeğendile.

Hubiyulu rahmatlı sau sağatta cılla alga Karaçay gazetada bir statyada tübegenem Kur'annı ana tilge köçürgenini üsünden haparga. Tögereğime tanışlarıma sorup körgenem elektron versiyasın ne de köçürmeni bir kaç caprağını photo kopyasın tabarga bolluk mudu dep.. Negese bir türlü tabılalmadı..

Ebzelanı Yusuf Haci rahmatlını köçürmesin caratıp okup tebregenem. Ana tilni bek igi bilgendi, ol da cılların bergendi bu işleğe. Köçürmeni köp cerinde calğan teyrileni "аллахла" dep köçürüp barganın esleğenimde alay cazılğanın tüzge sanamadım, munda bir canglışlık bolur dedim. Alay a köp cerinde tübeğenimde koydum.
Endige deri tübeğenim hiç bir köçürmede allay zatha tübemeğenem. Kur'annı kesinde allay söz coktu. Kur'anda Allah bardı, alay a başha mağanala üçün de bolsa "allahla" dep söz coktu. Allah birdi, Allah biz Müslümanlanı bir bolğan teyrisini ençi atıdı.
Söz üçün Kur'an'dakı ilah söz ilah dep köçürülse, har Karaçaylı anı anglarıktı, teyri dep köçürülse de bolur.. Elbrusoid'ni basmalağanı köçürmeni din kullukçula, müftüle kolga alıp tübeğenleri kemlikleni tüzeltip razılık bersele igi bollugedi..
Tinibek 26.05.2020 19:56:45
Сообщений: 1273
Байрамукъланы Умарны 90-джыллыгъына
ТЮЗЛЮК ЮЧЮН КЮРЕШГЕНЛЕЙ КЕТГЕНДИ

Сынамлы педагог, фахмулу алим, джити къаламчы Байрамукъланы Зулкъарнайны джашы Умар ахыр кюнюне дери туугъан халкъыны сагъышы, къайгъырыуу бла джашагъанды. Ол «Умар Къарачайлы» деген псевдонимни кесини китабларыны тышларына омакъ таууш этдириб джазар ючюн деб къурамагъан эди. Ол аны иннети эди.

Умар 1930-чу джыл Джёгетейде (эски эллерибизни бири Гюрюлдеуюкде) туугъанды. Азиядан къайтхандан сора анда, Элтаркъачда, Джангы Джёгетейде да устаз болуб ишлегени ючюн, ол элчиле аны атын бюгюн-бюгече да «Умар Зулкъарнаевич» деб сагъынадыла.

Ёмюрюню ахыр 30 джылын ол Къарачай шахарда ётдюргенди. Анда да школда, артда университетде джылы келгинчи ишлеб тургъанды. Устазлыкъдан айырылмагъаныча, къаламы да къолундан тюшмегенди. Илмуда, адабиятда, публицистикада да терен ыз къойгъанды. 50-чи джылладан бери газет окъуучуланы талай тёлюсю аны хатын ариу таныйдыла - билгенин, кёргенин, къошмайкъоратмай, джазаргъа кюрешиб тургъанды. Къартлыкъгъа кесин хорлатырыкъ тюл эсе да, арт кёзюуде ауруучу болгъан эди. 2012-чи джыл къыркъаууз (сентябрь) айда Къарачай шахарда, юйдегисини къолунда, ауушуб, къабыр юлюшюн да анда табханды.



Къарачайлыма мен...


Бу сёзню шыбырдаб айтыргъа болмагъан сагъатда къычырыб айтхан ётлюледен эди Умар. Къоркъмайюркмей, зорчуланы бетлеринден айтхан эди. Сюргюнде термилген къыйынлы миллетни тамагъындан сталинчи режимни чюйлю табаны басыб тургъан тамам къоркъуулу заман эди ол заман. Айтхан эсе, темир аугъа тюшген эди. Алай а, ол къаты режим санына бугъоу салгъанлыкъгъа, джанын кебге джыялмагъан эди.

«Зорлукъгъа тёзюучю болмагъыз», - деб Аллаху Тагъаланы сёзю барды. Умар зауаллы зорлукъгъа тёзюучюледен тюл эди. Эшта, ол къан бла келген шарт болур, атасы Зулкъарнай, къарт атасы Кърым да залимлени алларында бёрк алмагъан, сыйларын мийикде тутхан, тюзлюк ючюн отха кирген азат кёллю таулула эдиле. Аллайлагъа уа Совет власть бютюн да дертли эди. Сындыралмаса, дуниядан джокъ эте эди. Озгъан ёмюрню 30-чу джылларында Умарны эки атасы да большевик властны тирмен ташыны тюбюне тюшген эдиле. Экиси да тутмакъда джоюлгъандыла. Кърымны Микоян-Шахарны тюрмесинде ёлтюргендиле, Зулкъарнай Беломор каналда джутулгъанды.

Умарны кесине Орта Азияда «миллетибизни кёчюрюлгени терс ишди», дегени ючюн сюд этилген сагъатда НКВД-чыла аны терслеу ишине аталарыны ишлерин да джабышдыргъан эдиле. Аны бла къалмай, Байрамукъланы джигит Джатдайны да сагъыннган эдиле.

Башында айтханыбызча, Байрамукъланы юйюрлери аллындан да джёгетейчиле болгъандыла. Джёгетей элни къурагъан киши Хубийланы Наны хаджи (Къантай улу) Умарны ана джанындан къарт атасыны атасыды. Къарт атасы Салимгерийни уллу къарнашы Адилгерий Джёгетейни старшинасы болуб да тургъанды. Ата джанындан къарт атасы Байрамукъланы Беккични джашы Кърым да Джёгетей ёзеннге биринчи къазыкъ ургъанланы бири болгъанды. Ол 1881-чи – 1882-чи джыллада ары юйдегиси бла Хурзукдан кёчюб баргъан эди. Эсли, билимли адам болгъанды, Къур’анны азбар билгенди деб, къартладан кесим эшитгенме. Бир элчиле эдик. Азиядан къайтхандан сора туугъан тёлюден мени кибик кёбле Умар Зулкъарнаевични къолунда окъугъандыла. Тюнгюч уланы Науруз бла, сёз ючюн, кёб ашыкъ ойнагъанма. Умарны анасы Мёлехан да арабча окъугъан, джазгъан да этгенди. Умарны тилге, адабиятха фахмусу, эшта, аладан болур. Ол орус, къарачай, немец тиллени бирча тикирал биле эди. Школда сохталагъа дерсни джигине дери джетдириб, алай ангылата эди. Мизамны сюйген устаз эди.

1943-чю джыл кёчгюнчюлюкде Байрамукъланы юйдегилери Къыргъызияны Ленинполь районунда джашагъандыла. Мында, Гюрюлдеуюкде, башлагъан школун Умар 1950-чи джыл Ленинполь элде тауусуб, ол джыл огъуна Фрунзеде Къыргъыз кърал университетни филология факультетине киргенди. Сюргюнде тургъан миллетлеге баш билим алырча мадар чыгъа башлагъанында, сууну аллын тыйыб туруб ийгенча, кёбле окъуугъа мыллык атхан эдиле. Ол кёзюуде (50-чи джылланы ал сюреминде) ёсюб джетген къауумгъа, фронтдан къайтхан джашла да къошулуб, къарачайлыладан да иги кесек адам ВУЗ-лагъа тюшген эдиле. Кеслери да тамам учунуб окъуй эдиле. Ол себебден аланы араларында керти устазла, врачла, инженерле, агрономла дагъыда бирси устала аслам чыкъгъанларыны бир да сейири джокъду. Олсагъатда къуралгъан джангы интеллигенция джуртубузгъа къайтханындан сора да миллетибизни кадр байлыгъына тамал болгъан эди. Джазаргъа, джырларгъа, тепсерге, джарыкълыкъ ишлеге фахмулула да ол тёлюден аз чыкъмагъандыла. Умар кеси да аланы бири эди. «Къарачай къобан», «Возвращение из каторги...» деген китабларында, газет статьяларында, очерклеринде ол Алийланы Умарны, Хабичланы Магометни, Кърымшаухалланы Хамзатны, Чомаланы Мекерни, Хубийланы Магометни дагъыда башхаланы сагъынады. Ол дуниялары джарыкъ болсун, киши джуртда атылыб, халкъны джилиги юзюлюрге джетген къыйын заманда ана тилибизни, адабиятыбызны, илмубузну, санатыбызны - бютеулей миллет маданиятыбызны мыдыхын ышыргъанла ала болгъандыла. Амма, джылытыргъа деб тюл, кюйдюрюрге деб этилген башха отну джалыны, къазан къарасы да ол адамлагъа джагъылгъанды. Ол отну ачы тили Умар Къарачайлыны джашлыгъын да кюйдюрген эди. Аны хыппил ызлары бла ёлюб кетди кеси да. ...

Хы, сюдню хапарына къайтайыкъ. 1952-чи джыл, абыстол (ноябрь) байрамны аллы бла, Умар, университетни филология факультетини студенти, декандан эркинлик алыб, Фрунзе шахарны комендатурасындан да пропускун джарашдырыб, эки ыйыкъгъа юйюне, отпускагъа, кетеди. Къышха отун хазырларгъа амалсыз керек эди. Умар юйдегиде тёрт къарнашны эм гитчелери эди. Эки къарнашы - Мухтар бла Шамах-Герий - къазауатда ёлген эдиле, бир къарнашы Билял ауруучу эди. Анасы бла къарт анасы къолларындан келгенича дыгалас эте эдиле, алай а эркиши джумушха джетген сагъатда бары да Умарны къолуна къарай эдиле.

Университетден кетгенини ючюнчю кюнюнде студентлени Ош областха мамукъ джыйыугъа ашырыргъа деб, республикада КПСС-ни Ара Комитетинден буйрукъ келген эди. Отпускасы бошалыб, Умар университетге къайтыб келсе, анда киши джокъ. Не этерик эди, сакълайды. Студентле къайтханларындан сора бир къауумла мамукъ джыяргъа бармай къалгъанлары, бирле да ишлей тургъан джерлеринден джанлаб кетгенлери ачыкъланнган эди. «Ол тизимге сен да тюшюбсе», деб, тенглери Умаргъа билдирген эдиле. Алайда КГБны къолу джетгенин ангылагъан эди, нек десегиз, алгъаракъда ол орган бла байламлылыкъ тутаргъа, анга ишлерге муну терилталмай къойгъан эдиле. Студентле бла устазланы биргелей джыйылыуларында бузукъчуланы «букъуларын къагъа» келиб, сёз Байрамукъ улугъа джетгенинде, ол 2 минг адам джыйылгъан уллу аудиторияны аллында тюзюн айтхан эди. «Сабан ишге кетген студентлени ызларындан барыб къошулмай, мында сакълаб нек турдунг?» - деб, джыйылыуну президиумундан сорууну тик салгъан эдиле. «Да мен спецпереселенецме. Комендантдан эркинликсиз тургъан джеримден чыгъаргъа мадарым джокъду. Айгъа эки кере комендатурагъа барыб, къол салыб турама. Баш Советни Президиумуну указын бузгъаннга 20 джыл каторга бериледи. Ош областха кесимча кетиб къалалмай, студентлени андан къайтырларын Фрунзеде сакълаб тургъаным аны ючюн эди. Къуру мен тюлме спецпереселенец. Бютеу къарачай миллетим, туугъан джуртундан зор бла кёчюрюлюб, ол халда турады бюгюн...» - деб джууаб бергенди Умар. Сёзюню аягъында терсни-тюзню айырмагъанлай, тутуб алыб сау халкъланы джуртундан кёчюрюб джибериу - ол социализмни бетине келишмейди. Алай тургъанлай халкъ бары сатлыкъ болаллыкъ тюлдю. Халкъ Правительствосун сатханыны юсюнден тарихде бир юлгю да джокъду. Правительство халкъын сатханыны юсюнден юлгюлени уа келтирирге боллукъбуз, деген оюмну айтханды Байрамукъ улу. Джыйылыуда Умар сёлешиб бошагъанындан сора, студентле бир аууздан аны джакълаб, университетден къыстатмагъан эдиле, аны бла бирге КГБны «къуш тырнакъларындан» да къутхаргъан эдиле.

Алай а Берия башчылыкъ этген органла къарачай студентни джыйылыуда алай сёлешгенин унутмагъан эдиле. Ол кюнден башлаб, компромат излеб, джууугъунатенгине джазгъан письмоларына къаты контроль салгъан эдиле. Къазауатда ёлген уллу къарнашы Шамах-Герийни Хосуладан бир аскерчи тенгине Умар джиберген письмода «Къарачайлыма мен» деген назмусуна илиниб тохтагъан эдиле. Анда быллай тизгинле болгъандыла:

«Къыйынлыкъгъа тюшсем да,
Ачыу чайнай бишсем да,
Келсе, келмесе да кючюмден,
Атмам атымы юсюмден.
Ма, Къарачайлыма мен!»


«Къыйынлыкъ» деген сёзню орус тилге «в неволе» деб кёчюрген эдиле. «Халкъны кёчюрюлгенин сен тутмакъда тургъан хал бла тенглешдиргенсе. Ол ётюрюкдю, социалист къралны къылыгъына келишмеген затды», - деб, Умарны богъурдагъындан алгъан эдиле. «Тутарыкъларына ишексиз эдим, къачан тутарыкъларын билмей эдим, ансы», деб джазгъанды артда Байрамукъ улу кесини китабларыны биринде.

Бериячы джалдатла къанлы джумушлагъа джетген сагъатда кеслерин кёб сакълатмаучан эдиле. 1953чю джыл алтотур (март) айны 30-да экеулен Умарны окъугъан джеринде лекциядан чыгъарыб, удостоверениелерин бурнуна тиреб: «Следуйте за нами», - деб, машинагъа олтуртуб, алыб кетген эдиле. Джууугъу-тенги, студент нёгерлери аны къайры джокъ болгъанын билмей, излеб табмай, уруб къойгъан болурла деб къыйнала эдиле. Юйде адамлары уа, бютюн да бек анасы, шашаргъа джетген эдиле. Студент тенглери Лайпанланы Сейитбий бла Чомаланы Радимхан, къаджыкъмай кюрешиб, бир айдан сора чык тюзетген эдиле - Фрунзе шахарны тюрмесине джыйылыб тургъанын билген эдиле. Сиз да аны бла бир иннетлисиз деб, кеслерин да джоюб джиберирге боллукъларын да биле тургъанлай, артха джанламай, ала да уллу джигитлик этген эдиле. Сюд этиб, этап бламы ашырлыкъдыла огъесе «расстрел» деб, сюдсюз-следствиесиз къагъыбмы къоярыкъдыла - аны билмей, сау эки ай чакълыны камерада сакълагъан джаш адамны халын кёзюгюзге бир кёргюзтюгюз. Сталинчи ГУЛАГны, артыкъсыз да политика тутмакълагъа джетген сагъатда, аллай къылыгъы болгъанын Умар ариу биле эди. «Ожидание приговора - хуже приговора» деген да, эшта, аллай тутмакъладан чыкъгъан айтыу болур.

1953-чю джыл хычаман (май) айны аягъында Умаргъа сюд этилгенди. Партияны, Правительствону политикаларын хыртлагъаны ючюн кёблени джутхан 58-чи статья бла аны да 10 джылгъа каторгагъа ашыргъан эдиле. Тутулгъан кеси ачыкъ сюд этилирин излесе да, процессни джабыкъ халда бардыргъан эдиле. Следствиени да ол заманда ол органлада джюрюген адет бла бардыргъан эдиле. Умар кеси хапар айтханнга кёре, соруу алгъан сагъатда Тупицын деб бир следователь: «Доводится ли Вам родственником Джатдай Каитбиевич Байрамуков?» - деб соргъан эди. ХХ-чы ёмюрню 20-чы-21-чи джылларында провокациягъа алданыб, джёгетейчиледен кёбле Уллу Къарачайгъа къачхан этгендиле. Джёгетейчи къартла аны сагъынсала, «Джёгетей къачхан джыл» деб хапар айта эдиле. Олсагъатда Байрамукъланы юйдегилери Къайытбийден ышыкъ табханын Умар анасындан эшитгени эсине тюшюб: «Да!» - деб джууаб этген эди. «У-у-у, волчонок! Потомственный враг Советской власти!» - деб хыршыланнган эди следователь. «Ол сёзлени ачы тауушлары бюгюн да къулагъымдан кетмейдиле», - деб айтыучан эди Умар.

Процессде Умаргъа ахыр сёз бергенлеринде, ол миллетни, кеси джашагъан юйдегини, сюргюнде ёлген сабийлени, Азияда басдырылмай къалгъан ёлюклени юслеринден хапар айтхан эди. Халкъгъа джетген къыйынлыкъны алай суратлагъанын кёлтюралмай, сюдюден башлаб, конвоирлеге дери барыны кёзлеринден тауушсуз джыламукъла чыкъгъан эдиле. Джашда терслик болмагъанын биле эдиле, алай а КГБны заказын толтурмай къояр мадарлары джокъ эди.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.
Мындан арысы басмаланныкъды.
Tinibek 26.05.2020 23:19:47
Сообщений: 1273
2020 дж. арттотур айны 16 "КЪАРАЧАЙ"
Энчи оюм
МИСИРНИ ФЫРГЪАУУНЛАРЫ
(ЕГИПЕТСКИЕ ФАРАОНЫ)


Мисирни (Египетни) фыргъауунлары (патчахлары) кимле болгъандыла? Аланы ата-бабалары Мисирге къайдан келгендиле? Ала къайсы къандан джаратылгъандыла? Къайсы тилде сёлешгендиле? Бюгюнлюкде Мисирде джашагъан миллет бла фыргъауунланы къанларында бирлик бармыды? Бу эмда башха соруулагъа ёмюрледен бери да алимле джууаб излеб, кёб кюрешгендиле.



Бюгюнлюкде тарих илму официал халда билдиргеннге кёре Мисирде биринчи фыргъауун Аха (Менэс), 5052 джылны мындан алгъа патчахлыкъ этиб тебрегенди. Ма алай бла фыргъауунлукъ 3022 джыл бардырылыб, Исса файгъамбар туугъунчу 30 джылны алгъа, ким да билген Клеопатра деген фыргъауун тиширыу ауушхандан сора джукъланнганды.

Кёб болмай Мисирни алимлери Тутанхамон минг джылла сакъланнган мумиясындан керекли затчыкъла алыб, ДНК-сын тинтдирирге швейцар алимлеге бергендиле. Цюрих шахарда орналгъан iGENEA атлы генеалогия джаны бла тинтиу-излеу ишле бардыргъан аралыкъны алимлери, адам сейирсинирча джангылыкъ ачхандыла. Тутанхамонда болгъан R1b1a2 гаплогруппа европачыланы тюз джартысында болгъанын ачыкълагъандыла. Британияны, Испанияны, Францияны адамларыны 60-70 процентинде уа – Тутанхамонда болгъан «къан»! Бюгюнлюкде Мисирни кесинде джашагъан адамлада уа ол «къан» къуру 1 процент болады.

Алай эсе, «бу гаплогруппа европачылагъа къайдан чыкъгъанды?» деген соруу тууады. Энди, былайда башланады хапарны сейири.

Бу соруугъа Цюрих шахарда iGENEA атлы генеалогия излемле бардыргъан аралыкъны директору Роман Шольц (Roman Scholz) былай джууаб береди: «Полагаю, что общий предок египетских царей и европейцев жил на Кавказе примерно 9500 лет назад. Около 7 тысяч лет назад его прямые потомки расселились по Европе. Ктото добрался до Египта и выбился в фараоны. Получается, однако, что, начиная с прапрадедов, предки Тутанхамона, да и он сам были лицами кавказской национальности». Дагъыда бир айтыуунда: «...фараонова R1b1a2, столь распространенная среди европейских мужчин и у тюрков всей Евразии, весьма редко встречается у современных египтян. Доля ее носителей у них не превышает одного процента», – дейди.

Бу соруугъа кескин джууаб бермей эселе да, Германияда Макс Планкны институтунда (Max Planck Institute for the Scie nce of Human History) эмда Тюбингенни университетинде (University of Tuebingen) ишлеген генетик, биолог алимле былай дейдиле: «...частично восстановили геном 90 египетских мумий, возрастом от 3500 до 1500 лет и проанализировали его. Вывод шокировал: древние египтяне не были африканцами. Они родственники нынешним туркам, жителям южной Европы...».

Къыза кетиб, швейцар, немца алимле бюгюннгю генетика илмуну кючю бла Тутанхамонну да, къалгъан фыргъауунланы да «лица кавказской национальности» да этдиле, «тюрклюле» да этдиле.

Багъалы окъуучула! Биз эшитгеннге кёре уа, фыргъауунлада болгъан R1b1a2 гаплогруппа бюгюнлюкде Къарачайда Деккушлары, Джатдолары, Къобанлары, Эдилары тукъумланы келечилеринде да тюбеученди. Аладан сора да болурла аллай «къанлары» болгъан къарачай-малкъар ахлуларыбыз.

Быллай ишле бла байламлы (тарих, биология, генетика...) илмула бла кюрешген алимлерибизден тилегибиз – бу затха да бир эс бёлюгюз, марджа.

Миллетибизни тарихинден тас болгъан накъут-налмаз кесеклени хар бирибиз къарыуубузгъа кёре излеб, табыб, бир джерге джыя барсакъ, къачан болса да туугъан туудукъла бизге разылыкъларын билдирирле.

ТОМПАЛАНЫ Алибек,
педагогика илмуланы кандидаты.
Tinibek 27.05.2020 00:11:39
Сообщений: 1273
2020 дж. арттотур айны 18 "КЪАРАЧАЙ"
Байрамукъланы Умарны 90-джыллыгъына
ТЮЗЛЮК ЮЧЮН КЮРЕШГЕНЛЕЙ КЕТГЕНДИ

Аллы газетни 28-чи номериндеди.


Байрамукъ улу кесини тюрме азабын политика тутмакъла тургъан лагерде чекгенди. Тутмакълагъа Куйбышев ГЭС-ни ишлете эдиле. Къара ишде чыныгъыб ёсген саулукълу джашха огъуна каторга ауур тие эди, алай а тюзлюк итликни аякъ тюбюнде эзилгени аны джюрегин андан эсе бек кемире эди.



