КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Tinibek 31.10.2019 01:58:07
Сообщений: 1273
2019 дж. аууз-герги айны 19 "КЪАРАЧАЙ"
Тарих
ХАСАУКА УРУШНУ ЮСЮНДЕН

Багъалы «Къарачай» газетни редакциясы!
Джыл сайын, аууз-герги (октябрь) ай башланса халкъыбызда Хасаука урушну
юсюнден хапарла аслам джюрюучендиле. Биз барыбыз да билгенден, 1828-чи джыл
аууз-герги (октябрь) айны 20-да Хасаукада патчах аскер бла къарачайлыланы
араларында 12-сагъатлыкъ уруш баргъанды. Ол урушдан сора, ортада кесамат
джазылыб, Къарачай Эресей империяны къурамына киргенди. Бу хапаргъа хар
ким кесича къоша, къората барады да, бир-бирледе, Хасаука урушну нек болгъанын, къалай болгъанын да иги ангыламай къалабыз.
Энди айтырыбыз ол уллу айыб затды, алай болса да, тюзюча айтайыкъ...
Арабызда бир къауумла къарачай тилни иги билмегенлери амалтын, къарачайча джазылгъан затланы да окъуялмайдыла. Халкъыбызны тарихин а тюзюча
билирге сюедиле. Ол себебден, Хасаука урушну юсюнден, хазна басмаланнган да
этмеген бир тыйыншлы, тюзлюкге джууукъ болгъан, орус тилде джазылгъан
статьягъыз бар эсе, басмаласагъыз деб тилекчибиз.
Салам бла Къарачай-Черкес кърал университетни окъуучулары.


Къарачай-Черкес кърал университетни багъалы окъуучулары!

Сизге тарихден дерс берген алим-устазладан эсе биз иги хапар айталырбыз деб базалмайбыз. Алай болса да, бизде болгъан материалладан сайлаб, тарих илмуланы доктору Кипкеланы Зарема, Борисни къызы, джазгъан «Хасаукинское сражение в ходе русско-турецкой войны 1828-1829 гг.» деген уллу статьяны сизге да, дагъыда ана тилде окъуй билмеген башха ахлуларыбызгъа да теджеб, басмалайбыз. «Ана тилни билмеген... – ичги сёзюгюзню» ышаныб, бизге джазыб джибергенигиз ючюн а, бек сау болугъуз. Биз бу статьяны басмалагъандан сора, ана тилни билмегенле, уялгъанча этиб, Аллах айтса, билирге тырмашыб тебрерле деб бек ышанабыз.

Салам бла, «Къарачай» газетни редакциясы.

ХАСАУКИНСКОЕ СРАЖЕНИЕ В ХОДЕ РУССКО-ТУРЕЦКОЙ ВОЙНЫ 1828-1829 гг.

В череде русско-турецких войн XVIII-XIX вв., одним из театров которых неизменно оказывался Северо-Западный Кавказ, вооружённое сопротивление местных народов иноземной экспансии выделяют как Кавказскую войну, однако их исторические судьбы решались по результатам договоров между Российской и Османской империями. Так в 1783 г. по Константинопольскому договору Российская и Османская империи разделили между собой Крымское ханство, в результате на Северо-Западном Кавказе русско-турецкая граница утвердилась от устья Кубани до впадения в неё Урупа, а дальше она шла «сухим» путем по предгорной полосе через верхнюю Куму до Георгиевска, где соединялась с Моздокской линией.

Разграничение империй по Кубани являлось разделом между ними бывших владений и подданных народов Крымского ханства, в число которых карачаевцы в бассейне Верхней Кубани не входили, являясь народом независимым от какой-либо чужой власти. Командующий на Кавказе генерал Ермолов в 1825 г. российские рубежи на подступах к Карачаю обозначил на правобережье русскотурецкой границы по Кубани станицей Баталпашинской, а в Пятигорье – укреплением Кисловодским. «Сухой» отрезок Кубанской линии вплотную подходил к Карачаю с севера и востока, сужая его границы, но центральные селения карачаевцев под Эльбрусом, где находились резиденции владетельных князей, оставались недоступными.

Русско-турецкая война 1828–1829 гг. стала для Российской империи кульминацией «Восточного вопроса», под которым подразумевался весь ход внешней политики по расчленению Османской империи. Закубанские территории до Чёрного моря были частью обширных турецких владений, и Россия была готова к их завоеванию с тем, чтобы после выхода к морским коммуникациям открыть себе прямой путь на древний Константинополь (Стамбул), сокровенную мечту российских самодержцев.

Готовясь к этой войне, основные силы Российская империя сконцентрировала в Закавказье и на Дунае, а Северо-Западный Кавказ предполагалось захватить силами, в основном, казачьих войск Кавказской линии. Османская империя имела здесь немногочисленные военные гарнизоны в причерноморских крепостях и дополнительных сил на защиту закубанцев не направила, тем не менее, усиленно поднимала их на неравную борьбу с Россией.

Новый начальник Кавказской области и командующий войсками на Кавказской линии генерал Емануель ещё до начала войны настойчиво пытался получить разрешение правительства на вторжение в Карачай, попавший в зону военно-стратегических интересов России. Пространство между «сухим» отрезком Кавказской линии и закубанскими владениями Османской империи в случае продвижения российских войск к Чёрному морю оставалось бы в тылу, поэтому покорение Карачая стало первоочередной задачей военного командования.

До этого в поисках беглых кабардинцев и абазин войска не раз проходили с артиллерией в самые верховья левых притоков Кубани – Большого и Малого Зеленчука, демонстрируя свою военную мощь и узнавая наиболее удобные пути по горным районам. Понимая, что предотвратить вторжение российских войск не удастся, правитель Карачая Ислам Крымшамхалов в 1826 г. выдал аманатов и дал присягу анапскому паше, как наместнику турецкого султана. Князь формально превратил независимое княжество в османскую губернию именно в тот период, когда могущество этой империи склонилось к закату и на военную помощь турок рассчитывать уже не приходилось. Однако оставался политический мотив: со статусом османских подданных карачаевцы могли не опасаться нападения на свою территорию в мирное время. Все предыдущие войны объявлял султан, на этот раз он медлил, и Россия тоже не спешила нарушать мир с Турцией до завершения войны с Персией (1826-1828). Действительно, изменение статуса Карачая сдерживало от его завоевания до начала русско-турецкой войны.

В 1827 г. Емануель вёл дипломатическую переписку с анапским пашой, упрекая в нарушении международного права. В начале переписки он пытался убедить османского наместника в российском подданстве карачаевцев Верхней Кубани, при этом безуспешно ссылаясь на данную, якобы ими, присягу, путая сведения о двух различных обществах карачаевского народа, локализованных по разные стороны Эльбруса. Дело в том, что карачаевцы, издревле жившие в верховьях левых притоков Терека: Малки, Баксана и Чегема, т.е. в непосредственном соседстве с Кабардой, попали в зону действия российских войск раньше кубанского Карачая, и часть их была перемещена на Малку в ведение командующего Кабардинской линией. Это и дало повод Емануелю утверждать, что карачаевцы, отделяющиеся от закубанцев Кубанью, 15 лет назад признали зависимость от российского правительства, и поэтому власти разрешили им занимать пастбища, раньше находившиеся, якобы, во владении российских подданных кабардинцев. Тем не менее, статус немногочисленного общества карачаевцев на Малке не имел отношения к статусу независимого Карачая в бассейне Верхней Кубани, как это хотел представить Емануель.

Территория кубанских карачаевцев начиналась к западу от верховий Малки, за пределами границы Российской империи, и управлялась собственными независимыми князьями. Так как вхождение Карачая в состав Османской империи в 1826 г. не было подтверждено никаким соответствующим договором, в том же году российские власти заключили с карачаевскими владельцами «Договор о нейтралитете», подтвердив независимый статус Карачая. Однако примечательно, что в числе подписавшихся под этим договором значилось имя эфенди ХаджиАхмета, присланного в Карачай из Анапы для осуществления шариатского суда. Участие османского представителя в политических мероприятиях карачаевских владельцев не исключает, что Карачай всё же позиционировался уже как часть Османской империи.

Полагая, что вхождению Карачая в состав Российской империи мог бы способствовать пример близкородственных соседей, Емануель срочно привёл в российское подданство приграничных к Кабардинской линии горцев. В феврале 1827 г. добровольно дали присягу владетельные князья балкарского, урусбиевского, чегемского, хуламского и безенгиевского обществ, так как зависимость от равнинных пастбищ и рынков сбыта скотоводческой продукции, занятых российскими войсками Кабардинской линии, делала невозможным их существование в закрытых цепью укреплений горных ущельях.

Однако владетельные князья Карачая отказались от мирного вхождения в состав России, сославшись на присягу единоверному султану. Емануель не признавал османского подданства Карачая и писал главнокомандующему на Кавказе Паскевичу: «При всём усилии моём, я не мог ни из чего и ни от кого узнать, по каким причинам карачаевцы, соседственный нам народ, допущен в прошлом 1826 году к выдаче паше анапскому аманатов». Очевидно, в Анапе обнадёжили карачаевцев турецкой помощью, поэтому они решительно отвергли настойчивые, но ошибочные утверждения генерала об их якобы российском подданстве. Понятно, что если бы Емануелю удалось это доказать, то он вторгся бы в Карачай без оглядки на Османскую империю.

Емануель писал анапскому паше, что тот не имел права требовать аманатов от карачаевцев, так как по международным конвенциям они никогда не были подданными Османской империи, а тот, в свою очередь, требовал объяснений по поводу его угроз карачаевцам, так как российскими подданными они так же не являлись. Емануель повторил паше избитую уловку, что карачаевцев надо признать подданными России, как «данников» кабардинских князей, у которых они занимали пастбища на равнине, однако арендные отношения никак не тянули на «даннические». Кроме того, с 1822 г. серьёзной проблемой для российских властей стали и сами кабардинцы, которые через Карачай массами бежали в турецкое Закубанье и оттуда совершали набеги на русские поселения. Чтобы лишить беглых российских подданных надёжного убежища в горах и покровительства карачаевцев, Емануель требовал от них прекратить отношения с беглыми кабардинцами и ни под каким видом не пропускать их через свои земли в российские границы, угрожая «употребить против них оружие».

Как видим, Емануель использовал ложную версию подвластности карачаевцев Кабарде с той же целью, что и некоторые другие российские чиновники и военное командование на Кавказе: чтобы таким образом обосновать принадлежность Карачая, как и Кабарды, России. Однако, Емануелю, как и его предшественникам, не удалось разыграть «кабардинскую карту», так как турецкие власти были осведомлены о статусах горских народов. Сам Емануель в дальнейшем больше не поднимал этого вопроса, настаивая только на том, что Карачай служит убежищем для беглых кабардинцев, грабивших российские поселения на Кавказской линии. Видимо, Емануель разочаровался в своих информаторах, усиленно вводивших его в заблуждение по поводу «подвластности» карачаевцев, одну такую записку он прокомментировал довольно зло: «Наполнена ложными изворотами Кабардинских князей и узденей и доказывает, сколько они коварны».

Емануель не смог доказать подвластность Карачая России и стал настаивать на его полной независимости, что давало бы ему возможность склонить карачаевцев к российской стороне или же вторгнуться на Верхнюю Кубань с войсками, не опасаясь политических осложнений с Османской империей. Как раз то, что и предвидел Ислам Крымшамхалов, отказываясь от статуса независимой территории в 1826 г. В конце 1827 г. Емануель всё ещё убеждал военное командование вторгнуться в Карачай, однако вторжение на независимую территорию было не в компетенции кавказских властей. Тогда Емануель обратился в СанктПетербург к начальнику Главного штаба с просьбой, если в скором времени война с турками не начнётся, то разрешить ему хотя бы устроить в верховьях Кубани укрепления и посты для предотвращения сообщения между закубанцами и горцами. По его мнению, это привело бы карачаевцев в российское подданство как независимый от Османской империи народ, но правительство военное вторжение в Карачай до начала русско-турецкой войны не санкционировало.

Примечательно, что самих карачаевцев Емануель в начале войны ещё раз попытался угрозами заставить признать российское подданство, используя разногласия в среде княжеской верхушки, разделившейся на протурецкую и пророссийскую партии. Об этом свидетельствует его письмо, переправленное владетельным князем Карачая в Анапу и сохранившееся в турецком архиве: «Карачаевцы! В полученном мною от Вас письме я не нашёл основательного отзыва на моё письмо – а одни только лживые извороты от двух или трёх человек из среди вас приложивших свои печати. По словам их, я не могу всех вас признать отклонившимися от подданства российскому правительству, ибо вы очень знаете, что всегда были от нас зависимы и что, следовательно, не должны сметь говорить, что вы не подданные российского Государя. Ещё раз повторяю вам не терять предстоящее для блага вашего короткое время, скорее образумиться, загладить свои преступления чистосердечным раскаянием, обратясь на верноподданство Великому российскому императору с принятием вновь присяги и выдачи аманатов; тогда все ваши просьбы будут уважены в полной мере наравне с прочими российскими верноподданными. В противном же случае не избежите строгого наказания и тогда раскаяние будет уже поздно. Посему и ожидаю с сим посланием скорейшего решительного вашего отзыва за подписем всех между вами почётных людей. Генерал-лейтенант Емануель. 15 мая 1828 года».

Это письмо подали главному визирю османского правительства 30 июля 1828 г. с припиской Эдхема-паши: «Господин блистательного государства. Не поймите меня превратно. Всему этому народу было прислано такое вот письмо. Между тем, в этих землях Карачай почитается за страну, подобную крепости. В этой стране есть семь разных руд, кроме того, по её земле проходят пути 7 8 народов, то есть дороги к 7 - 8 народам лежат в этой земле, можно сказать, эта страна является замковым ключом этих мест, так и знайте. Карачаевцы смотрят на вас, ждут от вас помощи. Без этого, мы выпустим из рук эту страну, так и знайте». (Перевод с турецкого языка автора).

Русско-турецкая война была неминуема, и судьба Карачая предрешена. Серьёзных претензий к карачаевцам у российских властей не было, это был мирный народ, не нуждавшийся в постоянных набегах и грабежах для поддержания своего жизнеобеспечения, поэтому необоснованные обвинения на их враждебность нужны были только для оправдания вооружённого вторжения на чужую территорию. Но времени на мирные решения уже не оставалось ни у одной из сторон, так как 14 апреля Россия объявила Турции войну. На Северо-Западном Кавказе стратегически важным был захват турецкой крепости Анапы и удержание в повиновении Абхазии. Так как турки были вынуждены вести боевые действия на три фронта, то значительных сил для помощи закубанцам у султана не было. Российские власти сразу же предложили закубанским народам отказаться от бесполезного сопротивления. 25 апреля 1828 г. Емануель обратился к ним с прокламацией, в которой писал: «Вас эта война не касается, ибо Российское правительство вас с Турками не смешивает, и только против них и Закубанских возмутителей будет потреблять оружие».

Однако в июне начало войны ознаменовалось набегом темиргоевского князя Джамбулата Болотокова на Кавказскую линию. Его двухтысячное войско шло под красным турецким знаменем в сопровождении турецкого сановника Магомет-аги. Очевидно, турки организовали в поход западных адыгов, чтобы отвлечь часть российских войск с закавказского театра войны. Так как ногайские аулы на Кубани охранял отряд генерала Антропова, Джамбулат со своим войском обошёл их и направился от Баталпашинской станицы в Кабарду. Перейдя р. Подкумок, они разорили около Георгиевска село Незлобное. Здесь закубанцы были остановлены войсками и, не достигнув Кабарды, бежали через Баксанское ущелье в Карачай. Емануель писал, что закубанцев было не две, а три тысячи человек, пытаясь как-то оправдать кордонных начальников, не догнавших их «по причине крутых гор».

Несмотря на успех Джамбулата, отсутствие в этом походе собственно турецких сил свидетельствовало о том, что серьёзного стратегического значения это вторжение для Османской империи не имело. Другое дело - потеря турками плацдарма на Черноморском берегу. Николай I приказал военные действия начать с Анапы, «чтобы падение его послужило одним из первых чувствительных ударов, нанесённых Порте». 12 июня Анапа была взята штурмом со стороны моря, и Османская империя окончательно потеряла свои позиции на Северо-Западном Кавказе. Закубанцам пришлось самим расплачиваться за набег под османским флагом. 16 июля 1828 г. Емануель приказал наказать народы, принявшие участие в набеге, и ввёл войска в Закубанье, как на воюющую сторону. Между Лабой и Белой были вытоптаны поля и истреблены аулы темиргоевцев, егерукаевцев, махошевцев и башильбаевцев, жителям разрешили переселиться на Кубань, но основная их часть бежала в залабинские леса и горы. В поисках же беглых абазин-алтыкесеков, составлявших значительный контингент в партии Джамбулата, казаки открыли дорогу в Большой Карачай со стороны Малки, ею и воспользовался Емануель, когда через месяц повёл войска для покорения карачаевцев. Военный историк В.А. Потто писал: «Пока существовал этот оплот закубанских народов, имевший значение стратегической цитадели, до тех пор от наших военных операций за Кубанью нельзя было требовать сколько-нибудь удовлетворительного результата».

Военная экспедиция в Карачай принципиально отличалась от истребительных походов в Закубанье и была проведена как завоевательная военно-политическая акция, тем не менее, надо признать, Емануель предварительно предпринял, пусть и слабые, попытки мирного вовлечения Карачая в состав России. Возможно, они увенчались бы успехом, если бы не вмешательство третьей стороны, но этого не случилось, и сражение карачаевского ополчения против русских войск при Хасауке стало одной из самых ярких страниц в истории борьбы горцев Северного Кавказа за независимость.

Карачаевцы не питали иллюзий по поводу сохранения независимости от могущественной России, но и поводов для истребления своих кошей в зоне досягаемости её войск на левых и правых притоках Верхней Кубани не давали. А в центр Карачая, в труднодоступное ущелье в верховьях Кубани, ещё никогда не вступали захватчики. Это положение изменилось, когда началось продвижение русских к Чёрному морю, и они не могли оставить в тылу своих войск непокорённую территорию. Набеги закубанцев на Кавказскую линию продолжались, экспедиции не приводили к их полному «замирению», так как «хищнические партии» беглых кабардинцев и абазин успевали скрыться в горных ущельях Карачая. Потто писал: «Смелость горцев дошла до своего апогея: достоинство русского оружия требовало возмездия, и этим возмездием было покорение в октябре 1828 года неприступного Карачая».

В условиях открытой русско-турецкой войны «турецкое подданство» карачаевцев дало формальное право русским войскам войти в Карачай и открыть боевые действия под предлогом уничтожения «вражеского убежища». Никакой военной помощи карачаевцам ни турецкие войска, ни соседние народы оказать не успели, так как вторжение было внезапным и стремительным. В Большой Карачай, высокогорный центр карачаевских владений в верховьях Кубани, русские войска с артиллерией направились с двух сторон: по верхнему течению Кубани и со стороны Пятигорья, с верховий Малки. По сомнительным литературным сведениям, проводниками Емануеля стали Атажуко Атажукин, племянник главного князя Кабарды Мисоста Атажукина, и карачаевский князь Дудов, двоюродный брат Мисоста, оставшийся в народной памяти как «предатель Амантиш». Однако надо признать, что оба пути были уже изведаны русскими в ходе военных экспедиций, хотя они никогда не проникали вглубь Большого Карачая. Проблема была в другом: русско-карачаевские отношения не имели истории. Князь Дудов, возглавлявший пророссийскую партию в Карачае, первым попытался найти путь к неизбежному сближению, но предубеждения против России были в то время слишком сильны в Карачае. Кроме того, часть Дудовых составила откровенную оппозицию владетельным князьям Крымшамхаловым, обладавшим устойчивой властью над народом. По народным преданиям, самого Амантиша Дудова не было в царском войске, а в карачаевские селения с Емануелем пришёл некий Атажука, но это был, очевидно, штатный агент и проводник российских войск ещё с ермоловских походов Атажука Абуков, имя которого встречается в наградных списках за эту экспедицию.

Российское войско разделилось на две части: отряд Антропова занял Каменный мост на Кубани, откуда начинался опасный подъём через ущелье Аман-ныхыт (карач.: «Гибельный путь»), непроходимый для артиллерии, а основные силы во главе с Емануелем численностью 1653 человека, оснащённые артиллерией, 19 октября выступили со стороны Кисловодской линии к высокогорному плато ЭльДжурган-сырт. Операция была спланирована так, чтобы заставить карачаевцев разделиться на два фронта. Причём они ожидали вторжение с Кубани, так как узнали, что из Усть-Джегуты вышел вспомогательный отряд хопёрских казаков.

Войско Емануеля 20 октября (по новому стилю 2 ноября) вышло к подошве Эльбруса. Карачаевцы мужественно встали на защиту своих древних селений, сражение продолжалось 12 часов, но в 7 часов вечера горцы были «сбиты с занимаемых ими высот» при помощи артиллерийских орудий. Карачай был завоеван «при самом упорном сопротивлении гордых карачаевцев, дотоле никем ещё не побеждённых», - писал князь Голицын, известный биограф Емануеля. В.А. Потто, оставивший нам подробное описание этого сражения, отмечал: «Карачаевцы не были крамольниками; они были открытыми нашими врагами и как враги имели право укрывать у себя наших преступников. Экспедиция против них предпринята была не для усмирения, а для покорения их – как требовали того наши военные и политические соображения».

На следующий день войско Емануеля уже без сопротивления достигло главного селения Карт-Джюрт, и навстречу ему вышли депутаты во главе с Исламом Крымшамхаловым для переговоров. Князь взял всю ответственность за сражение на себя. Зная о тактике русских войск, не оставлявших следа от занятых и разграбленных аулов, очевидно, он ожидал такого же и в Карачае. По преданиям, владетельный князь показал на свою усадьбу и попросил, чтобы русские грабили её, но не трогали жилищ его подвластного народа. Несмотря на тяжёлые потери, Емануель отдал должное героизму карачаевцев и не позволил грабить их селения.

Потто писал: «С карачаевцами обошлись как с воюющей, а не как с усмиряемой стороной. Их аулы не были разорены, во время стоянки у жителей Карт-джюрта установились дружеские отношения с солдатами». На следующий день был подписан мирный договор, и Крымшамхалов произнёс речь, которую генералу перевели так: «Счастливы вы, что удалось вам проникнуть в скрытые жилища наши; мы так были уверены в невозможности этого, что даже во время сражения никто из нас не посчитал нужным отправить жён и детей своих в безопасное место, но ваше счастье нас одолело. Мы были до сих пор самыми верными приверженцами Порты Оттоманской и никогда ей не изменяли; но она изменила нам, оставив нас без защиты и не умев удержать крепости своей Анапы. Будьте же теперь вы нашими повелителями. Мы со своей стороны никогда не изменим нашему слову. Вы оградили наши семейства, даже и имущество от разорения, и тем приобрели уже нашу признательность».

Военный историк оставил нам описание правителя Карачая: «Открытое, честное лицо валия, вся его представительная наружность, и в особенности его смелая, краткая речь произвели на всех приятное впечатление. Карачаевцы не были крамольниками; они были открытыми нашими врагами и как враги имели право укрывать у себя наших преступников. Экспедиция против них предпринята была не для усмирения, а для покорения их – как требовали того наши военные и политические соображения». Продемонстрировал благородство перед достойным соперником и российский генерал: «Меч отражён мечом; теперь вы встречаете меня с пальмовой ветвью мира, и мир даст вашему народу счастье и благоденствие, которых карачаевцы не знали до настоящего времени».