Властха Хрущёв келгени бла къралда политика хауа бираз джылына башлагъан эди. «Хрущёвская оттепель» деген кърал тюрлениу сюргюнде тозурагъан къыйынлы миллетни бетине да ышанмакълыкъны джылы аязын къакъдыргъан эди. Джаз башында буз къабындан ычхыннган шоркъа сууча, аны джюрек сезими джангыдан къозгъалыб башлагъан эди. Ол сезим хар кёчгюнчюню биргесине джашай эди, кече тюшлерине кире эди. Ауругъанны дарманы, ёле башлагъанны осияты эди ол. Аны аты «джуртха таралыу» эди!

Ышанмакълыкъны джылы аязы, темир аудан ётюб, гюнахсыз тутмакълагъа да джетген эди. 1955-чи джыл аууз-герги (октябрь) айны 19-да, ишден къайтхандан сора, кече 10 сагъат бола, Умарны лагерни тамадасына чакъырыб, болджалындан алгъа башына бош этиуню юсюнден буйрукъну окъугъан эдиле. Олсагъатда джорукъгъа кёре, аллай буйрукъ баямланнгандан сора, тутмакъгъа лагерни ичинде бир такъыйкъаны да турургъа джарамай эди. Ол себебден лагерден чыгъыб, шпалаланы юслери бла къара джаяуну басыб, кече арасында темир джол станциягъа джыйылгъан эди. Станцияны тамадасы, джашны тюрмеден бошланнганына шагъатлыкъ къагъытына къараб: «Къайры барлыкъса?» - деб соргъан эди. «Фрунзеге», - деген эди Умар. Алай бла, абыстол (ноябрь) байрамгъа ол Фрунзеге джыйылгъан эди. Шахаргъа келиб тюшгенлей, университетни общежитиесине къайтхан эди. Студент тенглериджердешлери къучакъ кериб тюбеген эдиле, тепси джасаб, аламат къонакъбайлыкъ этген эдиле. Алай а кимден да бек аны юйю сакълай эди. Эки джыл бла джети айны, кёз къакъмай, джолгъа къараб тургъан анасы Мёлехан, джашы босагъадан атлаб, къучагъына къысханында, джыларгъа джыламукъ табмай къалгъан эди...

Ол айда огъуна Байрамукъ улугъа реабилитация этилиб, ызына, университетге, джарашхан эди. Кеси да заочно окъуугъа кёчюб, Талас областны Киров районунда Бейшекин деб бир элде орус тил бла адабиятдан устазлыкъ этиб башлагъан эди.

«Юй ишлеген балта эшикде къалыр»...

Къыйынлыкъны юсюнден айтыргъа мадар болмаса ол да къыйынлыкъды. Кёчгюнчю миллетле джуртларына къайтхандан сора да сау ёмюр джарым чакълы бир заман керек болду кърал кесини терслигин мюкюл этиб, халкъдан разылыкъ алгъынчы. Кесим 60-чы джыллада туугъан тёлюденме да, «Хасауканы», кёчгюнчюлюкге аталгъан джырланы, кюулени тойлада болмаса, радиотелеэфирде берирге, газетге, китабха джазаргъа къоймагъан заманларын мен да эсгереме. Сёз ючюн, бир къарачайлыны юсюнден джазгъан сагъатда Азияда 14 джылны юсю бла «атлаб» кетерге керек бола эди.

Арт джыллада кёчгюнчюлюкню юсюнден хайт деб талай иги зат джазылгъанды. Алай а, тюзюн айтмай, джалгъан фактла, ётюрюк ишле, чола аргументле, оюмсуз оюмла бла джасалгъан затла да бардыла. «Халкъны реабилитациясы» деген сыйлы ишни юсюнде да хар ким кесине аджир юлюш айырыргъа чабмай, тюзюча, болгъан болумуча джазсала, барыбызгъа да иги эди.

Аллай затланы Умар къыйынлы кечалмай эди. Халкъыбызны ызына къайтарыу бла байламлы ишни аллындан ахырына дери ал сафында болуб, кеси кёзю бла кёрюб, къолу бла тутуб ётген адам эди ол. Айхай да, кёзю джана тургъанлай, ачыкъ ётюрюклени бурнуна тиреселе, аллай адамгъа ауур тийгенине не сёз. Джыйылгъан джерде-башда чыртда сёзню артха салмай, бетинден айтыучу эди. Билими, дуниядан хапары болмагъанлай, къыйырдан тутуб, барын да хыртлаб айланыучула бардыла. Умар терен билимли эди, керекли информация бла сауутланыб эди, ол себебден эрудициясы бла, тюзлюгю бла, ачыкълыгъы бла хорлай эди, орам критиканы уа сюймей эди. Барысындан да бек кёрюб болмагъаны уа ётюрюк, эки бетлилик, махтанчакълыкъ эди. Аллайла бла компромиссге бара билмегени ючюн тёгерегинде джаулары кёб эди. Ишлеген джеринде, джамагъатны арасында кёбле аны ангылаялмагъанлары да, эшта, ол къылыгъы ючюн болур эди...

Хы, энтда Азиягъа къайтайыкъ. 1956-чы джыл байрым (февраль) айда болгъан КПСС-ни ХХ-чы съездинден сора, кёчгюнчю миллетлеге ышаныуну кюн таягъы ура башлагъан эди. СССРни Баш Советини Президиумуну 1956-чы джыл арттотур (апрель) айны 28-де чыкъгъан Указы кёчгюнчюлени комендатураны къараууллугъундан къутултхан эди. Алай а ол Указ ата джуртха къайтыргъа эркинлик бермей эди. Аны бла эрлай хайырланыб, къарачай, малкъар патриотла реабилитацияны, Кавказгъа къайтыуну къайгъысын джюрютюб башлагъан эдиле. Малкъарлыла КПСС-ни Ара Комитетине келечиле джиберген эдиле. Ол делегацияны къурамында Залиханланы Джанакъайыт, Цораланы Магомет эмда Уяналаны Къанамат болгъандыла. Ала приёмгъа Брежневге тюшюб, болумну ангылатхан эдиле. «Кёб турмай ол ишге къараллыкъды, миллет джуртуна къайтырча боллукъду», деб ышандыргъан эди ол.

Андан алгъаракъда, 1956-чы джыл алтотур (март) айны27-де, КПСС-ни Ара Комитетини джууаблы къуллукъчусу Федотов Къыргъызиягъа келген эди. Аны борчу репрессиягъа тюшген миллетлени юсюнден Правительствону политикасында тюрлениулени Къыргъызияны джергили партия башчылыгъына ангылатыу эди. Ол хапарны эшитгенлей, Фрунзеде Къыргъыз кърал университетде окъугъан къарачай студентле, Башламчы студент къауум къураб, Федотовгъа баргъандыла. Федотов алагъа ХХ-чы съездде кёчгюнчюлюк сынагъан миллетлени хакъындан ишге къаралгъанын, алай а кескин оноу этилмегенин ангылатханды. Реабилитацияны, туугъан джуртугъузгъа къайтыуну процессин дженгиллетир ючюн письмола джазыб, миллетге къол салдырыб, къагъытма дегенни джыйыб, КПСС-ни Ара Комитетине джиберигиз неда халкъны атындан делегация къурагъыз да, ол Н. Хрущёвну кесине тюберча этигиз, деб юретгенди.

Белгилисича, къарачайлыла ол эки джумушну да этгендиле. Алай а къалай этгендиле, кимле этгендиле иш андады. Какдан гырджыннга кёчгенли алай кёб заман кетмеген, комендатураны тюбюнден кючден чыкъгъан къыйынлы миллетге эс табдыргъан, къурау ишлени бойнуна алыб, кечеле бла джукъламай айланнган тири интеллигенция ёсюб джетген эди олсагъатда. Башында сагъыннганыбызча, ол ауур джумушланы къоркъмай аркъасына алыб джюрютген Башламчы къауум болгъанды. Фрунзени ВУЗ-да окъугъан къарачай джаш тёлюден къуралгъан эди ол. Студентле дегенликге, аланы кёзюгюзге кёргюзте, бюгюннгю студентле бла тенглешдирмегиз. Ала ачлыкъны-джаланнгачлыкъны сынагъан, зорлукъну не болгъанын билген «бишген» джашла, къызла эдиле. Кёбле фронтдан къайтхандан сора окъургъа кирген эдиле. Ол Башламчы къауумну миллетибизни джуртуна къайтарыуда къыйыны уллуду. Москвадан келген тамадалагъа тюбегенден, огъарыгъа письмола джазгъандан, айланыб 10 мингле бла адамлагъа къол салдыргъандан башлаб, 1957-чи джыл ахыр эшелонну къураб ашыргъаннга дери къара ишни барын ол къауум этгенди. Москвагъа баргъан эки делегацияны хазырлагъан, миллетден ачха джыйыб, къолуна берген да ол студентле болгъандыла. Байрамукъ улуну кеси бла, башхала бла да ушакълада аланы юсюнден кёб хапар эшитгенме. Къарачай шахарда пединститутну устазлары Хубийланы Магомет, Хаджилаланы Хаджи-Мурат, Хабичланы Магомет да, кёрген, билген адамладан башхала да айтыучан эдиле.

Алай а, «Юй ишлеген балта эшикде къалыр» дегенлей, миллетибизни джуртуна къайтарыуну юсюнден джазылгъан китаблада, бирси публикациялада, эсге тюшюрюуледе, нек эсе да, Башламчы къауумдан хапар айтмагъандыла неда къыйырын сагъыныб, ётюб кетгендиле. Джангыз, малкъар къарнашларыбыз «Зорлукъ» деген китабларында эмда Хрущёвгъа баргъан экинчи делегацияны башчысы Байрамукъланы Мамурайны джашы Юсуфну эсге тюшюрюулеринде болмаса, халкъыбызны ол тарихли ишлерине къошулгъанлагъа тыйыншлы багъа берилмегенди. Аны юсюнден Байрамукъ улу Умар «Возвращение из каторги...» деген китабында, башха газет статьяларында да къошмай-къоратмай джазады.

Башламчы студент къауумну кесин къурагъанланы бири Умар Къарачайлы болгъанды. 1955-чи – 1957-чи джыллада, «кетеменден не хапар?» деген соруу «салам алейкум» деген сёзле бла тенгликде джюрюген къайгъылы кёзюуде, реабилитация, джуртха къайтыу бла байламлы джумушланы бирине къалмай къатышханды Умар, кеси да алай бош тюл ал сафда джюрюгенди. Федотовгъа тюбегенлени ичинде болгъанын айтдыкъ. Андан сора Москвагъа делегация баргъынчы, Н.С. Хрущёвгъа джазылгъан письмону юч текстин да Алийланы Бабулашны джашы Умар айтыб Байрамукъ улу джазгъанды. Письмоланы Покровка элде джашагъан тенги Байрамукъланы Нанакны юйюнде машинкада басмалагъанды.

1956-чы джыл къыркъар (август) айда Москвадан Къыргъызиягъа В.В. Иевлевни башчылыгъы бла комиссия келгенди. Аны борчу «Кавказгъа кетмегиз, мында энчи автономия берейик» деб, къарачайлыла бла малкъарлыланы араларында агитация бардырыу эди. Къыркъар айны 6-да Фрунзе шахарда, Устазланы юйюнде, къарачай-малкъар халкъны биргелей джыйылыуун къурагъан эдиле. Адамла, залгъа сыйынмай, эшик аллында сюеле эдиле, дейдиле. Иевлев кеси, Компартияны Къыргъызияда Ара Комитетини келечиси Каракеев, башхала да миллетни терилтир джанындан кюрешгендиле. Студент джаш тёлюню атындан ол джыйылыуда Байрамукъ улу Умар кючлю тукъум сёлешгенин айтадыла. Залда олтургъанла бла къалмай, Иевлев, Каракеев да къол джаулукъ бла кёзлерин сюрте тынгылай эдиле, дейдиле. Каракеев: «Ну зачем Вы так эмоционально...» - деб да айтханды. Умар а сёзюню ахырын: «Хватит пускать нам пыль в глаза!!! Сограждане, скажем все: Только на Кавказ! Там наша Родина, наша Земля!!!» - деб бошагъанды.

Джыйылыуну аягъында къыргъыз школланы бошагъан къарачай, малкъар абитуриентлеге, орус школладагъыла бла тенгликде, экзаменде диктантны орнуна сочинение джаздырыргъа излейдиле деб тарыкъгъандыла.

- Ол ётюрюкдю. Ким айтады аны? – деб, Къыргъызияны уллу оноучуларыны бири ауузларын джабдырыргъа излегенинде, Умар аны биргесине машинагъа олтуруб, барыб университетни комиссиясына тюбетиб, терсликлерин ачыкълагъанды. Комиссияны членлери, кечмеклик тилеб, 30-гъа джууукъ къарачай, малкъар абитуриентге диктант джазарча этгендиле.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.

Мындан арысы басмаланныкъды.
Tinibek 27.05.2020 00:12:10
Сообщений: 1273
2020 дж. арттотур айны 18 "КЪАРАЧАЙ"
Энчи оюм
ЭСКИ АДЕТЛЕ, ДЖАНГЫ ДЖАШАУ...

Багъалы миллетим! Талай джыл болады мен джаш тёлю бла ишлегенли. Аны себебли биринчи айтырым джаш тёлюню юсюнденди. Джаш тёлюню арасында миллетни къууандырлыкъ бек кёб сабий барды. Алай а миллетни бети бла ойнарыкъла да чыгъыучандыла. Миллет алагъа сакъ болургъа керекди. Джаш адамла кеслерин терс, табсыз джюрютгенлери болса, Интернетде аланы бек кёб хыртха урадыла, кесигиз да кёре болурсуз. Бир-бир адамла уа джаш адамла кеслерин табсыз джюрютгенлерин къулакъгъа да алмайдыла. Джашлыкъ этедиле дейдиле. Ол сёзлеге разы болгъан къыйынды. Не ючюн десегиз, миллет джарсыйды.

Мен кесим башха миллетле бизге не айтадыла деб уллу къарамайма, кесибизни джашауубузда сорууларыбыз джетишедиле. Ол затла миллетни кесини ишидиле. Алай болса да, табсыз затны кёрсем джюрегим къыйналады. Миллет кесин къалай тутханына кёре къарайдыла башха миллетле да анга. Биз уллу къралны ичинде джашайбыз. Мен джаш тёлю бла тюбешген заманда хаман да айтханлай турама – тау адетлерибизде кёб иги зат барды, аланы тутаргъа керекди. Алай а къралны да кесини законлары бардыла – аланы да тутмасакъ боллукъ тюлдю. Ол зат джаш тёлю республикадан тышына чыкъса бек ачыкъ кёрюнеди. Уллу кърал бек кёб ашхы зат береди миллетге – окъургъа, бютеу къралда эркин сатыу-алыу этерге, джангы ишле къураб хайыр этиб юйюне-юйдегисине байлыкъ келтирирге дагъыда башха затла. Миллетибиз ишлеген миллетди, къралыбызда тынчлыкъ орналыб турса, ишлеб хайыр эте билликди.

Алай а, биринчи орунда миллетни адетлеридиле. Мени таныгъанла биледиле, джыйылгъан джерледе келинчикни юсюнден бир чам хапарны айтыучанма.

Эски заманлада элге джангы келинчик келиб уллу той болады. Къартла-джашла да къууанчны терк, ариу этерге кюрешиб тойну да бардырадыла. Келинчик да бир джарыкъчыкъ кёрюнеди: кёре келгенле бла, ышарыб, шампанский ичеди; «ай келинчигим», деген адамны барын, эки къолун да бойнуна салыб, татлы къучакълайды; кеси да аны юсюне иги къобузчу кёре эдим – «къууанчны къууанч этерге керекди», деб къобузну тохтаусуз ойнатыб турады.

Бу затланы эслеб, келинчикни къайын къызы отоу юйге кириб барады да, олтуруб тургъанланы барын да чыгъарыб, келинчикни къатына олтуруб: «Келин, джаным, отоуда юч-тёрт кюн олтургъан, ол эски къарачай адетди. Сен да бу юч кюнню сабыр бир олтур. Бу шампанскийни ичкенинги да тохтат, хар адамны да къучакълаб барма, бу къобузну да ары сал, сенден сора да бир къобузчу табылыр», - дейди.

Ол сёзлени эшитгенлей келинчик: «Ой, Аллах ючюн кечериксе, аланы меннге киши айтмагъан эди, билмей эдим. Къайгъы этме, къыйналма, юрене-юрене барырма», - деб джууаб береди.

Миллетни кюлдюреме деб айтыучу хапарым, къарайма да, миллетибизге, джашау болуб, кириб келгеннге ушайды. Тюзюн айтсакъ, келин келтирген, къыз чыгъаргъан ишлени юсюнде джараусуз, келишмеген ишле кёбден кёб болуб барадыла. Бернеден, къалымдан сора да, миллетни халына джарамагъан затла да боладыла. Сёз ючюн, неге ушайды, ат бла ресторанны ичине кириб баргъан атлы. Эсимдеди, биз сабий заманлада элде да сюймей эдиле аллай затланы.

Барын да ангылайбыз, джашау тюрлене, джангы затла чыгъа барадыла. Сёз ючюн, бусагъатда тойланы кёбюсю ресторанлада этиледиле. Миллет солуйду, тиширыула да джумушдан башларын алыб тепсегеннге-ойнагъаннга къарайдыла, таб кеслери да тойгъа къошуладыла. Къолундан келген адамгъа ресторан сауутну, ушхууурну не тюрлюсюн да, керексиз къыйнамагъанлай, тепсилеге табдырады – джангыз ачха тёле. Юйюнде этеме дегеннге да нек болмайды? Ким къалай сюе эсе, алай этсин. Сёз ючюн, мен кесим ички къаты джюрюген, уллу той болгъан мекямны ичинда тепсиде 4-5 сагъатны олтургъандан эсе, не къазанны къатында, не арбазны къыйырында тенглерим бла ашыкъмай ушакъ этгенибизни джаратама...

Келин келгенни, ау алгъанны, кюёу кёргюзгенни къачан да уллу магъанасы болгъанды. Миллет бюгюн тойну рестораннга кёчюрюб, аны юсюнде ариу, магъаналы адетлени тас этиб баргъанын эслемезге болмайды.

Талай джылны мындан алгъа тойда, Къобан районну тамадасы Къазий улу Хусей бла (джандетли болсун) бир тепсиде олтургъан эдик. Джаш адамла тойгъа сингнгенлеринде, биз да адетлени-джорукъланы юсюнден сёзге кёчген эдик. Сёзге къошулгъанла бары да келин алыу ресторанда этилсе адетле бузулгъанларын айтдыла. Олсагъатда Хусей меннге: «Мен ачха бла болушурма, сиз илму бла, тарих бла кюрешгенлени, адетледен хапарлары болгъанланы джыйыб, конкурс этиб, къарачай той ресторанда этилмей болмай эсе, адетлени да эсгериб, миллетге тынч болурча не этерге кереклисин джазсагъыз керек эди», деген эди. Хар ким кеси излегенча этерикди дегенле да болдула алайда.

Алай а, мени акъылым бла, былай этилсе тыйыншлыды, деб миллетни аллына джазылгъан джорукъну салыргъа керекди. Алай болса, билмегенле джорукълада джазылгъаныча этерге кюреширикдиле.

Алай бла, мени сартын, эски къарачай адетлени сакъларгъа боллукъду. Не да этиб ариу адетлерибизни сакъларгъа керекбиз. Сёз ючюн, ау джаулукъланы келинни башындан алгъанны кесини магъанасы барды. Сора бюгюн кюнде, келинни тёгерегине истемеге барыб, 3-4 джаш келинни башындан джаулукъну алгъанларын кёрсем бек ачыу болады. Ол джумушну этерик тиширыуладыла. Тепсеуню келинни тёгерегинде этсинле, ким огъай дейди, джаулукъну уа келинни башындан джашны джанындан джылы келген, джууукъ тиширыу алыргъа керекди.

Андан сора да бусагъатда джаш адамла кюёулеб баргъан заманда къартлагъа бёрксюз чыкъсала кеслерин залимлеге, джигитлеге санагъанча кёрюнеди. Тамада къауумну ичинден киши нек ангылатмайды джаш адамлагъа джангы кюёуню башында бёркю къартлагъа, «мен сыйыгъызны кёреме, уялама сизден» деген магъананы джюрютгенин.

Адетлени магъанасын ёсюб келген тёлюге айта турургъа керекди. Сёз ючюн, келинни чыгъаргъандан сора олтургъанлагъа келинни аты бла хотала, кёлекле, намазлыкъла, джабыула, бир-бирде уа, таб, кюйюзле да чачханларын барыбыз да кёребиз. Бурун заманда ол затланы, «кеси къолу бла этгенди, чемерди», деб, келинчик къолу бла этген затланы чачхандыла.

Мени акъылым бла, бюгюнлюкде миллетни, заманны излемине кёре, этилирге керекли затлары кёбдюле. Аланы бири – ресторанда этилген тойну таблыгъы къалай болургъа керекди? Ол соруугъа джууаб хазыр болургъа керекди. Кёбге созмай, келин алыуну юсюнде джорукъланы джарашдырыб, китаб этиб миллетни аллына салыргъа керекди. Ма алай бла миллетни кёбюсю ол джорукълагъа эсин бурур деб турама.

Къалай тындырыргъа боллукъду бу ишни? Биринчиси. «Къарачай» газетни юсю бла конкурс къураргъа керекди. Комиссиягъа да «Къарачай - алан халкъдан», алимледен, адетлени билген къартладан адамланы къошаргъа керекди. 1чи, 2-чи, 3-чю орун алгъан адамлагъа бериллик саугъаланы белгили этерге тыйыншлыды.

Ким биледи, бюгюнлюкде бу затланы китаб этиб чыгъарыргъа юлюшлерин къошаргъа болуб хазыр тургъан адамла да болурла. Конкурсну ётдюрюб, миллетге тыйыншлы болур деген джорукъланы «Къарачай» газетни, телевидениени юсю бла халкъгъа баямларгъа керекди деб келеди кёлюме.

Сыйлы джамагъат! Къуру бу зат бла миллетни джумушларын толтуруб къоялмазбыз, алай а атлагъан адам джол къоратады. Конкурсха болушургъа излеген адамла «Къарачай - алан халкъ» бирлешликге эмда «Къарачай» газетни редакциясына билдиригиз. «Къарачай» газетни редакциясы - 26-5408; Тотуркъулланы Шагъабан – 8928-389-80-50.

ТОТУРКЪУЛЛАНЫ
Шагъабан,

«Къарачай - алан халкъ»
бирлешликни тамадасыны орунбасары, экономика
илмуланы доктору, Шимал
Кавказ кърал академияны
профессору.
Tinibek 27.05.2020 01:24:03
Сообщений: 1273
2020 дж. арттотур айны 23 "КЪАРАЧАЙ"
Байрамукъланы Умарны 90-джыллыгъына
ТЮЗЛЮК ЮЧЮН КЮРЕШГЕНЛЕЙ КЕТГЕНДИ

Аллы газетни 28-чи, 29-чу номериндеди.



Экинчи кюн Иевлевни комиссиясы къарачай, малкъар коммунистлени энчи джыйыб да сёлешгенди – Азияда къалыуну юсюнден оюмну аланы кючлери бла халкъгъа къалай-алай да сингдирирге умуту болгъанды. Алай а тауларына таралгъан таулуланы тюзде тыялмазын ахыры ангылагъан эдиле. Сёз ючюн, Къулийланы Къайсын джыйылыуда: «Я завтра же уеду на Кавказ!» - деб, секириб ёрге тургъанын айтадыла. Башламчы студент къауум да, бирси джашла да тамам тири джашла болгъандыла. Аланы атларын айтыб къояйыкъ: Абайланы Магомет, Байрамукъланы Борис, Лайпанланы Сейитбий, Байрамукъланы Ахмат, Къайытланы Абдул, Байрамукъланы Умар, Семенланы АбдулКъадыр, Къайсынланы Хадис, Доюнланы Ахмат, Хубийланы Магомет, Халкёчланы Керам, Боташланы Азрет, Байрамкъулланы Умар... Дагъыда башхала болгъан эселе да билмейме, мен табыб тюзетирге кюрешгенле быладыла. Байрамукъланы Борис бла Умар Къарачайлы Москвагъа баргъан биринчи делегацияны къурамына да кирген эдиле, бирер чурум бла къошулалмай къалгъан эдиле ансы. Борис кърал экзаменле бере тургъанды, Умарны да, тутмакъдан кёб болмай къайтханы амалтын, паспорту джарашмай болгъанды. Алай а ол тири джашла къатышмай халкъгъа керек джумушланы бири да этилмегенди. Сёз ючюн, иш «къызкъачханнга» джетгенинде, Кавказгъа кетерик эшелонланы къурауда да аланы къыйынлары уллуду. Умар 1957-чи джыл юйдегисин джууукъ адамлагъа аманат этиб, поездге миндириб ийиб, кеси нёгерлери бла бирге ахыр эшелонну къураб ашыргъынчы, Къыргъызиядан кетмегенди. Ол ишде Байрамукъланы Дауут, Айбазланы Хасан, Байрамукъланы Фатима, Лайпанланы Канаш, Абайланы Сафу дагъыда кёбле уллу адамлыкъ танытхандыла.

Ай медет, билимлери, фахмулары, ишни къурауда тириликлери, болумлары болгъан, миллетлерин керти сюйген аллай джашла, къызла халкъ Азиядан къайтхандан сора да тыйыншлы къуллукълагъа тюшселе, къаллай бир хайыр келтирлик эдиле. Алай а башчылыкъ этген къуллукълагъа Суслов Къарачай автоном областны алгъыннгы чиновниклерин неда алагъа ушагъан бирлени салгъанды. Патриотла уа бир джанында къалгъандыла. Творчество интеллигенциягъа, устазлагъа, врачлагъа къарагъанлары да, ай медет, ол халда болгъанды. Сёз ючюн, фахмулу суратчы Кърымшаухалланы Хамзатха Къарачай-Черкесияда иш табылмай, Къабарты-Малкъаргъа кетиб къалгъан эди. Къарачай шахарда «Горянка» скульптураны сюйген шахарына артда саугъа этген эди ол. Умар кеси иш излей халкъ окъууну область бёлюмюне баргъанында, аны тамадасы Сорокина: «Так это Вы тот самый Умар Байрамуков, о котором мне говорили?» - деб сирелген эди. Умар соруулу къарагъанында: «Поищите сами себе место», - деб ашыргъан эди. Ол Элтаркъачда 7джыллыкъ школда, нёгери Лайпанланы Сейитбий Джёгетей школда устазла болуб, кеслерине «местола» табхан эдиле. Кёблеге ол ишле да джетмеген эдиле.

Джаз, джазалсанг халкъ ючюн

Къаламы да Умарны, аууз сёзюча, джити эди, бычакъча, кесе эди. Уста джыгъышыучуча, «ич чалдыугъа» чемер эди. Публицистикасында джамагъат-политика, тарих, адабият, адет, адебнамыс темалагъа аслам узала эди. Илмуда ана тилибизни сёз байлыгъын, этимологиясын, джер, суу атларыбызны тинте эди.

Эм бек сюйген темасы уа фольклор эди. Нарт эпос бла джашлыгъындан бери кюреше эди. Къарачай шахарда университетде ишлеген сагъатында ол темагъа талай монография джазгъан эди, окъуу-методика пособие джарашдыргъан эди. Нарт эпос, эшта, дунияда эм кючлю эпосланы бириди. Кавказ миллетлени талайында джюрюйдю ол. Ёмюрлени узагъына аланы хар бири кесини версиясын къурагъанды. Нарт эпос ол себебден барыны да бирден маданият байлыгъыды. Къайсы бир эпика эсгертмеча, нартла да ол миллетлени тарихлерин, маданиятларын, адет, адеб-намыс кючлерин кёргюзтедиле. Ала къалапелядан бери да хоншу болуб джашагъанлары себебли бир-бирине ушаш затлары кёбдю. Джырда, тепсеуде, кийимибизде, ашыбызда, юй-турмуш джашауубузда да алайды. Не келсин, Аллаху Тагъала бир джуртда хоншулача джашаргъа буюргъан эсе, алай болургъа керекди деб, анда тохтаб къалыу джокъду. Хар бир миллет эм эски, эм акъыллы, эм ариу бизбиз, башхала кийим киерге, чолпуну тутаргъа бизден юреннгендиле деб кюрешедиле.

Нартланы юсюнде да алайды. «Бизни нартларыбыз нартладыла, ансы сизни нартларыгъыз нартламыдыла?» - деб, хар бири, бёркюн джанбаш кийиб, башхалагъа огъарыдан къарайды.

Умар, бирси миллетлени нартоведлери бла полемика бардыра, кёб затны тенглешдириб кёргюзтеди. Ол халда джазылгъандыла аны «Кладезь народной памяти», «Сравнительный анализ образов главных героев старшего поколения в национальных версиях эпоса «Нарты» и этимология их имен», «Этимологический анализ имен главных героев старшего поколения в национальных версиях эпоса «Нарты», «Генезис и ономастика эпоса «Нарты» деген илму ишлери. Бу артда сагъынылгъан монографиясы ючюн ол 2008-чи джыл илму бла санатны Петровчу академиясыны керти членине да сайланнганды.

Байрамукъ улу барын да тенглешдириб чыгъыб, нарт эпосну тахсалары толусу бла джангыз тюрк тилледе, бютюн да бек къарачай-малкъар тилде, ачыкъланнганларын кёргюзтеди. Аны юсюнден «Нартиада: опыт сравнительного анализа» деген джашы Муратбий да авторлукъгъа къошулуб хазырланнган уллу къол джазмасы Къарачай-Черкес кърал китаб басмада саргъалыб бошалгъынчы бир джатыб, автор ауушхандан сора кючден-бутдан чыкъгъан эди.

Умар Къарачайлыны джарагъан поэзиясы да барды. Ол кеси бир энчи ушакъды. Тили бай болгъанлыкъгъа, анда супулукъ, джизгилик, кукалыкъ эсленмейдиле. Алай болгъанлыкъгъа, ингиллик, назик сезимлилик, тюз ариу сёзлюлюк, айбат поэтлик сыфатла уа бардыла. Авторгъа ийнаннган этесе. Ол тюлмюдю поэзияны, бютеулей адабиятны да кючю? «Къарачай къобан» деген назму китабын, башха чыгъармаларын алыгъыз да окъугъуз. 1949-чу джылдан 1989-чу джылгъа дери джазылгъан назмуладан, кюуледен, хыртлау джомакъладан, джырладан, поэмаладан къуралгъандыла ала. Умарны назмуларында да, илму ишлериндеча, публицистикасындача, излеми бирди: не джазгъанынгы, не ючюн джазгъанынгы билиб джаз. Биз башында сагъыннган китабда «Джазыучу тенгиме» деген назмусуна иш этиб бир къарагъыз:

Къууанмаса джюрегинг,
Толуб этген тилегинг,
Неда ачыб кюймесенг,
Неда артыкъ сюймесенг,
Неда бир кёб билмесенг,
Джашауну бек билмесенг,
Тюл эсенг бек фахмулу,
Неда озгъан илмулу,
Тенгим, сенден тилегим,
Керти ауруб джюрегим!
Алма къолгъа назмуну,
Излеме джукъ джазаргъа,
Элтир ючюн базаргъа!
Джазмай чыртда болмасанг,
Фахмунг тюртюб къоймаса,
Келе эсе кючюнгден,
Джаз халкъынгы юсюнден!
...Джазма, джазсанг
хакъ ючюн,
Джаз, джазалсанг
халкъ ючюн.
Джетмей эсе кючюнгден,

Джазма джукъну юсюнден...

Бу сёзле Умар Къарачайлыны бютеу чыгъармачылыкъ ишин суратлагъан сёзледиле. Авторну иннетин ачыкълайдыла ала.

Джашауну ёгеси эди

Аллаху Тагъала адамгъа иннети бла къарайды, гюнах, сууаб да анга кёре джазылады. Алай эсе, хар бирибизни джашауда этген ишлерибизни, ич дуниябызны кюзгюсюдюле.

Умаргъа «кесим айтхан деген адам эди», «къыйын халлили, джарашыусуз эди» дерге кюрешгенле бардыла. Айта тебресек, къайсы бирибизге да табыллыкъды сёз. Хо, мёлек тюл эди, ёзге миллетин сюймей эди, джамагъатны къачын кёрмей эди деген терслеуню уа салаллыкъ тюлсе. Бек сюе эди миллетин, анга киши аман айтыб къутулаллыкъ тюл эди. Олсагъат дженглерин къайырыб тебрей эди. Халкъны аты бла уллу къуллукълада олтургъанларыбызны бир къаууму, анга, анычалагъа кир къуюудан закон бла джакъларгъа мадарлары бола тургъанлай, шиндиклерине къоркъгъандан, ауузларына къууут джуммакъ алыб джашай эдиле. Аны амалтын ала этерикни Умарчалагъа этерге керек бола эди.

Бери, джуртуна, къайтхандан сора да аны тынчлыгъы болмагъанды. Устазлыкъ ишинде, илму, чыгъармачылыкъ джолунда, зорлукъгъа къаджау тургъанлай, итлик бла джагъалашханлай, миллетибизге къазан къара джакъгъан зарлагъа, кесибизни амантишлеге да «азауларын» кёргюзтгенлей келгенди. Ахыр кюнюне дери джамагъат ишлеге, миллет джумушлагъа тири къошулуучу эди. Сёз ючюн, Байрамукъланы Джатдайны сыйын чыгъарыу, джигитге эсгертме салыу аны, бирси тири адамланы башламчылыкълары бла этилген ишди.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.
Мындан арысы басмаланныкъды.
Tinibek 27.05.2020 02:08:14
Сообщений: 1273
2020 дж. арттотур айны 25 "КЪАРАЧАЙ"
Байрамукъланы Умарны 90-джыллыгъына
ТЮЗЛЮК ЮЧЮН КЮРЕШГЕНЛЕЙ КЕТГЕНДИ

Аллы газетни 28-чи, 30-чу номериндеди.

- Ётю болгъан адам эди да, миллет затларыбызны джакълагъан сагъатда ёрге туруб къалыучан эди, - деб, эсине тюшюре эди джазыучу, журналист Хубийланы АбуХасан. - Бир да унутмайма мени обкомну «темир токъмагъындан» къутхаргъанын. Бир джолда (бусагъатдача ачыкълыкъ да джокъ эди ол кёзюуде) «Ленинни байрагъы» газетде 1956-чы джыл Москвагъа баргъан экинчи къарачай делегацияны Хрущёв бла ушакъларыны стенограммасын ана тилге кёчюрюб басмалагъан эдик. Ол номерге редакторлукъ этиб, мен къол салгъаным себебли, экинчи кюн обкомгъа мени чакъыргъан эдиле.



- Муну нек басмалагъансыз? Документ сартын анга тамал болурча джугъугъуз бармыды? – деб дау салгъан эдиле. Редакциягъа къайтыб, сагъышлы болуб, олтуруб тургъанлайыма, Аллах бергенча, Байрамукъ улу Умар кирди да келди.

- Нек шошса бюгюн? – деб, къайгъырыб сорду.

- Газетибизни ахыр номеринде басмаланнган ол статья бла байламлы проблемачыкъ чыкъгъанды да, не этерге билмей турама, алан.

- Хы, окъудум. Ол делегацияны Хрущёв бла ушагъыны стенограммасын кёчюрюб басмалагъаныгъызны иги этгенсиз...

- Да аны иги этгенибизни ангыламагъанла архив, документ тамалы болмагъан затны басмалагъандыла дегенча хапарны Акъ Юйге джетдиргендиле да, андагъыла сагъайыб, аны кертилигин бегитген бир зат излейдиле. Энди алагъа не джууаб табаргъа билмей сагъышлыма...

Умар, джукъ айтмагъанлай, чыгъыб кетген эди. Экинчи кюн иш башланыргъа, ол стенограмманы делегацияны членлери бары да къол салгъан экземплярын алыб келген эди.

- Къайдан табдынг, алан? - деб сейирсиндим.

- Гюрджюланы Таубий бла Нузуланы (экиси да делегацияны членлери болгъанларын билесе) джашлары Магометден алгъанма. Кеслерича, ашхы уланны ёсдюргендиле. Миллетни тутуругъу аллай деменгили адамладыла, ансы тилчиле табасы эртде боллукъ эдик, - деген эди, бети джарыб. - Кесим тилчиле амалтын кёб джарсыгъанма, сени бир да ариу ангылайма, - деб къошхан эди...

Энчи джашауунда да Умаргъа къыйын сынамла тюшген эдиле. Юй бийчеси Раиса бла ол бала ачыуун кёрюр ючюн къалмагъандыла - алты башлы юйдегилерини джартысын тас этгендиле. Юч къызларыны бири Марджан 9 джылында ауруб ёлген эди. Тюнгюч джашлары Науруз 1980-чы джыл Теберди сууда батаргъа тебреген тенгин къутхарыб, кеси кетиб къалгъан эди. Ётгюр, чырайлы джаш эди, десант аскерледе къуллукъ этиб келген эди. Сууда ёлюгю, Къарачай шахардан Важный элге дери барыб, 11-чи кюнюнде табылгъан эди. Аллахны сейир иши: андан сора 6 джылдан Умар кеси да кёлде батыб баргъан бир эрмен сабийчикни къутхаргъан эди. Медаль бла да саугъалагъан эдиле. Гитче джашлары Алибек да ажымлы болгъан эди. Кябагъа хаджилик къылыргъа бара тургъанлай, джолда джюреги тохтаб къалгъан эди. Джашаулары алагъа къалсын, эки къызлары (Файруз бла Пардуз), ортанчы джашлары Муратбий юйкюн, тукъум-джукъ болуб, юйрегендиле. Джыйылыб келиб, 8 туудугъу тёгерегине басынсала, Умар джандетли боллукъ ачыуун унутуучан эди. Умар ауушхандан сора 4 айдан туудукъчукълагъа энтда бир джашчыкъ къошулгъан эди. Туудукъланы къарт аналары Раиса, огъуру джюз адамгъа джетерик джумушакъ, ийманлы тиширыу, айхай да, кимден да бек къууанады алагъа. Юйюрюне ышыкъ болуб турур кюнлери энтда кёб болсунла. Ол да, Умарча, ёмюрюн устазлыкъ иш бла ашыргъанды – бёлмей, 42 джылны школда гитче сабийлени окъутханды. Файруз бла Пардуз да устазладыла. Пардуз педагогика илмуланы кандидатыды, Къарачай шахарда университетде талай джылны ишлеб, бусагъатда ол джумушну Нарсанада экономика университетде бардырады. Муратбий, экономика илмуланы кандидаты, бёлек джылны Къарачай шахарда студентлени окъутханды. Къысхасы, джарагъан династия! Ата бла анадан устазлыкъ фахму, таза адамлыкъ шартла алагъа да кёчгендиле.

Урунуу биографиясыны ахыр джыллары (1991 – 2007-чи) Байрамукъ улуну да, айтханыбызча, ол университетде ётгендиле. Умарча адамлагъа багъа бере билгенле, иш нёгерлери, къолунда окъугъан студентле акъыллы, терен билимли, сынамлы устазны игилик бла сагъыннганлай турадыла.

- Тышындан къарагъаннга къаты адамча кёрюннгенликге, тамам халал джюреги, джумушакълыгъы болгъан адам эди, - деб эсине тюшюреди Батчаланы Али-Мурат, кёб джылланы университетде къарачай эмда ногъай филологияны кафедрасына башчылыкъ этиб тургъан устаз, алим, джазыучу. - Бетсине, кукалана неда къоркъа билмегени ючюн болур эди, аллай адамла бла оту джанмай эди. Акъгъа акъ, къарагъа къара деген болмаса, агъыракъ, къараракъ деб айтырыкъ тюл эди. Тюзлюкчю эди, тюзлюгюн Аллахны аллында табсын. Талай джылны бирге ишледик, бир терс затын кёрмегенме.

- Миллетини тарихин, фольклорун, ашхы адетлерин терен биле эди, ишин сюйюб этген керти устаз эди, алим эди, - дейди дагъыда бир коллегасы, сынамлы педагог, доцент Султанбекова Марджан Муратовна. - Ким бла да келише эди, миллетлени арасында фитнаны джайыб айланыучуланы сюймей эди ансы. Интернационалист деб анычалагъа айтадыла.

- Аллах фахмуну къызгъанмай берген эди анга, - дейди КъЧКъУ-да биз сагъыннган кафедраны тамадасы, филология илмуланы доктору, профессор Алийланы Тамара, Къазийни къызы. - Фахмусу тил илмуда, тарихде, фольклорда, адабиятда, педагогикада да бирча таныла эди. Аны кибик ёз халкъына сюймеклиги джазгъан затларыны хар бир сёзюнде кёрюнеди. Тин байлыгъын, сынамын студентлеге, бизге, биргесине ишлеген устазлагъа да, эринмей бере эди.

- Миллет затларыбызгъа аман кёзден къарагъанла, отдан къоркъгъанча, къоркъа эдиле андан. Кёзюм бла кёргенме илму конференциялада Умар Зулкъарнаевич болгъан джерде сёлеширик тюлме деб джанлагъанларын, - дейди университетни ректору Ёзденланы Таусолтан да. - Атам Аубекир Нанакович да Умаргъа уллу сый береди. Керти адам эди дегенлей турады. Бир кёзюуде Къарт-Джуртда атам директорлукъ этген школда ишлеген эди Байрамукъ улу. Кертилик аны джашау джоругъу эди, джалгъан затны къатына джууукъ къоймай эди. Аллай адамгъа бизде джашау къыйынды...

Хо, халкъны сыйын джакълай, отха-суугъа кирирге къоркъмагъанлагъа, къралны бал эмизигинден тогъайыб, кесине тынчлыкълы хал къурай билмегенлеге, харамдан джанлагъанлагъа, эшта, къачан да къыйын болгъан болур. Умар зауаллы тамам аллайладан эди. Ол бу джашауну ёгеси эди. Кертиликни сюйген джаны керти дунияда тынчайсын!

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.
Tinibek 27.05.2020 02:08:36
Сообщений: 1273
2020 дж. арттотур айны 25 "КЪАРАЧАЙ"
Алимни оюмлары
ХАЛКЪ ЭМДА ЗАМАН

Дунияны акъылманлары айтханнга кёре, адам, джамагъат, халкъ эмда заман бир-бирлери бла бек байламлыдыла. Арт джыллада алимле «халкъны тарих ангысы» деген терминнге миллетни бурун заманладан бери эсинде къалгъан, аны халкъ, миллет этген шартлагъа кёб затны сыйындыргъан, джыйгъан, терен магъаналы джыйымдыкъ оюмгъача къарайдыла. Ол джаны бла тюрк халкъны тарих ангысында сакъланнган, аны бир тамырдан чыгъыб, уллу, деменгили халкъча къуралыб, ёмюрлени ичинде уа, кёб тюрлю сылтаула бла, бютеу дуниягъа чачылгъанлары баш орунну алады. Экинчиси, Джер джюзюню хазна къалмай бютеу кесеклеринде джашагъан буруннгу деменгили халкъны къауумлары, тюрк тилни тюрлютюрлю диалектлерин тас этмей, бюгюнлюкде да сёлешиб, джюрютюб, хайырланыб тургъанлары.

Аны юсюне да, аланы кёбюсю бютеу дунияда мийик дараджасы болгъан, айтхылгъан буруннгу тюрк адетлени джюрютгенлери. Ол затланы кёбюсю эски тюрк фольклорда, бурундан къалгъан джазмалада сакъланнганды. Тюрк халкъ бютеудуния «алтын къошуннга», иннет хазнагъа не джаны бла да уллу къошумчулукъ этгени белгилиди, шартды: закий шайырла, философла, айтылгън алимле, спортсменле, хар бири ат багъасы – ата сёзле... (бусагъатда биз алагъа нарт сёзле дейбиз). Бюгюнлюкде, ол буруннгу, деменгили уллу тюрк халкъны «чачылгъан кесеклерин» джалгъау, тарых джолгъа тизиу, бир иннет ызгъа тийишдириу бек къыйын болса да, болмагъанча керекли эмда кёзюулю ишлени бириди.