Емануель провёл с депутацией переговоры об условиях, «на которых владычество России могло распространяться на карачаевское общество»; условия эти не были тяжёлыми, тем более что рано или поздно карачаевцы должны были покориться, так как их зимние пастбища у верховий Кумы и по реке Маре, «легко доставало русское оружие». Карачаевцы освобождались от податей, а что касается повинностей, то они брали обязательство выставлять известное число конных, хорошо вооружённых всадников на время экспедиций и давать подводы за условленную плату. Кроме того, карачаевцы обещали не давать у себя убежища абрекам и беглецам, не пропускать чрез свои земли неприятельских партий, извещать о готовящихся набегах соседних с ними народов. Однако от роли осведомителей карачаевские князья отказались, для этого «в качестве наблюдателя» временно остался Атажука Абуков. Российские власти обещали карачаевцам учредить меновый двор на Куме у крепости Хахандуковской, на котором они могли бы получать хлеб, соль, железо и другие товары, и в залог верности княжеские семьи выдали четверых аманатов.

Несмотря на кровопролитное сражение мир был отмечен достойно. Потто писал: «После роскошного завтрака, устроенного Эмануэлем в азиатском вкусе, депутация выехала из лагеря с самыми светлыми надеждами на будущее своей страны и с самыми восторженными отзывами о великодушии и приветливости генерала, прибывшего к ним с войсками. Рассказы их до того подействовали на жителей Карт-юрта, что они все высыпали из аула и буквально наводнили наш лагерь произведениями своего скромного хозяйства: сыром, яйцами, домашней птицей и в особенности барашками. Карачаевские барашки известны целому Кавказу своим особенно нежным и вкусным мясом. В этом случае Карачай может соперничать даже с известным островом Уайта, славящимся также барашками, мясо которых составляет гордость королевского стола в Англии. Между жителями Карт-юрта и нашими солдатами скоро установились самые дружеские отношения».

После обряда присяги князь Крымшамхалов обратился к Емануелю: «А знаете что, генерал..., если бы вы не нашли дороги к северным предгорьям Эльбруса, а избрали бы путь по Кубани, вы бы и до сих пор стояли ещё у Каменного моста». На что генерал ответил: «Почтенный валий! Русские и от Каменного моста дошли бы до Карачая. Они достигают цели, не обращая внимания на те препятствия, которые ставят им природа и люди». Тем не менее после трёхдневной стоянки в Карт-джюрте любопытный генерал, отправив войска назад, с частью пехоты и двумя сотнями казаков спустился вниз по Кубани к Каменному мосту, чтобы увидеть прославленный своей неприступностью вход в Большой Карачай. И, как писал Потто, действительно, то, что он увидел, вполне оправдывало название этой теснины «Гибельный путь» и слова карачаевского валия не были «преувеличенными». Так Емануель вышел к месту слияния Кубани и Теберды и лично обозрел места, где предполагал устроить укрепление.

30 октября 1828 г. Емануель послал рапорт военному министру: «Фермопилы (ущелье в Греции, в котором в IV в. до н.э. немногочисленные спартанцы задержали персидское войско. – З.К.) Северного Кавказа взяты нашими войсками, и оплот Карачаева у подошвы Эльбруса для всех горских народов, враждебных для России, разрушен, победа покрыла новою славою российское воинство, в сем деле участвовавшее... Пример покорения сего народа, почитавшегося у всех горских жителей самым непобедимым, даёт прочим подумать о возможности повторить с ними таковое же происшествие, и для того сие дело есть во всех отношениях самый большой шаг к покорению всех племён Кавказа... бесленеевцев, баракаевцев, абадзехов и др.».

В своём докладе императору главнокомандующий на Кавказе Паскевич отмечал, что экспедиция эта была проведена против народа, «который в надежде на неприступности земель своих безбоязненно давал убежище и помощь всем Закубанским хищникам, чрез его земли проходившим для произведения набегов в пространство между Кубанью и Тереком». В Карачае военного присутствия не требовалось, поэтому его временно соотнесли с мирной Кабардой, а не с Закубаньем, которое до конца русско-турецкой войны считалось ещё территорией Османской империи. В ведении командующего Кабардинской линии состояли все мирные народы Центрального Кавказа от Осетии до Большого Карачая. Карачаевцы соблюдали условия договора, и, пользуясь мирной обстановкой у отрогов Эльбруса, 29 июня 1829 года Емануель в сопровождении вооружённого отряда выступил из Пятигорска в верховья Малки теперь уже в научную экспедицию в Карачай, пригласив участвовать в ней учёных из Академии Наук.

Участником этой экспедиции был также венгр Жан-Шарль де Бесс, написавший интереснейший очерк, в котором отметил: «При приближении экспедиции жители соседних гор, встревоженные видом войск, направили депутацию, чтобы узнать о цели этих военных приготовлений. Первыми представились карачаевцы, сопровождаемые их муллой; их вскоре успокоила ласковая, дружественная и располагающая манера поведения генерал-аншефа. Эти депутаты более не покидали нас до границ своей территории». Более того, узнав о намерении генерала совершить восхождение на Эльбрус, карачаевские князья предоставили ему самых опытных проводников из своего народа, с ними 9 июля академики начали подъём, но 10-го вернулись в лагерь, не одолев трудностей пути, и только один проводник Хиллар Хачиров в одиночку смог подняться на вершину Эльбруса.

Подчинение Карачая российскому командованию на Кабардинской линии вовсе не означало слияние его с Кабардой, но порождало немало путаницы в этнических названиях. Что касается внутреннего управления народов Кабардинской линии, то все они оставались в подчинение собственных князей. Кстати, они присутствовали на банкете, устроенном Емануелем 3 августа 1829 года по случаю благополучного окончания научной экспедиции в Карачай. Вместе с генералами и учёными за столом сидели: Султан Менгли-Гирей, потомок крымских султанов, пристав бештовских народов, Кучук Джамботов, старший князь Большой Кабарды, Мисост Атажукин, кабардинский князь, Мурзакул Урусбиев, старший князь Баксанского ущелья, Алакай Мансуров, султан закубанских ногайцев, Ислам Крымшамхалов, старший князь Карачая, Крым-Гирей Лоов, абазинский князь и др. Бесс писал: «Это было редкостное зрелище – видеть столько разнообразных костюмов вперемешку с богатыми мундирами русских генералов и французскими костюмами. Выше упомянутые местные князья вовсе не казались не у места в этом многочисленном собрании».

После войны Османская империя по Адрианопольскому мирному договору 1829 г. отказалась в пользу Российской империи от всей территории между Кубанью и Чёрным морем, что окончательно укрепило российское подданство карачаевцев. Герои, павшие в неравной битве с могущественной империей, показали пример отчаянного мужества и беззаветной любви к своей родине, поэтому Хасаука навсегда вписана в историю Карачая.

КИПКЕЛАНЫ Зарема,
тарих илмуланы доктору.
Tinibek 02.11.2019 19:30:34
Сообщений: 1273
2019 дж. аууз-герги айны 24 "КЪАРАЧАЙ"
Хурзук элни орта школуна — 50 джыл
КЪУУАНЧ ХАЛДА БЕЛГИЛЕДИЛЕ

Хурзук! Къаллай бир ариулукъ, къаллай бир тахсалыкъ барды бу сёзде. Къарачай халкъны эм эски эллерини бириди, миллетибизни бешигиди Хурзук. Хурзукда туугъандыла, ёсгендиле, окъугъандыла: тёрт Гюрге къачха ие болгъан, Къарачайны халкъ джигити Байрамукъланы Джатдай, Совет Союзну Джигити Къасайланы Осман, генерал-полковник Махаметланы Солтан, Социалист Урунууну Джигити Гюрджюланы (Къобанланы) Нузула, Къарачай-Черкес Республиканы халкъ назмучусу Байрамукъланы Халимат, армияны генералы Семенланы Владимир эмда башхала.


Быйыл Хурзук элни орта школуна 50 джыл толду. Ол 1969-чу джыл ишлениб хайырланыугъа берилгенди. Ары дери элде школ болмагъанмыды, деб, бир къауумланы кёллерине келирге боллукъду. Школ болгъанды. Къарачайлыла Орта Азия бла Къазахстандан къайтхандан сора элде эм алгъа джетиджыллыкъ школ ачылады. 1957-1958-чи джыллада аны 14 сохта бошайды.

Школну директору Джатдоланы Муштурайны джашы Умар болады. Сабийлени саны аслам бола башлагъаны себебли, 1962-чи джыл аны сегизджыллыкъ школ этедиле. 1962-чи-1963-чю окъуу джыллада аны 19 сохта бошаб чыгъады. Башында айтханыбызча, алай бла джылдан джылгъа сегизджыллыкъ школну бошагъанланы саны ёсе барады. 1965-чи-1966-чы джыллада сегизджыллыкъ школну 25 сохта бошаб, къолларына къагъытларын алыб чыгъадыла. Тогъузунчу, онунчу классха джюрюрге мадарлары болмай бир къауумлары орта усталыкъ берген техникумлагъа киредиле окъургъа, бирсилери уа башха эллеге, шахарлагъа кетиб, окъууларын андан ары бардырадыла. Школну мекямы тарлыкъ этген бла къалмайды. Артыкъ да бек къыш айлада сууукъла келиб, сабийлени, устазланы джунчута эди. Агъач отун, кёмюр тыйыншлысыча джылытмайдыла классланы. Сохтала бла устазла джылы кийимлери бла класслада олтурургъа керек боладыла. Хурзукчула сабийлери бла устазланы сууукъ класслада джунчугъанларын билиб, джангы школну мекямын ишлетир къайгъыгъа киредиле. Ала кирмеген, джазмагъан джер къалмайды, «бусагъатда джангы школ ишлетирге ачхабыз джокъду» деб джууаб бередиле хар къайда да. Болмагъанында, элчиле КПССни Къарачай райкомуну биринчи секретары Ёзденланы Джамашны джашы Борисге киредиле да, бютеу тарыгъыуларын джарашдырыб айтадыла. Хурчукчуланы инджилиб айланнганларын кёрюб, Джамашны джашы Борис алагъа не этерге кереклилерин джарашдырыб айтады. Ол кёргюзген джол бла джер-джерге барыб, джазыб, муратларына джетедиле. Хурзукда джангы школну мекямын ишлерге бегим чыгъады. Алай бла къурулуш ишле башланадыла. Къысха заманны ичине эки этажы болгъан школну мекямын ишлеб, хайырланыугъа бередиле къурулушчула. Алай бла 1968-чи1969-чу джыл школну орта школ этедиле да, аны бошаб 38 сохта къолларына аттестатларын алыб чыгъадыла.

1969-чу джылдан бери 50 джыл ётдю. Ма ол заманны ичине орта школну джюзле бла сохтала бошаб, къолларына аттестатларын алыб чыкъгъандыла. Джетиджыллыкъ, сегизджыллыкъ эмда орта школлада 900-ден аслам сохта окъугъанды. Миллет кёчгюнчюлюкден къайтханлы бери Хурзук школда директорла болуб Джатдоланы Муштурайны джашы Умар, Гогуйланы Тамайны джашы Магомет, Къасайланы Хызырны къызы Фатима, Джанибекланы Юнусну джашы Сосланбек, Къобанланы Хасанны джашы Алий, Халкёчланы Магомедни джашы Борис, Джатдоланы Сулеменни джашы Идрис ишлегендиле. Биз Орта Азия бла Къазахстандан къайтхан биринчи джыллада Къоджакъланы Сарбийни джашы Добай, Ёзденланы Томпаны джашы Солтан, Эриккенланы Шаухалны къызы Душа, Эриккенланы Исмаилны джашы Хамзат, Чотчаланы Магометни джашы Рамазан, Алийланы Балуаны къызы Разима эмда башхала устазлыкъ этиб, сохталагъа терен билим бериб, школну мийик дараджалы этерге кюрешгендиле. Былайда биринчи завучланы да унутургъа джарамаз. Гогуйланы Томайны джашы Махамет, Хасанланы Османны къызы Супият, Джаубаланы Магомедни къызы Любовь, Къазийланы Солтан-Хамидни къызы Халимат директорла бла устазлагъа болушлукъ этиб, окъуу эмда кеслерин джюрютюу джаны бла школну сохталары юлгюлю болур ючюн кёб кюрешгедиле.

Бюгюнлюкде школну директору Къарабашланы Пахатны къызы Фатимады. Алгъыннгы директорланы иш сынамларын хайырландыра, устаз коллективине башчылыкъ этиуде кесини фахмусун, сынамын аямай Хурзук элни орта школун Къарачай районда эм юлгюлюлени бири этгенди. Бюгюнлюкде школда иги кесек устаз ишлейди, сохта окъуйду.

Алай бла аууз-герги (октябрь) айны 12-де хурзукчула орта школларыны 50джыллыкъ юбилейин къууанч халда байрамладыла. Ол кюн школгъа кёб адам джыйылгъан эди. Артыкъ да бек школну 1969-чу-2019-чу джыллада бошаб, къолларына аттестатларын алыб чыкъгъанла кёб эдиле. Школну 50-джыллыгъына аталгъан къууанч джыйылыу 11 сагъатда башланыргъа керек эди да, ол заманда башланды. Устазла, сабийле, къонакъла эм алгъа орта школгъа джыйылыб, Къасайланы Османны эсгертмесине гокка хансла салдыла. (Талай джылдан бери школ Совет Союзну Джигити Къасайланы Османны атын джюрютеди).

Андан сора бары да джыйылыб, элни кёб болмай ишленнген Маданият къаласына бардыла.

Къууанч джыйылыуну школну директору Къарабашланы Пахатны къызы Фатима ачыб, сёлешген да этди.

- Багъалы къонакъла! деди Пахатны къызы Фатима. - Бюгюн биз барыбыз да Хурзук элни орта школуну 50джыллыкъ юбилейин байрамларгъа джыйылгъанбыз. Мен бу школда 1974-чю джылдан бери ишлейме. Бюгюнлюкде школну директорума. Залда олтуруб тургъанлагъа къарайма да, таныш тюрсюнле кёбдюле. Сиз барыгъыз да Хурзук элни орта школун бошаб чыкъгъансыз. Биреригиз бирер окъуу заведениени бошаб, усталыкъ алыб, ишигиз бла школну эмда кесигизни атыгъызны махтау бла айтдырыб турасыз. Сау болугъуз, школну сыйын энгишге тюшюрмегенигиз ючюн.

Былай къарасакъ, устазны иши тынч болгъанча кёрюнеди. Кертисинде уа алай тюлдю. Сабийлеге терен билим беребиз, аланы ариу халиге юретебиз деб, кёб кюрешедиле ала. Сохталары иги окъусала, ариу халили болсала, кёллери джарыкъ болады. «Окъуу заведениелеге кирдилеми, къаллай усталыкъ алдыла, къайда ишлейдиле, кеслерине юйдеги къурадыламы?» деб, сабийле школну бошаб кетселе да, устазла аланы юслеринден сагъыш этгенлей турадыла. Сохталары окъуу заведениелени бошаб, иги ишде ишлеселе устазла къууанадыла, къыйынлары бошуна кетмегенин биледиле.

Бюгюнлюкде школну иши алгъады. Сохталарыбыз иги окъуйдула, кеслерин ариу джюрютедиле. Къыш айлада классларыбызны ичи джылыды. Школну башы джангыдан джабылгъанды. Джукъ-зат керекли болуб, районну администрациясына барсакъ, ызыбызгъа къууаныб къайтыучанбыз. Район администрацияны башчысы Къушджетерланы Асхатны джашы Спартак не заманда да болушлукъ этгенлей турады школгъа. Керек заманда школну сохталары фестиваллагъа, конкурслагъа къошулуб, районну сыйын джакълар ючюн къалмайдыла. Бюгюн районну администрациясыны башчысы Къушджетер улу былайдады да, анга коллективни эмда кесими атымдан уллу джюрек разылыгъыбызны билдиреме. «Къыйырдагъы къыйынлыды» деб, сансыз этиб къоймайдыла бизни. Кюн сайын дегенча школну коллективини юсюнден хапарлы болгъанлай турады.

50 джылны ичинде Хурзук элни орта школун джюзле бла адамла бошагъандыла. Аланы арасында врачла, къурулушчула, эл мюлкчюле, маданият къуллукъчула, устазла бардыла. Махтаугъа тыйыншлы болгъанланы барыны да атларын айтыб чыкъгъан къыйынды - ала кёбдюле. Эки-юч адамны атларын айтайым. Ёзденланы Магометни джашы Альберт къуру бизни республикада белгили болуб къалмай, Эресейде да белгилиди. Ол РФ-ны Джазыучуларыны эмда Журналистлери союзларыны члениди, РФ-ны махтаулу артистиди, КъЧРни халкъ поэтиди, КъЧР-ни халкъ артистиди, Ингуш Республиканы санатларыны махтаулу къуллукъчусуду, Къабарты-Малкъар Республиканы маданиятыны махтаулу къуллукъчусуду, педагогика илмуланы кандидатыды, «За заслуги перед КЧР» орденни иесиди, Овен джулдуз бёлекде бир джулдузгъа Ёзден улуну аты аталгъанды, бюгюнлюкде «Къарачай» газетни баш редакторуду.

Хапчаланы Халисни джашы Манаф да бизни республикада белгили адамды. Ол Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу мелиораторуду. Ёзденланы Магометни джашы Роберт да КъЧР-ни маданиятыны махтаулу къуллукъчусуду. Бюгюнлюкде ол биз джыйылыб тургъан Маданият къаланы директоруду. Былайда мен Ёзденланы Харунну джашы Аубекирни юсюнден да талай сёз айтыргъа излейме. Ол Хурзук элни орта школун бошагъанды. Гитче Къарачай районда «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни тамадасыды. Джамагъат-политика къуллукъчуду дерге боллукъду анга. Ма аны кючю бла бюгюн биз барыбыз да джыйылгъанбыз Хурзук элни орта школуну 50-джыллыкъ юбилейин байрамларгъа. Къарачай халкъ Орта Азия бла Къазахстандан 1957-чи джыл джуртуна къайтхан эди. Ол джыл Хурзук элде джетиджыллыкъ школ ачылыб, сохтала окъуу-билим алыб башлагъан эдиле. Ол джылдан башлаб, ма бусагъатха дери элни школун ненча сохта бошагъаныны кимле директорла, завучла, устазла болуб ишлегенлерини тизимин этиб, китабчыкъ чыгъаргъанды. Кёб кюрешгенди школну юсюнден хапарла джыйыб. Сиз барыгъыз да тургъанлай, Хурзук элни устазлары, Ёзденланы Харунну джашы Аубекирге уллу джюрек разылыгъыбызны билдиребиз.

Махтаугъа тыйыншлыла дагъыда кёбдюле Хурзук элни орта школуну бошагъанланы арасында. Сёз ючюн, Къобанланы Магомедни джашы Рамазан, Хапчаланы Хасанбийни джашы Энвер, Ёзденланы Азреталийни джашы Владимир, Къарабашланы Харшымны джашы Шамил дагъыда башхала табышлылыкъ ишле бла кюреше, школгъа спонсорлукъ этиб турадыла. Алагъа джюрек разылыгъымы билдиреме.

Башында айтханымча, бюгюнлюкде школну иши алгъады. Кеслерини ишлерине толу берилген устазланы кюрешиулери бла элни орта школуну сохталары терен билим аладыла, районда атларын махтау бла айтдырадыла...

- Мен Хурзук элге не заманда да сюйюб келиученме, - дейди Къарачай районну администрациясыны башчысы Къушджетерланы Спартак. -Былайыны табигъаты сейирликди, таурухлуду. Бюгюн барыбыз да школну 50-джыллыкъ юбилейине джыйылгъанбыз. Кёб адам келгенди байрамгъа. Элни орта школуну Къарачай районда сыйы уллуду. Къарабашланы Пахатны къызы Фатиманы башчылыгъы бла устаз коллектив, биригиб, бютеу билимин, сынамын аямай, сохталагъа терен билим бериб кюрешеди. Бек фахмулу сабийле окъуйдула школда. Ала фестиваллагъа, конкурслагъа къошулуб, районну сыйын джакълагъанлай турадала. Сохталаны халилери да ариуду, юлгюлюдю. Быллай сейирлик джерде джашаб, адамны халиси аман боллукъ тюлдю. Къарагъыз, хурзукчула къаллай чырайлы, огъурлу адамладыла.

Бюгюн а школну коллективин байрам бла алгъышлай, мындан ары да анга джетишимле теджейме. Районну атын мындан ары да иги бла айтдырлыгъына ышанама, деб школгъа саугъагъа компьютер бла принтер берди.

Сёз техника илмуланы доктору, профессор, Электротехника илмуланы академиясыны член-корреспонденти, 180 илму ишни автору Алийланы Ибрагимни джашы Исмаилгъа берилди.

- Мен Хурзукда туумагъанма. Алай болса да, кесими хурзукчугъа санайма. Сабий заманымда огъуна Хурзукну сюйюб къойгъанма. Орта Азия бла Къазахстандан къарачайлыла къайтханларында, бизни юйдеги Хурзукга кёчюб келген эди. Ары-бери озсам, школгъа къайтмай къалмай эдим.

Эм алгъа мен Хурзук элни орта школуну устаз коллективин байрам бла алгъышлайма хар устазгъа саулукъэсенлик, ишде джетишимле теджейме. Бек къыйын заманда ишлейсиз сиз - устазла. Кърал джанындан окъуугъа, медицинагъа дагъыда башха санагъатлагъа тыйыншлысыча эс бёлюне да болмаз. Анга да къарамай, сиз кесигизни ишигизни ажымсыз бардырасыз. Бара баргъан заманда кърал да эс джыяр, къарыукюч алыр, хар неге да уллу эс бёлюр. Сиз бош ишде ишлемейсиз. Сиз сабийлеге билим бериу бла кюрешесиз. Терен билим берсегиз, миллетни аты иги бла айтыллыкъды. Барыбыз да миллет, халкъ ючюн кюрешебиз. Аны унутмайыкъ...

Алийланы Джашыуну джашы Умарны атын джюрютген Къарачай-Черкес кърал университетни ректору Ёзденланы Аубекирни джашы Таусолтан: «Бизни университетде Хурзукну орта школун бошагъан кёб студент окъуйду. Хурзукчула кеслерин окъуугъа берирге сюйген, адебни-намысны къаты сакълай билген студентледиле. Университетни бошасала, терен билим алыб чыгъыучандыла. Ишлеген ишлеринде да джетишимли болуучандыла. Аланы халилери алай некди? Ала ариу, таурухлу джуртда джашайдыла, башха таулу эллерибиздеча, аланы атааналары да огъурлу адамладыла. Алагъа билим берген устазла да ишлерин билген, сюйген адамладыла. Алагъа башчылыкъ устазлыкъ ишде уллу сынамы болгъан, ишине джууаблы къарагъан Къарабашланы Пахатны къызы Фатима этеди. Башчыгъа кёре болады ишни барыуу да, коллективни биригиую да. Хурзук элни устаз коллективи бирикген коллективди.