Ол иш талай кюч, къыйын салыуну эмда фахмулулукъну излейди. Ата сёз бла айтханда уа, «ийне бла кёр къазгъан» кибикди. Бардырыллыкъ тинтиулени бютеудуния магъаналы этер ючюн тарих эмда филология илмула алда барлыкъ этиб, къалгъанла да, бютеу кючлерин салыб, алагъа болушуб, «Тюрк халкъ бурун ёмюрледе, бюгюнлюкде эмда тамблагъы заманда» деген проектни тамамлаб башларгъа керекди. Бу проблеманы сюзер ючюн, хазырлана тургъан, къарачайлыла бла малкъарлыланы тарихлерине джораланнган илму конференция баргъан сагъатда «тёгерек стол» къураргъа боллукъду. Кюнден кюннге халкъны миллет сезими айный, тарихи, тили, маданияты бла байламлы илму тинтиулени излеми ёсе барадыла. Ол себебден быллай ауур, алай болса да тамамланмай болмазлыкъ ишле заманында башлансала тыйыншлы эди. Биринчи бирикген тинтиу атламланы амалы – регион халда башланса. Сёз ючюн, Шимал Кавказны тюрк тилли халкълары: къарачайлыла, къумукълула, малкъарлыла, ногъайлыла, тюрк месхетинлиле (хоншуда джашагъанлары). Джорукъла андан башхаракъ болургъа да болурла. Болса да, артыкъсыз да аз санлы халкъланы бирикдирмей, биз тутхан умут толмаз дейбиз. Ишексиз, ол иш битеудуния тарихинде эмда Эресейни джашауунда халкъла арасы тенгликни, бирбирин ангылауну, миллетле арасы болумну да кючлендирирге себеб боллукъду. Бу магъаналы ишде хар тюрк тилли халкъны энчилигин, аны бла бирге уа бирчалыкъларын да ачыкъларгъа керекди. «Эски тюркледен бюгюн аны туудукъларына не зат джетгенди?», «Не хазна сакъланнганды?», «Къаллай бир иннет байлыкъны хайырландырадыла?» дегенча соруулагъа да джууабла берирге тюшерикди. Бюгюннгю тюрк халкъланы джашагъан джерлери бир-бирлеринден узакъ, бет тюрсюнлери башха, динлери да айырмалы болса да, аланы бир къандан – джандан джаратылгъанлары тарих ангыларында кючлю халда сакъланнганды. Халкъда бошуна айта болмазла «къан бла кирген джан бла чыгъар» деб. Ол алай бош сезим тюлдю.

Ата-бабаларыбыз бирликни кючюн багъалата билгендиле, туудукъларын да аны сыйларгъа юретгендиле. «Къарнаш къарнашы бла онгар» деген ата сёзню терен магъанасы, уллу кючю бюгюн да таркъаймагъандыла. Аллай сезимлени тюрк халкъны бурун закийлери эмда бу заманны акъылманлары айтыр, джазар ючюн къоймагъандыла. Бюгюнлюкде да халкъны эсли адамлары, алда баргъан джашлары бла къызлары, сёзсюз, аны къайгъысын, джарсыуун этедиле. Ёсюб келгенлени тюрк тёрелеге тюшюндюредиле, унутмазча амалла излейдиле. Ол джорукъла къурусала, джукълансала, тохтасала, биз манкъуртла болуб къаллыкъбыз. Аны бла бирге бютеудуния цивилизациягъа тюрк халкъланы келечилери тыйыншлы къошумчулукъ этедиле. Джаш тёлю аны толусу бла ангылайды: ата-бабаны тарихин билиу, тинтиу, тёрелерин тутуу, адетлерин джюрютюу башха халкъланы айныуларына чырмаулукъ этмейди, ол хоншу, къарнаш халкъладан айырылыу да тюлдю. Тюз ангылагъаннга, ол иш хурметлик, асыллыкъ, дараджалыкъ да береди. Саулай адам улусу, хар энчи халкъ, инсан да хуна тешикден чыкъмагъанын билирге ким да борчлуду. Аллай кёлкъалдыла болмаз ючюн, къоншу халкъланы тюрк миллетлени айныуларына къошумчулукъларын тыйыншлысыча чертерге керекди. Джашагъан, айныгъан къралланы этген себебликлерин, болушлукъларын кенг ачыкъларгъа керекди. Ишни ол джанлары толу ачыкълансала, джангы башлана тургъан ишибизге чырмаула, чурумла да азыракъ чыгъарла, ангылашынмакълыкъ да теренирек болур деген акъылдабыз.

УЛАКЪЛАНЫ Махти,
тюрколог, филология илмуланы доктору, профессор.
Tinibek 03.06.2020 20:25:11
Сообщений: 1273
2020 дж. хычаман айны 30 "КЪАРАЧАЙ"
Хорламны 75-джыллыгъына
ЭСГЕРИУНЮ, ЁТГЮРЛЮКНЮ, МАХТАУНУ АЙРЫМКАНЫ ДЖАРАШДЫРЫЛГЪАНДЫ

Джёгетей Аягъы районну Элтаркъач элинде «Джулдуз» деген сабий садда 1941чи – 1945-чи джыллада Уллу Ата джурт къазауатда ёлген элтаркъашчылагъа аталгъан джашил айрымкан джарашдырылгъанды.



Бу иш Уллу Хорламны 75джыллыгъына аталыб къуралгъан «Эсгериуню, ётгюрлюкню, махтауну айрымканы» деген Бютеуэресей акцияны тамалында сабий садны тамадасы Бекболатланы Зумратны башчылыгъы бла бардырылгъанды.

Джуртубузну къоруулар ючюн джанларын-къанларын аямагъан джердешлерибизге аталгъан айрымканны джарашдырыугъа «Джулдуз» деген садикде сабийлеге къарагъан къызла Ёртенланы Мариям, Орусланы Венера, аталаанала да тири къошулгъандыла. Сабийле да - Борлакъланы Мадина, Тешеллеуланы Марат бла Ахмат, Давыдова Амина, Къаракетланы Магомед-Хан, Ёртенланы Аиша, Осман, Ясмина, Ёзденланы Амин, Умарланы Амир Амирлан, Мухаммат къолларындан келгенича уллулагъа болушхандыла.

Ала, къазауатда ёлгенлеге атаб, кеслери къоллары бла, сабий джигитлеге разылыгъын медаль теджеб билдиргеннге ушаш, метр чакълы мийиклиги болгъан эсгертмечик этгендиле.

Эсгертмени сабий садны арбазында сюеб, къатына да аны хапарлагъан къанга салыннганды. Уллула да, сабийле да аны тёгерегине ариу гокка хансла орнатхандыла. Ала чакъмагъан кёзюуде да гипсден этилген мийик гокка алайын ариу тюрсюнлю этгенлей турлукъду.

Бу акция ёсюб келген тёлюлени патриот ангыларын ёсдюрюрге джораланнганды. Аны тамалында бардырылгъан ишлени себеблеринден сабийле, тарих бетледен, Уллу Ата джурт къазауатны юсюнден толу хапар билликдиле, бизни рахат джашаугъа чыгъаргъан ветеранланы сыйларгъа юренникдиле, джуртубузну къоруулай ёлюб кетген джердешлерибизни атлары сый бла махтау бла эсгериле турлукъду.

Бу айрымканны джарашдыргъан, артда да аны тазалагъан заманда сабийле табигъатны кирлендирмезге, джуртубузну сюерге да юренникдиле, джигитлерибизни сыйларын тюшюрмезге да тырмашырыкъдыла.

«Джулдуз» сабий садны къуллукъчулары, айрымканны къаты бла Уллу Ата джурт къазауатны джигитлерини суратларын тизиб, «Эсгериуню джолун» да къурар муратлыдыла.

СОЛТАНЛАНЫ Зульфия.
Tinibek 03.06.2020 20:26:34
Сообщений: 1273
2020 дж. хычаман айны 30
"КЪАРАЧАЙ"
Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды
САУГЪАЛАРЫН АЛАЛМАЙ КЪАЛГЪАН ДЖИГИТЛЕРИБИЗ

Чомаланы Шахымны джашы Джандыу 1920-чы джыл къыркъар (август) айны 2-де Ташкёпюр элде туугъанды. Элде джетиджыллыкъ школну тауусханды.



Джандыу терен фахмулу адам болгъанды. Аны аякъ бармакъларыны учларында джангызгъа уста баргъан хапары ол джыллада бютеу Шимал Кавказгъа кенг джайылгъан эди. 1935-чи джыл Болгариядан коммунист Георгий Дмитров Къарачайгъа къонакъгъа келгенди. Къарачай облисполкомну председатели Гюрджюланы Къурман къонакъгъа сый бериб, къонакъбайлыкъ этгенди - анга миллет маданиятыбыздан талай зат кёргюзюрге излегенин билдиргенди. Гюрджю улуну тилеги бла 15 джылы тюгел толмагъан Джандыу, тепсеучюсюча, аякъ бармакъларыны учларында тепсеб, къонакъны сейирсиндиргенди. Анга разылыгъын билдириб, къонакъны тилегин къабыл эте, Гюрджю улу джашчыкъгъа алтын бетли бухар бёркню саугъагъа бергенди. Андан сора Гюрджю улу тепсеучю уланны область байрамлагъа къой эсенг, мийик дараджада бардырылгъан фестиваллагъа да элтиб тургъанды. Джандыу баргъан джеринден хорламсыз къайтмагъанды. Ол къарачай тепсеуледен сора да кавказ халкъланы миллет тепсеулерине да уста болгъанды. Сёз ючюн, Махачкъалада бардырылгъан фестивалда Джандыу «Шамилни тепсеую» номинацияда 1-чи оруннга чыгъыб, кюмюш белибау бла къама саугъа алыб къайтханды. Адыгейлилени миллет тепсеулери бла да фестивалда ёчлю оруннга чыгъады. Фахмулу джаш адамгъа В.И.Ленинни сураты салыннган багъалы кюйюзню саугъа этедиле. Ата джурт къазауат башланнгынчы Джандыу, джаш адам бола тургъанлай, областны тепсеу ансамбллеринде джашланы тепсерге юретиб тургъанды.

1939-чу джыл Чома улу кесини разылыгъы бла Къызыл Аскерге къуллукъ этерге кетеди. Ол Майкопда 5-чи атлы корпусну А.Я.Пархоменкону атын джюрютген Къызыл Байракълы 14-чю Кавказ атлы дивизияны 31чи полкуна тюшгенди. Джандыуну полкну школунда талай айны аскер курслагъа окъутхандыла. Таулу джаш юретгенлерин дженгил алгъанды, кеси да ат белинде уста болгъаны себебли, курсантланы ичинде айырмалыланы тизиминде болгъанды. Полкда аны сыйын кёргендиле, кесине да «Сын полка» дегендиле. Курсланы тауусуб да бошагъынчы Уллу Ата джурт къазауат башланады. Алай бла Чома улугъа кичи лейтенант чын да бериб, Къыбыла-Кюнбатыш фронтну 3-чю атлы корпусуна джибергендиле.

Чома улу биринчи сермешиуге 1941-чи джылны никкол (июнь) айыны 26-да киргенди. Ол 3-чю Украина фронтну 3-чю корпусуну 9-чу дивизиясыны 5-чи тахса эскадронуна тюшгенди. Корпусха белгили генерал-лейтенант Исса Александрович Плиев башчылыкъ этгенди. Джандыу аскер бёлеклерибизни болумларындан бирси бёлекге неда штабха хапар алыучу, билдириучю болгъанды. Ол берилген тахса джумушну толу тындырыр ючюн, талай кере джауну тылына таша кириб, бетджан салгъан джерлерини ичи бла джол табыб, уста чыгъыб тургъанды.

Аллай джумушланы биринде, Кременец шахарны къатында, Чома улу взводха башчылыкъ этиб джау бла алты кюн бла кечени тохтаусуз къаты сермешгенди. Фашистлени кючлери быладан эсе кёб кереге кючлю болгъаны амалтын, атлы взвод алагъа къаршчы къарыу эталмай тебрейди. Фашистле аны ангылагъанмы эдиле да, Джандыуну взводун къуршоулаб тебрейдиле. Алайда командир къуршоуну юзерге кёлленеди. Ол, аскерчилерине ызындан келирге буйрукъ бериб, джау окъла юслерине къуюла тургъанына да къарамай, алгъа мыллык атадыла. Алай бла немец тогъайны юзюб, къоркъуусуз джерге чыкъгъанлай, дагъыда сермешге киредиле.

Ётгюр таулуну къурамчылыгъы бла бу пулемётчу атлы взвод Киев, Полтава, Харьков, Воронеж, Москва шахарла ючюн баргъан урушлада тирилик, батырлыкъ кёргюзюб кёб кере аскер саугъалагъа тыйыншлы болгъанды. Джандыуну ант къарнашы Фёдор Таланов къоркъуулу кёзюуледе да командирини къатындан таймай, тенглик этиб тургъанды. Озгъан ёмюрню 20чы джылларында Фёдорну адамларын, кулак къазакъладан болгъанлары амалтын, совет власть джойгъанды. Ёксюз къалгъан джашчыкъны Джандыуну анасы кесине алыб асырагъанды. Фёдор бла Джандыу сабийликден, бир-бирлеринден айырылмай, эгиз къарнашлача, шохлукъда ёсгендиле.

Чома улу 9-чу гвардиячы дивизияны 18-чи атлы полкуну къурамында Сталинград ючюн да ётгюр сермешгенди, кесин уста абычырча танытханды. 6-чы гвардиячы дивизияны штабыны тамадасы гвардиячы полковник Г.П.Артемьев Джандыуну саугъагъа теджеген документде былай джазады (архив документни тюрлендирмей орусча беребиз): «За период боев дивизии с 19.11 по 14.12.1942 г. тов. Чомаев показал себя, как бесстрашный, исполнительный, выдержанный командир. В самых тяжёлых условиях боя тов. Чомаев всегда с честью и самоотверженностью выполнял все поручения и приказания.

Работая офицером связи тов. Чомаев всегда точно и в срок доставлял боевые приказы и распоряжения командования дивизии, неоднократно подвергаясь при этом опасности для жизни. 25.11.1942 г. тов. Чомаев получил приказание, во что бы то ни стало, доставить важное боевое распоряжение командира полка, при этом было известно, что полк ведёт тяжёлый бой в полуокружении, не смотря на всё это, он боевое распоряжение доставил в срок, при этом была убита лошадь тов. Чомаева. Благодаря этому полк получил информацию и новую боевую задачу от командира дивизии.

27.11.1942 года тов.Чомаевым был доставлен боевой приказ в исключительно короткий промежуток времени, не смотря на то, что дорога, по которой ехал тов. Чомаев контролировалась танками противника. При доставке приказа тов. Чомаев подвергся нападению автоматчиков противника, но благодаря сноровке, смелости и отваге тов.Чомаева полк всегда имел точную информацию дивизии и всегда во время получал боевую задачу. Достоин Правительственной награды - ордена «Красная Звезда».

1943-чю джылны байрым (февраль) айыны 2-де Гитлерни махталгъан аскерлери Паулюсну башчылыгъы бла Сталинград фронтда къуршоуланыб ууатылгъандыла. Фельдмаршал кеси джесирге тюшгенди. Андан сора Сталинград сермешиулени джигитлерине кърал саугъала бериу башланнганды. 3-чю атлы корпусну командири генерал-лейтенант И. А. Плиев корпусунда аскерчилеге саугъаларын берирге чакъыргъанды. Аланы арасында юч къарачай джаш – Къобанланы Сафар, Гюрджюланы Таубий, Чомаланы Джандыу болгъандыла. Къобанланы Сафар Къызыл Байракъны орденин, Гюрджю улу бла Чома улу Къызыл Джулдузну орденлерин алгъандыла. Ол кюн Сталинградда, уллу залны ичинде, генералны аллында джайылгъан кюйюзню юсюнде Джандыу, чурукъларын тешиб, къуш учханча, джангызгъа баргъанды. Генерал, залда болгъан адамла барысы да ёрге туруб харс ургъандыла. Тегей генералны аллында тегейча да тепсей, бармакъларыны учларында баргъанды. Андан сора генерал бла Чома улуну араларында шохлукъ орналгъанды. Къазауатны отлу джоллары Чома улуну, И.А.Плиевни корпусуну къурамында, кёб узакъ джерлеге элтгенди.

1943-чю джылны алтотур (март) айындан башлаб, Чома улу связны абычары болуб, генерал-майор Н.С. Осликовский башчылыкъ этген 3-чю гвардиячы атлы корпусну къурамында, Берлиннге дери баргъанды. Ол Белоруссияны, Молдавияны, Украинаны, Польшаны джерлерин немец оккупантладан тазалар ючюн урушлада кёб кере ётгюрлюк этгенди. Кесин уста командирча кёргюзюб аскер саугъалагъа – Ата джурт къазауатны 1-чи, II-чи III-чю дараджалы орденлерине эмда медаллагъа - тыйыншлы болгъанды.

1944-чю джыл никкол (июнь) айны 25-де, Чома улуну башчылыгъы бла, лейтенант Чеканин талай атлыны къураб, тахса джумушха баргъандыла. Джумушну тыйыншлысыча баджарыб ызларына къайтыб келе тургъанлай, Шимал Буковина деген джерде джау бла бетден бетге тюбешиб ачы сермеш баргъанды. Алайда 137 немча аскерчи бла бир обер-лейтенантны джесирге алгъандыла, азыкъ, окъ-тоб джюклениб тургъан 35 арбаны, 70 ат бла бирге, сыйыргъандыла. Чома улу ол джигитлиги ючюн Совет Союзну Джигити атха теджелген эди. Ай медет, репрессиягъа тюшген халкъны адамы болгъаны ючюн, ол саугъасын бермей къойгъандыла, аны орнуна Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы ордени бла саугъалагъандыла.

1945-чи джылны байрым (февраль) айында да берилген аскер джумушну мийик дараджада баджаргъаны ючюн Чома улу уллу аскер саугъагъа теджелгенди. Алай болса да башында сагъынылгъан чурум бла ётгюр уланны Къызыл Джулдузну ордени бла экинчи кере саугъалайдыла. Ызы бла дивизияны, джау къуршоугъа ала тургъанлай, Чома улу чегетни ичи бла баргъан къыйын джаяу джолдан ётдюрюб, къоркъуусуз джерге чыгъарады, алай бла дивизияны, къоранчсыз сау къалдырады. Уста тахсачыны урушлада джетишимлерини барысы да Баш командованиеге белгили эди. Къуру ол джигитлиги ючюн да Чома улу Совет Союзну Джигити атха тыйыншлы болгъанын дивизияны штабыны тамадасы белгили этген эди. Алай болса да, аны орнуна Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы орденин бередиле. Ол къазауатда тёрт кере джаралы болгъанды.

6-чы атлы дивизияны командири генерал-майор П.П. Брикель, генерал-майор Н.С. Чепуркин ётгюр таулугъа уллу сый бериб сёлешген эдиле. Къазауат бошалгъандан сора эки генерал да Джандыуну джокълаб, Къарачай шахаргъа келиб кетген эдиле.

Чома улуну 1946-чы джыл аскер къуллукъдан башына бош этедиле. Юйдегилери болгъан джуртха – Орта Азиягъа - джол тутуб кетеди. Джандыу юйдегисин Къыргъызстанны Чалдавар элинде табады. Къазауатны отлу джолларын ётген, тюзлюк ючюн кюрешде къаджыкъмагъан Джандыу мында да кёлюн аман этмезге кюрешеди. Къарачай сабийлени джыйыб, къарачай тепсеулени юретген кружок къурайды. Халкъны эм къыйын кёзюуюнде ол сабийлени юретген бла къалмай, кесини тепсеулери бла адамлагъа кёл бере, ашхылыкъгъа, тюзлюкге кёллендире, туугъан джуртларына къайтырларына учундургъанлай тургъанды.

Къарачайлыла ызларына къайтханларындан сора Чома улу къарачай ансамблге башчылыкъ этиб, Къарачай-Черкесияны санатыны декадасына да келечи болуб баргъанды. Анда Джандыу, джашы Владик бла бирге, Н.С.Хрущёв бла башха кърал тамадаланы алларында кесини уста тепсеулерин кёргюзгенди. СССР-ни Баш советини Хурмет къагъыты бла саугъаланнганды. Андан сора анга 1958-чи джыл башил (январь) айны 8-де «РСФСР-ни махтаулу артисти» деген сыйлы ат берилгенди.

Къызыл Джулдузну (эки кере), Ата джурт къазауатны 1-чи, II-чи, III-чю дараджалы орденлерини эмда 17 медалны иеси Чомаланы Шахымны джашы Джандыу 1984-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 13-де ауушханды, джандетли болсун.

БАТЧАЛАНЫ ФАТИМА.
Tinibek 10.06.2020 02:40:43
Сообщений: 1273
2020 дж. арттотур айны 30 "КЪАРАЧАЙ"
«ТАШЫН ДЖАЛАБ, СУУУН ИЧИБ ТУРСАКЪ ДА...»

Кёб джылланы мындан алгъа Азияда «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, Кавказгъа, Ата джуртха, барлыкъбыз» деген сёзле хар къарачайлыны джерлерибизге, сууларыбызгъа уллу сюймеклиги болгъанын кёргюзтгенди. Ол заманда хар къарачайлы не джууабны орнуна да, бу сёзлени айтханды. Ол сёзле, Къур анны сыйлы аятын минг кере айтсанг да, учундургъанча, учундуруб Къазахстанда, Къыргъызстанда, Узбекистанда миллетибиз бир бёлек замандан тас боллугъундан къутхаргъанды. Бир сагъыш этигиз, «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да» демей, «былайда да орун табханбыз, мында да барды къабырларыбыз» деб, анда къалыб кетсек. Тюрк тилли къазахлыланы, къыргъызлыланы, узбеклилени ортасында тилибиз къатыша, адетлерибиз тас бола, миллетибиз эриб кетерик болур эди. Анга да, СССР чачылгъандан сора, ол республикаладан кёчюб келген миллетлеге тик къарагъанларын эсге алсакъ (бюгюн биз кёрген тюрк месхитинчилени болумлары шагъат), санларыбыз титирерчады. Ол себебден, мени сартын, «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да» деген сёзлеге «эсгертме» салыргъа керек болур. Ата джуртубузгъа къайта башлагъанлы юч джыйырма джыл болады. Андан бери ючюнчю тёлю туугъанды. Алай демеклик, Къарачайгъа къайтхан джылда туугъандан туугъанны балалары юйдеги эте башлагъандыла. Ала «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» деген сёзлени эшитген эселе да, къаллай магъанасы болгъанын билемидиле экен? Бу соруугъа джууаб бере, Ата джуртубузгъа къайтханыбыз къалай болгъанын джаш тёлюбюзню эсине энтда бир салайым деб, къысха хапар айтыргъа излейме.