Бюгюн мен Хурзук элни орта школуну устаз коллективин байрам бла алгъышлай, университетни устаз коллективини атындан джетишимле теджейме. Бу суратны да школгъа саугъа береме»,- деди Ёзден улу.

- Мен Америкада джашагъанлы 25 джыл толду, дейди Къобанланы Людмила (къыз тукъуму Шыдакъладанды). - Хурзук элни сегизджыллыкъ школун бошагъанлы 55 джыл болады. Бир да бек сюеме туугъан элими. Сюймесем, бюгюн бери келиб, орта школну 50джыллыкъ юбилейин сизни бла бирге байрамларыкъ тюл эдим.

Нек кетгенме Америкагъа? Анда эки джашым джашайды. Туудукъларым да бардыла. Бир да бек тансыкъ болама туугъан элиме, къарачайлылагъа. Дунияны башында туугъан джуртунга джетген бир зат джокъду. Андан кенгирекде джашасанг, багъалатаса аны. Хар заты кёзюнге кёрюнюб турады. Къыйынды джуртунгдан узакъда джашагъан.

Мени орта школну 50джыллыкъ юбилейине чакъыргъан эдиле да, келмей болалмадым. Элими хар ташын, хар терегин, мийик тауларын тансыкъладым. Адамларын а, алагъа асыры тансыкъ болгъандан, бир къой, талай кере къучакъладым. 25 джылны ичинде элим ариу болгъанды. Хар заты таб джарашыбды. Ана тилими унутмаз ючюн джашларым, туудукъларым бла кесибизча сёлешгенлей турама. Къалай ариу, багъалы тилди ана тилим. Бюгюн а школну устаз коллективин, уллу байрам бла алгъышлайма. Орта школгъа 50 джыл толуб тура эсе, анга 100-200 джыл толуб, бизни туудукъларыбыз, аладан туугъанла, бизнича, школгъа джыйылыб, аны юбилейлерин байрамлай турсунла. Хурзукъчулагъа, школну устаз коллективине саулукъ-эсенлик теджейме. Этген муратларына джетиб, бизни – джамагъатны - къууандырсынла.

Хурзук элни орта школуну 50-джыллыкъ юбилейине аталгъан къууанч джыйылыуда башхала да сёлешдиле. Хар сёлешген школну устаз коллективине сохталагъа терен билим бериуде, аланы ариу халиге юретиуде джетишимле теджеди...

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
Tinibek 02.11.2019 19:31:31
Сообщений: 1273
2019 дж. аууз-герги айны 24 "КЪАРАЧАЙ"
Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды
САУГЪАЛАРЫН АЛАЛМАЙ КЪАЛГЪАН
МАЛКЪАР ДЖИГИТЛЕ


Кючюкланы Шабазны джашы Магомет 1919-чу джыл аууз-герги (октябрь) айны 12-де Огъары Малкъарны Зылгы элинде туугъанды. 1935-чи джыл Москва шахарда А.В.Луначарский атлы кърал театр институтха окъургъа киргенди. Аны да 1940-чы джыл джетишимли бошаб, туугъан тау джуртуна къайтыб, Нальчик шахарда малкъар драма театрда ишлеб башлагъанды. Арадан бир кесек заман озгъанлай, сахнада сынамын да иги ёсдюргюнчю, Магометни аскерге чакъырадыла. Алай бла ол Ата джуртха къуллукъ борчун берирге кетеди.



Ол Прибалтикада къуллукъ этген кёзюуде Уллу Ата джурт къазауат башланнганды. Кючюк улу къазауатны биринчи кюнюнде огъуна урушха киргенди. Алгъы бурун Шимал-Кюнбатыш фронтда къазауат этгенди. Прибалтиканы Шяуляй шахарын дагъыда башха джерлерин фашистледен къоруулагъанды. Ызы бла 202-чи мараучу полкну къурамында Старая Русса шахарны къатында джау бла хатерсиз сермешгенди. Джауну аскерин шахаргъа джууукъ иймез ючюн баргъан урушда Кючюкланы Магомет ётгюрлюк танытханды. Ма аны ючюн лейтенант Кючюк улу Ата джурт къазауатны I-чи дараджалы ордени бла саугъаланнганды.

Къазауатны къыйын джолларында тюбегенди Магомет джашау нёгерине Вера Яковлевна Морозовагъа. Связист къыз таулу аскерчини биргесине къазауатны аллындан артына дери фронтчу тенги, джашаууну терен къартлыгъына да джан нёгери болгъанлай джашагъанды.

Фронтлада совет аскерчиледен къоранч уллу болса, сау къалгъанладан джангы бёлекле къуралыб, урушха къошулгъандыла. Аны себебли Кючюк улу къуллукъ этген бёлекни да ол чурум бла 254-чю мараучу дивизиягъа къошхандыла. Берилген аскер джумушну тыйыншлы толтургъаны ючюн ызы бла аны чынын да ёсдюргендиле. Алай бла 1941-чи джылны аякъ сюреминде Кючюк улу Магометни дивизияны командирини болушчусу, ызы бла дивизияны тамадасы П.Ф.Батицкийни биргесине къуллукъ джумушланы толтурургъа джууаблы абычар (адъютант) этиб сайлайдыла. Аны аскер билимин тюз хайырландыра билген эмда кесини борчун толтургъан, абычар сыйны мийик тутхан шартларын махтаб аскер тамадалагъа да джазыб билдиргендиле. Ол затлагъа архивде документле шагъатлыкъ этедиле. Магомет П.Ф.Батицкий (артда СССР-ни Маршалы, Хауа Къоруулау Аскерини Баш командующийи) бла бирге Уллу Ата джурт къазауатны аягъына дери къуллукъ этгенди.

1943-чю джыл тамада лейтенант Кючюкланы Магомет башчылыкъ этген рота Украина ючюн талай кюнню тохтаусуз баргъан къаты урушда джау бла кючлю сермешгенди. Архив документлени тинте барсанг, уста командирни къаллай къыйын хыйсаблада уруш этгени ачыкълана барады.

Билимли таулу абычар, аскерчилени биргелерине уруш этгенден сора да, бёлекде аскер совет политика ишни да тыйыншлысыча бардыргъанды. 1943-чю джыл абыстол (ноябрь), эндреуюк (декабрь) айланы ичинде Магомет къуллукъ этген корпус Черкассы шахарны къатында джау салгъан бетджанны алыр ючюн Днепр сууда эмда сууну шахар джаны джагъасында кючлю къазауат этгенди. Башында сагъынылгъаныча, ол урушда совет аскерчилерибизден къоранч кёб болгъанды, аны амалтын аскер бёлекле бир-бирине къошулуб, джангы батальонла къуралгъандыла, ала да 2-чи Украина фронтха къошулуб, джанларын-къанларын аямай алайын джакълаб кюрешгендиле. Алайда бир айдан аслам заманны ичинде баргъанды ачы уруш. Магомет башчылыкъ этген батальон джаугъа чабыуулгъа кирген кёзюуледе эм къыйын къоркъуулу джумушну командир бойнуна алыб тургъанды. Аскерчиледен къоранч болмазлай кюрешиб, ол джумушланы да толу баджаргъанды, чабыуулда ал сафлада баргъанды. 1943-чю джылны эндреуюк (декабрь) айыны 14-де совет аскерчиле Черкассы шахарны джаудан сыйыргъандыла. Аны ючюн Кючюкланы Магомет Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени бла саугъаланнганды. Батыр таулуну ол кюнледе этген джигитликлери архив документледе талай кере ачыкъланадыла.

Лейтенант Кючюк улуну Уллу Ата джурт къазауатда этген джигитликлери андан сора да болгъандыла. 2-чи Украина фронтну къурамында, башында сагъынылгъан П.Ф.Батицкий башчылыкъ этген 73-чю мараучу корпус 1944-чю джыл алтотур (март) айны 26-да фашистлени СССР-ни чегинден сюрюб чыгъаргъанды. Аны бла да къалмай, Прут сууда Скуляны атлы шахарны къатында къаты сермешгенди. Ол сермешде Кючюк улу эркишилик танытханы ючюн Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланнган эди.

Дагъыда 1944-чю джыл никкол (июнь) айдан къыркъар (август) айны аякъ сюремине дери Магомет джауну аскерлерине чабыуул этиучю Белоруссияны аскер бёлегини къурамында Барановичи, Брест шахарлада, Кюнчыгъыш Бугда уруш этгенди. Аны ызы бла Польшада немец фашист аскерлени бетджанларын къурутур ючюн баргъан сермешиулеге да тири къошулгъанды. Кючюк улу Берлиннге кирген совет аскерчилени биринчи сафларында болгъанды.

Кючюкланы Магомет Уллу Ата джурт къазауатда гитлерчи фашистле бла ачы сермешледе талай кере джигитлик танытханы ючюн «Совет Союзну Джигити» деген сыйлы атха 1944-чю джыл теджелген эди. Ай медет, ол кёчгюнчю миллетни адамы болгъаны амалтын, Алтын Джулдузну медалы анга берилмей къалады. Аны орнуна Кючюк улуну Къызыл Байракъны ордени бла саугъалагъандыла.

Кючюкланы Шабазны джашы Магомет Къызыл Джулдузну, Къызыл Байракъны, Ата джурт къазауатны I-чи, II-чи дараджалы орденле бла «Киевни къоруулагъаны ючюн», «Кенигсбергни алгъаны ючюн», «Берлинни алгъаны ючюн», «1941-чи – 1945-чи джыллада Уллу Ата джурт къазауатда Германияны хорлагъаны ючюн» медалла бла саугъаланнганды, Баш командующийден 18 кере Бюсюреу къагъыт алгъанды. Магометни 1948-чи джылда аскер къуллукъдан башына бош этедиле.

Ол кесини адамларын табар муратда джолун Орта Азиягъа тутады. Алай бла Кючюк улу излеб, кёб къыйналса да адамларын Къыргъызияны Фрунзе областыны Ивановский районунда табады. Ала бла бирге 1956-чы джыл сюргюнден ызларына къайтханланы биринчи тизиминде болуб джуртуна сау-эсен келген эди. Къазауатны джылларында терсликлери болмагъанлай кёчюрюлген халкъланы чекген къыйынлыкъларын кёре, кёб соруугъа джууаб табалмай, алагъа хаман эсин бёле, джюреги бек къыйналгъанлай тургъанды. Алай болса да Ата джуртха керек кюнде ёрге турууну кесини баш борчларыны бирине санагъанды, аны ючюн болур эди кеси да патриот шартларын ахыр кюнюне дери тас этмегенлей тургъаны да. Тау джуртунда юйдегиси бла джашагъанды. Ол, къазауатда юч кере джаралы болгъаны, контузия да алгъаны амалтын кёб джылланы инджилиб джашагъанды. Аланы джарсыуларындан ауруб, ётгюр Магомет, 2006чы джыл кесини туугъан кюнюнде - аууз-герги (октябрь) айны 12-де – тау элинде, юйдегисини къолунда ауушханды, джандетли болсун.

Къарачай-малкъар халкъны батыр уланы Кючюкланы Шабазны джашы Магометни сыйын, махтауун кимден да бек тау халкъы иги биледи. Кеси да ахыр кюнюне дери миллетине къуллукъ этгенди, халкъны аллында мийик дараджагъа – халкъ махтаугъа - тыйыншлы болгъанды. РСФСР-ни халкъ артисти Кючюкланы Магометни аты къарачай-малкъар халкъны тёлюлерини джюреклеринде ёмюрлюкге сакъланныкъды, джукъланмазлыкъ джулдузча къаллыкъды.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.
Tinibek 06.11.2019 16:28:22
Сообщений: 1273
2019 дж. аууз-герги айны 26
Илму конференция
КЪАРАЧАЙГЪА АЙЫРЫБ ДЖАН АУРУТХАНДЫ


Кёб болмай Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес кърал университетде белгили алим Невская Валентина Павловнаны 100джыллыгъына аталыб, Бютеуэресей илму конференция ётдю. Анга Эресейни кёб джеринден - Москвадан, Санкт-Петербургдан, Ростовдан, хоншу республикаладан – келген эдиле алимле.

Аты бютеу дуниягъа белгили алимни сыйлаб, конференциягъа Белоруссиядан, Абхазиядан, Гюрджюден, Тюркден да къошулгъан эдиле илму къуллукъчула.

Айтыргъа джамагъат къуллукъчула, джазыучула, Невскаяны таныгъанла, аны къолунда окъугъанла, юйдегиси, университетни студентлери - зал толу бир адам джыйылгъан эди.

Университетни ректору Ёзденланы Таусолтан, джыйылгъанлагъа хошкелди да айтыб, тарих илмуланы доктору Невская Валентина кавказ миллетлени тарихлерин тинтиуню джангы илму дараджагъа чыгъаргъанын, бу тукъум конференцияны магъанасы къуру онглу алимге сый бергенибизни белгиси болуб къалмай, бардырылгъан илму ушакъланы, кенгешлени, керти тарихни ачыкъларгъа, кавказ миллетлени арасында джарашыулулукъну сакъларгъа файдасы боллугъун да чертди. Таусолтан бла энчи ушагъыбызда, джыйылгъан алимле Къарачайны юсюнден не къадар кёбюрек билсинле, джуртубузну ариулугъун кёрсюнле, миллетибизни къонакъбайлыкъ эте билгенин ангыласынла, аны бла бирге ким да болсун, Къарачайгъа игилик этгенни миллетибиз унутуб къоймагъанын, джылла ётселе да, къарачай миллет ол затны эсинде тутханын кёрсюнле, деген оюмун айтды.

Къарачай-Черкес Республиканы окъуу бла илму министрини орунбасары Карасова Заира быллай илму конференция регионну эм онглу баш окъуу заведениелерини биринде, кеси да мийик дараджада бардырылгъанын чертиб сёлешди.

Къарачай шахарны башчысыны орунбасары Къараланы Азрет, Невская Валентинаны бютеу кавказ миллетлени, бютюн да бек къарачайлыланы, тарихлерин тинтиуде уллу джетишимле этгенин айтды.

Валентина Павловнаны къызы Татьяна Александровна, ол да тарих илмуланы докторуду, анасына къарачайлыланы быллай уллу сый бергенлерине асыры къууаннгандан кеси да джылады, джыйылгъанланы да джылатды.

Джазыу дегенинг сейирди. Москвада окъуй, ишлей тургъан къызны атасына «къралны джауу» деген ётюрюк бедишни тагъыб, юйдегисине да, сизни быллай уллу шахарлада джашаргъа эркинлигигиз джокъду, дегенни айтыб ашыргъанларында, Скворцова (Невская) Валентина амалсыздан келиб Черкесск шахаргъа тюшеди. Алай а, джылай-джылай келсе да, тиширыу насыбын да былайда табады, илмуну тёрюне да былайда чыгъады, миллетден мардасыз разылыкъ да былайда табады.

Къарачай миллетни джазыуу юйдегисини джазыууна ушагъаны себебли, Невская айырыб джан аурутханды бизни миллетге.

Къарачайлыла не заманда да анасына уллу сый бергенлерин чертиб, талай затны эсге тюшюрдю Татьяна Александровна. Бир джолда, къартладан хапар джыя айланнган сагъатында, бир къарт киши, паспортундан чыгъарыб, къагъытчыкъны узатханды, «мында джазылгъан китабны табыб берелмезмисе», деб. Алим, къууаныб, табыб береллигин да, китабны джазгъан кеси болгъанын да айтханында, къарт киши джаш адам, быллай онглу китабны джазгъанына бек сейирсиннгенди. Дагъыда бир джолда, джыйылгъан джерде, тарихни юсюнден къаты даулаша келиб, бир билимли адам: «Сен не билесе, Невская кеси алай джазады», - дегенди, Невскаяны кеси бла даулаша тургъанындан хапары болмай.

«Ма былай тюз адамланы сюйгенлери, алимге уллу багъа бергенлери къралны не мийик саугъасындан да багъалы эди анама»,- деди Татьяна Александровна.

Кърал махтауу да, дуния махтауу да уллу болгъандыла аны. Башха затын айтмай, бир саугъагъа эки кере тыйыншлы болгъанын айтсакъ да ангылашынныкъды алимни дараджасы. Онглу илму ишлери ючюн, халкъла арасы Кембридж биография аралыкъны бегими бла талай минг алимни ичинден сайланыб, Невская Валентинагъа эки кере - 1993-чю джыл, 1995-чи джыл «Джылны Тиширыуу» деген сыйлы ат аталгъанды. Ол аралыкъ чыгъаргъан журналны бетлерине Невскаяны аты эки кере тюшгенди.

Алимни джашау эмда илму джолундан да хапар айта, Къарачай-Черкес республикан гуманитар-тинтиу институтну илму къуллукъчусу, тарих илмуланы кандидаты Карданова Ася, тарих илмуланы доктору, Ставрополда Шимал Кавказ федерал университетни профессору Колесникова Марина, тарих илмуланы кандидаты, Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес кърал университетни доценти Абайханланы Патия, тарих илмуланы доктору, Къабарты-Малкъар кърал университетни профессору Кузьминов Пётр, тарих илмуланы доктору, Лихачев атлы Краснодар кърал илму-тинтиу институтну профессору Еремеева Анна, тарих илмуланы кандидаты, Москвада халкъла арасы кърал институтну илму къуллукъчусу Муханов Вадим илму докладла этдиле.

Къарачай шахарны администрациясыны мекямыны аллында миллетибизге файдалары джукъгъан адамланы (кёбюсю къарачайлыладыла) мермер къангалары тизиледиле. Аланы арасында Невская Валентинаныкъы да барды. Конференцияны биринчи кесегинден сора, барыб мермер къангагъа гокка хансла салдыла. Ызы бла экинчи кесеги болду. Эресей Федерацияны баш окъуууну махтаулу къуллукъчусу, экономика илмуланы кандидаты Байрамукъланы Измаил, тарих илмуланы доктору Алийланы Умар атлы университетни профессору Къойчуланы Аскербий, бу университетни проректору Пазов Сергей, тарих илмуланы кандидаты, Батчаланы Айтек атлы къарачай илму-тинтиу институтну тамадасы Шаманланы Ибрахим, тарих илмуланы доктору, Алийланы Умар атлы университетни профессору Бегеуулланы Рустам, Эресейни Илмула академиясыны археология институтунда илму архивни тамадасы Къочхарланы Умар, тарих илмуланы кандидаты, республикан архивни бёлюмюню тамадасы Батчаланы Шамил, тарих илмуланы кандидаты, Къарачай-Черкес республикан гуманитар институтну илму къуллукъчусу Мамчуланы Фатима, Алийланы Умар атлы университетни профессорлары, устазлары ашхамгъа дери илму кенгешле бардырыб, аягъында резолюция алдыла.

Конференция да болгъунчу хар алимни илму оюмудоклады бешджюз бети бла китаб болуб чыкъгъаны асыулу иш болду. Университетни ректору Ёзденланы Таусолтанны, Невскаяны атын университетде бир аудиториягъа берирге деген оюмун, джамагъат къуллукъчу Ёзденланы Аубекирни алимни атын Ючкекенде бир орамгъа атаргъа деген оюмун да джыйылгъан джамагъат бек джаратды. Барысындан да тыйыншлысы уа Къарачай-Черкес кърал гуманитар-излем институтха, Невская Валентина кёб джылларын берген институтха, аны атын атаргъа тыйыншлыды. Ол оюмну кёб алим айтды: Бегеуулланы Рустам, Къаракетлени Индияна, Батчаланы Шамил, Мамчуланы Фатима...

Экинчи кюнюнде Невская Валентина хапар джыя айланнган эллеге - Учкуланнга, Хурзукга, Къарт-Джуртха бардыла. Эллени мектабларында, музейлеринде болдула. Къалайда да джыр бла, тепсеу бла, джыйыннга джасалгъанча, тепсиле бла тюбегенлерине къууаныб, тамаша Джуртубузну ариулугъуна да сукъланыб, миллетибизни къонакъбайлыкъ эте билгенине да сейирсиниб чачылдыла.

Быллай тюбешиуле къонакъбайлыкъ этгеннге къыйын тийселе да, сау болсунла университетни къуллукъчулары, эски эллерибизни джамагъаты, къонакъланы эслеринде кёбге къаладыла. Келген къонакъла, алимле болгъанларын эсге алсакъ а, джуртубузну, миллетибизни иги бла эсде сакълагъан бла къалмай, джазгъанларында да сагъынырыкъларына ийнанабыз.

КЪОРКЪМАЗЛАНЫ Салима.
Tinibek 06.11.2019 16:29:21
Сообщений: 1273
2019 дж. аууз-герги айны 26 "КЪАРАЧАЙ"
Афганчыла
«ДЖАШАУУНГ ХАЛЫДА
ТАГЪЫЛГЪАНЧА КЁРЮНЕ ЭДИ...»



Къанаматланы (документлеринде Кономатов деб джазылгъанды) Тохтарны джашы Назир 1966-чы джыл къыркъар (август) айны 20-да Къобан районну Пристань элинде туугъанды. Элде сегизджыллыкъ школну тауусхандан сора, ол Николаевкада школда окъуб орта билим алгъанды. Андан сора колхозгъа ишге киргенди, анда Назир бир джылны къурулуш ишледе уруннганды.

1984-чю джыл аууз-герги (октябрь) айны 20-да аскерге чакъырылады. Ставрополда аскерчилени джыйгъан пунктда 2-3 кюн тургъандан сора, Назирни дагъыда башха талай джашны Батайск шахаргъа ашырадыла. Бир-эки кюнден сора ол Узбекистанны Термез шахарына кетеди. Назир алайда юч айны карантинде тургъанды.

Назирни Афганистаннга кетерик хапарын аны анасы бла абадан къарнашы Казим къайдан эсе да эшитиб, олсагъатлай ала Термезге тебрегендиле. Ары барыб тюшгенлей, Назирни тургъан джерин табыб, командирине да тюбегендиле, Афганистаннга ашырмазларын тилеб кюрешгендиле. Командир: «Аны Афганистаннга иерик тюлбюз, къайгъылы болмагъыз», - деб, аланы джюреклерин басады. Андан сора Назирни къазауат баргъан къоркъуулу джерге кетмезине толу ийнаныб, анасы бла къарнашы юйлерине къайтадыла. Алайда Къанамат улуну юч айны къазауатха кючлю хазырлагъандыла, хар неге да юретгендиле. Андан сора, 1985-чи джыл байрым (февраль) айны 3-де, Афганистаннга ашыргъандыла. Кеси айтхандан, алгъы бурун ол мараб атыучу полкну 8-чи ротасыны тоб атыучу взводуну бир бёлюмюню командири болгъанды. Артда уа Назирни тахса ротаны бугъунуб джауну аллын сакълаучу бёлегине кёчюргендиле. Ол анда къуллугъун къаллай халда бардыргъанын айтыргъа излемесе да, тилегеникде былай хапар айтыб башлады:

- Биринчи кюнледе былай деб джукъ ангыламай эдик. Окъ къайдан учуб келлиги кишини акъылына да келмей эди. Окъ къатынгда тенгинге тийсе уа, джашауунг халыда тагъылыб тургъанча кёрюне эди. Не джаны бла да сакъ болургъа керек эди, биргемде аскерчилеге да, джууаблылыкъны унутмай, сагъышлы бола эдим. Бир бош затны юсюнде сакълыкъ амалтын ачыб къалырла, деген къоркъуу тюше эди меннге. Аны ючюн болур эди, хар бирине буйрукъ бергинчи аланы халларын билиб, кёзлерине къараб, «кёллеринден толу хапар» сора эдим. Не къыйын болумгъа тюшсек да джангыз эсибизде таймаздан тургъан - Ата джуртну аллында берген антыбызгъа керти къалыргъа эмда юйде сагъышлы болуб, аллыбызгъа къараб тургъан анабыз, эгечибиз, къарнашыбыз эдиле. Интернационал борчуму толу бериб, сау-эсен юйюме къайтсам деген муратны мен да алгъа салгъанлай тургъанма.

Бизни батальон «засадный» эди. Кече бла чыгъа эдик да, тёгерекде душманланы тургъан джерлери ачыкъланса, бугъунуб, аланы алларын сакълаб туруб, чабыуул этерге эди борчубуз. Ол заманда, хазна къалмай, джаш адамла эдик да, къолубузгъа автоматны тутаргъа, окъ атаргъа юреннгенлигибизге, аллай ачы затланы кёрлюкбюз деб, акъылыбызгъа да келтирмей эдик. Аскер джумушха бир айгъа кетгенибиз да бола эди. Бир джолда 15-16 километр узакълыкъда рейдге чыкъгъан эдик. Аллай джумушланы биринде, кече 16 джаш болуб, командир бла мен бек къоркъуулу болумгъа тюшген эдик. Бир бёлек душман тёгерегибизни алдыла. Алайда ачы уруш болду. Ол сермешиуде бир талай джашыбыз да ёлдю, асламыбыз сау-эсен къайтдыкъ. Джаралы болгъанларыбыз да бар эдиле. Ызыбызгъа келгеникде джашла: «...10 джылгъа къарт болдукъ», - деген эдиле. Иги да дейсе, къазауатны юсюнден хапаргъа тынгыласанг да тюшесе бир тюрлю бир халгъа. Аскерчи тенглеринги ёлюклерин келтириб, шинеллеге сала тебресенг, артыкъ да бек ангылаб тебрейсе урушну ачылыгъы бла хатерсизлигин, - деб, ол кёзюуле ызына къайтханча, Назирни джюрегин бир тюрлю бир мыдахлыкъ басыб, ол ауур ахсынды.

Къанамат улу Афганистанны Кандагар, Герат дагъыда талай башха джерлеринде къуллукъ этгенди. Къалайда адам бек керек болса аны ары джибериб тургъандыла. Ол ёлюмню кёзюне талай кере къарагъанды. Къоркъуулу кёзюулени юсюнден айта келиб, бир джолда моджахедле Иранны чегинден сауут-саба ётдюрюб бир тонна наркотикге ауушдурургъа тебреген уллу кериуанны къурутханларын да айтды. Ол аскер операцияны терен магъанасы болгъаны амалтын аскерчилерибиз джанларынкъанларын аямай сермешген эдиле. Артыкъсыз да бек кавказ миллетлени келечилери, ол аскер джумушда керти ётгюрлюк кёргюзгенлерини, керти батырлыкъ танытханларыны юслеринден кёлю кёлтюрюлюб хапар айтды Назир.

- Биз къуллукъ этген заманда Совет Союздан аскерчилени хаман келтириб къуйгъанлай тура эдиле. Аланы арасында къарачай джашланы кёрсем, бек къууана эдим, джуртуму, элими тансыкълаб. Къарачайлыла болмай къалсала уа, андан да бек къууана эдим, бу отну ичинде бизден башхала кюймесинле деген акъыл бла. Аны айтханым, арт айлада ёлгенле кёб бола, талай джашны ёлюклерин сандыкълагъа салыб, Совет къралыбызгъа ашыра эдиле. Аланы кёргенимде, джюрегиме бир къайгъы кирген эди, - деди Къанамат улу.

Афганистанда КъарачайЧеркесиядан талай джашха джолукъгъан хапарын да айтды. Джёгетей Аягъы шахардан Орусланы Халисни, Элтаркъачдан Доюнланы Рашидни, Кубинадан Хулия Михаилны, Китов Аскерни, Шебзухов Асны дагъыда башха джердешлерин эсине тюшюрдю Назир.

- Аскер къуллугъуму бошаб джуртума, хазырланнган кёзюуде, мен тамам кесими омакъ этеме деб, парад кийимлерими да къабыргъаларындан тигиб, тарыракъ этиб, тюрлю-тюрлю джасауланы да джарашдырыб кюрешген эдим. Эки джылны ичинде кёб тюрлю суратлагъа тюшген эдим да, аланы да альбомгъа джабышдырыб, Афганистанны джеринде баргъан къазауатда тенглерими суратлары да бар эдиле анда, къысхасы, хар неми да таб джарашдыргъан эдим. Бизге уа алай этерге болмай эди. Аны юсюнден тамадабыз къаты айтхан эди. Сора джолгъа чыгъарыбызны аллы бла барыбызны да бир сафха тизди тамада. Менича «омакъланы» айырыб, 5-6 адамны, бир джанына чыгъарды. Бизге, афганчылагъа, сурат, не альбом, неда аны кибик джукъ алдырыргъа къоймадыла, сыйырдыла. Мени уа альбомум суратладан толуб эди, къазауатны юсюнден джазылгъан джырла, назмула да бар эдиле. Аланы бирин да алыргъа эркинлик бермедиле. Аласыз болсакъ да, сау-эсен джыйылдыкъ юйюбюзге, - дейди Къанамат улу.

Кертиси да, Афганистанда аскерчи тенглери бла тюшген суратларын биргесине келтиралмаса да аны эсинден ол тенгле бир кере да кете болмазла, эшта. Къазауатны эм ачы кёзюулерин сынаса да, ол кёлюн джарыкъ этерге кюреше джашагъаны хакъды. Кеси айтханлай, «джаханимни кёрмей, джандетге кёл салмазса» деб, тынчлыкъ, рахатлыкъ орналгъан къралыбызда джашагъан эм уллу насыб болгъанын кимден да бек бусагъатда тёлюлени арасында афганчыла иги ангылайдыла.

Назир къуллугъун болджалындан юч айны артыкъ этгенди. Туугъан элине 1986чы джыл байрым (февраль) айны 6-да къайтханды. Аскерден къайтхандан сора талай джылны «Тепличный» комбинатда, андан сора Троллейбус управлениеде 15 джылдан аслам заманны урунуб тургъанды.

Къанаматланы Тохтарны джашы Назир – Совет Аскерни сержанты - къралны аллында этген антына кертилей къалгъаны ючюн, къоркъуулу болумлада батырлыкъ танытханы ючюн «Хурметли афган халкъдан бюсюреу», «Генерал Махамет улу» деген медалла, «Совет Аскерни айырмасы» деген сыйлы белги дагъыда 8 тюрлю аскер саугъа алгъанды. Афганистанны, Совет Союзну правительстволарындан Бюсюреу къагъытла бла да саугъаланнганды. Бюгюнлюкде Назир Чапаевское элде джашайды, юй бийчеси бла юч сабийни ёсдюреди. Аланы ариу халиге, намысха, адебге юретгенлей, джаш тёлюню патриот иннетде ёсдюрюуге аталгъан джамагъат ишлеге да тири къошулгъанлай турады.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.
Tinibek 06.11.2019 17:43:35
Сообщений: 1273
2019 дж. аууз-герги айны 17
Байрам
КЪАРАЧАЙ ШАХАРНЫ КЮНЮНДЕ...

Аууз-герги (октябрь) айны 11-де Къарачай шахарны кюню кенг белгиленнгенди. Шахарны къуралгъанына 92 джыл толгъанды.


Къууанчха аталыб кёб иш этилгенди. Аланы арасында заманны излемине келишген джангы ачыкъ физкультурасаулукъ сакълау аралыкъны къууанч халда ачылыуу болгъанды. Ары кёб адам келген эди – Къарачай шахар округну мэри Диналаны Алик, КъЧР-ни физкультура бла спорт министрини орунбасары Тхагапсов Ахмед, КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутатлары, спортну ветеранлары, школлада окъугъан сохтала, шахарчыла дагъыда башхала. Джангы аралыкъны ачаргъа эмда аны къызыл лентасын кесерге эркинлик шахарны мэри Диналаны Алик бла КъЧР-ни махтаулу устазы, спортну ветераны Емельянов Николайгъа берилген эди.

Андан сора Къарачай шахарны мэри Диналаны Алик кесини сёзюнде адамланы Шахарны кюню бла алгъышлагъанды, джангы аралыкъны юсюнден да хапар айтханды.

- Барыгъызны да Шахарыбызны кюню бла таза джюрекден алгъышлайма! Бюгюн, Къарачай-Черкесияны башчылыгъыны болушлугъу бла быллай аламат спорт комплексни ачханыбыз бизге уллу саугъады. Былайда футбол ойнаучу тюз, чабыучу джолчукъла, тюрлю-тюрлю тренажёрла, регби ойнарча джер дагъыда башха затла бардыла. Была барысы да ёсюб келген джаш тёлюге да, башхалагъа да саулукълу болургъа эмда чыныгъыргъа себеблик этерикдиле деб толу ышанама, - дегенди Диналаны Алик.

Ызы бла Дина улу ачыкъ физкультура-саулукъ сакълау аралыкъны ишлеген къурулушчулагъа, ишлерин заманында эмда деменгили этгенлери ючюн, Бюсюреу къагъытла бергенди.

«Бу объект «Спорт – джашауну джоругъу» деген федерал программаны тамалында ишленнгенди. Къарачай шахар спортчуланы уясыды. Мындан ары да аллай махтаулу спортчуланы саны ёсгенден ёсе барлыгъына ишексизме», - деб чертгенди КъЧР-ни физкультура бла спорт министрини орунбасары Тхагапсов Ахмед.

Андан сора, «Хорламгъа 75 атлам» деген муниципалла арасы программагъа кёре, спорт комплекс орналгъан джерде, 20 къайын терек орнатылгъанды. Бу ишни Уллу Хорламны келтирген Джигитлерибизге атаб бардыргъандыла.

Ызы бла байрамгъа келген къонакъла шахарны «Саулукъ» деген стадионуна атланнгандыла. Анда этноспортну фестивалы бардырылгъанды. Анга 200-ге джууукъ адам къошулгъан эди - студентле, школлада окъугъанла, шахарчыла.

Алгъы бурун, шахарны мэри Диналаны Алик эришиулеге къошулгъанланы джылы алгъышлаб, уллу джетишимле теджегенди.

Джыйылгъанланы аллында Къарачай-Черкес кърал университетни ректору ЁзденланыТаусолтан да сёлешгенди.

«Бюгюн этноспортну фестивалын бардыргъаныбыз бизге бек магъаналы ишди. Нек десегиз, Къарачай шахар адетни, намысны, тарихни, маданиятны шахарыды. Мен ангылагъаннга кёре, бизни шахарыбыз Кавказны ичинде эм ариуланы бириди. Барыгъызны да байрам бла алгъышлай, джетишимле теджейме», - деб тамамлагъанды сёзюн Ёзден улу.

Андан сора КъЧР-ни миллет ишлерини, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы хакъындан министрини биринчи орунбасары Хубийланы Ислам фестивалны къурагъанлагъа разылыгъын билдириб сёлешгенди эмда Къарачай шахарны мэри Диналаны Алик бла КъЧКъУ-ну ректору Ёзденланы Таусолтаннга бу мероприятиени къурагъанлары эмда миллетлени арасында шохлукъну, бирикмекликни сакълаугъа къошхан юлюшлери ючюн министерствону Хурмет грамоталары бла саугъалагъанды.

Эришиулеге къошулгъанла этноспортну тюрлю-тюрлюсюнде кеслерин сынагъандыла. Сёз ючюн, таугъа чыгъыб ызына къайтыу, ауур кёлтюрюу, къол таш атыу, къол тутуш, бел тутуш, сюнгю (копьё) атыу, садакъдан атыу... Хорлагъанлагъа Бюсюреу къагъытла бла саугъала берилгендиле.

Шахарны кюнюнде сабийлеге да тыйыншлысыча эс бёлюннгенди. Алагъа деб Мира атлы орамда джарыкълыкъ программа къуралгъан эди. Кюнню узуну сабийле джырлаб, тепсеб, ойнаб заманларын зауукълу ётдюргендиле...

«Город мастеров» деген ат бла фахмулу суратчыла, дизайнерле, студентле къурагъан кёрмючге да джамагъат эс ийиб къарай эди. Анда миллет киймлени, атабабаларыбыз хайырландыргъан юй-турмуш кереклени кёрюрге боллукъ эди.

Эм сейири уа, шахарчыланы ара майданда сакълай эди. Анда «Кубань – река дружбы» деген ат бла уллу концерт къуралгъан эди. Алайгъа келгенлени арасында КъЧР-ни вице-премьери Чеккуланы Хызыр, республикабызны шахарлары бла районларыны башчылары, башха регионладан келген къонакъла, шахарчыла бар эдиле.

Чеккуланы Хызыр КъЧРни Башчысы ийген алгъышлау къагъытны окъуду.

- Багъалы джердешле! Таза джюрекден Шахарны кюню бла алгъышлайма! Бюгюн кюнде Къарачай шахар ёсюмню джолунда тири атлайды. Мында школла, сабий садла, маданият аралыкъ, спорт комплексле ишленнгендиле. Энтда кёб зат этилликди. Бу къууанч Къарачай шахарда джашагъанланы, былайда туугъанланы эмда былайын сюйгенлени байрамыды. Мында джашагъанла шахарны социал-экономика, маданият джашаууна, билим бериу санагъатына, спортха уллу юлюшлерин къошадыла. Барыгъызгъа джетишимле, саулукъ-эсенлик теджейме, – деб айтыла эди Башчыны алгъышлауунда.

Гитче Къарачай районну администрациясыны башчысы Байрамукъланы Рамазан, шахарла бла районланы башчыларыны атындан джамагъатны джылы алгъышлады, рахатлыкъ, мамырлыкъ теджеди. Шахарны кюнюне Диналаны Аликге саугъагъа шахарла бла районланы тамадаларыны аллеясын салыргъа сертификат берди.

Шахарны кюню уллу концерт бла, фейерверк бла тамамланды.

САЛПАГЪАРЛАНЫ Умар.
Tinibek 06.11.2019 17:44:30
Сообщений: 1273
2019 дж. аууз-герги айны 17
Эсгериу
МИЛЛЕТИМИ ДЖАКЪЧЫСЫ ЭДИ

Эресейге белгили алим тиширыу Валентина Павловна Невская туугъанлы быйыл къыркъар (август) айны 1-де 100 джыл толгъанды.


Ол Самара шахарда туугъанды. 1947-чи джыл Москвада кърал педагогика институтну тарих факультетин тауусхандан сора, аспирантурагъа кириб, аны да джетишимли бошагъанды. Кёбню кёрген, кёб джерде ишлеген алим тиширыуну джазыуу Шимал Кавказгъа келтиргенди. 1951-чи джыл ол Черкесскеде устазла хазырлагъан институтда устаз болуб ишлеб тебрегенди. 1953-чю джыл Черкесскеде илму-тинтиу институтда тарих бёлюмге тамадалыкъгъа теджелгенди.

Бизни миллетибизге уллу джумуш этген алимди Валентина Павловна. Къарачай халкъ тарих джуртуна къайтхандан сора, ол бизни халкъны тарих джолун, маданиятын тинтиб башлагъанды. Алим къызны доктор диссертациясы да бизни миллет бла байламлы болгъанды. «Карачай в XIX веке. Эволюция аграрного строя и сельской общины» - алай эди аны аты.

Къарачайны эллеринде айланыб, миллетни тарихинден, этнографиясындан, маданиятындан, адабиятындан терен хапарлы болады. Къралны архивлерине джол салыб, Къарачайны тарихи бла байламлы кёб магъаналы документни табады, китаблада ол затланы барын да ачыкъ айтады.

Къарачайны юсюнден ол иги кесек илму иш эмда китаб джазгъанды. Бизни миллетни керти, тюз тарихинден хапар айтхан алим тиширыу кёб таякъ да кёлтюргенди. Ахырында болмагъан чурумла бла аны былайдан къоратхандыла. Алай болса да, ол джашаууну ахыр кюнюне дери Къарачай бла байламлылыгъын тас этмегенди.

Фахмулу, ётгюр, уллу адамлыгъы болгъан онглу алим тиширыуну къарачай халкъ кесине къыз этгенди. Валентина Павловна ол зат бла ёхтемленнгенлей тургъанды. 2009-чу джыл башил (январь) айны 29-да ол дуниядан кетгенди.

Аны ахыр джолгъа ашырыргъа Къарачайдан делегация баргъанды. Баргъанла юйдегисине кёб джылы сёз айтхандыла, аны аты халкъны джюрегинде джашарыгъын чертгендиле.

Невская Татьяна Александровна тарих илмуланы докторуду, Валентина Павловнаны къызыды. Миллетибизни интеллигенциясы бла шохлукъ джюрютеди, халкъыбызда анасыны сыйы уллу болгъанын кёргенлей, сезгенлей турады.

Къарачай халкъны джакълагъан, сюйген онглу алимге, «Къарачайны къызы» атха тыйыншлы болгъан орус тиширыугъа этген назмуму газет окъуучулагъа теджейме.

МАМЧУЛАНЫ Дина.


Къарачайны къызыса

Эресейни джюрегинден чыкъгъанса,
Акъылынг да, билиминг да ёлчесиз,
Дуния билген затны айтды, демегиз,
Болалмайды адам онглу ёзексиз.

Уллу халкъынг, сени ариу ёсдюрюб,
Джибергенди мийик кёкге учаргъа,
Тазалыкъны, адамлыкъны сюйдюрюб,
Юретгенди ашхылагъа ушаргъа.

Шам Кавказны сайлагъанса джашаргъа,
Ашыргъанса ёмюрюнгю былайда,
Таймагъанса сен тюзлюкню джолундан,
Атынг къалыр айтыулада-джырлада.

Валентина, Къарачайны къызыса,
Сый береди халкъым сеннге тохтаусуз.
Керти сёзюнг, ёмюрледен нюр алыб,
Тууар кюннге къуллукъ этер алдаусуз.

Илму кёкню тамам джарыкъ джулдузу
Болгъанынга заман этер шагъатлыкъ,
Элек бла сюзюб тарих тенгизни,
Шош тюзлюкге бергенсе сен азатлыкъ.

Къыйынынгы халкъым иги биледи –
Оюм къаланг къаллыкъ тюлдю иесиз,
Къыйын джолда – чаууллада, ташлада
Джерсиз атда баргъанса сен джюгенсиз.

Невская – алим къыз, джашауунгу
Ушатама уруш этген джигитге,
Алан халкъым, кёбню кёрген, эсгерген,
Хорлатырыкъ тюлдю сени ёлюмге.
Tinibek 06.11.2019 18:44:08
Сообщений: 1273
2019 дж. аууз-герги айны10 "КЪАРАЧАЙ"
Батчаланы Муссаны 80-джыллыгъына
ДЖАРЫКЪ ЫЗ КЪОЙГЪАНДЫ

Джашауу джашлай юзюлген фахмулу джазыучубуз Батчаланы Хаджи-Кишини джашы Муссагъа аууз-герги (октябрь) айны 2-де 80 джыл толлукъ эди. Джулдуз учханча, ол къысха ёмюрюню ичинде джарыкъ ыз къойгъанды. Ол кесини чыгъармалары бла къарачай-малкъар адабиятны мийик дараджагъа чыгъаргъанды. Аны творчествосу бизни адабиятда энчи орун алады, башхалагъа ушамагъан кесича бир дунияды, десек да джангылмазбыз.


Озгъан ыйыкъда, фахмулу джазыучугъа аталыб аны туугъан кюнюнде Къумуш элни Маданият юйюнде уллу къууанч джыйылыу болду. Ары республикабызда белгили алимле, тарихчиле, джазыучула, поэтле, Муссаны тенглери, КъЧКъУ-дан делегация, аны джууукълары бла биргесине ишлеген устазла, элчиле, Къумуш школдан устазла бла сохтала, тышындан да кёб къонакъ келген эдиле. Залгъа адамла сыйынмай эдиле.

Джыйылыуну ача, сёз КъЧР-ни Халкъ джазыучусу Тотуркъулланы Къазий-Магомедге берилди. Ол былайгъа келгенин башына уллу сыйгъа санагъанын, Батчаланы Муссаны чыгъармачылыкъ джолундан джыйылгъан миллетге къысха хапар айтды.

- Джашауу джашлай юзюлген Батчаланы Мусса кеси да адабиятда энчи сокъмакъ къойгъанды. Ташлы, тикли джолну кёб сагъыш этиб сайлагъан эди ол. Кёбле баргъан уллу джолну букъусу аны тунчукъдурлугъун ариу биле эди, энчи сокъмакъны къыйынлыгъын, хатерсизлигин да кескин сезе эди. Ол себебден Минги Тауну тёппесине атланнган ётгюр таулуча, кесин бегитиб чыкъгъан эди ол къыйын джолгъа. Къаламы джити къыйылыб эди, билим къапчыгъында да джолуна джетерча бир «азыгъы» бар эди. Джити ташлагъа абына, джыгъыла-тура, дагъыда хыны джеллеге ёшюнюн бургъанлай, кёбле сыйдам джолда арба бла элталмагъан джюкню ол тик ёрге джаяу элте эди. Алгъа таукел къарай ёргеден ёрге, терк чыгъыб бара эди. Айхай да, джюк ауур болса ыз да терен къалады. 43 джылгъа тюгел джетмей кетген Мусса къысха джашауунда 10дан артыкъ китаб джазгъанды. Аны мийикге ёрлерге, мийиктин учаргъа себеб берген эки кючлю къанаты бар эди – ана тили бла орус тили, - деди Тотуркъулланы Къазий Магомед.



Тотуркъул улу Муссаны чыгъармалырына белгили алимле уллу багъа бериб джазгъанларындан да талай юлгю келтирди, поэтни бир талай назмусун да окъуду.

Поэтге аталгъан къууанч джыйылыуда дагъыда башхалагъа сёз берилди. Тарих илмуланы доктору Къойчуланы Аскербий Мусса бла Ленинградда джаш джазыучуланы джыйылыуларында тюбешиб, танышханларыны юсюнден эмда авторну чыгъармаларында бай философиялы къол ишлерине махтау сёзле айтды. Профессор Къойчу улу басмадан джангы чыкъгъан «Очерки духовной культуры карачаевского народа XIV – XX в.в.» атлы кесини китабында къаламчы къарнашыны чыгъармалары энчи орун алгъанларын черте, ол китабны Муссаны библиотекасына саугъа этиб, аны юйдегисине берди.

Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, Омар Хайямны чыгъармаларын къарачай тилге кёчюрген Батчаланы Альберт да джыйылгъан миллетни аллына чыгъыб, Муссаны адамлыкъ шартларын черте, чемер къаламчы бла къаты шохлукъ джюрютюб тургъан джылларын эсине тюшюрдю.