ХХ-чы съезд. Хрущёвгъа бюсюреу

КПСС-ни 1956-чы джылны байрым (февраль) айында болгъан ХХ-чы съезди СССР-ни тарихинде уллу орну болгъанын билебиз. Анга «Хрущёвская оттепель» дейдиле. Кертиси да, ол бузлаб тургъан коммунист-тоталитар системаны эрите башлагъанды, тюрмедеча къуралгъан къралда, миллетлеге, адамлагъа эркинлик, демократия эмда башха затла бла толу хайырланыргъа кенг джол ачханды. Миллионла бла зарауатлыкъ джетгенлеге, бизни миллетча бандит атха чыгъыб, Ата джуртларындан зор бла кёчюрюлген миллетлеге тейри эшик ачханды. Хрущёвну этген иши Эресейни тарихинде хаман да энчи орун алгъанлай къаллыкъды. Ол себебден Хрущёвну съездде этген «О культе личности и его последствиях» деген доклады бизни миллетни джюрегине балхам-балча джарашханды.

Хрущёв съездде бизни юсюбюзден ачыкъ былай айтханды: «Единовластие Сталина привело к особо тяжким последствиям в ходе Великой Отечественной войны... Речь идет о массовом выселении со своих мест целых народов. Причем такого рода выселение никак не диктовалось военными соображениями. Так, уже в 1943 г., когда на фронтах Великой Отечественной войны определился прочный перелом в ходе войны в пользу Советского Союза, принято было и осуществлено решение о выселении с занимаемой территории всех карачаевцев... Как можно возлагать ответственность за враждебные действия отдельных лиц или групп на целые народы, включая женщин, детей, стариков, коммунистов и комсомольцев, и подвергнуть их массовым репрессиям, лишениям и страданиям».

Алай а, Брежневни, Сусловну заманында Хрущёв этген ол ишге терс къарау башланнганды. Алай болса да, анга къара мухур салыр мадар джокъ эди. Бир сагъыш этигиз, официал документлеге кёре, ГУЛАГ-лада 1943-чю джыл башил (январь) айны 1-не 1.484.182 тутмакъ болгъанды, 1953чю джыл башил (январь) айны 1-не уа - 2.468.524 тутмакъ. Къазауатны джылларында кёчюрюлген спецпереселенецлени саны 1953чю джыл башил (январь) айны 1-не 2.753.356 адамгъа джетгенди. Бу эки санны бир-бирине къошсакъ, Сталин ёлгюнчю къралда къаллай бир адам тутмакъда эмда комендатураланы аякъ тюблеринде болуб, баш эркинликлерин тас этгенлерин кёребиз. Аланы къаллай бир минги джыл сайын зарауатлыкъдан, ачлыкъдан ёлгенди.

Быллай ачы цифраланы бизни миллетни юсюнде да кёребиз. 1943-чю – 1944-чю джыллада саулай да 71869 къарачайлы Къазахстаннга, Къыргъызстаннга, Узбекистаннга кёчюрюлгендиле. Аланы 18 проценти къарт адамла, 28,1 проценти тиширыула, 53,8 проценти уа 16 джыл толмагъан сабийле болгъандыла. Джолда Къазахстаннга эмда Орта Азиягъа джетгинчи, 20-21 кюнню ичинде, аладан 658 адам ёлгенди. Миллетибизге уллу къыйынлыкъ а 1944-чю – 1945-чи джыллада джетгенди. Ачлыкъны-джаланнгачлыкъны тышында, иссилик, сууну аманлыгъы, бир-бирлерин табыб болушур мадар болмагъанлыкъ дагъыда башха кёб затла миллетибизге хыйсабсыз ёлюм келтиргендиле. Ал джыллада статистика иги кёргюзмегени амалтын, къаллай бир адамыбыз къырылгъаны белгисизди. 1945-чи – 1950чи джыллада 13141 къарачайлы ёлгенди, деб кёргюзтюледи официал статистикада. Демография джаны бла 1959-чу джылгъа миллетибизни 26,3 проценти къорагъанды. Быллай къыйынлыкъла Кавказдан кёчюрюлген миллетлени барына да джетгендиле. Статистикагъа кёре, къарачай, малкъар, чечен, ингуш миллетледен 1948-чи джыл элия (июль) айны 1-не дери 144704 адам ёлгенди.

Сталинни терслигин тюзете Н.С. Хрущёв миллетлени Ата джуртларына къайтырларына джол ачханды. Анга, аны джигитлигине бюгюнлюкде биз толу сый бералабызмы?

«Кетеменден не хапар?»

Хрущёвну ХХ-чы съездде этген доклады 1956-чы джылны арттотур (апрель) айына дери халкъгъа уллу белгили болмагъанды. Арттотур (апрель) айдан башлаб, джабыкъ партия джыйылыулада «О культе личности Сталина и его последствиях» деген докладны сюзгендиле. Ол халкъгъа джайыла, Къарачайны интеллигенциясы аны бла кёллене, миллетини эркинлиги ючюн кюрешин башлайды. ХХ-чы съездни бегимин халкъгъа ангылатыу иш башланнгандан сора КПСС-ни Ара Комитетине, Н. С. Хрущёвгъа дагъыда башха кърал тамадалагъа халкъны аты бла чакъырыула, тилек письмола джаза башлагъандыла. Къарачайлыланы биринчи джыйылыулары 1956-чы джыл хычаман (май) айны 13-де Фрунзе шахарны къатында, Воронцовка деген элде, болады. 500 адам къошулгъан джыйылыуда Москвагъа тилек бла барлыкъ делегация айырылады. Акъбайланы Магомет, Алийланы Ракай, Къараланы Басханукъ, Эбзеланы Аскер боладыла ала. Дагъыда алагъа Эсентюкде (Ессентуки) джашагъан Токаланы Сеит-Умарны, Ленинградда джашагъан Багъатырланы Харунну къошаргъа деб, бегим алынады. Хычаман (май) айны 23-де Сеит-Умар бла Харундан къалгъанла Москвагъа барадыла. Бир талай кюнню ишни къалай башларыкъларына оноу этедиле. Багъатыр улуну Ленинграддан чакъырадыла, алай а, ол ауругъаны амалтын, баралмайды. Никкол (июнь) айны 1-де Тока улу барады.

Делегация М. А. Сусловну приёмныйине барыб, анга телефон бла сёлеширге мадар табадыла. Суслов Тока улугъа былай айтады: «Я болел 17 дней, сегодня вышел на работу и очень занят, прибывает Иосиф Броз Тито... По вашей записке секретариат ЦК утвердил комиссию, которая примет вас. Со своей стороны могу сказать, не занимайтесь иллюзиями».

- Тюзюн айтыргъа керекди, - деб хапар айтыучан эди артда Акъбайланы Магомет. - Суслов бизни АК-ны комиссиясына дженгил кирирча этген эди, барыбызгъа командировочный джол хакъла да бердирген эди. Никкол (июнь) айны 2-де 12 сагъатда Къарачайны делегациясы КПСС-ни АК-ны комиссиясы бла тюбешеди. Комиссиядан 9 адам столну бир джанында, Къарачайны келечилери да бир джанында олтуруб сёлешедиле. 2,5сагъатлыкъ тюбешиуде сёз къарачайлылагъа реабилитация этилиб, Къарачай автономия орнуна салыныб, халкъны Ата джуртуна къайтарыргъа керек болгъаныны юсюнден барады. КПССни АК-ны къуллукъчулары къарачай халкъ Къазахстанда, Къыргъызстанда, Узбекистанда кеслерин джигер урунуу бла танытханларын черте, анда къалыб кетсегиз, деген оюмну айтадыла. Комиссияны председатели, КПСС-ни АК-ны къурау бёлюмюню председатели Громов былай айтады: «Что главнее для человека? Ведь многие карачаевцы сейчас уже хорошо живут материально и в Азии, даже лучше чем сторожилы». Комиссия къарачайлыланы Азияда къаллыкъларын кърал излегенин ачыкъ билдиреди. Алайда Къарачайны делегациясы, «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да Ата джуртха барлыкъбыз» деген халкъны излемин комиссиягъа айтады. «Халкъ бизге къуру аллай борч салгъанды», деб тохтайды. Келечилерибиз: «Главное для нашего народа свобода и Родина, и мы потому хотим вернуться на Кавказ. А там заживем ещё лучше и построим дома ещё лучше. Только возвращение на Родину будет означать реабилитацию», деб, излемни кескин айтадыла.

Делегациябыз Москвадан Азиягъа къайтханындан сора Къарачай джашагъан элледе кёб джыйылыула боладыла. Халкъда, «кетеменден не хапар?» деген соруу ма ол заманда джайылады. Миллетибизни Ата джуртха къайтарыу ишге элледен кёб уланла, къызла къошуладыла.

1956-чы джыл никкол (июнь) айны 4-де къарачай халкъны экинчи делегациясы Н. С. Хрущёв бла тюбешиб, сёлешгенди. Делегациягъа СССР-ни кърал башчысына тюбер мадар джигер къызыбыз, Социалист Урунууну Джигити Гюрджюланы (Къобанланы) Нузуланы кючю бла чыгъады. Аны кёкюрегинде Алтын Джулдузун кёргенлеринде, кёзюулери джетгинчи делегациягъа джол ачхандыла.

Мындан арысы 3-чю бетдеди.
Tinibek 10.06.2020 03:53:52
Сообщений: 1273
2020 дж. арттотур айны 30 "КЪАРАЧАЙ"
Хычаманны 3 — Къарачай халкъ Джуртуна къайтхан кюн
«ТАШЫН ДЖАЛАБ, СУУУН ИЧИБ ТУРСАКЪ ДА...»

Аллы 2-чи бетдеди.

Делегацияда бу адамла болгъандыла: Чагъарланы Джашарбекни джашы Ибрагим, Гаджаланы Ибрагимни джашы Маджир, Байрамукъланы Мамураны джашы Юсуф, Гюрджюланы Хамзатны джашы Таубий, Джаммаланы Исхакъны джашы Мурат, Орусланы Хамзатны джашы Умар, Байрамукъланы Ёзденни джашы Ибрагим.



Хрущёв орнундан туруб Къарачайны келечилерини хар бирини къолун эки къолу бла тутуб, «олтуругъуз», дегенди. «Я читал ваше письмо», - деб, сёзюн башлагъанды. Дунияда эм уллу къралны башчысы, башха ишлерин къоюб, бир гитче миллетни келечилери бла бир сагъатха джууукъну сёлешгени, аны Сталин къыйынлыкъ кёргюзген миллетлеге къаллай бир сый бергенин кёргюзтеди. Къарачайны келечилери тилеклерин толу айтханларында: «Вопрос сложный, на территории, откуда высланы карачаевцы, живут уже люди, которые не виноваты в том, что их переселили. Это с одной стороны, а с другой - власти на местах расселения карачаевцев не очень-то хотят их отпускать», - дейди. Биз былайда, ачыкъ айтылмагъанлыкъгъа, къарачайлыланы, малкъарлыланы Къазахстан бла Къыргъызстанны чеклеринде бир этиб, автономия къуралса деген излемни эслейбиз. Аллахха шукур, «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да» деген джюрек термилиуюбюз хорлагъанды. Гаджаланы Маджир ол кёзюуде былай айтханды: «Что касается местных властей, то мы хотели бы предупредить Вас, что они будут за то, чтобы не отпускать на родину, так как карачаевцы понравились им, как хорошие животноводы. Если настоящее положение народа останется без изменения, то через 50 лет нашей нации не будет, она растворится, исчезнет».

Анга Хрущёв сорады: «Ассимилируется? Это правда, что такая опасность существует для вашей нации?»

Гаджа улу: «Мы испытываем тревогу по этому поводу», - деб, джууаб береди. Хрущёв Къарачайны келечилерини хар бири къайда ишлегенин сорады. Тюбешиуню аягъында: «Да, я вас понял, все вы объяснили достаточно, но я один не решаю. Мы сделаем все для того, чтобы найти правильное решение», деб, сёзюн бошайды эмда делегацияны кабинетинден джылы ашырады.

Къарачайны келечилери халкъ салгъан борчларын сый бла толтурадыла. Ала Москвадан къайтханларындан сора, эллеге айлана, кёб соруулагъа джууаб бередиле. Ата джуртубузгъа къайтыргъа мадарла ачыла башлагъанларын айтадыла. Алай а, Н. С. Хрущёв айтханча, иш алай дженгил бармайды. Къарачайлыла Хрущёвгъа киргенден сора 12 кюнден СССР-ни Баш Советини Указы чыгъады «О снятии ограничений по спецпереселению с чеченцев, ингушей, карачаевцев, членов их семей, выселенных в период Великой Отечественной войны» деб. Анда айтылгъан миллетлени спецпереселенецлерин тергеуден чыгъарыргъа деб айтылады биринчи пунктда. Алай а ол Указны экинчи пункту ол эркинликни магъанасыз этгенди. Анда «Установить, что снятие ограничений по спецпереселению лиц, перечисленных в статье первой настоящего Указа, не влечет за собой возвращение имущества, конфискованной при выселении и, что они не имеют право возвращаться в места, откуда были выселены».

Джангы Указ

Къарачайлыланы, чеченлилени, ингушлуланы НКВДны комендатурасындан бош этгенликге, Ата джуртларына къайтыргъа, сыйырылгъан мюлклерин ызына излерге эркинликлери болмагъаны джангыдан чертилгенди. Алай а, миллетле бу Указ бла кеслери сюйгенлерича хайырлана башлагъандыла. Комендатурадан ычхыннган халкъ, соруу-оруу этмегенлей, джашыртын бирем-бирем джуртларына кёчюб тебрегендиле. Бу болум кърал тамадаланы сагъышлы этгенди.

1956-чы джыл къыркъар (август) айны 2-де КПСС-ни Ара Комитетинден АлмаАтагъа къарачайлыла кёчюрюлгюнчю Черкес автоном областны биринчи секретары болуб тургъан Ивелев Василий Васильевични башчылыгъы бла комиссия келгенди. Ол комиссия кёчюрюлгенлени болумларын, ала джашагъан джерледе къараб, АК-гъа рекомендация джазаргъа борчлу болгъанды. Къыркъар (август) айны 15-де Къараланы Басханукъ, Биджиланы Топушай, Чотчаланы Ислам, Акъбайланы Магомет Фрунзеде комиссия бла тюбешедиле. Ала къарачайлыланы Ата джуртха кёчерге талпыгъанларын айта, этиллик ишлени юсюнден оюмну джазыб къагъытла бередиле.

Къыркъар (август) айны 19-20-да Къараланы Б., Чотчаланы И., Байчораланы М., Акъбайланы М., комиссия бла джангыдан тюбешир ючюн, Алма-Атагъа барадыла. Къарачай халкъны тилегин джангыдан айтадыла.

Комиссия бла тюбешгенлери бла къалмай, къарачайлыланы подпислерин джыйыу ишни башлайдыла. Къыркъаууз (сентябрь) айны 25-де Къараланы Б., Боташланы М., Эбзеланы А., Текеланы А., Чотчаланы И., Джантотайланы Ю., Алчакъланы А. Фрунзе шахаргъа барыб Къыргъызстанда къарачайлылада подпись джыйыу ишни башлайдыла. 1956-чы джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 27-не дери Къазахстан бла Къыргъызстандан 30 мингнге джууукъ подпись джыйылыб, ол къагъытланы Москвагъа элтирге Акъбайланы Магомет бла Чотчаланы Исламгъа борч салынады. Ала ауузгерги (октябрь) айны 10-да къагъытланы А. И. Микоянны башчылыгъы бла къуралгъан Правительство комиссиягъа элтиб бередиле.

Алай бла 1956-чы джылны хычаман (май) айындан башлаб, миллетибизни Ата джуртуна къайтарыр ючюн кёб иш этедиле. Аланы кючлери бла КПСС-ни АК-да биринчи болуб къуру къарачайлыланы юслеринден Громовну башчылыгъы бла комиссия къуралады. Артда А. И. Микоянны башчылыгъы бла экинчи Правительство комиссия, къуру къарачайлыланы юсюнден болуб къалмай, чеченлилени, ингушлуланы, малкъарлыланы, къалмукълуланы ишлерине да къарайды. Правительство комиссия бла къалмай, тилек къагъытларын Совет Союзну Маршалы Жуковгъа къарачай абычарла да бередиле. Алай бла, кёчюрюлген миллетлени уллу къозгъалыуларыны кючлеринден, 1956-чы джыл абыстол (ноябрь) айны 24-де КПСС-ни АК-ны Президиумуну бегими чыгъады «О восстановлении национальной автономии калмыцкого, карачаевского, балкарского, чеченского и ингушского народов» деб. Аны биринчи пунктунда «Восстановить национальную автономию калмыцкого, карачаевского, балкарского и чеченоингушского народов. Преобразовать Черкесскую автономную область в Карачаево-Черкесскую автономную область в составе Ставропольского края РСФСР» деген бегим да алынады. Ол бегимде къалмукъ, къарачай, малкъар халкъла Ата джуртларына 1957-1958-чи джыллада, чеченлиле бла ингушлула да 1957-чи-1960-чы джыллада къайтарыллыкълары айтылады. Ата джуртха джол ачылады, «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» деген термилген тилегибизге джетебиз.

Бирикген Къарачай-Черкес автономияны нек къурагъандыла?

1957-чи джыл башил (январь) айны 9-да СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы чыгъады «О преобразовании Черкесской автономной области в Карачаево-Черкесскую автономную область» деб. Указда автономия къуралгъаны бла бирге 1943-чю джыл аууз-герги (октябрь) айны 12-де алыннган «О ликвидации Карачаевской автономной области и административном устройстве её территории» эмда 1956-чы джыл элия (июль) айны 16-да къарачайлыланы Ата джуртларына къайтарыргъа эркинликлери джокъду деген Указлары къоратылгъандыла.

Къарачайны халкъ келечилери хаман да автономиябызны орнуна салыгъыз, деб тилегендиле. Алай а, аны къоюб, кърал бирлешген Къарачай-Черкес автономияны къурагъанды. Ол алай нек болгъанды? Аны юсюнден басмада джазыла тургъанды. Алай а аны баш шартлары была болгъандыла деб кёлюме келеди:

1. Къарачай, черкес, абаза, ногъай халкъла эмда къазакъла Эресейге къошулгъанлы хаман да Баталпашинск джергили административ округга киргендиле. Аланы джер-суу байлыкълары, экономикалары, социал-турмуш джашаулары, культуралары бир-бири бла байламлы болгъандыла.

2. Совет власть 1922-чи джыл Къарачай-Черкес автоном областны къурагъанында да ол джорукъну тутханды. 1926-чы джыл автономия экиге юлешиннгенликге, политика, миллет автономия джаны бла халкъла башха-башха айтылсала да, кърал аны табха санамагъанды. 1926-чы - 1930-чу джыллада къазакъла, абазалыла кеслери энчи болургъа излеб тургъандыла. 1928-чи джыл орус-къазакъ район къуралыб, саулай станселе Армавир округга киргендиле. Алай а, ол халкълагъа табсыз болгъанды. Аны амалтын, 1931-чи джыл орус-къазакъ округ экиге юлешиниб, Къарачай бла Черкесиягъа берилгенди. Къарачайны джери Черкесияны джеринден эсе кёб болгъанды. Къарачай малчылыкъ, тау-магъадан къазыу, къурулуш ишле бла алгъа баргъанды. Черкесия уа - джерчилик бла. Алай а, джер аз болгъаны амалтын, аны алай уллу магъанасы болмагъанды.

3. Черкес автоном область Ставрополь крайны эм къарыусуз региону болгъаны амалтын, аны статусуну юсюнден 1956-чы джылда сёз джюрюгенди. Сёз джюрюгени бла къалмай, ол джылны хычаман (май) айында Черкес автоном областны болгъан районлары къурутулгъандыла. Хабез, Адыге-Хабль эмда башха районланы эллери Черкесскеде облисполкомгъа тюзюнлей бойсуннгандыла. Алай бла областда административ реформа этиле башлагъанды. Бу кёзюуде къралда Къарачайны автономиясын орнуна саллыкъ ишле башланнганлары себебли, Черкесияда административ реформа да тохтайды.

4. Алгъыннгы Къарачай автоном областны джерлеринде не промышленность, не эл мюлк иш, не социалтурмуш, культура, инфраструктурала болмагъанлары амалтын, хар затны джангыдан къурар ючюн, кърал уллу кюч салыргъа керек болгъанды. Кертиси да, алгъыннгы Къарачай автономияны джеринде болум бек къарыусуз эди. Сёз ючюн, къуру Гюрджюге кирген Клухор районда Къарачай кёчюрюлгюнчю 6001 юйден къуру 653 юй къалгъан эди, аланы да 60-70 проценти тозураб эдиле.

5. Къарачайлыланы 1942-чи джылны къыркъар (август) айындан башлаб, аскерге алмагъанлары амалтын, джашларыбыз, къызларыбыз Къазахстан бла Къыргъызстанда джангы джетген джигер ишчи резерв болгъандыла. Аланы Кавказгъа кёчгенден сора къаллай ишледе хайырландырыргъа боллугъуну сагъышын да этгендиле. Бизни миллетибиз къайда да джигер уруна келгенди. Къарачайлылада болмаса, кёчюрюлген халкълада «Социалист Урунууну Джигити» деген атха ие болгъан кишиде джокъду. Шыдакъланы Патия, Къобанланы Нузула, Абдуллаланы Тамара ол сыйлы атха ие болгъан эдиле, дагъыда джюзле бла башхала къралны сыйлы медаллары бла орденлерин алгъан эдиле. Ол ишчи резервни, алгъыннгы тау джерлеге элтмей, тюз джерлеге тюшюрюб хайырланыр ючюн бирикген КъарачайЧеркес автоном область къуралгъанын экономика джаны бла да тюзге санагъандыла.

6. Ол себебден къарачайлыладан не бла да тюз джерледе элле къураргъа излегендиле. Сёз ючюн, Холодный Родникге 300 юйдеги, Николаевкагъа 700, Кёл Джагъагъа 1400, Чапаевскоеге 500, Адыге-Хабль районну Эрсакон элине, Плавный посёлокга 400, Грушка бла Шелканкагъа 500, Хабез районну Эки-Суу Арасына 1000 юйдегини орнатыргъа кюрешгендиле.

Ол себебден тюз джерледе шекер ёсдюрюр ючюн Эркин-Шахарда шекер заводну да ишлеб башлагъандыла. Алай а аллында къарачайлыла тюз джерлени унамай, «Азияны къум тюзлеринде турсакъ а», деб уллу «къазауат» бардыргъандыла. Артда ууакъ-ууакъ тауладан саркъа, къарачай элле бюгюннгю болумгъа джетгендиле.

Башында айтылгъан оюмланы эсге ала, 1957-чи джыл башил (январь) айны 9-да СССР-ни Баш Советини Указы бла Къарачай-Черкес автоном область къуралады. Кърал халкъны къурамлы кёчюрюуге джол ачады. Токаланы Сеит-Умар обкомну экинчи секретарына салынады, башха уллу къуллукълагъа да къарачайлыла келедиле.

Санла кюзгюсюнде

Къралны бегими бла къарачайлыла биригиб Ата джуртларына эки джылны ичинде къайтыргъа керек болгъандыла. Халкъны къайтарыр ючюн Къазахстанда, Къыргъызстанда, Узбекистанда уллу хазырланыу ишле бардырылгъандыла. Миллет бирден юрюлюб къалмаз ючюн, къайсы эл къачан кёчеригин, алагъа къаллай бир вагон, эшелон керек болгъанын белгилегендиле. Былайда халкъыбызны къайгъысын этиб айланнган джашла бла къызларыбыз кёб къыйынларын салгъандыла. Къайсы районнга, элге къаллай бир адам, къачан келлигин бегитгендиле. Келгенлени джарсытмай, юйлерине киргинчи джунчутмазча мадарла этерге кюрешгендиле.

1957-чи джыл алтотур (март) айны 4-де КъарачайЧеркес обком бла облисполкомуну алгъан бегимине кёре, джылны аягъына 24500 юйдеги келлиги бегитилгенди. Къарачай районнга 6250, Джёгетей Аягъына 3700, Гитче Къарачайгъа 3700, Преграднагъа 3450, Черкес районнга 3400, Зеленчукге 2100, Хабез районнга 1000, АдыгеХаблге 900 юйдеги орунлашыргъа керек эди.

Миллетни кёчерге хазырларгъа, обком бла облисполкомну бегими бла, Токаланы Сеит-Умар, Алийланы Ракай, Чотчаланы Ислам, Лайпанланы Сеит Орта Азиягъа джибериледиле. Кёчюб келлик миллетге не джаны бла да болушлукъ этиб, ишни баджарыр ючюн комиссия къуралады. Анга Токаланы Сеит-Умар (председатель), Капитонов, Амельченко П., Алийланы Р., Богданов В., Кузнецов, Лайпанланы Х., Чотчаланы И., Эбзеланы А., Этлухов киредиле. Андан тышында да миллетни джарлылыгъына къарар ючюн, район, эл, посёлок комиссияла къураладыла.

1957-чи джыл Ата джуртуна 13527 юйдеги, саулай да 51033 адам, аланы ичинде ишге джараулу 21282 адам къайтады. 1958-чи джыл 4409 юйдеги, 18039 адам, 1959-чу джыл 2081 юйдеги, 4370 адам кёчюб келедиле. Саулай да юч джылны ичинде Азиядан 20514 юйдеги, 73442 адам, аланы ичинде ишге джараулу 31711 адам джыйылады Джуртха.

Ала областны районларына былай тюшедиле:

Къарачай район - 5595
юйдеги - 18679 адам
Гитче Къарачай - 4613
юйдеги - 16631 адам
Джёгетей Аягъы - 4139
юйдеги - 14504 адам
Къобан - 2483 юйдеги 9413 адам
Зеленчук - 2092 юйдеги 7900 адам
Преградна - 1437 юйдеги
- 5724 адам
Черкесск шахар - 156 юйдеги - 573 адам.

Юч джылны ичинде 10351 джангы юй, 1730 времянка ишленнгенди, 1140 юй ишлене тургъанды. 1960-чы джыл энчи эмда коммунал фатарлада джашагъан юйдегилеге 4500 юй ишлерге план салыннганды. Алай бла къарачайлыла 54 элге тюшюб, юйле ишлегендиле, аланы ичинде 9 джангы эл къуралгъанды. Юй ишлеуде кърал къурулуш материалла бла уллу болушлукъ этгенди. Аланы бир бёлегин келтирейик:

Агъач эм къанга -138,197
кубометр
Шифер - 8 миллион лист
Чюй - 910 тонна
Цемент - 2245 тонна.
Аладан сора да мияла, къанджал, стандарт юйле, къумач, кийим дагъыда башха затла берилгендиле. Къарачайлыланы кёчюб келгенлери бла байламлы миллетибизни юйлю, маллы, ишли этерге эмда башха джарсыуларын джарашдырыргъа болушлукъдан сора да, Къарачай-Черкес автономияны промышленностун, эл мюлкюн, энергетикасын, социалтурмуш инфраструктурасын, культурасын ёсдюрюр ючюн 1957-1958-чи джыллада Эресей Федерацияны Министрлерини Совети тёрт кере бегимле алгъанды.

1957-чи джыл байрым (февраль) айны 22-де алыннган «О мерах помощи Карачаево-Черкесской автономной области Ставропольского края» деген бегимде, 10 минг къарачай юйдеги келлигин эсге ала, областны ёсюмюне уллу ачха берирге буюрулады. Электростанцияла, школла, больницала, къонакъ юйле, кёпюрле, джолла, телефон станцияла, эт комбинат, къурулуш трестле дагъыда башха объектлени ишлерге ачха джибериледи. Къурулуш ишлени тохтаусуз бардырыр ючюн Азиядан усталыкълары болгъан 500 къарачайлыны биринчиге кёчюрюрге буюрадыла. РСФСР-ни Министрлерини Совети 1957-чи джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 27-де алгъан экинчи бегим «О мероприятиях по хозяйственному и культурно-бытовому строительству в 1958 году Карачаево-Черкесской автономной области Ставропольского края в связи с возвращением карачаевцев в область» деген бегим болгъанды. Аны тамалында да областда этиллик ишлеге уллу ачха бериледи эмда аланы тындырыллыкъ болджалларын белгилегендиле.

Саулай да РСФСР-ни Министрлерини Совети алгъан тёрт бегим, къуру къарачайлылагъа болуб къалмай, бютеу областха, Черкесск шахаргъа буюрулуб, аланы ёсюмлерине джол ачады. Уллу ачханы берилгени къарачайлыланы кёчюб келгенлери бла байламлы болгъанлыгъына, уллу къурулушла алгъыннгы Къарачай областны джеринден эсе, тюз джерледе бардырыладыла. Алай бла промышленность, къурулуш объектле асламысына Къарачайны джерлерине тюшмей къалгъандыла. Оюм алай болгъанды областны ара шахарында промышленность, фатар юйле, трестле, электроподстанцияла ишлесек, таугъа джолла, кёпюрле эмда башха затла ишлерге тынч боллукъду деб. Анга шагъатлыкъгъа бир юлгю келтирейим. 1957-чи – 1958-чи джыллада Черкесскеде 30 мингден бир кесек артыгъыракъ адам джашагъан эсе, хар не да былайда ишленнгени себебли, 70-чи джыллада шахарда джашагъан адамланы саны 120 мингнге джетгенди.

Алай бла къарачайлылагъа толу реабилитация этилмей къалады, бизни джерлерибизде ёсюм да болмайды. Къарачай автоном областны кесин къурагъыз деген оюмну тута, 1962-чи джыл къарачай къуллукъчула, интеллигенция обкомдан джашыртын джыйылыу этедиле. Джыйылыуну юсюнден экинчи кюнюнде огъуна, тил этилгени бла, обкомгъа белгили болады. Обкомну экинчи секретары Токаланы Сеит-Умар ишден къысталады, кёбле да орунсуз боладыла. Алай бла къарачайлылагъа терс къарау 70-80-чи джыллада обкомну 3-чю, 4-чю пленумларында да бардырылады.

90-чы джылланы аллында Эресейде болгъан тарихли ишле къарачайлылагъа да толу реабилитация этерге джол ачадыла. РФ-ны Президенти Б. Н. Ельцин кёчюрюлген миллетледен къралны аты бла кечмеклик тилейди.

1993-чю джыл Эресейни Правительствосуну Председатели В. Черномырдин къол салыб «О мерах по реабилитации карачаевского народа и социальноэкономической поддержке Карачаево-Черкесской Республики» деген бегим чыгъады. Алай а, анда айтылгъанны да асламысы джашауда бардырылмай, къагъытда къалыб кетгенди.

Саулай алыб къарасакъ, къарачай халкъны Ата джуртуна къайтыб келгени республикабызны бютеу миллетлерини ёсюмлерине уллу хайырлы болады. 1957-чи – 1958-чи джыллада къарачайлылагъа берилген къурулуш материалла къалгъан миллетлеге да джарагъандыла. Облисполкомну бир справкасында былай джазылады: «... в 1957-1958, также в 1959 годах фонды строительных материалов и суммы, отпущенные на оказание единовременной помощи остронуждающимся семьям карачаевцев, расходуются зачастую не по назначению и, несмотря, на принимаемые облисполкомом меры, подобные факты имеют место и по сегодняшний день».

Башында айтылгъан затла миллетлени бир-бирлерине этерге излеген политиканланы акъылларына келемидиле экен?!

Къарачай-Черкесияны миллетлери ёмюрледен бери да бирге джашай, къыйынлыкъ кюнледе бирбирлерине болуша тургъандыла, аны бир къауумла унутмазгъа керекдиле.

Берияны анасында «къонакъда»

Былайда кёчгюнчюлюк бла байламлы, кесим бла байламлы, бир хапарны айтыргъа излейме. Ол мени бла байламлы болса да, «тюзню ашы тюзде къалмаз» деген шартха уллу тюшюндюрлюк затды, деб кёлюме келеди. Биз Къазахстанны Джамбул областыны Будённовка элинде джашай эдик. Эл уллу, колхозу бай болгъаны себебли тёгерекде къазах элчикледе джашагъан къарачайлыла не этиб да ары кёчерге дыгалас эте эдиле. Элде МТС, сельпо, радиоузел, тюкенле, ресторан эмда базар бар эдиле. Элни къурагъан орус, украин кулакла эмда немцала болгъанлары себебли, айтханымча, байлыгъы уллу, хар неси да джарашыб эди. Бир кюн «Кърал Л. П. Берияны анасын, эгечин, къарнашын бизни элге ссылкагъа ашыргъанды» деген хапар джайылды. Кёб турмай, бир эркишини (ким эсе да билмедик) бизни элден къоратдыла. Берияны эгечи бизни школгъа библиотекарь болуб джарашды. Элни кёбюсю акъкъалачыла эдиле. Берияны анасыны юйю Тоторкъулланы Гуппуну юйюнден узакъ тюл эди. Тал тереклени ортасында салыннган скамейкада эки амма хаман да олтуруб ушакъ этиб туруучан эдиле. Ай медет, ала не сёлешгенлеринден хапар билирге мени болумум болмагъанды. Берияны анасы алаша, токъ тиширыу эди. Хаман да башында къара джаулугъу, юсюнде къара чепкени болуучан эди. Берияны эгечи узун бойлу бек ариу тиширыу эди. Школну библиотекасын ариу джарашдыргъан эди, сохталагъа болуша эди, аланы иги окъурларын излей эди. Китаб алгъан сохталадан, окъугъанынгдан хапар айт деб, соруучан эди. Китабны алыб, суратларына къараб, ат башындан окъуучуланы уялтхан да эте эди.

1957-чи джыл мен школну бошайма. Аттестатымы алыр ючюн, библиотекагъа китаб борчлу болмагъаныма Берияны эгечи къол салыргъа керек эди къагъытха. Аны школда табмагъанымда, Берияны анасыны юйюне салыб барама. Эшик аллында анасына нек келгеними айтама. Ол мени юйге чакъырады.

Кирген печибиз алай уллу тюл эди. Ортада, биз эски картлада кёрюучюбюзча, гитче столчукъ, анга да полгъа джете стол джабыу салыныб эди. Меннге шиндик салыб, стол джанына олтуртду. Олсагъатда, бюгюнледеча, ручкала болмагъанлары амалтын, чернильница бла ручканы столгъа салды. Мен да, тёгерегиме къарайма, ёмюрюмде кёрмеген ариу комодну кёреме. Аны юсюнде 3-4 сагъат. Аланы бири, джез болур эди, меннге алтынча кёрюндю.

Биз алай эте тургъанлай, башха печден эшик ачылды да, Берияны эгечи чыкъды. Мен туруб саламлашдым. «Библиотекагъа берлик китабынг бармыды?» - деб сорду. «Огъай», дегенимде, къагъытыма къол салды. Биз алай эте тургъан сагъатда Берияны анасы сюелиб бизге къараб тура эди. Къызы меннге: «Счастливого вам пути на Родину», деди. Мен, «сау бол» дегенлей, анасы мени къатыма келиб, къучакълаб, кёзюнден джыламукъла агъа, былай айтды: «Вы счастливые, вас возвращают на Родину, а мы не знаем, что будет с нами...» Мен, сейир болуб, не айтыргъа билмей сирелиб турдум. Ма бюгюн да кёз аллымда турады Берияны анасыны джылагъан тюрсюню. Олсагъатда аны баласы Лаврентий, Сталинни башчылыгъы бла, миллетлеге къаллай къыйынлыкъла салгъанындан хапарым джокъ эди. Заманла ётдюле, Берияны анасы мени къучакълаб, баласы къыйынлыкъ салгъан бир гитче миллетни уланыны аллында, аны Ата джуртуна кете башлагъанына сукълана, джыламукъла тёкгенин унуталмайма. Бир-бирде ананы не гюнахы бар эди деб, кёлюме келеди. Алай а, джалдатны (палачны) табханды ол ана, тюзлюк джетмей къалмайды эртде-кеч болса да, деб не айтыргъа билмей къалама бюгюнлюкде да. Ананы не гюнахы барды деб, дагъыда анга ауама.

Къалайды энди болумубуз?

Ата джуртубузгъа къайтханыбызгъа аталгъан къууанчха хазырланабыз. Джангы тёлюле ёсгендиле. Миллетибиз окъууда, ишде, джашауда уллу джетишимлеге джетгенди. Аллахха шукур, къуру республикабызда къарачайлыла 90-нга джууукъ элледе, район аралыкълада эмда шахарлада джашайдыла. Башха регионлада да аз тюлдюле. Алай а, бюгюнлюкде джюрегибизни сескекли этген кёб затла бардыла. Сюргюнню заманында «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, Ата джуртха барлыкъбыз» деген термилген сёзлени бюгюнлюк бла байламлы этерге орун джокъду дерге боллукъбуз.

СССР-ни чачылгъанын, заводланы, предприятиелени, колхозланы, совхозланы къуругъанларын, эллерибиз да таркъая баргъанларын кёребиз. Базар система, ёмюрледе не бек къыйын кюнюбюзде да бир-бирибизни сыйлагъаныбызны къурута, татыусузлукъну джаяды. Бюгюнлюкде кёчгюнчюлюкню джылларында халкъына кече-кюн да халал джумуш этген джашларыбызча, джигер къызларыбызча бармыдыла? Огъай дерге джарамаз. Алай а, халкъыбыз къауум-къауумгъа юлешиниб, бир-бирибиз бла кюрешгенибизге да кишини сёзю болмаз. Хар небиз да бар, алай а, тынчлыгъыбыз, бир-бирибизге сюймеклигибиз - аздан аз. Тиширыуларыбыз балаларын къоюб, къралны базарлары къой эсенг, тыш къраллагъа джайылгъандыла. Бир-бир эркишилерибиз, тартынмай, тюкен къатында аракъы ичерге джарашхандыла. Уру-гуду, адам ёлтюрген энди кишини да сейирсиндирмейдиле. Къыйналыб джыйгъан рысхыбызны керексиз адетлеге джоюб, джангы юйленнгенлени джалан къоябыз. Ма ол затла амалтын, джаш тёлюбюз заманында юйленмей, миллетибизни саны азая барады. Кёб къыз, джаш юйдеги къурамай, къартаядыла. Джыллада миллетибизни ёсген статистикасына къарасакъ, сёз ючюн, 1989-чу джылдан 2003-чю джылгъа халкъыбызда 30 мингнге джууукъ сабий туумай къалгъанды. Миллетибиз къралыбызны кёб шахарларына джайылыб, анда туугъан сабийле тиллерин унутуб, артда Ата джуртларына келирге унарыкъ тюлдюле.

Къралыбызда бола тургъан тарихли процесслени киши тохтаталлыкъ тюлдю. Алай а, къайдадыла Къарачайны бай джашлары? Къайдадыла халкъына иш берген, сый берген заводлуфабрикалы адамларыбыз? Саныбыз ёсмесе, къралда чачылыб барсакъ, кимге къалырла аламат джерлерибиз, сууларыбыз? Кимле аллыкъдыла аланы, кимлеге ата джуртубузда къул боллукъбуз биз? 50-100 джылдан миллетибиз, джерибиз, сууубуз къалай болурла? «Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да...» деген сёзлени джангыдан айтыргъа болурбузму?

Бюгюнлюкде миллетлени автономиялары болгъанлыкъгъа, халкъ кеси джарлылыгъына кеси къарарын излейди федерал аралыкъ. Аны амалтын, табышлы адамларыбызгъа, халкъны аты бла къуралгъан джамагъат бирлешликлеге уллу борч салынады. Халкъны, джерибизни, сууубузну сакълауда, кърал тамадала бла бирге, аланы уллу борчлары барды. Джамагъат бирлешликле бу затланы юслеринден оюмлагъа сагъыш эте, миллетибизни сакъларгъа керекдиле.

Бюгюнлюкден башлаб, кёчгюнчюлюкню джылларындача, бир-бирибизни сыйыбызны кёрюб, тилибизни, джерлерибизни, сууларыбызны багъалатыб, «ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да, башха джерде бизге джурт джокъду» деб, туудукъларыбызгъа хаман да айта, миллетибизни сакъларгъа керекбиз.

ТЕБУЛАНЫ Рамазан,
Гуманитар академияны
академиги.
2007 дж.
Tinibek 16.06.2020 06:28:50
Сообщений: 1273
2020 дж. никкол айны 11 "Къарачай"

1991-чи - 1992-чи джыллада СССР-ни ызы бла РФ-ны Джаяу
аскерлерини Баш командующийи болуб тургъан, 1999-чу джылдан
2003-чю джылгъа дери Къарачай-Черкес Республикагъа
Башчылыкъ этген, бюгюнлюкде РФ-ны Къоруулау Кючлерини
министерствосунда Баш инспектор болуб ишлеген, армияны
генералы, къарачай-малкъар халкъны махтаулу уланы



СЕМЕНЛАНЫ
Магомедни джашы Владимирге
80 джыл толгъаны
бла таза джюрекден

АЛГЪЫШЛАЙБЫЗ!

Хурметли Владимир, Магомедни уланы! Сен Къарачайны эм эски эллерини биринде - Хурзукда - туууб, Джёгетейде ёсюб, ата-бабангдан келген къанынг учундуруб, Ата джуртха къуллукъ этиу усталыкъны алыргъа деб, 1958-чи джыл уллу джолгъа чыкъгъан эдинг.

Аскерчилик джаны бла сен чыкъгъан мийикликге, халкъыбыздан къой эсенг, сау Шимал Кавказны халкъларыны уланларындан бири да чыгъалмагъанды.

Кърал оюлгъан къыйын заманда, 1991-чи – 1992-чи джыллада, СССРни ызы бла РФ-ны Джаяу аскерлерини башчысы болуб турдунг.

1999-чу джылдан 2003-чю джылгъа дери Къарачай-Черкес Республикагъа Башчылыкъ этдинг. Бюгюнлюкде РФ-ны Къоруулау Кючлерини министерствосунда Баш инспектор болуб ишлейсе.

Сен Къарачайны ёхтемлигисе. Туугъан халкъынгы эсинде ёмюрлюкге джашарыгъынг - ол хакъды.

Эм бек сюйген адамларынгы къууанчларын кёре, саулугъунг бла, эсенлигинг бла бек терен къартлыкъгъа дери джаша!


«Къарачай» газетни коллективи,
«Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешлик,
Къарачай-Черкес кърал университетни коллективи,
Къарачай-Черкес республикан китаб басманы коллективи.





Къралыбызны белгили аскер башчысы,
Армияны генералы, Къарачайны ашхы уланы


СЕМЕНЛАНЫ Магомедни джашы Владимирни
80 джыл толгъаны бла таза джюрекден
А Л Г Ъ Ы Ш Л А Й Б Ы З !


Мындан ары да къралыгъызгъа, миллетигизге, джуртугъузгъа кёб джылланы узагъына махтау бла къуллукъ этерге Аллах кюч-къарыу, саулукъ берсин! Къарачайны Сизнича уланлары кёб болсунла!

ТОХЧУКЪЛАНЫ тукъумну атындан
Борис, Магомет, Исмаил, Юсуф, Олег, Хасанбий.
Tinibek 28.07.2020 02:52:05
Сообщений: 1273

1 0

Armiyanı Generali Semenlanı Vladimir'ni
1991 cıl Sentyabr (Eylül) 20. kün
Karaçay gazetada çıkhan uşağı...
Tinibek 03.11.2020 16:48:05
Сообщений: 1273
2017 дж. октябрны 21 "КЪАРАЧАЙ"
Онглу адамларыбыз
ХАЛКЪ ДЖЫРЧЫБЫЗГЪА - 120 ДЖЫЛ

Къарачай-малкъар халкъны белгили джырчысы Ёзденланы Адурхайны джашы Абугалий туугъанлы быйыл 120 джыл болады.

Бу белгили джыл сан бла Абугалийни эт адамларын, аны джырларын, хапарларын сюйген адамланы алгъышлай, Абугалийни да джатхан джери джумушакъ болсун, кенг болсун деб, Аллахдан тилейбиз. Аны бла бирге, халкъыбызда белгили адамланы Абугалийни юсюнден джазгъанларын эмда аны кеси джазгъан эки хапардан къуралгъан «Гассы» деген чыгъармасын «Къарачай» газетни окъуучуларына теджейбиз.

СЕМЕНЛАНЫ Зарема.