- Мен Мусса бла бирге институтда окъугъанма. Бюгюнча эсимдеди аны джарыкъ тюрсюню, Мусса сабыр, акъыллы, намыслы адам эди, джандетли болсун. Аны заманында болгъаным меннге бюгюн бир уллу насыб болгъанды деб турама. Институтну бошаб барыбыз да бирер джары кетгенек. Мен Доммайгъа кетиб, туугъан джеримде ишлей эдим. Алайгъа тышындан белгили адамла кёб келе эдиле солургъа. Совет джазыучула, тарихчиле, поэтле да келиучен эдиле. Алайды да, Мусса уллу поэтле, джазыучула, суратчыла бла тангла атдырыучан эди. Ма ол заманда шагъырей болгъан эдим Муссаны чыгъармачылыкъ джолу бла да. Ала бла бирге кюнден кюннге мен да бир джангы зат ача бара эдим кесиме. Былайда чертиб айтыргъа излейме. Малкъардан бир адам меннге хапар айтхан эди - Къайсынны 60-джыллыкъ байрамына джаш джазыучула, студентле да баргъан эдиле. Анда алгъышлау сёзледен сора Уллу Къайсыннга сёз берилгенинде ол: «Мен къарачай-малкъар адабиятны ёсюуюне, айныууна кёб сагъыш этгенлей тура эдим. Аны тыйыншлы дараджагъа чыгъыб кёргюнчю ёлюб къалама деген къоркъуу бар эди менде. Энди ёлсем да къоркъмайма, билемисиз, нек? Батчаланы Мусса барды, аны ючюн къоркъмайма!» - деб джыйылгъан миллетни аллына чыгъыб айтхан эди. Аллай сый, багъа бере эди Муссагъа Къайсын, - деди Батчаланы Альберт. Къаламчы тенгини сыйына аталыб бардырылгъан джыйылыуну къурагъанлагъа ол джюрек разылыгъын билдирди. Омар Хайямны чыгъармаларын кёчюрген китабын ол Батчаланы Муссаны энчи библиотекасына саугъа этиб, туудугъуна берди.

Ызы бла республикада устазланы билимлерин ёсдюрген институтну къарачай, ногъай тиллени кафедрасыны тамадасы Мамаланы Таугерийни къызы Фатима да Муссагъа багъа, сый бериб сёлешди.

- Мен 80-чы джыллада Уллу Къайсын бла тюбешиб сёлеширге насыб тюшген къауумданма. Ма аллай тюбешиулени биринде Муссаны керти чемерлигине махтау салыб айтхан эди ол: «Дунияда Мусса мени чакълы бир джашаса, дунияны башында мени атым унутулур эди», - деб аллай багъа бере эди Къулийланы Къайсын. Ай медет, ол тамам джазар заманында ажымлы кетди дуниядан, джандетли болсун. Джашагъан къысха заманны ичинде ол бек терен сокъмакъ къойгъанды. «...Мени юйюм джулдузлагъа джууукъду...» деб, бизни джулдузлагъа джууукъ этиб, барыбызны да алайгъа чыгъарыб кёргюзеди поэт. Мени ишим ана тил бла байламлы болгъаны себебли, мен Муссаны чыгъармаларын школ программагъа 2-чиден башлаб 11-чи классгъа дери салыргъа кюрешгенме. 10-чу классны сохталарына джораланыб джангы китаб чыгъа турады, анда Муссаны чыгъармалары аслам салыннгандыла. Аны филология илмуланы доктору Къараланы Зухра бла филология илмуланы кандидаты Хапаланы Светлана джарашдыргъандыла. Муссаны хар джазгъаны сабийлени огъай эсенг, абаданланы да адебге, намысха, ашхы шартлагъа, ариу халиге юретеди, керти адам болургъа чакъырады. Къумуш элни эшитсенг, олсагъатлай Мусса эсинге келмей болмайды. Ол «Элчилерим» деген чыгъармасында адамланы ич дунияларын, бир-бирине тин-иннет байламлылыкъларын тамам уста, ачыкъ, тынч тил бла джазыб кёргюзгенди. Халкъны юсюнден, элчилерини атларын да тюрлендирмей джазгъаны окъуучуланы толу шагъырей этеди. Мусса къарачай классиклерибизни бириди. Мусса джашлай арабыздан кетсе да, аны джазгъанлары ёлмезлей кючю болгъаны себебли, аны аты къуру къумушчуланы ичинде болуб къалмай, кёб тёлюлени джюреклеринде джашарыкъды, - деди Мамаланы Фатима.

Джыйылыугъа Мусса бла бирге школда устаз болуб талай джылны ишлеген КъЧР-ни махтаулу устазы Эбзеланы Сейитни къызы Роза да келген эди. Ол Муссаны эсге тюшюре, анга сый, бюсюреу сёзле айтды. Залда аны эт адамларына да джюрек разылыгъын билдирди. Къумуш элде джангы ишлене тургъан школну арбазында закий Муссагъа бюст салыргъа тыйыншлы болгъанын да айтды. Ол джумушну Къарачай районну, Къумуш элни тамадалары къолгъа алыб, болушлукъ этселе бек магъаналы иш боллукъ эди деген оюмну билдирдиле элчиле.

Беш джылны мындан алда, джазыучуну 75джыллыкъ юбилейинде, Къумушда Мусса джашагъан орамгъа эмда орта школгъа поэтни аты аталгъанды.

Къумуш школну сохталары къууанч джыйылыуда Муссаны «Кюмюш акка», «Элия», «Элчилерим» дагъыда башха чыгъармаларындан сценкала этиб кёргюздюле. Ала сахнада тамам артистлеча ойнадыла, назмуларына макъам салыннган джырланы да уста джырладыла. 10-чу классны сохтасы Эриккенланы Алий орус тилде Батчаланы Муссагъа атаб кеси джазгъан назмусун окъуб джыйылгъан адамланы бек къууандырды. Залны ичинде кёзлерин сюрте къарагъанла да бар эдиле.

Муссаны къарнашы Амыр къууанч джыйылыуну аягъында программаны къурагъан сохталаны барысына да байрамны белгилеген медалла бла эмда авторну «Солнце светит всем» атлы китабы бла саугъалады. Ол Къумуш школну библиотекасына Батчаланы тукъумну энциклопедия китабын да саугъа этди. Закий Муссаны 80-джыллыкъ байрамын тюрлю-тюрлю къарачай хантладан къурулгъан тепсилеге чакъырыб, аны бла тамамладыла.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.
Tinibek 07.11.2019 19:46:57
Сообщений: 1273
2019 дж. аууз-герги айны 10 "КЪАРАЧАЙ"
Къалай улу Аппаны 155-джыллыгъына
ДЖЫЛАМУКЪЛА ТУУДУРГЪАН ЧАМЛА

Къарачай-малкъар халкъны бусагъатда, энчи къраллыкълары болмагъан башха халкъланыча, бек уллу байлыгъы аны энчи миллет дуниясыды. Миллет адабият бла маданият, халкъ тёреле, дин, иннет байлыкъ саулай халкъыбызны бирикдириб, тарихни къыйын джолунда тас болмазгъа онг берген кючледиле. Бизни тёлюге джетген ана суратлау сёзюбюз халкъыбызны джашау джолунда деменгили ызы болгъанына шагъатды. Алай а адабиятыбызны, башха кёб затыбызныча, тарихи чарсха батылыбды.


XIX-чу ёмюрге дери къуралгъан адабиятдан заман бизге ненча закий назмучуну атларын, аланы бир къауум джырларын, назмуларын, поэмаларын сакълагъанды. Ол закий джырчыланы чыгъармаларыны асламысы къарачай-малкъар фольклорну байындыргъандыла. Къурагъанланы атлары унутулсала да, аланы керти сёзлери халкъны ауузунда джашайдыла. Къарачай-малкъар маданиятда «адабият» деген ангылам XIX-чу ёмюрде кесине тыйыншлы орнун алгъанды, ары дери ол ангыламны «назмучулукъ», «джырчылыкъ», «хапарлау» дегенча сёзле джюрютгендиле. Сёзню кючю бла къуралгъан маданият дунияда эки формада айныб келеди – халкъны кёлден чыгъармачылгъында эмда джазма халда. XIX-чу ёмюрден башлаб, цивилизацияны алгъа элтген халкъла джазма адабиятны кенг халда ёсдюредиле. Бир-бир халкъла адабиятларын, джазмаларын узакъ ёмюрледен бери айныта, ызы бла уа тас эте келгендиле. Къарачай-малкъар халкъ да аллайланы санындады. Халкъ бюгюн-бюгече да Кязимни назмуларын, зикирлерин, сюймеклик дастанларын, басма болмагъан замандача, кёлден айтады. Фахмуну не ёлчелерге, не тенглешдирирге джарамайды. Алай а башха назмучуларыбызны чыгъармачылыкъларына да Кязимни джазгъанларынача, къараргъа XX-чы ёмюрню 30чу джылларында онг болса, бюгюн биз, XIX-чу ёмюрде джашагъан закий назмучуларыбызны бютеудуния поэзиягъа къошуб, ёхтемленник эдик. Не Кърымшаухалланы Исламны, не Джанибекланы Аппаны, не Акъбайланы Исмаилны, башхаланы айтмай къойсакъ да, алкъын толу китаблары джокъду. Бизге джетген юзюклеге кёре уа ала уллу назмучула эдиле.

Джанибекланы Къала-Герийни джашы Аппа (Къалай улу Аппа) Учкулан элде туугъанды. Джаш заманында огъуна сёзге усталыгъы аны тенглеринден айырмалы этгенди. Ол замандан тебреб, Аппа джашауда тюбеген артыкълыкъны кёлтюралмай, тёгерекде байгъабийге самаркъау сёзюн айтыб башлайды. Аны ол халисин джаратмай, эл башында тургъан къуллукъчула, Аппаны ызындан тюшгендиле. Ол элден кетиб, кесине ушаш тынгысыз джашлагъа къошулуб, байла-бийле бла кюрешиб тебрейди. Патчахны мыртазакълары Аппаны ызындан болуб, эки кере тутдургъандыла.

«Къабыргъа элтиб, тёрт
бюклеб тыкъдыла,
Тынчай демейин, бир ишле
табдыла,
Онгда – Мункир, солда –
Нанкир,
Ауузума пашот урдула,
Эки къолума темир тачканы тутдурдула,
Кётюрем болдум, таш
ташыдым, кёмюр къаздым,
Ач бёрюлей, джабагъы арталмай къалдым..», – деб

джазгъанды Сибирде кёрген азабыны юсюнден Къалай улу Аппа. Ол 12 джылны патчахны тузагъында тургъанды. Алай болгъанлыкъгъа, кесин хорлатмай, джырына кертилей къалгъанды. Аппаны сёзю, джити чамы, самаркъауу аны ючюн тохтамагъандыла. Назмучу къуру бай-бий къауумланы сёгюб турмагъанды. Джашауда тюбеген намыссызлыкъ, джутлукъ, дженгиллик дегенча табсыз къылыкъланы Аппа чамны кючю бла андан да эрши кёргюзтгенди:

Старшина болама дей да
Хуке улу,
Сакъалын тарай-тарай
тауусду.
Ол умут бла дуниядан
ауушду.

Къалай улу Аппа кеси халисине да джити кёз бла къараб, къылыгъына чам тизгинле къурагъанды:

Айры баулагъа ётгенди
Кюмюш айылны хапары.

Босагъагъа илиннгенди,
Хей, марджа, ычхыналмайды
Аппаны шалбар
сампалы.

Алай айтханлыкъгъа, Къалай улу хар джаны бла да тизгинли инсан болгъанды. Назмучуну самаркъауундан, бедишинден къоркъуб, кёбле аны кенгден эслегенлей огъуна эс джыйыб, аны къатында кеслерин таб джюрютюрге кюрешгендиле.

Аппа Сибирден къайтхандан сора къошдан къошха, тойдан тойгъа, элден элге кёче алай кечиннгенди. Хар джерде анга джарыкъ тюбегендиле, Аппа айтхан эски джырлагъа, аны накъырдасына, чамына тынгыларгъа сюйгендиле.

Къарачай-малкъар адабиятда, маданиятда да Къалай улу Аппаны аты къуру да назмучулукъ бла байламлы тюлдю. Ол гинджи сахначылыкъ бла да атын айтдыргъанды. Гинджи сахначылыкъ бизни маданиятыбызда бурун заманладан бери келеди. Аппа ол иш бла кюрешгенлени бек кечлеринден эди. Гинджилени Аппа кеси агъач бутакъчыкъладан, кийиз кесекледен, халыла бла чалышдырыб, джурунчукъладан кийимле тигиб, алай ишлегенди. Аны «сахнасында» джигит джашла, ариу къызла, эринчек кишиле, къылыкъсыз къатынла, байла, мыртазакъла, къойчула, сюрюучюле – хар бири ёз сыфаты, ауазы бла ойнагъанды. Бирде гинджилени тепсетиб, аякъ бюкдюрюб, джырлатыб, айтыш айтдырыб, алай джюрютгенди. Аппа гинджилени агъач кюбюрчекде айландыргъанды. Кюбюрчекни ачса, аны башы сахна болуб къала эди. Гинджи сахнасында Аппа гитче пьесала салгъанды, джыр оюнла кёргюзтгенди. Оюнларында гинджилеге Аппа кеси къурагъан самаркъауларын айтдыргъанды. Кёбюсюнде ала бийлегебайлагъа къаджау келгендиле. Аны ючюн ол къауум Аппаны тутсала, биринчи гинджилери бла кюбюрчегин кюйдюргендиле. Къалай улу уа гинджи кюбюрчегин джангыдан къурагъанды, оюнларын джангыдан кёргюзюб, халкъдан разылыкъ алгъанды.

Къалай улу Аппаны юйюрю, юйдегиси болмагъанды. Бир кёзюуде Аппа къатын алыргъа мурат этгенди. Алай а сагъыш эте кетиб, ол зат анга келишмегенин ангылаб, баш азатлыгъын сайлагъанды. Аппаны ол сагъышларыны юсюнденди «Юйдегиленсем» деген назмусу. Заманында джыйылмагъаны амалтын, Къалай улу Аппаны кёб назмусу, чамы фольклоргъа сингиб къалгъанды.

Аппа чам-накъырдадан, самаркъаудан сора да ийнарла джарашдырыргъа уста болгъанына аны «Сокъур тюлме, кёреме...» деген назмусу шагъатлыкъ этеди. Бу кёзюуде поэтни сюймеклик сезими джумушакъ, къайгъырыулу болгъаны ачыкъ кёрюнеди. Назмучу сюйген къызын кюн тыякъгъа тенг этеди, къадарын Аппа бла бир этсе, къыйналырын ангылата, аны аяб, ёз сезимин да тунчукъдурургъа кюрешеди.

XX–чы ёмюрге дери къарачай-малкъар поэзияда уллу орунну айтышла аладыла. Атлары айтылгъан джырчыла, хапарчыла, чамчыла бир-бирлери бла эришиб, бир затны юсюнден кеси оюмларын суратлау сёзню юсю бла айтхандыла. Къалай улу Аппаны чыгъармачылыгъында да айтышла белгили орун аладыла. Тойлада, къош, чалкъычы джыйынлада джырчыла бир затны чурумгъа тутуб, аны юсюнден ким терен, ким дженгил айталыр деген эришиуге киргендиле. Аллай бир айтыш Аппа бла Гогуйланы Ахлау деген бир джашны арасында бардырылгъанды. Аппа джашны сёзге чемерлигине къууаныб, бу айтышда кесин хорлатханнга санагъанды. Багъыр улу Къасбот бла бардырылгъан айтышха уа Аппаны ёз усталыгъына къарамы башха тюрлю эди. Аланы арасында бардырылгъан айтышдан бюгюнлюкде аз тизгин сакъланнганды.

«Сен Багъыр эсенг,
Мен – Къалай.
Сен къалай эсенг,
Мен – алай», – деб танышханды Аппа Къасбот бла. Ала кечени узунуна айтыш къургъандыла. Къошха джыйылгъанла Къасботну хорлагъаннга чыгъаргъанларында, Аппа ол оюмгъа бой салмагъанды да, былай джууаб бергенди:

Къабыргъада къалайла –
джетмегеннге джалгъайла.
Къалай улу Аппадан Багъыр улу Къасботну сайлайла.
Огъай, ол тюз тюлдю,
Аны къонакъды деб сыйлайла,
Мени «хорлатдынг», деб
къыйнайла.

Ол ашхамдан танг аласына дери айтылгъан айтышдан бу гитче юзюк къалгъаны кибик, Аппаны уллу чыгъармачылыгъындан да бизге аллай гитче юзюк джетгенди дерге боллукъбуз.

Къарачай-малкъар поэзия XIX-чу ёмюрде джарыкъ ауазлы эди. Ол затха Къасбот бла Аппаны «Джёрмелери», Аппаны чам, самаркъау, накъырда назмулары, «Гычыны чамлары» шагъатлыкъ этедиле. Бу тукъум джырлада, назмулада халкъыбызны иннет саулугъу, таза кёллюлюгю, дуниягъа джюрек ачыкълыгъы туура кёрюнюбдюле. Сёз ючюн, Къасботну «Сандырагъы». Закий джырчы мында кесини юч тюрлю фахмусун ачыкълайды: сёзге, макъамгъа, тепсеуге. Джыр нени юсюнден болгъанын айтхан къыйынды. Алай а бу джырда джарыкъ ауаз, уллу фахму, адамлагъа, дуниягъа сюймеклик шарт билинедиле. «Джёрме» да анга ушашды. Сылпагъарланы Хако бла Аджиланы Таулан - аскерчи джашла - 1878-чи джыл, биринчи болуб, «Джёрмени» къурагъандыла. Аланы ызындан а халкъ ичинде кеси «джёрмелерин» кёб джырчы такъгъанды. Къалай улу Аппаны чыгъармачылыгъын халкъ саулай да ауузундан кетермей сакълагъанды. Биринчи кере аны «Бырмамыт башын сайладыла» деген назмусун Хубийланы Ислам (Къарачайлы) «Революция и горец» деген журналда басмалагъанды. Ызы бла, 1962-чи джыл, Аппаны бир къауум назмусун «Къарачай поэзияны антологиясында» бередиле. Ортабайланы Римма «Къара сууну къатында» деген китабында биринчи кере Аппаны юсюнден тынгылы статья джазыб, белгили болмагъан бир къауум назмусун да басмалагъан эди. 1995-чи джылда уа Ортабайланы Римма Биджиланы Ахия бла бирча «Къалай улу Аппаны ызын ызлай» деген аты бла чыгъаргъан китабларында къарачай-малкъар поэзияны классиги Джанибекланы Аппаны чыгъармачылыгъын толу басмалаб, тынгылы тинтгендиле. Къалай улу Аппаны назмуларында болгъан чам, самаркъау заман оза баргъанлыкъгъа мутхуз болмай, къуралгъан кюнлериндеча, адамлагъа джарыкълыкъ келтиргенлей, сагъыш этдиргенлей турадыла. Аны поэзиясы XIX-чу ёмюрдеги ана поэзиябызны бир айырмалы бетиди, бир башха назму хатха ушамай, кесичалай къалады. Къарачай-малкъар халкъны фахмулу назмучусу, чамчысы, сахначысы Джанибекланы Аппа джашаууну ахыр кюнлерине дери джамагъатха сёзю бла джараб тургъанды. Ол ариу айтыргъа сюймеген эсе да, керти сёзге уа баш ургъанды. Аны чамы-накъырдасы асыры кертиден ангылагъан адамлагъа джыламукъла туудургъандыла.

БИТТИРЛАНЫ Тамара,
филология илмуланы
доктору.
Изменено: Tinibek - 07.11.2019 19:51:52
Tinibek 07.11.2019 19:48:37
Сообщений: 1273
Миллет байлыгъыбыз
АТ – АЛЛАХНЫ САУГЪАСЫ
2019 дж. аууз-герги айны 10 "КЪАРАЧАЙ"

Ассалам алейкум, багъалы джаш тёлюбюз! Бюгюн биз атланы, ат кереклени юслеринден ушагъыбызны башлайыкъ.

Адам улуну тарихинде эм уллу тюрлениуле этген хайуан ол – атды десек хазна джангылмазбыз. Тарихчилени бир къаууму айтханнга кёре, 6000 джылны мындан алгъа адам атны къолгъа юретгенди. Ма андан бери, адам улуну джашауунда, бу арт 100 джылда болмаса, хар ёмюрде да атны магъанасы ал сафда болгъанлай келгенди. Джангы джерле ачыу, уруш этиу, сатыу-алыу ишле атсыз хазна баджарылмагъандыла. Атсыз адам инсанны ангысы да бек акъырын джюрюш бла ёсерик эди.

Ат дегенинг эм таза, эм акъыллы хайуанланы бириди. Тюз джюрюшю бла барса, ат, бир кюннге, орта тергеу бла, 40 къычырым джол къоратады. Сёз ючюн, къарачай тукъумлу онглу ат бир кюннге 100 къычырым джолну арымайталмай барыргъа боллукъду. Бек терк чабхан таза къанлы ингилиз ат, къысха джерчикге бир сагъатха 70 километр чакълы къызыулукъ бла чабаргъа боллукъду. Мийикликге эм залим секириучю ат 2 метр бла 47 сантиметрге, узунлукъгъа секирген ат а 8 метр бла 40 сантиметрге секиргенди. Атланы къанларына кёре кими иги чабады, кими иги джортады, кими иги секиреди, кими джюкню иги тартады.

Минг джылла бла тарихи болгъан къарачай тукъумлу ат а не джаны бла да тириди, джигитди. Минги Тауну башына чыгъыб, дуниягъа атын айтдыргъан да къарачай къанлы атды.

«Ат Аллахны саугъасыды адам улугъа», дегендиле буруннгула. Ол айтыугъа уллу багъа-сый бере, бизни атабабаларыбызны ат бла джанлары бир болгъанды.

«Бу арт кёзюуледе машинала, самолётла чыгъыб, атны сыйын бир кесек тюшюргендиле», дегенле да боладыла. Алай а, адам улугъа ат Аллахны саугъасы болгъанын унутмагъанла да бек кёбдюле. Сёз ючюн, бизни миллетде къарачай тукъумлу атланы сакълаб, айнытыб кюрешген джашла талай бардыла. Халкъыбызны тарихин, маданиятын сакълаугъа уллу юлюш къошханлары ючюн, сау болсунла ала! Биз да къолубуздан келиб, атла туталмай эсек да, ат тутхан джашларыбызгъа багъа-сый бере, атладан, ат керекледен бир кесек хапарлы болургъа керекбиз. Нек? Халкъыбызны тарихин, маданиятын билиб, миллет шартларыбызны сакълар ючюн.

Сёз ючюн деб айтсакъ, бюгюнлюкде элде ёсген, малчылыкъ бла кюрешген джашла болмасала, ат кереклени къарачайча атларын аз адам биле болур. Шахарчы эсенг да, профессорну, министрни джашы эсенг да сен, биринчи, туугъан халкъынгы джашыса. Алай эсе уа, ана тилибизни, миллет тарихибизни, маданиятыбызны билирге керекбиз. Аланы билмесек, эки-юч тёлюден туудукъларыбыз, Чингиз Айтматов айтханлай, манкъуртла болуб къаллыкъдыла.