БЕЛГИЛИ АДАМЛАНЫ АЙТЫУЛАРЫ

«Ёзденланы Адурхайны джашы Абугалий халкъ джырчыларыбызны бири эди. Ахыр кюнюне дери Сары-Тюзде джашагъанды. Бизде нарт таурухланы, джомакъланы, хапарланы, джырланы аныча кёб билген адам хазна болгъан болмаз. Сыйлы къарт бу джаны бла илму къуллукъчулагъа, джазыучулагъа болушханлай тура эди. Кеси да кёб джырны, назмуну, хапарны автору эди. Ёзден улу Абугалий 1897-чи джыл Джазлыкъ элде туугъанды. Сабийликден огъуна атасы Адурхайны хапар, таурух, джыр айтханына тынгылаб, унутмай эсинде тутханды. Элде къууанчлада, Чалпакъда, Морх, Къобу Башы къышлыкълада Абугалий Багъыр улу Къасботну кёб кере кёргенди, аны джырларына юреннгенди, «Сандырагъына» тепсегенди. Оюнчу, чамчы, ол дагъыда тутушургъа, къол таш атаргъа, ат оюннга уста болгъанды. Эм сюйгени уа - джыр болгъанды. Нюрахматны архивлеринде алтмышха джууукъ джыр джазылыб турады, аланы онусуонбешиси Абугалийни кесиникиледиле, къалгъанлары уа халкъ джырла, миллетни ауузунда айланнган ийнарла, кюуледиле. Аны юсюне да адам къызыныб тынгыларча, окъурча, ушакъ этген заманда тюрлю-тюрлю темалагъа учу-къыйыры болмагъан хапарла, таурухла, айтыула бардыла. Малкъар алимле бла джазыучула Малкъондуланы Хамит, Тёппеланы Алим, Джуртубайланы Махти къартха келиб тургъанлары бла къалмай, китабларында Абугалийни юсюнден, кёб билгенин черте, джылы сёзле айтыб тургъандыла. Юйдегисини бек разы болгъанлары уа Ортабайланы Риммагъады – олду биринчи болуб Абугалийге халкъ джырчы, джомакъчы атагъан, белгили этген халкъгъа. Тарихчи Кипкеланы Зарема да кёб магъаналы, алгъыш сёзле бла сагъыннганлай турады илму ишлеринде. Хабичланы Мухаммат Лайпанланы Къазий бла бирге келиучен эди, деб хапар айтады Нюрахмат, сора тангнга дери джыр, хапар, ушакъ бара эди.



Ёзденланы Абугалий юй бийчеси Зухат бла.

Батчаланы Али-Мурат, филология илмуланы кандидаты, профессор.

«Белгили джырчыбызны, сарытюзчю къартны, Ёзден улу Абугалийни, кёчгюнчюлюкге этген кюуюнден сора джыры болмай къалса да, аны аты халкъны арасында айтылгъанлай турлукъ эди — кюую аллай бир белгилиди, багъалыды. Кюуню сёзлерин ангыламай тынгыласанг да, макъамыны мыдахлыгъындан анда бир кечимсиз къыйынлыкъны юсюнден айтылгъанын сезериксе. Кюулени барысыны да макъамлары мыдахдыла, алай а Абугалий кесиникине тансыкълыкъ сезимни, таралыуну, мугурлукъну, умутну, джылауну сыйындыргъанды».

Байрамукъланы Фатима, КъЧР-ни халкъ поэти.

«Мени аллыма узун сюекли, субай къарт чыкъды. Къараб кёргенлей огъуна джюрегим илешди: бир къууатлы, бир чырайлы адам. «Хош кел, къызым!» - деб ышарыб къолуму тутду. Сексен юч джылында дженгил, джангы джетген джашча, ариу атлай, кесине сейирсиндирди. Ёмюрю хоншу болуб джашагъанча сёлешиб башлады мени бла. Ариу ауазы бла джырлаб тебресе Абугалий, джырны магъанасын, аны кючюн-болумун, кескин ангылатханы бла бирге джыр къозгъагъан сезимлеринги да эслетеди. Абугалий кеси да бир тукъум бир таб, джюрегинге джау джагъылгъанча, алай джырлайды. Абугалий сюйюб джырлаучу «Айджаякъ» кеси башына бир поэмады, сау бир ёмюрдю, бир дунияды. Терен суратлау сыфатла, философия оюмла, сюймекликден инджилиу, къайгъырыу, кюусюнюу танылады. Джарыкъ ауаз мыдах ауазны бёле, ызына айлана да анга кесин хорлата, адамны сезимини тюрлюлюгюн, теренлигин кёргюзеди».

Ортабайланы Римма, филология илмуланы кандидаты.

«Абугалий «Хасауканы» джырын джырлагъанлай, хоншу-тийреден да келиб, кими эшик юсюнде, бирсилери да коридорда тохтаб, джыргъа тынгылай эдиле. Халкъны алай тынгылагъанына джыр бютюн да эртдегили, бушуулу, джигит ауазлы эшитиледи. Хасаука уруш тынгылагъанланы кёз алларында бара тургъанча, анда уруш этгенле кимини эри, кимини да къарнашы, джашы кибик, бир солуулу, бир иннетли болуб къалгъандыла. Джокъ эди бу джырдан кючлю, джюреклени бу джырдан къаты бирикдирирге кюч!.. Джыр бошалды. Эжиу, батыр къарачайлыла тёкген таза къан чаууллагъа, илтирлеге джутулгъанча, адамланы джюреклерине сингиб, кесек турду. Бир минутха, сау дунияны барыууна, бир алам кюйюб, бирси алам туугъунчу Абугалийни юйю Хасаука таулары болуб, ата джуртлары ючюн сермешген батыр аскерчилени ажымлы, сыйлы, шейит ёлюклери аны эшитген джюреклени къан тамырлары буууб, узакъ тарихни джууукъ къыйынлыгъы, ачылыгъы, баям, кёллерин такъыр этди».

Тёппеланы Алим, КъМР-ни халкъ джазыучусу, филология илмуланы кандидаты.

«Сагъыш этигиз, Багъыр улу Къасботну, Къалай улу Аппаны кёрген, эшитген, аладан джыргъа юреннген къарт бюгюн бизни тин байлыгъыбызны алтын бюртюгюн тас этмей турады. Джюз джылгъа джууукълашхан Абугалийни бизге аны хапарларын, джырларын китаб этиб къолубузгъа тутдургъан юйдегисине бюсюреу этерчады».

Кипкеланы Зарема, тарих илмуланы доктору.

Мындан арысы басмаланныкъды.
Tinibek 03.11.2020 16:50:54
Сообщений: 1273
2017 дж. октябрны 21 "КЪАРАЧАЙ"
ГОШАЯХ КЪАЛА

Гошаях бийчени юсюнден айтылгъан зат Къарачай-Малкъарда керти хапарланы бириди. Таурух халда джюрюй, Гошаях бийчени хапары магъана джаны бла да тюрлене келгенди.



Къарачай-малкъар халкъны аууз творчествосундан биринчи болуб, орус тилде басмаланнганды. Къарачай бла Малкъарда 1848-чи джылда болгъан къонакъланы бири Г.-Д. Санкт-Петербургда «Библиотека для чтения» деген журналда 1848-чи джылда басмаланнганды («Поездка к южному отклону Элъбруса в 1848 г.»). Гошаях бийчени хапарын Бийчесында Сын-Таш бла байламлы этеди. Хапарны атына Бийчесынны юсюнден легенда, деб джазады... Къысхача, былайды джазгъаны.

Кърымшаухалланы Къаншау (джазылгъаны Аншау И. Ш.) Чегем элде джашагъанды. Аны байлыгъы бла батырлыгъы, Къара тенгизден башлаб, Къобан, Терк сууланы энгишге эниб, Каспий тенгизге дери джайылыбды. Къаншауну мюлкюню учукъыйыры кёрюнмегенди, хыйсабсыз кёб болгъанды мал саны, тергеусюз эди сабан ызы. Барында да джесирлери бла джалчылары уруннгандыла.

Къаншау джаугъа ётгюрлюгюн танытханды, узакъдан келген джолоучугъа, арыб тохтагъан уучугъа чомарт къонакъбай болгъанды.

Болса да, аны акъыллы башын сагъышла басхандыла. Къаншау Чегем элинде уллу къалын бериб алгъан къатынындан аз да къууанмагъанды: ол аны джюрегин чапырмагъанды, терен сагъышларын чачмагъанды. Къаны бузулгъан Къаншау джюреги алмагъан къатынын отоудан кетериб, эмчек къарнашыны юйюне ашыргъанды. Андан бери Чегемни къызларыны бири да Къаншауну кёзлерин джарытмагъандыла. Ол ичинден кюйюб-джаныб, сора хоншу халкъланы бийче къызларыны бири бла джашауун байлар мурат этгенди. Аны мийик, ачыкъ муратлары толмай, инджилгенди - алай тынч тюлдю бийни къызындан эркинлик алгъан.

Къаншау аны сагъышында Къабартыгъа атланады. Бий юзюкден чыкъгъанын, тюз атын, тукъумун джашырыб, бир къабарты бийге джылкъы джалгъа джарашады. Къыш ётюб, джазгъа чыкъгъанлай, мал иеси Къаншаугъа эмилик юретирге буйрукъ береди. Джигитледен джигит Къаншау эмиликлени арасындан эм маджалын сайлаб алады, сюйгенича кесине юретеди. Джарыкъ кёллю, субай санлы Къаншау къабарты бийни гитче къыз сабийчигин кесине илешдиреди. Бир джол ол алтыджыллыкъ къызчыкъны ат аллына алыб, ойната туруб, бийни арбаз бурууундан атны чынгатыб, къызчыкъ бла тас болуб кетеди. Ёхтем джюрекли Къаншауну бий не кюрешсе да, ызын табалмайды, мюлкюнбайлыгъын джояды.

Къаншау Чегем элине келеди. Кеси къолу бла сослан ташладан къала сюеб, сабийчикни джашырады. Тёрт джанына къарауулла салады. Алай бла къызчыкъдан элде бир деб бир адамны хапары болмайды. Былайда къызчыкъ он къат ариу ийисли раджабны кюнлерин ашырады: Чегем сууну салкъын аязында сабий бала тау мёлеклени чырайына киреди. Оналты джылында къызчыкъ Къаншауну джюрек джауларын сюйюмлюлюгю бла эритеди. Къаншау уллу къууанч, той-оюн этиб, бийче къызны отоугъа кийиреди. Амма, ол кюн огъуна насыбы юзюледи. Къаншауну ауруу къысха джыгъады: этини юсюнде тюк ышан къалмайды, ариу этини юсю табладан толады. Къаншау ол джийиргеншли къатынны хыйнысы къатылгъанын сезеди: къонакъны сыйын кёрмей, къоюлгъан къатыны Къаншауну эмчек уланында ашау-ичиуде эшек мыйыны бозада эритиб, эрине бергенди.

Батыр Къаншауну сакъалын, мыйыгъын отлу боза, джуууб алгъанлай, тас этеди, сюек саулугъун алады. Узакъ Кърымда бир хыйнычы къатынны хапарын эшитиб, Къаншау бешкюнлюк джолгъа атын джерлеб чыгъады. Батыр таулугъа былайда энтда бир азаб тюшеди. Керчни къатында Къаншауну бушуулу хапар джыгъады: «Хыйнычы къатын усталыгъым бла юлюш этер ючюн, къатынынгы унут, мени бла джашаргъа джараш», - дейди. Насыбсыз, бу ишни арты не бла бошаллыгъын билялмай, сюйгенин Чегем элинде таралта, хыйнычы къатынны алыргъа сёз береди да, насыбыны эшигин джабады. Ол тиширыу Къаншауну сау этеди. Арадан бир джыл ёте, ол эрин джолгъа ашырады, андан джыл кёзюуюне ызына къайтырын излеб, сёз алады. «Алайсыз ауруу джангырлыкъды, къайтыб келиб, дарманны ахырын кёрмесенг», - деб хыйнычы къатын ариу айтыб, аманат этеди. Къаншау саппа-сау болуб келеди: къызчыгъы, юй бийчеси къууанчдан толадыла. Элинде джууукъ-тенг сейир-тамаша болуб, той-оюн бла аллына чыгъадыла.

Алай а къууанч джашау терк бошалады. Джыл кёзюую джетиб, Къаншауну уллу сагъыш басады, аны кёз джилтинлеринден хыйнычы къатынны ауангысы не кече, не кюн ташаймайды. Минги Тауну шоркъа суулары ёзенлеге саркъыб тас болгъанча, Къаншауну къууанч кюнлери джыл башына тас боладыла. «Аллах къоймасын аны меннге», - деб, эски азабыны сагъышындан къутулалмай, кёб термиледи. Эм ахырында, сюйген бийче къатынын джап-джалан этиб, анга кёз джилтинлерин аралтады: «Арабин, мындан кёлюм къачар бир зат табар эсем», деб дыгалас этеди. Огъай, бийче къатын эшме чачын ийиб, юсюне тёгюб, ариу чырайын сюйгенине кёргюзмейди. Аны хурметли сыфаты Къаншауну джюрегине ёмюрлюкге сингибди. Чегем ёзенни билгичлери анга джула салмайдыла. Къаншауну санларын биягъы ауруу кючлейди. Кърымгъа кетерге керек болады. Къаншау юйдегисинден къалай айырылсын? Юй бийчесин, къызчыгъын да арбагъа олтуртуб, узакъ джолгъа атланады.

Бара-барыб, къабарты эллени биринде, эки джол айырылгъанда, урланнган къызны бир къарнашы тюбеб джолоучуланы : «Айран иче барыгъыз», - деб, юйге чакъырады. Къаншау аны огъурамайды. Юй бийчеси босагъадан атлар-атламаз, къызчыгъын да алыб, къанатлы учханлай, элден тас болады. Къызчыкъ да, Къаншау да Керчге келедиле...

Мындан ары Къаншауну хапары юзюледи. Чегемчиле андан бери кеслерин Керч тёгерегиндегиле бла къан джууукъгъа къатышханнга санайдыла. Ариу бийчени насыбы уа не бла юзюледи? Хыйнычы бла тенглик джюрютгенсиз, деб, Ата джуртунда джууукъларын кёрюб болмай, джашыртын, биргесине къуру джумушчу къатынны алыб, бийче Къабартыдан Чегемге кече бла къачады. Къачыб баргъан джолоучуланы арыгъанлыкъ эмда къарангы джолда тохтатады. Ала сыртда, Къууаша дуппурну къатында, ачы кюнлерин эсге тюшюре, талай кюн бла кечени ашырадыла. Бушуулу джазыуну сыйына эсгертме ташны саладыла, кюу да этедиле... Андан бери бийче къыз сюеген сын ташны аты Бийчесынды, аны кибик ол таш сюелген гатлешни аты бла аны тёгереги джерлени атлары да Бийчесынды. Бийче эрини джуртунда кёрюнюр-кёрюнмез афендиле: «Энди адет былайды: сени къоюб тас болгъанны къарнашына чыгъаргъа керексе», - деб тохтайдыла. Бийче Къаншауну унутуб къайдан къойсун? Къаншауну къарнашы кеси ёмюрюнде юй, къош тёгерегинден кетиб, экисагъатлыкъ джолгъа чыкъмагъанды. Анга эрге баргъандан эсе, бийчеге ёлген тыйыншлыды... Муну бла бошалады Бийчесынны легендасыны бир варианты.

Энди Акъ Къалада къуллукъчуну, таулуланы гитче тёрелерини председатели Гр. Петровну 1879-чу джыл «Кубанские областные ведомости» деген газетни бетлеринде «Къарачайны легендарлары бла эсгертмелери» деген статьясын толусу бла берейик, статья хазна адамгъа белгили тюлдю.

Къарачайлыла кёб заманны кавказ таулада, уллу Инджик бла Басханны ортасында джер алмашдыра, Къобан ёзенни башында юч уллу элде – Къарт-Джуртда, Учкуланда, Хурзукда - орналгъандыла. Къазауатха учуннган хоншула бла кюрешде кёб къыйынлыкъ чеге келгендиле...

Таулуланы арасында джазманы бек къарыусузлугъундан, джашау турмушларыны хыйсабындан алада летописъ тюбемейди. Ол себебден аланы эски джашауларыны юсюден хапар джазылмагъанды. Аууздан ауузгъа айтылгъан эски хапарланы халкъ азын сакълаб келеди. Бек эски, ата-бабаладан айтыла келген хапарла ала-чола сакъланадыла... Сёз ючюн, къарачайлыланы таурухларында айтылгъан башчылары Къарчаны не заманда чыкъгъаныны юсюнден керти хапар тюбемейди. Халкъ айтыула аны батырлыгъын, джигитлигин аламат суратлайдыла. Джаулукъ этиб келгенле бла ол, керек болса, таукеллигин, хыйлалыгъын, табышлылыгъын кёргюзе сермешгенин сезебиз хапарладан. Къарча ауушхан бла бирге халкъны тарихи артында къалгъан Кърымшаухаллары тукъумну башчысы Шаухалны хапары бла къысха байламлыды. Кърымчы Шаухал Къарчаны къызын алгъанды. Къарчаны эркиши сабийи болмагъаны себебли, башчылыкъ кюёуюне къалгъанды.

Бу тукъумну юсюнден айтылгъан эски хапарла къарачайлыла Басхан суудан Къобанны башына кёчерлерини аллы бла байламлыдыла. Кеслери да Кърымшаухалладан тёрт къарнашны белгилейдиле: Къамгъут, Къаншаубий, Элбуздукъ, Гилястан. Аланы арасында Элбуздукъну бусагъатдагъы Кърымшаухаллары кеслерини уллу аталарына (атауул аталарына) тергейдиле. Ала да, Ахматланы Кърымшаухаллары бла Сафанланы Кърымшаухаллары деб, эки къауумгъа юлешинибдиле.

Къалгъан къарнашланы юзюклери уа кими Къобан ёзеннге кёчгюнчю болгъанды, кими тауусулгъанды. Биринчи юч къарнашны атлары уа бу тюбюнде келген эски хапарны (легенданы) геройлары болуб тюбейдиле.

Къамгъут бир джыл Зеленчукде (Инджикде) болгъаны бла абаза эллени биринде сабийле бла ойнай тургъан бир гитче къызчыкъны, сейирлик ариулугъун кёрюб, тамаша болгъанды, аны сюйюб, бу ариу инсаннга ие болайым деб, талпыгъанды. Къызчыкъ (Гошаях) белгили бийники, Биберт улунукъу, болуб чыкъгъанды. Къызчыкъны атасы, анасы бла келишиб, муратына джетерине базмай, Къамгъут хыйлалыкъ этер кёл алгъанды. Къызгъаны бла экинчи джол, Зеленчукге (Иджикге) келеди да, керти тукъумунатын, чыкъгъан джерин джашырыб, бир башха тукъумну айтыб, Биберт улугъа айлыкъ джалгъа джарашханды. Ол кюнден башлаб, Къамгъут Гошаяхдан кёз алмай, ызындан тюшгенлей, анга ариу айта, ийнакълай, кёб тюрлю оюнчакъла бере, сабийни кесине илешдиргенди. Кюнлени биринде Къамгъут Гошаяхны ойнай тургъан джеринден джашыртын алыб кетгенди.

Басханнга ётдюргенди. Былайда аны ёсдюрюрге, юретирге бир джууукъ къарт аммагъа аманат этгенди. Амма Гошаяхны джер юйге бугъундургъанды. Кёз-къулакъ болуб, ызындан сымарлагъанлай тургъанды. Бир талай джылны Къамгъут къызчыкъны адамладан терен джашырыб, кишиге билдирмей сакълаб тургъанды. Андан сора уа ёхтем Къамгъут Гошаяхны аты бла махтаныб да тебрегенди. Къызчыкъны нюр тёкген ариулугъу тёгерекде адамланы барын сейирсиндиргенди, сукъландыргъанды.

Не этейим, Гошаяхны бир уллу асыл затны сатханча джоюбму къояйым огъесе кесиме юй бийчегеми сайлайым, деген къайгъылагъа керти джууаб табхынчы, Гошаяхха 16 джыл толгъанды, не келсин, Къамгъутну ууахтысы джетиб, ёлюб кетгенди. Гошаях ол заманда Къамгъутну къарнашы Къаншаубийге эрге чыкъгъанды.

Джигит Къаншаубий Хадагъжукъ улуну къатыны бла энчи ишлени джюрютгенди. Бир кере ол, барыучусуча, Атажукъ улуда къонакъда болады. Къабарты бийче анга сыйлау тепси салады да, боза бла эсиртеди. Къонакъбайла, аны бла къалмай, бозагъа от къошуб ичиргенлери себебли Къаншаубий къыйын ауруйду. Сора ол мычымай ауруууна къаратыргъа Персияны чеги таба кетеди. Былайда Къаншаубийни ариулугъуна сукъланнгандан бир джылы келген къарткъуртха хыйнычы къатын:

- Мени юй бийчеге алыргъа сёз бере эсенг, аурууунгдан саппа-сау этейим, - дейди да, Къаншаубийни юйюне элтеди. Къаншаубий хыйнычы къатыннга бой салады. Кесине къаратады. Маджалдан маджал болгъаны эсленеди. Къаншаубий узакъ Персияны чегинде талай заманны джашайды. Сау да болады. Сора Къаншаубий къарткъуртхагъа: «Мен ата джуртума кемсиз тансыкъ болгъанма», - деб билдиреди. Хыйнычы къатын Къаншаубийни ата юйюне ашыра:

- Юч джылдан сора амалсыз ызынга къайтыб кел. Ауруу джангырмаз ючюн, бу дармандан ич. Ата джуртунга баргъанлай, юй бийченги джап-джаланлай орундукъдан тыбыр ташха дери юч кере бармагъа къой, - дейди. Къаншаубий джуртуна саппа-сау болуб къайтыб келеди. Элде той-оюн этедиле. Ол юй бийчесине хапарын айтады, ант сёзюн ачыкъ этеди. Гошаяхны кийимлерин тешиб, джалан этеди. «Мени кёлюмю чыгъарырча, муну юсюнде бир къыяулу джери болур да», - деб умут этеди. Гошаях бийче узун эшме чачын энгишге тозуратады, чырайын, тюрсюнюн Къаншаубийден джабханлай, юч кере орундукъдан тыбыр ташха дери барыб къайтады. Къаншаубий муратына джеталмай, къарткъуртха къатынны айтханына сагъышланыб къалады.