Манкъурт деген сёз неди? Аны магъанасын, къарачай тилни къарыусуз билген адам да ангыларча, орусча айтайыкъ. Манкурт – согласно роману Чингиза Айтматова «Буранный полустанок» («И дольше века длится день»), взятый в плен человек, превращённый в бездушное рабское создание, полностью подчинённое хозяину и не помнящее ничего из предыдущей жизни. В переносном смысле слово «манкурт» употребляется для обозначения человека, потерявшего связь со своими историческими, национальными корнями, забывшего о своём родстве или наоборот, помнящий о нём, но ненавидящего свой собственный народ.

Багъалы джаш тёлюбюз! Асыры терен кириб кетдик да болур, алай болса да манкъуртлукъ эм бош затладан башланады. Алай эсе, аз-маз манкъурт болуб башламаз ючюн, Нарсана шахарда джашагъан Айдаболланы Исмаил джыйыб, джарашдыргъан «Ат джерни къурамы. Джюгенни къурамы» деген сёзлюкню эс бёлюб окъусагъыз, минг джылладан бери келген тилибизни, маданиятыбызны уллу байлыгъына энтда бир кере тюшюннюк болур эдигиз деб кёлюбюзге келеди.

ТОМПАЛАНЫ Алибек,
педагогика илмуланы
кандидаты.

АТ ДЖЕРНИ КЪУРАМЫ

Ат джер - седло.
Ангырчакъ - ленчик, арчак
Ал къаш - передняя лука седла.
Арт къаш - задняя лука седла.
Кёпчек - подушка седла.
Джауурлукъ - чепрак, подседельник.
Терлик - потник.
Ёзенги - стремя.
Ёзенги айыл - путлище, ремень стремени.
Къууушхан - подхвостник, пахва - ремень с очком, в которое продевается хвост коня, чтобы седло не съехало коню на шею.
Къанджыгъа баула - торока. Также: ат джерни тартхысы.
Ёшюнлюк - нагрудник; нагрудный ремень.
Айылла - подпруги.
Ал айыл (ёшюн айыл) - передняя подпруга.
Орта айыл (кёпчек айыл) - катаур, верхняя подпруга через седельную подушку. Также: тартхы айыл.
Арт айыл (джамыз айыл) - задняя подпруга.
Арыш (тартхы, тартхыч) - чересседельник, широкий кожаный ремень от передней до задней луки седла, укрепляющий ленчик.
Тёбеннги (къанат) - тебенек, тебенки (мн.), деталь седла для защиты боков лошади от натирания ремнями.
Къаптал - толстая войлочная подкладка под ленчик седла с округлыми краями.
Тартхы бла тартхыч - также называли повод от узды к первой подпруге, чтобы лошадь не поднимала голову высоко без нужды.

ДЖЮГЕННИ КЪУРАМЫ

Джюген - узда, уздечка.
Башлыкъ - наголовник.
Къулакълыкъ - 1) ремешок через лоб лошади; 2) наглазник, шоры для пугливой лошади.
Джаякълыкъ - застёжный ремень под нижней челюстью лошади.
Бурундукъ - намордник; часть уздечки, надеваемая на нос лошади.
Ауузлукъ - удила. Ауузлукъ тогъайла кольца на удилах.
Билеклик - повод узды.
Кёз къапла - шоры от солнца над глазами лошади.
Нохта - недоуздок.
Tinibek 07.11.2019 19:50:04
Сообщений: 1273
Батчаланы Муссаны 80-джыллыгъына
2019 дж. аууз-герги айны 10 "КЪАРАЧАЙ"
ТЁРТЮНЧЮ ТЮБЕШГЕНИМ

Аллы газетни 73-чю, 75-чи-76-чы номерлериндеди.

1982-чи джылны май айында болур эди, Аллахды билген. «Джаш къанатла» деб, Къарачай районда, шахарда джашагъан джаш джазыучуладан къуралгъан адабият бирлешлигибиз болуучан эди. Бюгюнлюкде Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэтлери: Батчаланы Башир, Кечерукъланы Байдымат, мен дагъыда кёбле кириучен эдик ол бирлешликге.

Бир кере Мусса да келген эди бизни джыйылыуубузгъа. Муссадан бек уялсакъ да, джашлыгъыбыз озуб кете болур эди, терсибизге-тюзюбюзге урдура, назмуланы сюзебиз деб, даулашыб кюреше эдик. Ичибизде хапар джазаргъа кюрешген бир джаш адам да, хапарымы окъуйма деб, къадалды. Окъу дедик да, окъуду. Тюзюн айтханда, хапары бек къарыусуз эди. Огъурамагъаныбызны ангылаб, ол джаш Муссадан кёл табалсам деген умутда:

– Мусса, мен джазыучу болургъа хар затымы хазыр этгенме! Нем да барды, честно комсомольский! Бир келигиз мени юйюме, кёргюзейим! Шо бир келигиз! – деб, тамам къадалды.

– Да бу тенгигиз быллай бир тилегенден ары, келигиз барайыкъ да, бир къарайыкъ, – деди Мусса, ууакъ ышара. Тебредик ол тенгибизни юйюне. Ючмед, тёртмед да бёлюмлю фатар. Ол заманнга кёре иги танг баш тутхан адамлагъа ушай эдиле. Бир бёлюмню ичи алай тургъанлай китабдан толу. Бир китаб тапханы ичинде «Дуния адабиятны саулай да джыйымдыкъ томлары». Тапханы мияласында Расул Гамзатов бла Къулийланы Къайсынны суратлары. Орталарында уа, бизни хапарчы тенгибизни сураты! Джарагъан иш столу. Столну юсюнде басмалаучу машинкасы, не айтайым, тёгерек бурулуучу, таянчакълы шиндиги. Тюзюн айтыргъа, мени кёзюм бир кесек къарады. «Ай насыблы, биз кёрюрге табмагъан китабланы, басмалаучу машинканы ким алыб бергенди мынга?» – деб эте тургъан сагъышларымы Муссаны ауазы бёлдю.

– Аперим, къарнашчыгъым! Айтханынгча, хар ненг да барды. Энди джангыз джазарынг къалгъанды, къалгъанын тындыргъанса! – деди Мусса, чырт ышармагъанлай.

– Да хоу, бюгюн окъугъан хапарым ол бошду, ма энди печатный машинкам бла бир хапар джазайым да, бир кёрюрсюз...– деди, бизни хапарчы тенгибиз. – Да къадал, кюреш. Джазаргъа бек мыллык атыб, башха бир иги зат эте биле эсенг, аны да унутуб къойма. Иги къарнашымча, эсинги бек ийиб, кёб окъу. Окъусанг, кёб затха тюшюннюксе кесинг. Сау-эсен къал! – деб, Мусса эшикле таба тебреди. Биз да ызындан атлай, орамгъа чыкъдыкъ. Джолда «джыйыныбыз» седирей бара эди. Студент общежитиени тенглигине джете, мен: « Да иги джолгъа барыгъыз, Мусса!» – деб, къолуму узатдым.

– Тохта, кетиб къалма, заманынг бар эсе, бир кесекчик ашыр мени, – деди Mycca. Къалгъан джашладан айырыла, мен Муссаны ашыра тебредик.

– Къалайды окъууунг?
– Да кюрешеме окъур-
гъа.
– Джазыучуладан кимни
бек джаратаса ?
– Кесибизникиледенми
огъесе дуния адабиятданмы ?
– Орус, дуния адабиятладан.
– Орус адабиятдан, ну, Пушкин кесича барсын, Лермонтовну джаратама, Достоевскийни, Лев Толстойну, Чеховну, Есенинни, Блокну, Булгаковну, Зощенкону, Шолоховну да «Тихий Донун», Владимир Высоцкийни. Бюгюннгю сау Совет джазыучуладан а Чингиз Айтматовну «Буранный полустаногун» джаратама. Дуния джазыучуладан а Шекспирни, Гётени, Дантени, Хименесни, Хэменгуэйни; къуру назму джаны бла айтсам а, латиноамериканская поэзияны джаратама, – дедим.

– Маяковскийни уа? – деди Мусса, сынагъанча къарай.

– Маяковскийни алгъа, политикагъа терен кирмеген сагъатында джазгъан затларын джаратама, – дедим.

– Аперим, аман тюлдюле сайлауларынг. Кимден дерс аласа, ким бла ушакъ этесе?

– Ишлерге керек болады да, дерслеге баралмай кёб къалыучанма. Барсам да, джангыз Китов Фуад Исмаилович деб бир устазыбыз барды да, аны лекцияларына тынгыларгъа сюеме, къалгъанла хар айтхан затларын бюгюннгю кърал политика бла джалгъаб кюрешедиле да, бир кесек алдауукъ болады лекциялары.

– Да вы, молодой человек, оказывается бунтарь! Кимледиле сени бу къаннга буруб кюрешгенле? – деди Мусса кюле.

– Биринчиси – Владимир Высоцкий, экинчиси – сени чыгъармаларынг, ючюнчюсю – мени дерсде окъутмагъан устазларым: Абазалийланы Мухаммат, Абазалийланы Хабиб, Тамбийланы Бурхан, Бостанланы Магомед, Хубийланы Ахмат, Кипкеланы Мустафа, Алийланы Юсуф, ма аллай-аллай джашла... – дедим, тамада шохларымы атларын айтханыма ёхтемлене.

– Сен партизан болаллыкъ тюл кёреме, Альберт, тизиб къойдунг да «декабрист» тенглеринги, – деб, имбашымдан тарта, кесине къысды да, – ладно, юноша, примерно ма ол джашла бюгюн ингир ала, суу джагъада бир къойчукъну ашайыкъ дегендиле да, мени да чакъыргъандыла. Барамыса сен а? – деди Мусса.

– Да къайдам, чакъырылмагъанлай барсам, айыб болурму? – деб, соруулу къарадым.

– Нек болады айыб? Сеннге да айтырыкъ болурла, айтмасала да, бирге барырбыз. Экибизни таныш болгъаныбызны билмей,Абазалийланы Хабиб: «Мусса, мен сени бир пацан бла танышдырлыкъма, бюгюн Бурханнга бир хурметчик этерикбиз да, суу джагъада танышдырырма», – дегенинде, сени юсюнгден айтханын сезген эдим. Аллах айтса, ингир ала тюбеширбиз, энди сен къайт ызынга», – деб, Мусса Дом Советов таба атланды. Мен да, «мени да бир чакъырсала» деген умутну эте, общежитияны арбазына кирдим. «Сагъынылгъан босагъа юсюнде» дегенлей, аллыма Абазалийланы Мухаммат чыгъыб къалды да: «Альберт, бюгюн Бурхан ассистент болгъанын джууабыз дегенбиз да, Бурхан къара къойчукъ алыб келирге Учкуланнга кетиб турады. Кеси да:

«Альбертни да бир чакъырырсыз», – деб кетгенди. Сен мени комнатама келирсе да, бирге-бирге барырбыз» – деди Мухаммат. Мен, къууанч тыбырлы болуб, сагъат бир тёртле бола, назмула джазгъан дефтерими да къолума алыб, Мухамматны комнатасына бардым. Узун сёзню къысхасы, сагъат бир алтыла бола, ол башында сагъынылгъан джашладан асламысы Къобанны джагъасына джыйылыб, хурметибизни башладыкъ. Батчаланы Муссаны, Абазалийланы Мухамматны, Китов Фуадны айтханлары бир-бирине тамам келише, ушакъ эте эдиле. Мен да, ичлеринде эм джаш болуб, шапалыкъны бардыра эдим. Фуад Исмаилович бир кесек олтургъанындан сора, кишиге да джукъ айтмагъанлай, акъырынчыкъ кетиб къалгъан эди. Къайтмагъанында, джашладан къайсы эсе да, къайгъырыб: «Аланла, черкес шохубуз бизни джаратмагъанлыкъмы этди, огъесе, биз, бир терс сёз айтыб, джанынамы тийдик?» – деди.

– Огъай. Биз аны амалтын орусча сёлешиб тургъаныбыз ючюн, кесин бир терслиги болгъан адамча кёрюб кетгенди. Керти намыслы джашды. Кесини джюреги алай излей эсе, къайгъырмаз. Ладно, – деб, Мусса мени таба къараб, – иги джангы назмуларынгдан бир окъучу, – деди. «Къара кюч» деб, арты-аллы болмагъан поэма маталлы бир затны джазгъан эдим да, дефтерими шинкъартны джарыгъына тутуб, окъуб башладым. Асыры кёбмю окъуй башлагъан эдим да, Абазалийланы Мухаммат, джётел маталлы бир зат эте: «Джашко, сен джаш адамса, саулугъунг тамам залим болур, алай а, бизлени джазыкъсын», – деди. Мен, аны айтханын иги огъурамасам да, терк тынч болдум. Поэзияны Мухамматдан иги ангылагъан адамгъа мен тюбемеген эдим. Кеси да бек таза иннети болгъан адам эди (джандетли болсун). Ол назмуну сюзерге тебресе, джазгъан адамны джанына джетеме деб къоркъмай, кёлюне келгенни бек ачыкъ айтыучан эди. Муссаны къатында мени «поэмамы» къарыусуз болгъанын чертгенин ангылаб, аны ючюн огъурамагъан эдим мен да айтханын, ансы Мухаммат мени бек эркелете эди. Мен да аны сыйын бек кёре эдим. Мен къымсыз болуб тургъанлайыма Мусса: «Альберт, сен «Къара кюч» деб неге айтаса, аны сыфаты уа къаллайды?» – деб, соруулу къарады. Мен не айтыргъа билмей тирелдим. Мусса, меннге кёл бергенча къараб: «Мен ангылагъаннга кёре, абстрактная поэмады поэманг. Айтыргъа излеген затларынг а сени джылынга, сынамынга кёре асыры ауур затла болгъандыла да, аны бла бир кесек джунчугъанса. Ауур теманы алыб, аны къарыусуз суратлагъандан эсе, дженгилни алыб, аны бла ойнай-ойнай ариу суратлагъанынг иги боллукъду. Бу поэмангы мындан ары сюрмелейме десенг, сюрмелерсе, сюрмелемей къойсанг да, андан иги затларынг кёбдюле. «Къара кюч» деген не затды?» деб, меннге соргъанлары болса, мени сартын, мен алай айтырыкъ эдим: «Къара кюч» деген сёзню эшитгенлей кёзюнге не зат кёрюне эсе, «къара кюч» деген олду деб»,– деди.

Муссаны айтхан затларын мен кёзюм бла кёрюб баргъанча бола эдим. Дагъыда бир джырла джырлатхан эдиле меннге ол кече, мени уллу тенглерим. Мен, аланы ушакъларына тынгылай, бир тюрлю бир дуниягъа тюшгенча бола, сёзлени бояуларын кёре, макъамларын эшите эдим.
ЁЗДЕНЛАНЫ Альберт.
Мындан арысы басмаланныкъды.
Tinibek 14.11.2019 04:11:50
Сообщений: 1273
2019 дж. абыстол айны 2 "КЪАРАЧАЙ"
Абыстол айны 2 — Къарачай халкъны къара кюню
АДАМ УЛУ КЕЧМЕЗ КЪЫЙЫНЛЫКЪНЫ САЛГЪАНДЫЛА

Уллу Ата джурт къазауатны джылларында фашист Германияны джеринде эмда аны бла бир иннетли болгъан къраллада, зулмулукъну тюбюндеги миллетлени адамларын шахарланы къолайсыз районларында зор джашатыу хыйсаблы мекямлада (гетто), тюрмеледе дагъыда аланы тышында да 14 минг концлагерде тутхандыла.



Фашистле тутмакъда ёлгенлени огъай эсенг, джанлары саулай миллионла бла адамланы печледе кюйдюрюб баргъандыла. Дагъыда химиялы газны джибериб, зулмулукъ, артыкълыкъ этиб да кёблени къыргъандыла. Къарыуу бир кесек къалгъан къауумну да адам кёлтюралмаз ауур ишледе ишлетиб, халларын аманнга таяндырыб, ала ачлыкъдан, къарыусуздан ёлгендиле. Аны бла да къалмай, джангы чыгъаргъан дарманланы аны кибик кёб тюрлю медицина экспериментлени ол джесирледе сынагъандыла. Айтыргъа, адамны мыйысы кёлтюрмез зорлукъну гитлерчи фашистле джесирге тюшген адамлагъа этгендиле. Экинчи дуния къазауат бошалгъандан сора, талай джылны ала бла байламлы тинтиу ишле бардырылгъандыла. Нацистлени башында сагъынылгъан эмда башха аманлыкъ ишлери толу ачыкъланнгандан сора, сюдю процесслени джыйыб, 1958-чи джыл «Нюрнбергский процесс» деген 7-томлукъ уллу китаб Москва шахарда басмадан чыкъгъанды.

Анда немец оккупантла Ставрополь крайны джеринде терсликлери болмагъан адамлагъа салгъан къыйынлыкъларын, артыкълыкъ этген аманлыкъ ишлерини юсюнден да джазылыбды. Аланы бири 1942-чи джыл Теберди курортну санаторийинде саулукъларын бегите тургъан сабийлеге адам кёлтюралмазлай азаб чекдириб ёлтюргенлерини юсюнденди. Совет Союзну джер-джеринден келген сабийлени арасында (3 джылдан 18 джылгъа дери) туберкулёздан ауруб, ауруулары тереннге кетиб тургъанла да болгъандыла. Аладан 54-сюн гитлерчи фашистле бегиген темир машинагъа агъачланы джюклегенча бирбири юсюне джюклегендиле. Санаторийден арлакъгъа элтиб машинаны ичине газны джибергендиле. Алайсыз да солуу джетмей дыгалас этиб, термиле тургъан джарлы балаланы, газ бла тунчукъдуруб барысын да ёлтюргендиле. Андан сора, ит пасыкъла ёлген сабийлени суугъа къотарыб кетгендиле. Аны юсюнден кёб тюрлю хапарла джюрюгенлей тургъандыла. Бир заманлада уа, таб, «...ол зарауатлыкъны къарачайлыла этгендиле» деб джалгъан хапарланы да чыгъаргъан эдиле. Ма аллай ётюрюк, къара патауаланы Къарачай халкъны таза бетине джагъыб, алай кёчюргендиле туугъан джуртундан. Джылла оза барсала да, бюгюнлюкде бир къауумла энтда да ол сыйсыз, ётюрюк сёзлени джюрюрге, джаяргъа кюрешедиле. Аны амалтын башында сагъынылгъан «Нюрнбергский процесс» деген китабны 3-чю томуну 277чи бетинде ол зорлукъну толусу бла ачыкълагъан затланы орус тилде берилгенича бюгюн окъуучуларыбызгъа теджейбиз.

«...Детей травили окисью углерода в немецких машинах – «душегубках».

В подтверждение этого я ссылаюсь на уже предъявленное суду под ¹ СССР-1 Сообщение Чрезвычайной Государственной Комиссии о злодеяниях немецко-фашистских захватчиков в Ставропольском крае:

«...Установлено, что в декабре 1942 года по приказу начальника гестапо города Микоян-Шахар обер-лейтенанта Отто Вебера было организовано исключительное по своей жестокости умерщвление больных костным туберкулёзом советских детей, находившихся на излечении в санаториях курорта Теберда. Очевидцы этого злодеяния сотрудники детских санаториев, медицинская сестра Иванова С. Е. и санитарка Полупанова М. И. сообщили:

«22 декабря 1942 г. к подъезду санатория первого отделения подъехала немецкая автомашина. Прибывшие с этой автомашиной семь немецких солдат вытащили из санатория 54 тяжело больных ребёнка в возрасте от трёх лет, уложили их штабелями в несколько ярусов в машине это были дети, которые не могли двигаться, и поэтому их не загоняли в машину, а укладывали ярусами - затем захлопнули дверь, впустили газ (окись углерода) и выехали из санатория. Через час автомашина вернулась в посёлок Теберда. Все дети погибли, они были умерщвлены немцами и сброшены в Тебердинское ущелье близ Гуначхира».

Бу керти, документле бла бегиген хапарны, «Нюрнбергский процесс» деген китабны 3-чю томун да «Къарачай» газетни редакциясына пристанчы Болатчыланы Пача келтиргенди. Болатчы улуну интервьюсун да газетибизни эндиги чыгъарыкъ номеринде басмаларыкъбыз.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.
Tinibek 17.11.2019 03:21:56
Сообщений: 1273
2019 дж. абыстол айны 14 "Къарачай"
Сейирсиндиртме сёзлюк
ТЁППЕЛАНЫ Алим
БОРАКЪ (БУРАКЪ)

Таурухлада джюрюген къанатлы ат. Муслиман хадиследе, мифледе Мухаммат файгъамбар (гъ.с.) кёкге боракъгъа миниб учханды. Бирси мифледе боракъгъа миниб, Ол Къуддус шахаргъа дери барады. Андан ары уа Аллахны кёкде тахына бачхыч бла миннгенди. Халкъда «Маулут» деб джюрюген, Кязим а «Кёкге учхан» деб атагъан, болгъан муслиман миллетледе джюрюген таурухда былай айтылады:

Чыкъдым эшик аллына,
Къайгъы болуб, къоркъаракъ.
Кёрдюм эшик аллында,
Иерлениб бир боракъ.

Буруннгу грек, урум мифледе – Пегас. Аны юсюнден кёб тюрлю айтыула бардыла. Алай сёзню (ангыламны) адабият магъанасы – ол учунуу бла байламлы болгъанындады. Айтыулагъа кёре, Пегас (боракъ), туягъы бла уруб, къакъыракъда суу чыгъаргъанды. Аны сууундан ичген толкъугъан илхамлыкъны (учунууну) алады деб, ол шарт поэтика фахмулукъну белгиси болуб къалгъанды.

Боракъны (Пегасны) орус поэзияда Пушкин, Тютчев, Лермонтов да суратлагъандыла.
Tinibek 17.11.2019 03:28:02
Сообщений: 1273
Адетлерибиз
2019 дж. абыстол айны 14 "Къарачай"
ДЖАУЛУКЪ КЪЫСХАННЫ БЕЛГИЛЕРИ

Багъалы «Къарачай»!

- Бу арт джыллада «Къарачай» газетде халкъыбызны тарихи бла, маданияты бла, тили бла, дини бла, ашхы адетлери бла, онглу джигит адамлары бла байламлы кёб затла басмалагъаныгъыз ючюн, джюрек разылыгъыбызны билдиребиз. Бу затла артыкъсыз да бек джаш тёлюге бек керекдиле. Газетни бу арт номерлеринде Бостанланы Зубайданы «Къызны, тиширыуну эшмесини белгилери», «Къызны, тиширыуну джаулукъ къысханыны белгилери» деген статьяларын бек джаратдыкъ». Хар зат аламат, алай а, «Къарачай» газетни абыстол (ноябрь) айны 9-да чыкъгъан 86-чы номеринде «Къызны, тиширыуну джаулукъ къысханыны белгилери» деген статьяда джаулукъ къысханны суратларын да кёргюзсегиз бек иги боллукъ эди. Окъугъан да этиб, кёзюнг бла да кёрсенг, аллай зат эсингде бек къалыучанды. Аны айтханыбыз, бир мадарыгъыз бар эсе, ол статьягъа келишген суратларыгъыз да бар эселе, аланы да газетде бир басмаласагъыз, деб тилекчибиз. Тутхан ишигизден къууаныгъыз. Этген ашхы ишигиз хар заманда халкъыбызны кёлюн кёлтюргенлей турсун!

Салам бла,
Шимали Кавказ кърал академияны окъуучулары.

Шимал Кавказ кърал академияны багъалы окъуучулары!

Джазгъан салам къагъытыгъызны «Къарачай» газетни редколлегиясы бек тюзге санагъанды. Сау болугъуз газетни окъугъаныгъыз ючюн, ашхы халкъ адетлерибизге багъа, сый бергенигиз ючюн.

Сизден къагъыт алгъандан сора, биз «Къызны, тиширыуну эшмесини белгилери», «Къызны, тиширыуну джаулукъ къысханыны белгилери» деген статьяланы автору Къарачай-Черкес Республиканы халкъ окъуууну махтаулу къуллукъчусу, Устазланы билимлерин ёсдюрген институтну къарачай-малкъар эмда ногъай кафедрасыны тамада устазы Ёзденланы Айгуфну къызы Бостанланы Зубайда бла бу затны юсюнден сёлешдик. Сау болсун, сёз да салмай, «ол къурам ишлени да баджарыб, сизге суратла джиберирме» деген эди да, къысха заманны ичинде айтхан сёзюне толу болду.

Багъалы окъуучула! Сизни тилегигизни къабыл эте, Бостанланы Зубайданы суратлары да джарашхан статьясын басмалайбыз.

ДЖАЗАЛАНЫ Лида,
«Къарачай» газетни джууаблы секретары, КъЧР-ни махтаулу журналисти.


Къыз башында джаулукъну эки къанатын да имбашлары бла сыртына атса, тышына чыкъмагъанды.


Къыз джаулукъну онг къанатын сол имбашына атыб, сол къанатын да энгишге ийсе, сёз тауусулгъанды.


Къызны башында дженгил джаулукъчукъ сакъал тюбю бла тюйюмчек тюйюлюб турса, джангы келинди.


Къыз джаулукъну сол къанатын онг имбашына атыб, онг къанатын да онг аллы бла энгишге ийсе, тышына кетерге болджалы джетгенди.


Къыз башында окъа бёркюню тышы бла джаулукъ къысса, ол къызгъа къалым берилиб турады.


Тиширыу джаулукъну эки учун джаягъы бла къысыб, ючюнчю мюйюшюн тюбю бла тюйюмчек этгени эки сабийи болгъаныны белгисиди.
Tinibek 17.11.2019 03:42:11
Сообщений: 1273

1 0

2019 дж. абыстол айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Батчаланы Муссагъа — 80 джыл
ОКЪУУЧУЛАНЫ ТИЛЕКЛЕРИН ТОЛТУРА



Аууз-герги (октябрь) айны 2-де Къумуш элни Маданият къаласында Батчаланы Муссаны 80джыллыкъ юбилейине аталгъан къууанч джыйылыу болгъанды. Аны къурагъанла Къумуш элни Батчаланы Муссаны атын джюрютген орта школуну устазлары бла сохталары эдиле. Джыйылыуда Батчаланы Муссаны джашау эмда чыгъармачылыкъ джолундан докладны Тотуркъулланы Къазий-Магомед этген эди. Аны докладына хар ким да сюйюб тынгылагъан эдиле.

1957-чи – 2010-чу джыллада Къумуш элни школунда ишлеген, КъЧР-ни халкъ устазы, РСФСР-ни окъуууну айырмасы Эбзеланы Сейитни къызы Роза Муссаны чыгъармачылыгъын не джаны бла да ачыкълагъан магъаналы докладха уллу багъа бериб, джыйылгъанланы атларындан Тотуркъул улугъа джюрек разылыгъын билдирген эди. Андан сора да Эбзеланы Роза школну башчылыгъы бла Къумуш элни Советине бу доклад толусу бла кёбчюлюк информация мадарлада басмаланса тыйыншлы болгъанын айтхан эди. Аны айтханына алайдагъыла разы болгъан эдиле.

Ол себебден Батчаланы Муссаны атын джюрютген Къумуш элни орта школуну атындан школну директору Чомаланы М.К., окъуу-юретиу ишлени хакъындан директорну заместители Хубийланы А.А., окъууюретиу ишлени хакъындан директорну заместители Гербекланы Н.А.: «Докладны-материалны Муссаны чыгъармаларын окъугъан, тинтген заманда школда ишлегенле, окъугъанла, илму, маданият къуллукъчула да хайырландырыр ючюн, «Къарачай» газетде орус тилде басмаларыгъызны тилейбиз», - деб бизге письмо джазыб джиберген эдиле.

Алайды да, ол тилекни толтура, бюгюн биз да критик, литературовед, КъЧР-ни халкъ джазыучусу, РФ-ны Джазыучуларыны эмда Журналистлерини союзларыны члени, филология илмуланы кандидаты, Къарачай-Черкес китаб басманы директору Тотуркъулланы Къазий-Магомедни докладын орус тилде басмалайбыз.

БАЙЧОРАЛАНЫ Алина.
Tinibek 01.12.2019 00:08:52
Сообщений: 1273
2019 дж. абыстол айны 30 "КЪАРАЧАЙ"
Окъуу
САБИЙЛЕНИ АНА ТИЛИБИЗГЕ
ЮРЕТИРГЕ БОРЧЛУБУЗ


Блимгъотланы Рита, Рашидни къызы, орус тил бла адабиятдан устаз, 13-чю номерли гимназияда 2001-чи джылдан бери директорну билим бериу джанындан заместители болуб ишлейди. Баш категориялы устазды.

Ол, 1991-чи джыл, Карачай шахарда Алийланы Умар атлы университетге окъургъа киреди да, 1995-чи джыл орус тил бла адабиятны устазы болуб чыгъады. Тышына да университетде окъугъан заманында чыгъады. Рита ишин ажымсыз билген, сюйюб ишлеген адамды. Ишини юсюнден сёлеше, ол былай хапар айтады.

- Мен миллет тиллени окъутууну юсюнден ишлеге къарайма. Ол затны юсюнде, сёзсюз да, джарсыуларыбыз кёбдюле. Атала бла аналаны бир къаууму тилни юсюнден оюмларын айта, «биз сёлеше билебиз, сабийлерибиз да юйде къарачайча сёлешедиле. Ала къарачай тилден дерслеге бармай, орус тилни дерслерине джюрюселе, иги боллукъ эди», дейдиле. Кесини тили аман, иги кёрюннюк эсе да, аны билирге амалсыз керекди хар кимге да. Юйде уа атала бла анала, сабийлери бла къарачайча сёлеше турсала дурусду. Ол заманда сабийле да юрене барлыкъдыла тилибизге, - дейди Рита.

- Устазларыбызны тилни билдириу джанындан къыйынлары бек уллуду. Сёз ючюн, орус тилни окъутханча болуб къалмай, ана тилибизге юретген заманда ашхы миллет адетлерибизни тутаргъа, адебни-намысны сакъларгъа юретедиле сабийлени. Алагъа да атала бла анала къошулуб кюрешселе, сабийлени халилери иги, адамлыкълары уллу боллукъду. Алай бла асыл адамла болуб къошуллукъдула джамагъатыбызгъа.

Хар джерде да болум бирчаракъ болур, ёнге, абадан къауум - къарт атала бла, къарт анала - туудукълары бла къарачай тилде аслам сёлеше турсала иги боллукъ эди. Нек дегенде, сабий, джангы тилленнгенлей огъуна, сабий садха джюрюб тебрейди. Ызы бла да школгъа джол салады. Алай бла орус тилде сёлеширге юрениб къалады. Ана тилинде окъургъа берилген заман а бек азлыкъ этеди. Аны амалтын, устазла да, атала бла анала да артыкъ да бек сагъайыргъа керекдиле ана тилибизни билдириуге. Школгъа джангы келген сабийлени бир къаууму кесини атын айта билмегенликге, 5-чи, 6-чы классха барыр заманларында иги сёлеше башлайдыла...

Алайды да бизде окъугъан сабийлени бир къаууму къарачай тилде назмучукъла, хапарчыкъла да джазгъандыла. Аланы ичинде ёчлю орунлагъа чыкъгъанла да болгъандыла. Юлгюге Созарукъланы Мадинаны айтыргъа боллукъду. Ол 9-10 класслада окъугъан заманында огъуна назмула джазыб туруучан эди. Школну бошагъанды. Дагъыда бар эдиле аныча фахмулу сохталарыбыз. Черкесскени имамы Катчиланы Казим хаджини джашы да аланы бири эди. Ол бек ариу джырлай эди.

Бусагъатда сохталарыбыз да школну джамагъат ишлерине къошулургъа огъай демейдиле. Ала миллет кийимлени кийиб кёргюзюрге, миллет хантланы кёрмючюн къураргъа, миллет маданиятыбызны баямларгъа тири къошуладыла. Назмула айтадыла, джырла джырлайдыла, тепсейдиле, чамнакъырда оюнла къурайдыла. Хар миллет да аллай затлары бла махтанады. Бизни халкъ хар неси да аллына баргъан, фахмулу, болумлу халкъды. Аллай ашхы шартлары болгъан миллетге терен билимли болургъа да дурусду. Аны ючюн, сабийлерибизге миллет тилибизни юретирге уллу борчду барыбызгъа да.

СОЗАРУКЪЛАНЫ Норий.
Tinibek 01.12.2019 01:07:47
Сообщений: 1273
2019 дж. абыстол айны 30 "Къарачай"
Адетлерибиз
КЪЫЗНЫ ДЖАШХА
«ХОУ» ДЕГЕН БЕЛГИЛЕРИ
БОСТАНЛАНЫ Зубайда.


Алгъын заманда намысны, адетни мийикде тутханлары себебли къыз джашха сюеме дерге эркинлиги болмагъанды. Артыкъсыз да атаны-ананы, уллу къарнашыны, эгечини къатында. Келин адам къызны башха бёлмеге чакъырыб: «Джашны джаратамыса?» - деб соргъанды.

Къыз ол заманда джууаб бергенди. Джашны джаратханын быллай сезле бла билдиргенди: айю балны бек сюеди. Киштик сютню сюеди. Ашны джартысы меникиди. Джашха ашарыкъны барын да беригиз. Атам, анам джаратханны мен да джаратама. Чабакъчы чабакъны тутду. Кюн чыгъады. Ай джарытады. Атам, анам айтханны этерикме.

Къыз джашна джаратханын, кийими бла, эшмелери бла билдиргенди. Аны белгилери.

Башына акъ джаулукъну къызса.


Къыз тынгылаб, энгишге къараб ышарса, джашны джаратханын, разылыгъын билдиргенди.


Чачын эки эшме этиб, аллы бла ийсе.


Окъа бёркюн кийиб, аны юсю бла джаулукъ къысса.

Tinibek 01.12.2019 01:10:25
Сообщений: 1273
2019 дж. абыстол айны 30 "Къарачай"
Китаб тапха

Тарих илмуланы доктору, профессор Къойчуланы Аскербий, алгъын белгили болмай тургъан халкъыбызны джашау джолундан кёб тюрлю затны табыб, аланы толу ангыларча оюмла бла бегитген илму-тинтиу ишлери бла бизни къууандыргъанлай келеди. Ол халда джыйгъан материалларындан быйыл да юч китаб чыгъаргъанды. Ол китабланы окъургъа излерикле кёб боллукълары хакъды. Аланы юслеринден къысхасыча айтыргъа излейме.

ОКЪУУЧУЛАНЫ
КЪУУАНДЫРГЪАНДЫ


XX-чы ёмюрде Къарачайны эм онглу адамларыны бири Гюрджюланы Алийни джашы Къурман-Алий болгъанды. Аны джашауу, къуллугъу бла байламлы статьяла кеси сау заманда, 1937чи джылгъа дери, андан сора да кёбчюлюк информация мадарлада басмалана тургъандыла. Алай а не джаны бла да тинтилиб, хар не тюзюча, толусу бла джазылыб биринчи кере чыгъады. Ол Аскербийни «Курман-Али Курджиев» деген монографиясыды. Кеси да Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес кърал университетни редакцион-басма советини бегими бла чыкъгъанды.



Китаб талай бёлюмден къуралгъанды. Биринчи бёлюмюнде сабийлик, устазлыкъ семинарияда окъугъаны, Октябрь революцияны кёзюуюнде джангы джашау ючюн къалай кюрешгени джазылады. Экинчиде граждан къазауатда болгъаныны, уллу кърал къуллукълада ишлегенини, сталинчи зорлукъну ууундан ажымлы ёлгенини юслеринден хапар айтылады. Авторну тамамлау сёзюнде аны юсюнден материалланы къалайладан, къалай алгъанын, джыйгъанын окъургъа боллукъду. Тиражы 500 экзамплярды. Быллай адамгъа аталгъан китабха ол бек азды.

Бу китабны алыб окъусагъыз, Гюрджю улуну, аны бла бирге ол джыллада миллетни джашаууну, кърал хауаны юсюнден кёб затны билирге, ангыларгъа боллукъсуз.

«Известные люди» деген китабын Къойчуланы Аскербий туугъан эли СарыТюзге атагъанды. Андан миллетибизге махтау келтирген кёб белгили адам чыкъгъанды. Эндиги джаш тёлюле да аланы таныр ючюн, суратларын салыб, атларын, тукъумларын джазгъанды.



Китабны «Кавалеры орденов за доблестный труд» деген бёлюмюнде Аджиланы Хабибат, Бадахланы Аскер, Байрамкъулланы Махмут, Къойчуланы Рамазан, Токъланы Наташа, Хасанланы Байдымат дагъыда башхала бардыла.

«Партия, кърал къуллукъчула» деген бёлюмюнде 17 адамны кёрюрге боллукъду. Аланы арасында Бадахланы Абулкерим, Токъланы Иосиф, Хубийланы Анзор, Чагъарланы Осман, Хатууланы Рашид эмда башхала бардыла.

Ючюнчю бёлюмю илмуланы докторларына аталгъанды: Къарачай-Черкесияны тышында да белгили Къойчуланы Абриза, Къушджетерланы Руслан, Къочхарланы Земфира, Къойчуланы Арсен дагъыда башхала.

Китабда андан ары илмуланы кандидатларын, сыйлы атланы джюрютгенлени, депутатланы, махтаулу тиширыуланы, маданиятыбызгъа тыйыншлы юлюш къошханланы, табышлылыкъ бла кюрешгенлени, спортчуланы, мюлк тамадаланы эсибизге салады. Чыгъарманы экинчи аты «Кадровый аул Сары-Тюз» деб алайды. Быллай тыйыншлы адамланы юслеринден окъусанг, аланы суратларын, хапарларын джыйыб, саулай миллетге билдирген авторгъа уллу бюсюреу этесе.

Ючюнчю китабына «Къарачайны джарсыуларына не мадар?» деб атагъанды. Анда Къойчуланы Аскербийни «Къарачай» газетни корреспондентлери, окъуучулары бла этген ушакълары басмаланнгандыла. Автор миллетни джашаууна, ишине заран болгъан, интеллигенцияны бир къауумуну халисинде болгъан джараусуз къылыкъланы юслери бла кёрген, сынагъан, эшитген затлары бла байламлы кесини оюмун билдиреди. Китабны, уллу, гитче да, къайсы санагъатда ишлеген адам да бек эс бёлюб, сюйюб окъурча джерлери, юлгюлери кёбдюле.



Окъуучула бу китабда Аскербийни назмулары, джырлары бла да шагъырей боллукъдула.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 06.12.2019 01:14:45
Сообщений: 1273
2019 дж. эндреуюк айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
Къууанч джыйылыу
АНА — ЮЙЮРНЮ КЪАЛАСЫ

Джыл сайын абыстол (ноябрь) айны ахыр ыйых кюнюнде Ананы кюнюне аталгъан къууанч болуучанды. Анга да сейирсинирге керек тюлдю – ана джашауну къаласыды, сабийлени кёз джарыкъларыды.



Быйыл, адетдеча, Гитче Къарачай районда абыстол (ноябрь) айны 24-де Ананы кюню бла байламлы уллу къууанч джыйылыу болду. Аны Уллу Ата джурт къазауатны кёзюуюнде, кёчгюнчюлюкню къыйын джылларында халкъыбызны джанын сакълагъан къарачай аналагъа аталыб, Ючкекенни арасында ишленнген эсгертмени къатында бардырдыла. Бу ашхы байрамны Гитче Къарачай районну администрациясы, «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешлик эмда «Рум къала» музей аралыкъ бирден къурагъандыла.

Джыл сайын ётюучю байрамгъа кёб адам келгенин чертерге тыйыншлыды: Гитче Къарачай районну администрациясыны башчылары, джамагъат бирлешликлени келечилери, маданият къуллукъчула, урунуу коллективлени адамлары, кёбчюлюк информация мадарланы келечилери, районну джамагъаты эмда къонакъла. Байрамгъа келген творчество интеллигенцияны келечилери анга бютюн да джарыкъ тюрсюн бергенлерин айтыргъа дурусду.

Къарачай-Черкес Республиканы Муслиманларыны дин управлениесини тамадасыны орунбасары Эриккенланы Мухаммат хаджи дуниядан кетген аналагъа дууа этдирди. Джашауда, динде да ананы къачы уллу болгъанын айтды. Гитче Къарачай муниципал районну администрациясыны башчысыны орунбасары Гналаны Асият, Борисни къызы да, джыйылгъанланы алларында сёлешиб, байрамны магъанасыны, районну махтаулу аналарыны юслеринден эсде къалырча кёб зат айтды.

«Къарачай – алан халкъ» республикан джамагъат бирлешликни тамадасыны орунбасары Боташланы Дауутну джашы Сулайман бирлешликни тамадасы Хабланы Хусейни джашы Русланны эмда кесини атындан бу аламат байрамны къурагъанлагъа разылыгъын билдирди эмда сабий ёсдюрюуде, урунууда да атларын иги бла айтдырыб, юлгюге тыйыншлы таулу аналагъа кёб игилик-ашхылыкъ да теджеди.

Нарсана шахарда джашагъан назмучу, Эресей Федерацияны Джазыучуларыны эмда Журналистлерини союзларыны члени Чотчаланы Алла да джыйылгъанлагъа анагъа атагъан назмуларын айтды. «Эресейни аналары» Бютеуэресей джамагъат къозгъалыуну Къарачай-Черкес регионал бёлюмюню тамадасы Катчиланы Лидия, Абулкеримни къызы, ашхы юйдеги ёсдюрген аналагъа грамотала берди.

Джыйылгъан миллет бирден кёчгюнчюлюкде халкъыбызны тюб болуудан сакълагъан къарачай аналагъа аталгъан эсгертмеге гокка хансла салды. Андан сора Гитче Къарачай районда кёб сабийли эмда юлгюге тыйыншлы аналагъа – 16 тиширыугъа – тюрлю-тюрлю номинациялада гокка хансла эмда сыйлы саугъала берилдиле. Бу ишге эллени башчылары, организацияланы келечилери, джамагъат къуллукъчула уллу джюрек учунмакълыкъ бла къошулдула.

Байрамда «поэзияны сагъаты» да бардырылды. Районда къой эсенг, бютеу республикада белгили маданият, санат къуллукъчула, республиканы белгили поэтлерини адамлары, кёб сабийли анала, джамагъат къуллукъчула сёлешдиле, бу тукъум байрам миллетни бирикдиргенин, кёллендиргенин чертдиле. Бери келгенле къуру къол бла келмегенлерин да кёргюздюле. Кёб адам анагъа атаб джазгъан назмусун айтды.

Алайды да, Римгорка элден Дудаланы Мусса, Джагъадан Гебенланы Мусса, Ючкекенден Ёртенланы Халимат, Тамбийланы Рустам, Гапполаны Хамид, анагъа атагъан назмуларын окъугъанларында, джыйылгъан халкъ уллу хурмет этди. Сёзсюз да, адамла аланы дуниягъа джаратхан аналагъа этген назмуларына джюрек джылыуларын, ингил сезимлерин да сингдиргендиле.

Байрамда, айхай да, анагъа аталгъан джырла да джырландыла. Аланы эшитдирген белгили джырчылагъа - Къарачай-Черкес Республиканы халкъ артисти Бостанланы Умар-Алийге, Борлакъланы Рустамгъа, Ёзденланы Кемалгъа джыйылгъан джамагъат къаты харс бла тюбеди.

Бу джыйылыуну бардырыргъа уллу къыйын салгъан «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни Гитче Къарачай район бёлюмюню тамадасы Ёзденланы Харунну джашы Аубекир, Ананы кюнюне багъышланнган байрамгъа келгенлеге уллу разылыгъын билдирди, аналагъа саулукъ-эсенлик, рахат эмда мелхум джашау теджеди.

Къууанч джыйылыуну аягъында барысы да бирге суратха тюшдюле.

МАРАЛЛАНЫ Ина.
Tinibek 06.12.2019 01:15:38
Сообщений: 1273
2019 дж. эндреуюк айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды
САУГЪАЛАРЫН АЛАЛМАЙ КЪАЛГЪАН
МАЛКЪАР ДЖИГИТЛЕ


Кючюкланы Азретни джашы Махмуд 1923-чю джыл хычаман (май) айны 10-да Къабарты-Малкъарны Огъары Чегем элинде туугъанды. Ол Дагъыстанны Буйнакск шахарында педагогика училищеде окъугъанды. Аны тауусургъа Уллу Ата джурт къазауат башланады. 1941-чи джылны къачында Махмуд аскерге чакъырылады. Алгъы бурун аны Армавир шахаргъа артиллеристле хазырлагъан училищеге джибередиле. Анда артиллерист курсланы окъуб бошагъанлай, Махмудну фронтха ашырадыла. Уллу Ата джурт къазауат башланнганында Махмудха 18 джыл толгъан эди.



Кючюк улу фашистле бла тамам ётгюр уруш этген аскерчилени ал сафларында болгъанына аны архив документле шагъатлыкъ этедиле. Аллай къаты сермешлени биринде ол ауур джаралы болуб, Баку шахарны госпиталына ашырылгъанды. Госпиталда талай айны джатыб, бир кесек къарыу алгъанлай, Кючюк улуну Азербайджан Республикада Къазах деген шахарда запасдагъы 29-чу артполкга билимин ёсдюрюрге джибергендиле. Ол анда, кичи командирлени хазырлагъан курслада, окъугъанындан сора сержант чын да бергендиле. Алай бла ол дивизионда курсантланы урушха юретгенди.

1942-чи джыл къачда билимли таулу джашны 7-чи дивизияны 107-чи артиллерия полкунда 76-мм пушканы командири болуб Сталинград фронтда уруш этгенди. Кесини борчун толу билгени, анга берилген джумушну айыбсыз баджаргъаны ючюн талай кере аскер саугъагъа ие болгъанды. Джау бла хатерсиз сермешледе, къоркъуулу болумлада Махмуд ёлюмню кёзюне талай кере къарагъанды. Алай болса да не къыйын хыйсабладан да сау-эсен чыгъыб тургъанды.