Кюнле-кечеле седирей, Къаншаубийни юч джыл болджалы джетеди. Къарткъуртханы айтханын унутмай тургъан Къаншаубий дарманын ичеди. Олсагъатлай огъуна аны эски аурууу джангырады да, къарткъуртхагъа къайтыргъа керек болады.

Алай бла Къаншаубий джолгъа хазырланады. Биргесине Гошаяхдан туугъан эки къызчыгъын - Къоз бла Къантинни алады (бир-бир айтыулагъа кёре, къызчыкъла джолдан сыйырылыб, аналарына къайтадыла). Салыб къарткъуртха къатынны юйюне келгенлей, Къаншаубийни аурууу тас болады. Алай а Персияны чеги сюремде баргъан урушланы бирине къатышыб, джигитлик бла ёхтемликни юлгюсюн кёргюзте, сермешулени биринде къан тёгюб, ёлюб кетеди.

Гошаях бийче кёб заманны Къаншаубийден хапарсыз болуб джашаб турады. Алай а аман хапар кенгнге джайылады. Гошаяхны джюрегин титирете, анга да джетеди хапар. Гошаях эрини бушуулу хапарын эшитиб, джылай-джылай, кёз джауларын тауусады.

Андан сора Гошаях, Басханны къоюб, Джёгетей сууну башына кёчюб, кириш тауланы арасында сюелген къалада джашайды. Андан бери къаланы аты «Гошаях бийчени къаласы» болуб келеди. Алайдагъы тауланы аты да Гошаях сыртды. Андан бери кёб ёмюрле ётселе да, бюгюн бюгече да сауду къала.

Къаншаубийни кичи къарнашы Элбуздукъ ол кёзюуде Къобан ёзеннге кёчюб джашагъанды. Гошаяхны хапарын эшитиб, ол муслиман адетге кёре кесине юй бийчеге тилегенди. Алай а Гошаях: «Мен ол затны эталлыкъ тюлме, эрими бушууу джукъланмай», - деб, Элбуздукъну тилегин къабыл кёрмей, талай кере джууаб бергенди. Элбуздукъ да, айтханы чёб болуб джерге тюшмеучю бир адам, муратындан артха турмай, нёгерликге аскер кюч алыб, Гошаях бийчени джангызлыкъда къалада тургъан джеринден, алыб келиб, некях этдиргенди. Амма, андан не келсин. Элбуздукъ бла да насыбы тутмагъанды. Гошаях Къарачайда кёб джылланы джангызлыкъда джашаб ауушханды. Бийчени Къарт-Джуртну джамагъат къабырларында, Къобан сууну сол джагъасында, басдыргъандыла. Андан бери Кърымшаухаллары ёлюклерин алайда асыраб келедиле.

Алайда архитектура джаны бла бир-бирине ушаш юч кешене айырылыб белгилидиле. Эм уллусунда, айтыулагъа кёре, Гошаях бийче асыралгъанды. Хапарлагъа кёре, Гошаях сейир тукъум уллу сюекли, субай санлы, чыммакъ этли, къалын айбат чачы бла керме къашлары, адамны сейир тукъум кесине тартхан кёзлери бла сюйюмлю инсан болгъанды. Аны бла бирге Гошаях адебни-намысны шартларыны юлгюсю болуб тургъанды.

Гошаяхны кешенеси керкилмеген хыршы ташладан тытыр бла тёртгюл салыннганды. Башы ташдан узунуна тогъай джабылыбды. Узунлугъу – 7,75 аршын, кенглиги - 5 аршын, мийиклиги 8 аршын. Къыбылагъа айланнган узун къабыргъасында 1,25 аршын мийиклиги, 0,75 аршын кенглиги болгъан терезе айырылыбды. Аны бла кешенени ичине тынч кирирге боллукъду. Ичини штукатуркасы ариу сакъланнганды. Ортасында наратдан къангала - аркъаула - кешенени таш башын тутуб турадыла. Кешенени тытыр бла къумдан ишленнген цементи, штукатурыкасы аллай бир кючлю тутубду, бир-биринден таш бла уруб кючден айырлыкъса.

Гошаях ёлгенли, аны кешенеси ишленнгенли 250 джыл болады, дейдиле. Аллында бу хапар 1879-чу джыл басмаланнганды. Андан бери Къарачайны эсгертмелерин, аланы арасында Гошаях бийчеге аталгъан кешенелени, талай алим тинтиб келгенди. 1896-чы джыл былайда биринчи археология ишлени Къобан областда устаз болуб ишлеген В.М. Сысоев бардыргъанды. 1910чу джыл Токъланы Наны Къобан областны музейини Къарачайдан къуллукъчусу Гошаях бийчени кешенесинден талай затны музейге саугъагъа джибергенди. Совет джылланы кёзюуюнде былайда Лайпан улу Хамит, Л. И. Лавров, Мизи улу Исмаил, Биджи улу Ханафий археология ишлеге къатышхандыла.

Бюгюн бюгече да Къызыл Къалада Гошаях бийчени къаласы сауду. Аны кибик, Басханда сууну сол джанында, эски Элджурт элни къатында Гошаях къала сакъланады. Эл тюбюнден къалагъа дери джер тюбю бла баргъан таша джол эсленеди. Басхан сууну онг джагъасында, элни туурасы бла эски къарачай къабырлада Къамгъутну кешенеси сакъланады. Кешенени къабыргъаларында адам къол, айтханыбызча, къыпты, таракъ, буу суратла кёрюнедиле. Была христиан динни шартларыдыла.

Бусагъатда Къарачай бла Малкъарда джюрюген хапарлагъа кёре, Гошаях бийче Кърымшаухал улу Къаншаубийни къатыны болгъанды. Аны юсюнден аууз хапарладан сора да эски халкъ джырла («Гошаях бийчени кюую», «Къаншаубийни джыры») шагъатлыкъ этедиле.

Гр.Петровну Гошаях бийчени юсюнден джазгъан хапарындача, Къаншаубийге зарауатлыкъ Хадагъжукъ улуну бийчесинден джетгенди. Гошаяхны «айлана келиб Къарачайда» ёлюб, къабыры Къарт-Джуртну кюнбет къабырларында кешенеде салыннганы айтылады. «Гошаяхны джыры» Къарачай бла Малкъарда, Черкесде, Къабартыда да барды. Къаншаубийни джырында Кърымшаухалланы Бекмырзаны джашлары

Къамгъутну, Къаншаубийни, Элбуздукъ бла Гилястанны хапарлары Гр. Петров джазгъан хапардачады. Алай а бу башында хапарладан башхалыкъ да барды джырда. Аланы биринде болмагъаны башхасында тюбей, хапарны толу этерге болушады. Ол себебден джырда айтылгъан хапарны да берейик.

Къамгъут бий сабий къызчыкъны урлайды. Элджуртда эмчек анасына асыратыргъа береди. Гошаях деб, анга былайда атайдыда, ёсдюредиле. Ёсюб джетгенлей, Гошаях алгъы бурун Къамгъут бийге барады. Кёб джашамай, «тул къатынлай къалады». Андан сора Гошаях бийче Къаншаубийге чыгъады. Ариу Къаншаубийни Хадагъжукъланы Гюргокъ деб эмчек къарнашы болгъанды. Гюргокъ бийни къатыны бла Къаншаубий ачыкъ сёзлю болгъанды. Гошаях бийче аны эшитиб:

- Гюргокълагъа барма, ала хыйны-халмеш биледиле, - деб тилегенди эринден. Андан сора Гюргокъ бийни къатыны Къаншаубийден тюнгюлюб, къонакълыкъны бир кюнюнде Къаншаубийге бозагъа от къошуб бергенди. Къаншаубий бозаны ичиб, мыйыкъларын сюртгенлей, мыйыкълары къолуна келгендиле. Эрлай генджа тайгъа миниб (айтыулагъа кёре, генджа тайны къанатлары барды), Къаншаубий, къуш учханлай, Дагъыстанда бир уста къатыннга мукъут болуб кетгенди. Къатын Къаншаубийни ауруудан сау этгенди, биргесине джашаб тургъанды. Сора Къаншаубийни къатыны болгъанын сезиб:

- Бар энди джанынгдан сюйген Гошаяхны бир кёр. Алай а джыл кёзюуге къайтыб манга келмесенг, ауруу джангырыр», - дегенди, дарман бериб ашыргъанды. Къаншаубий келсе, Гошаях бийчени Басханда табмайды. Ол, эрин излей, Къарачайгъа кетгенди. Къаншаубий аны эшитиб, ызындан тюшгенди. Къарачайда ала джашаргъа оноулашыб, джыл кёзюуюнде биягъы дарманны къабханлай, мыйыкълары къолуна келиб къалгъандыла. Ол себебден Къаншаубий ёлмесем, къайтыб келирме, - деб Дагъыстаннга кетгенди. * * *

Ишек джокъду бу сюжетни халкъны арасында энтда талай варианты болгъанына. Амма, тарихге аланы бютеу джыйымы биргелей тыйыншлы хапар берирге болур.

ШАМАНЛАНЫ Ибрахим.
Tinibek 04.11.2020 17:23:49
Сообщений: 1273
2017 дж. октябрны 26 "КЪАРАЧАЙ"
Сейир адам бла тюбешиу
УРУНУБ, ИНДЖИЛМЕЙ ДЖАШАЙЫКЪ

«Къарачай» газетни корреспонденти Къобанланы Махмут Уруп районну Къызыл Уруп элинде белгили фермерге, Джаммаланы Зекерьяны джашы Сагъитге, тюбеб ушакъ этгенин эмда оюмларын окъуучулагъа теджейбиз.


Къызыл Уруп элни орта школунда окъугъан джылларындан башлаб Сагъит сурат салыу бла кюрешиб тургъанды. Ол черчениеге, математикагъа школда окъугъан заманында уллу эс бёлгенди. Харьковда авиастроитель институтха кирирге излейди. Совет Союзну джылларында бир къауум вузлагъа школну бошагъанлай алыб къоймай эдиле. Сагъит заманын бошуна ашыра турмай, Ленинград шахарны электрон заводуну Преграднада филиалында суратчы-джарашдырыучу болуб ишлеб башлайды.

Харьков шахарда авиастроитель институтха 1979-чу джыл окъургъа киреди. Окъуй тургъан студентлени аскерге алгъан адет бар эди да, Сагъитни да аладыла.

Аскер къуллугъун да джетишимли бошаб, туугъан эли Къызыл Урупха къайтады. Къайтханы бла къоюб кетген институтуна кирмейди: юйде иш кёб болады да, аланы тындыргъынчы эки джыл озуб кетеди. Эки джылдан сора институтха къайтыб окъуйду. Диплом ишин джетишимли джакълайды: инженер-авиаконструктор болуб чыгъады. Ол джыллада Совет Союз оюлуб самолётланы чыгъаргъан заводла да джабыла башлайдыла.

Усталыгъына кёре иш табмагъанына Сагъит къыйналады. Алай а этер мадары болмайды. Элге къайтады, Уруп районда эки мюлк бар эди да, ала да чачыладыла. Ленинград шахарны электрон заводуну мында филиалы да джабылады.

- Уллу, сыйлы окъууунг бола тургъанлай, билиминге кёре иш табалмай, элге келиб къалгъан къыйын болду болур.

- Не джашырыу, къыйын тийген эди... Къызыл Уруп элде малгъа къарагъандан сора иш джокъ эди. Юйде 27 тууар мал бар эди да, фермер мюлкле къурала башлагъанларында, мен да фермер болдум. 12 гектар биченлик джетди меннге. Фермерлик ишни къарнашларым Борис, Буньямин мени юсюме атыб къоймадыла. Биригиб ишледик да, малларыбызны саны да 140дан аслам болду. Уллу къарнашыбыз Азрет-Алийни кесини юйдегиси барды. Атабыз ЗеДжаммаланы Сагъит «Лакмус-2» аджири бла.

керья эртде ауушханы амалтын Азрет-Алий бизге - гитче къарнашларына - кёз-къулакъ болуб туруучан эди. Бусагъатда да оноу, иш бла болушуб турады. Анабыз Къыблахан 2004-чю джыл ауушхан эди. Ана джылыу не заманда да керек болады. Биз барыбыз ёсюб джетгеникде да, ананы оноуун, къайгъырыуун излегенлей, кюсегенлей турабыз.

- Анагъызны да, атагъызны да Аллах джандетли этсин.

- Аллах разы болсун, сау бол. - Айтханынга кёре, Сагъит, фермерлик ишинги 27 тууар малдан башлагъанса. Аланы асламысы ийнекле боладыла, талай джылгъа малларынгы саны 140-дан аслам болуб кетеди. Къалгъан затынг анга келишмесе малны кёблюгюнден хыйыр боламыды?

- Малны кёблюгюнден хайыр болмагъаны амалтын малланы санын 47-ге джыйдыкъ. Къарачай тукъумлу атланы къурадыкъ. Тууар малгъа къарагъандан эсе, атланы тутхан тынчыракъды.

Иги кесек заманны мындан алгъа талай кере мени атларымы сыртдан сюрюб кетген эдиле. 100 атымы табхан эдим, аллай бирни да табмай къойгъан эдим. Полициягъа билдирген эдик. Излеб кюрешдиле, табалмадыла.

Бусагъатда беш джылкъым барды. Хар джылкъы бир аджир бла 19-20 байталдан къуралады. Ала бир-бирлеринден иги кесек узакъда турадыла. Алайсыз аджирле, бир-бирлерини джылкъы юлюшлерин алыр ючюн кюреширикдиле.

- 50-ге джууукъ тууар малынг барды, дединг. Ийнеклени сютлерин, этлерин не этесе?

- Талай ийнекни кесибизни кереклибизге, деб сауабыз. Къалгъан ийнеклени саумайбыз: аланы бузоуларын тюблерине ийиб къоябыз.

Ала къысха заманны ичинде эт алсынла, деб 7-8 ай толгъан бузоуланы КъабартыМалкъардан, Краснодар крайдан келиб алыб кетедиле. Иги багъа да тёлейдиле. Бизни республикада алай нек этмейдиле? Эт кёб, учуз болса иги тюлмюдю? – дейди Сагъит соруулу къарай.

Джамма улу бла ушакъ этген заманымда къатыбызда Къызыл Уруп элни администрациясыны башчысы Чочуланы Науар сюелиб тура эди да, ол да сёзге къошулуб, былай атды:

- Сагъитни ийнеклери этли малладыла, атлары уа къарачай тукъумлуладыла. Бир да ариу атладыла. Аладан туугъан тёлю иги болур ючюн байталланы асыулу тукъумлу аджирлеге къошады. Сёз ючюн, атларыны асламысы къарачай тукъумлу аджирледен туугъандыла. Бир заманда бу аджирле «Къарачай» плем ат заводда махталыб тургъанла болгъандыла.

Фермерлик ишин да бардыра, Сагъит сурат салыу бла да кюрешеди. Сёз ючюн, элни джангы ишленнген межгитини ичин толусу бла кеси джарашдыргъанды. Уллу къыйынын салса да, бир сом да алмагъанды иши ючюн. Администрацияда джукъ-зат джарашдырыргъа керек болса, Сагъитни чакъырабыз. Элде сыйы уллуду.

- Ахырында айтырым буду, - дейди Джамма улу. Къарачай миллет ишлеген миллетди. Кърал джанындан болушлукъ боллукъду деб, биз сакълаб турмазгъа керекбиз. Кърал да къолундан келгенича ишлегенлеге болушады. «Ишлемеген тишлемейди» деб айтыу барды да, аны унутмайыкъ. Урунуб, инджилмей джашайыкъ.
Tinibek 04.11.2020 17:24:44
Сообщений: 1273
2017 дж. октябрны 26 "КЪАРАЧАЙ"
Ёзденланы Абугалийге - 120 джыл
ГАССЫ БЛА
КЪАРНАШЫ


БИЙ ТИШЛИКЛИК ДЖЫЙГЪАН АДЕТИН КЪОЙДУ

Бир джолда эртденнгиде Гассы бла къарнашы Сыгынчыгъа, Къарамырза деген бийни эки келечиси келиб: «Бийибиз сизни Къарт-Джуртха чакъырады», - дейдиле. Къарнашла бир семиз эркечни алагъа бериб, сылтаула этедиле да бармайдыла.

Атлыла кетгенлеринде: «Муну бла къойсала, шукур этиб къой. Алай а къоярыкъ тюлдю бий. Биягъынлай, халкъдан тишлик джыйыгъыз дерикди шериулерине. Бу джол унамазгъа!..» - дейди Гассы.

- Кел, кеч этмейик да, ёгюзню къоратайыкъ, къоярыкъ тюл эсе, - дейди Сыгынчы да.

Бийни келечилерини кёзлерине илиннген, асыралгъан бир мазаллы ёгюзлери бар эди да, къарнашланы кёзлери къыймаса да, кесмей къояргъа амаллары болмайды. Кюнорта бола, иш была къоркъгъанча болады. Биягъы атлыла келиб, алыб кетген мазаллы семиз эркечлерин да бюсюреусюз ызына къайтарыб:

- Бий чакъырса, олмуду башыгъызны аурутхан?! Керек тюлдю анга сизни джаман эчкигиз! Асыралгъан ёгюзюгюз барды деб эшитгенди...», - дейдиле.

- Ёгюз эт биз да ашайбыз, - дейдиле къарнашла. Аны бла бийни келечилерин къуру ашырадыла. Алай а экинчи кюн дагъыда келечиле келиб: «Юч кюнден урушха хазыр болугъуз, келликбиз», - деб кетедиле.

Хурзукда от, окъ керекли затла хазырлагъан дорбунла болгъандыла. Къалай эсе да къая букъудан - кюкюртден - от этгендиле, къоргъашын ёзеклени да билиб, кюрешиб окъла этиб тургъандыла алайда.

Къарнашла эки-юч кюнлерин алайда ашырыб, бий бла къазауат этерге хазыр болгъандыла.

Къарамырза бий сёзюне толу болуб, ючюнчю кюн джыйырма атлыгъа джууукъ шериу аскерчиги бла Хурзукну тёбен джанындан киреди (Шериу деб джасакъ джыя келген аскерге айтылгъанды).

- Къарнашчыгъым, - дейди Гассы Сыгынчыгъа, сау къалсакъ - ол бизни насыбыбызды. Бир-эки кере бийге болушханыбызны да аман этген эдик. Айлана да аны ючюн келиб турады. Бий бий болгъанлыкъгъа, халкъны ёзеги бизбиз. Ма аны ючюн, бизден кёл табмагъан халкъ, бизге онгсунмай къарайды. Сау къалгъаныбыз болса, эсибизде тутарбыз: элинг бла болургъа керексе, тышындан келген залимден эсе. Бюгюн эркишилик да, сый да билинирге керекдиле, джамагъатыбызгъа, уялмай, бетлерине къарарча болайыкъ. Эл а къысылыб къалгъанды. Кёремисе бир эркек улан орамда?

- Огъай... Майна, аскерни аллына бир тиширыу келалгъаныча келеди джаяулай, - дейди Сыгынчы.

Ол тиширыу дуния таныгъан Хужады. Джетитон Хужа деучен эдиле. Ишде, сёзде, оноуда да мунсуз зат тынмайды. Сёзю ётген, сыйы элни аллында тургъан тиширыу. Хужа, чабыб келгенин бузмагъанлай, джетиб, бийни аллына уллу чилле джаулугъун башындан тешиб атады.

- Бийим, джаным, эки камсык джаш чёрчекликлерин кёргюзгендиле деб, керекмиди, акъыллы, сеннге къан тёгерге? Ойлаш! дейди Хужа. Къарамырза, джаулукъну теблемей, тохтайды. Алай а, атдан тюшюб, джаулукъну иесине узатмайды. Бий аман къан алыб турса да, джаулукъну теблеб, озуб да кеталмайды. («Тиширыуну джаулугъу къан бериуню къайтарыр...» деб, ма быллай ишде айтылыб тебреген болур).

- Джаулугъунгу ары ал, къатын! Мен ойлашдырайым аланы! Алкъын онглуонгсуз ким болгъанын билмеген кийиклеге билдирейим мен бюгюн! Ары ал джаулугъунгу! - деб, бий сёзюн тюгел айтыб да бошагъынчы, шкок атылды. Окъ, бийни ат джерни агъарыб тургъан ал акъ къашыны тюбюнден кириб, атха, юсюндеги Къарамырзагъа да хата этмей, арт къашдан чыгъыб кетди. Бийни аскерчилери шкокну къайдан атылгъанын билмей, къалабалыкъ боладыла. Къарамырза эрлай атдан секириб тюшюб, джаулукъну Джетитон Хужагъа берди.

- Бери тюшюгюз, аллай мараучула эсегиз, атышайыкъ! - деб къычырды бий. Башында къаяладан экеулен тюшюб тебрейдиле. Ала Сыгынчы бла Гассы боладыла. Гассы рахат, ашыкъмай атлай, къарнашы уа, артхаракъда, шкокну аллына тутуб, джукъ къаугъа чыкъгъанлай мараб атаргъа хазыр болгъанын билдире, эки къарнаш ёзеннге саркъадыла. Келиб, саламлашыб, тынчлыкъ-эсенлик сорулгъандан сора, ол дау ёгюзню джапхагъын къара этиб салыб, атышыб тебрейдиле. Къарамырзаны юч адамы атыб тийдиралмайдыла. Гассы бир атханлай джапхакъны тюрсюнюн бузады.

Бир кесекден къолларында сауут-сабалары болгъан элчи эркишиле, аланы ызларындан сабий-сюбий, къарт, тиширыу, къысхасыча айтыргъа, элчиле акъыртын-акъыртын кёрюнюб тебрейдиле.

Ма алай бла Гассы бла Сыгынчы, миллетни аллында сыйларын тюшюрмей, бу халкъда да ётгюрлюк болгъанын танытадыла. Была бла джау болгъандан эсе, шох болургъа керек болгъанына тюшюнеди бий да. Алай бла Къарамырза келиб тишликлик джыйгъан адетин къояды.

Артда Гассы Хурзукдан Къарт-Джуртха кёчеди, гитче къарнашы Сыгынчы уа Хурзукда къалады.

Гассы бизни уллу атабызды. Бизни атауулубузгъа Гассылары дейдиле.
Читают тему (гостей: 3)

Форум  Мобильный | Стационарный