1943-чю джылны джаз, джай кёзюулеринде Кючюк улу 7-чи артиллерия дивизияны къурамында III-чю Украина фронтда къуллукъ этгенди. Запорожье шахарны гитлерчи зулмуланы къолундан сыйырыр ючюн талай кюнню кючлю уруш баргъанды. Анда да Кючюк улу ётгюр уруш этгенди. Шахарны азатлагъандан сора, ол, уруш этгенин тохтатмагъанлай, Совет Аскерни къурамында Украинаны кюнбатыш джанында джерлерин фашистледен тазалау сермешлеге къошулгъанды. Алай бла Кючюк улу Днепр сууда баргъан къаты сермешиуледе да уллу джигитлик танытады. Алай бла аны Къызыл Джулдузну ордени бла саугъалайдыла.

Уллу Ата джурт къазауат бошалгъандан сора Махмуд кесини эсге тюшюрюулеринде былай джазгъанды: «1944-чю джыл никкол (июнь) айны 6-да бизни дивизияны фронтдан чыгъарыб темир джол станциягъа келтирген эдиле. Алайда поездге минерибизни аллы бла джангы фронт ачылгъанын билдирдиле. Бизни Аскерле Ла-Маншны фашистледен азатлаб, Францияны джерине киргенлерини юсюнден айтдыла. Алай бла ол кюн огъуна бизни поездге миндириб Шимал фронтха ашырдыла. Алгъы бурун Ленинград областда Свирь сууну бойнунда уруш этдик, ызы бла 1944-чю джыл никкол айны 19-чу, 20-чы, 21-чи кюнлеринде Карелияны джеринде къазауат этиб, фашистлени Финляндияны чегине дери сюрюб баргъан эдик. Андан сора бизни дивизияда сау къалгъан аскерчилени барын да ызыбызгъа, IIIчю Украина фронтха, джиберген эдиле. Алай бла 1944-чю джыл II-чи, III-чю Украина фронтлада совет аскерле чабыуул этиб, фашистлени таргъа джыйгъан эдиле. Днестр сууда бизни аскерчилерибиз, керти асланлача, сермешгендиле. Дагъыда Бендеры шахарны азатлагъандан сора румынлыла бла немец фашистледен къуралгъан Ясско-Кишинёв бёлеклени да тамырлары бла къурутуб, Прут суугъа чыкъгъан эдик.

1944-чю джылны къач айларында уа, къысха заманны ичинде, Тису сууну юсю бла ётюб, Сегед, Сальнок, Кечкемет шахарланы алдыкъ. Ол джылны эндреуюк (декабрь) айында фашистле бла Дунай сууда къаты сермешле бардыла. Уруш этгенибизни тохтатмагъанлай, Дунайдан ётюб Секемфехервар, Бичке шахарлагъа кирген эдик. Аланы да фашистлени къолларындан сыйырыб Будапештге айландыкъ. Будапешт шахар Дунай сууну эки джагъасында бёлюнюбдю – Буда эмда Пешт. Аны амалтын совет аскерлерибиз тамам кючню салгъан эдиле аланы азатлар ючюн. II-чи Украина фронт Буданы, III-чю Украина фронтнукъула да Пештни къоруулар ючюн эки айны къаты уруш этгендиле. Алай болгъанлыкъгъа, бизни аскерлерибиз Будапештде къазауат этиб кюрешген кёзюуде, джауну аскери да Австрияны джанындан бизни аскерчилерибизге чабыуул этгенди. Алайда джангы кюч алыб келген зулмучула къаты уруш бла Украина фронтланы джырыб, юзюб, Дунай сууну юсю бла Будапештге киредиле. Ары дери биз азатлагъан талай шахарны да ала кючлеб къолгъа джыядыла. Бизни бёлекни фронтдан чыгъарыб, чабыуул этиб келген фашист аскерге къаршчы турургъа, ахыр тылпыуубузгъа дери, уруш этиб аллын тыяргъа буйрукъ бериледи. Алайда бек кючлю хатерсиз уруш баргъан эди. Совет аскерчилени хар бири ол урушда керти джигитлик танытханды, ала къанлы джау бла тамам, асланлача, къаты сермешгендиле. Алай бла бизникиле джау аскерни джолун кеседиле, фашистле ызларына ыхтырылыб тохтайдыла. Ол кёзюуде немец учакъла джетиб башыбыздан бомбала атыб, джунчутургъа излейдиле. Ала тобла бла бирге къагъытла да атыб тебрейдиле. Ол къагъытлада былай джазыла эди: «Жуковгъа Берлинни беребиз, Толбухинни уа Дунай суугъа батдыргъанбыз». Ол кёзюуде Г.К.Жуков башчылыкъ этген Совет Аскер Берлиннге чабыуул эте тура эди, Толбухин да III-чю Украина фронтну командующийи эди...».

Кючюкланы Махмуд фашистле бла шахарла ючюн баргъан сермешлени юслеринден кёб сейир хапар джазгъанды. Аланы биринде, ачыкъланнганына кёре, 1945-чи джыл байрым (февраль) айны 13-де, Кючюк улу болгъан аскер бёлек Венгрияны ара шахарын кючлю къазауат этиб фашистледен сыйыргъанды. Ол урушда, Кючюкланы Азретни джашы Махмуд ётгюрлюк танытханды. Аны ючюн Махмуд «Совет Союзну Джигити» деген атха теджелген эди. Ай медет, джигит таулу кёчгюнчю халкъны келечиси болгъаны ючюн анга ол сыйлы саугъа берилмей къалгъанды. Ызы бла дагъыда Мор, Зирез, Веспрем, Залаэгерсек, Кестель шахарланы къоруулайдыла. Андан ары къазауат этиб Австрияны чегине дери баргъанды. 1945-чи джыл арттотур (апрель) айда Австрияны Грац шахары ючюн сермешгенди. Уллу Хорламгъа Кючюк улу Австрияны ара шахарында тюбегенди.

Кючюк улу урушлада этген ётгюрлюгю ючюн алгъан саугъаларыны юслеринден сагъынмайды. Алай болса да, Махмудну къазауатда этген джигитликлерине, керти батырлыгъына аны кёкюрегин джасагъан аскер саугъалары толу шагъатлыкъ этедиле.

Алайды да, Кючюкланы Азретни джашы Махмуд Къызыл Джулдузну, Ата джурт къазауатны I-чи дараджалы, «Хурмет Белгиси» орденлери бла, «Урушлада махтаулары ючюн», «Будапештни алгъаны ючюн», Уллу Ата джурт къазауатда «1941-чи-1945-чи джыллада Германияны хорлагъаны ючюн», «Урунууда джигерлиги ючюн», Маршал Г.К. Жуковну медаллары бла эмда къралны Баш командующийини атындан 10 Бюсюреу къагъыт бла да саугъаланнганды.

Алай бла Уллу Ата джурт къазауатны отлу джолларын тыйыншлы ётгенинден сора да батыр фронтчу эки джылны къуллукъ этгенди. 1947чи джыл Кючюк улуну аскер къуллукъдан башына бош этгендиле. Ол хычаман (май) айда туугъан джуртуна къайтханды. Ай медет, миллети Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюрюлюб, стауатла да худжу къалыб тургъанларына келеди. Джюреги асыры къыйналгъандан не этерге билмей, ол талай заманны тургъанды. Атасы бла анасы къазауат башланнгынчы джыллада ауушхан эдиле. Джангыз бир эгечи бар эди. Ол да къабартылыгъа эрге чыгъыб тургъаны себебли аны джокъларгъа ашыкъгъанды. Алай бла Махмуд эгечи джашагъан Заюково элге барады, эгечини сау-эсен болгъанына бек къууанады. Кючюк улу, билими-окъууу болгъаны себебли, элде школгъа ишлерге джарашады. Школда устаз болуб бир джыл ишлегенден сора аны дагъыда кёчгюнчю халкъланы фронтладан къайтхан келечилерин барысын да джыйыб, зор бла, поездге миндириб адамларыны ызларындан, Азиягъа, ашырадыла. Кючюк улу, бек къыйналса да, Азияда джууукъларын излеб табады. «Отдан чыкъ да - джалыннга» дегенлей, ол миллети бла бирге кёчгюнчюлюкню азабын сынар ючюн къалмайды.

Махмуд ызына, туугъан джуртуна, 1957-чи джыл миллети бла бирге къайтыб келгенди. Ол Яникой элде джашагъанды. Кёб джылланы эл школда математика дерсден устаз болуб ишлеб тургъанды. Яникой элни ёсюмюне къошхан къыйыны ючюн, джашауун сабийлеге билим бериуге атаб, бютеулей да 56 джылны, школда уруннганы ючюн Кючюкланы Махмудха «Яникой элни махтаулу элчиси» деген сыйлы ат аталгъанды. Кертиси да, закий адам къуру аны таныгъан элини болуб къалмай, саулай къарачай-малкъар халкъны махтаулу уланыды.

Джигит фронтчу Алтын Джулдузну алмагъанлыкъгъа, анга эм уллу саугъа миллетини берген сыйыды. Сёзсюз да, аны аты миллетини эсинде, джукъланмазлыкъ джулдузча, ёмюрлюкге къаллыкъды.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.
Tinibek 08.01.2020 20:53:20
Сообщений: 1273
"Къарачай" 2009 джыл, сентябрны 26, шабат кюн №84 (10 2820
Тарихчини оюму
ЭТРУСС KЛА БЛА MАЛКЪАР

Этрусскланы юсюнден тарих илмуда кёб тюрлю зат джазылгъанды. Тарихчилени асламысы аланы тюрк тиллиле болгьанларын чертедиле. Тарих илму бла эртдеден кюрешген авторланы бири, Нальчик ден, Алишев Абду-Гапар ол буруннгу халкъны къарачай-малкъар халкъны этногенези бла байлайды.

2006 джылда Нарсанада «Карачаевцы, балкарцы и другие тюрки говорят на языке этруссков, построив­ших Рим» деген аты бла Кoчхарланы Азrет-Алийни китабы чыкъгъанды. АзретАлий журналистди, назмула да джазады.

Бу китабны чыкъгъаны кесича уллу байрамды. Нек десегиз, бусагъатха дери кёб алим этрусскладан кьалгьан джазмаланы окъгъанлыкъгьа, магъаналарын тюз ачыкъларгъа дже-тишмегенледиле.

Этрусскла, биринчи бо­луб, алфавит къурагъан адампадыла. Аладан алгъа алфавити болгъан халкъ тарихде tюбемеиди. Ала джа- зыуларыны тахсаларын ки­шиге айтмагьандыла, керти магьаналарын туурагъа чыгъармагъандыла. Ол тюйюмчекни ачхычын кишиге да бермегендиле. берирге эркин да этмегендиле. Ол себебден бюгюн да аладан къалгъан джазмаланы ич сырлары бир кесек огъуна ачыкъланнганды. дерге къыйынды. Аны себебли 2000 джылны ичинде, башында айтханыбызча, этрусскология бла кюреш­ген алимле - аланы асла­- мысы уа италияны алимледиле - не кюреше эселе да, окъуялгьан этгенликге, аланы тиллерини тахсаларына тюшюнюу къыйын болгъанлай къалады.

Этрусскла - буруннгу халкъ -- бизни санаугъа дери 9-чу ёмюрде (2900 джыл мындан алгъа) джашау этерге таб джерле излей. Алгп тауладан аууб, ­Арно бла Тибр сууланы арасында тохтагьандыла. Ол джерледе ала 12 шахар ишлегѳндиле. Алай бла, 6 миллион адамы болгъандыла. Биринчи бийле да айхай да, этрусскладан чыкъгъандыла.

Ала кеси къраллыкъларын 700 джыл сакълагъандыла, деменгили кърал болургъа джетишгендиле. Кюч-къарыу алыб аякъ юсюнде бегигенден сора, тёгерекге-башха чабыууллукъ этиб, кёб къралладан (Галия, Франция, Испания, Германия, Дакия (Румыния), Великобритания, Малая Азия, Египет, д.в.) джесирле аладыла. Алай бла бу краллада кёб тил катышады. Кёб тиллени катышыуу Римде джангы тил туудурады.

Ол сейирлик кърал чачылгъандан сора (бизни эрагъа дери II-чи ёмюр) этрусскла, ай медет, политика энчиликлерин, халкълыкъларын да тас этгендиле. Андан арысында ала Римни инсанларына саналыб къаладыла. Алай болгъанлыкъгъа, аланы тиллерин джюрютюлмеген, ёлген тилге санаръа джарамайды. Бюгюннгю кюнде Европада кёб тилледе джюрютюледиле этрусск сёзле: культура, персона, дисциплина, сенат, империя, кафедра, литер, либра, литература, центурион, Рома (Рим), кализей, кло-ака--максима, аква, kоломбо (голубь), форум, муниципа­литет, император...

Ол алай болса да, этрус­скланы тиллерине бек джууукъ тил а къарачай-малкъ­ар тилди. Биз аны бла ёхтемленирге боллукъбуз. Сёз ючюн: «принципс» деген сёзню этимологиясына карайыкъ. Пиринципс - биринцибиз - пиринчибиз - мы первые. Кулгтура - бу сёзню этимологиясын бусагьатда хазна адам билмейди. Ол а этрусск тилде «кюлдюре» деген сёздю.

«Этрусск» деген сёз а джети тукъум деген магъананы тутады. (Етружетру - джети тукъум. Ет(и) - джети, ру (уруу) - тукъум. Бу шарт этрусскланы эртдегили ли Огъуз тукъумдан болгьанларын ачыкълайды.

Белгилисича, Огъуз ханны алты джашы болгъанды; Кюнхан, Айхан, Джулдузхан, Кёкхан, Тагхан (Та ухан, бусагьатда Таукъан), Тенгизхан кеси, джетинчи.

­­ Алайды да, этрусскла эртдегили тюрк халкъ болгъанына ишеклик къалмай ды. Биз а - аланы туудукълары, аны бла ёхтемленирге боллукъбуз!

АПИШЕВ Абду-Гапар.
Нальчик ш.
Tinibek 11.01.2020 04:27:14
Сообщений: 1273
2019 дж. эндреуюк айны 21 "КЪАРАЧАЙ"
«БЮГЮНЮМ БЛА ДЖАШАЙМА»


Къарачай шахарны Первомай орамында, 2чи номерли юйню арбазында скамейкада олтуруб тургъан кишини кёргенимде, мен излеген адам болурму, деб кёлюме келди. Мен 90 джыл болгъан къартха тюберге бара эдим да, бу 70 джылладача кёрюнюб, къаты бла оздум. Фатары къайсы болгъанын айтхан эдиле. Эшигин къакъдым. Киши ачмады. Бир кесекден хоншусу чыгъыб: «Фёдор Емельяновични излей эсенг, арбазда олтурады», дегенинде, ызыма айландым.

Ол 1929-чу джыл Воронеж областда, уллу юйдегиде туугъанды. Кавказгъа андан кёчгендиле. Ата къарнашы Антон Однокозов къурулуш ишлени устасы болгъаны себебли, Микоян-Шахарны тамалын сала башлагъан кёзюуде, аны бери чакъыргъандыла. Былайда джашагъан адамланы, табигъатны бек джаратыб: «Юйдегинги ал да, бери джыйыл», - дегенди къарнашына. Бери алай бла кёчгендиле.

- Юйдегиде, башхалача да болмай, анам Агриппина Ефимовна алкъын джугъу болмагъан джерде тюшерге тебрегенбиз деб, къоркъгъан эди. Алай а биз келгеникде эки школ, педагогика эмда медицина техникумла, больницасы бла поликлиника, сют бла ётмек заводла бар эдиле, - деб эсине тюшюреди Фёдор Емельянович. – Шахар дженгил джарашыб бара эди. Къазауат башланнганында атам, эки уллу къарнашым джаула бла сермеширге кетдиле. Къарнашларым къачан да, къайда да биринчи болургъа тырмашхан джашла эдиле. Ол халилери къанларында болур эди. Биринчи кюнюнден огъуна кетдиле къазауатха. Бир къарнашым бла атам сау къайтдыла. Мен 9-чу классны бошагъанлай, сыра заводха ишлерге джарашдым.

- Бизни бу белгили предприятиебиз ол- сагъатда да бармеди Микоян-Шахарда?

- Игитда болады. Аны директору Егор Атоянц ишчилеге биртда иги эди. Меннге уа артыкъ да бек эс бёле эди. Сабийликден да джырларгъа, назмуланы азбар айтыргъа бек сюе эдим. Ол кёзюуледе кесими артистге санай эдим, башхала да махтай эдиле. Ишден бошуракъ кёзюуледе орусча, къарачайча да джырлаб, эки тилде да назмуланы азбар айтыб, нёгерлериме «концерт» кёргюзе эдим. Заводну директору аны бек джарата эди, саугъала да бере эди.

Фёдор Емельянович талай назмуну азбар айтды. Къарачай тилге дженгил юреннгенин, «концертлеринде» орус халкъ джырла бла бирге, «Айджаякъны», «Гапалауну» аслам джырлагъанын чертди. 1944-чю джыл Фёдор Емельянович «мени къазауатха ашырыгъыз», дейди. Кюлюб къоядыла. 15 джыл джангы толгъан джашчыкъны ким иерик эди аскерге?

- Хорламны кюню, булут басыб тургъан кёкден джарыкъ кюн чыгъыб къалгъанча, кёрюндю. Аны сыра заводда белгиледик. Андан шахаргъа чыкъдыкъ. Тёрт джанындан адамла къуюлуб, ара майдан толуб къалды. Къарачайлыла къайтханларында да алай къууаннган эдиле. Мен олсагъатда ДЭУ-90-да уруна эдим. Ишим къыйын эди. Къарачай районну ёзенлеринде джол ишлеген техникагъа ремонт эте эдим. Аланы бири табсыз джерде бузулуб къалса, ауаргъа, джардан кетерге боллукъ эди. Аны амалтын, джууаблылыкъ уллу эди. Не аз да ишекли зат болмасын деб кюреше, 50 джылдан артыкъ урундум.

Юй бийчеси Нина Кайданова да мындан адам болмагъанды, Украинада джашагъандыла. Атасы Иван шахтёр эди. Бу джанлада иги хакъ тёлейдиле, деб эшитгенинде, юйдегиси бла кёчюб келгенди. Фёдор бла Нина мында танышхандыла.

- Нина огъурлу адам эди. Юйде ишлени да тындыра, сабийлени да къол аязындача тутуб ёсдюрдю. Меннге къайгъыргъаны уа? Учкуланда, Дууутда, Марада, къайдам къайсы бирин айтайым, бульдозер, зыгъыр, таш ташыгъан машина бузулса, базагъа сюйреб келирге керек эди. Чыгъаралмазча джерледе тохтаб къалгъанлары да болуучан эди. «Бар да тургъан джерлеринде къара, ремонт эт», деселе, кече-кюн болса да, туруб бара эдим. Аллай кёзюулеге «походная сумкам» бар эди. Джылны къайсы заманы болгъанына кёре кийимлерим, ашар затларым, термос бла чай, кофе хазыр болгъанлай тура эдиле. Къартлагъа джан аурутууу да алай. Анам 90 джыл, атам да 87 джыл джашагъандыла. Келинлерине разылыкъларын билдиргенлей кетгендиле.

- Сеннге да саулукъ, узакъ ёмюр аладан кёчген болур?

- Да, хо. Геналарыбыз кючлюдю. Нина алгъаракъ ауушду. Кесим къалгъаным меннге бек ауур тийген эди. Къызларымы къайгъыргъанлары бла эс джыйдым. Лариса мени бла турады. Лида да джокълар ючюн къалмайды.

- Къаллай билим алгъандыла? Неге джарайдыла?

- Лариса Ташкёпюрде сабий садны тамадасыды. Лида Санкт-Петербургда джашайды. Тёрт туудугъум, аладан туугъан да тёрт сабий барды. Танышларым, шохларым да - кёбдюле. Саша Шилов, Юра Гарькавенко, Сергей Ведерников бла шахарда бирге айланабыз, шахмат ойнайбыз. Кёбле айтыудан, адам хаман озгъан джашауун сагъыныб турса, ол къартлыкъны баш шартыды. Аны да унутургъа джарамайды, алай болса да инсан бюгюннгю кюню, тамбласына муратлары бла турургъа керекди. Мен ол джорукъну тутама, хатам джокъду.

ДЖАУБАЛАНЫ Аминат.
«День республики» газет.
Tinibek 11.01.2020 05:32:56
Сообщений: 1273

1 0

2019 дж. эндреуюк айны 19 "КЪАРАЧАЙ"
Тюшюндюрген ышанла
КЁЗ БЛА КЁРЮРГЕ БОЛЛУКЪ ТАМАША

Кюнде-кечеде джашауда сейирлик затлагъа кёбмю тюртюлебиз? Бу соруугъа джууаб этер ючюн, сейирлик зат не болгъанын ачыкъларгъа кюрешейик.



Тамаша (му’джиза) – башхалагъа ушамагъан, къайсы болса да бир файгъамбаргъа аны хакълыгъын, кертилигин бегитирге деб берилген сейир иш. Анга ушагъан зат табарча, башха ишле бла тенглешдирирча тюлдю. Хар файгъамбарны кесине кёре му’джизасы болгъанды. Мухаммат файгъамбарны да (Аллахны саламы болсун анга) кёб сейир иш болгъанды. Сёз ючюн, дууасы дженгил къабыл болгъаны, ашарыкъны берекетли этгени, аурууланы бакъгъаны, кёкге чыгъыб къайтханы, Айны эки джаргъаны... Эм сейир иши уа бюгюн да тюрленмей тургъан сыйлы Къур’анды. Алимле кеслерини китабларында Аллахны ахыр келечисини ашхылыкъларыны юсюнден, аны тамаша ишлерин да айта, джазгъандыла.

Алай а бюгюн-бюгече да дунияны сейирсиндириб тургъан затны - Айны эки джаргъаныны - юсюнден хапар айтыргъа излейбиз.

Ай джерни спутнигиди. Бизге кёрюннген кёкде Кюнден сора эм джарыкъ объект олду. Дагъыда Аллах сейир тукъум джаратхан, сагъыш этдирген затды ол. Неге да кючю джетген, Джаратхан Аллах айтханды аны юсюнден (магъанасы): «Ол сизге кече бла кюндюзню, Кюн бла Айны бойсундурду. Джулдузла да бойсунадыла Аны кючюне. Хакъды, бу затлада сагъыш этген адамлагъа юлгюле бардыла. («Бал чибинле» суура, 12-чи аят).

Айны эки джарылгъаныны хапарына Аллахны Келечисини кёб хадиси шагъатлыкъ этедиле, бюгюн илму да бегитеди аны.

Аллаху Тагъала Къур’анда айтханды: «Ахырзаман джууукълашханды, Ай джарылгъанды (эки кесек болгъанды)». («Ачыкъ белги» суура, 1-чи аят).

Абдуллах бин Масуд (Аллах разы болсун анга) айтханды деб билдириледи: «Файгъамбарны заманында Ай эки джарылгъан этгенди, сора Файгъамбар (гъ.с.) айтханды: «Бегитигиз (шагъат болугъуз анга)», - деб. (Аль Бухари, Муслим).

Аны кибик Ибн Аббасдан да (Аллах разы болсун анга) келеди: «Бир джолда кяфырланы башчылары Аллахны Келечисине келиб, былай айтхандыла: «Сен керти айта эсенг, Айны джарчы, эки кесеги эки тауну арасындан къарарча (Меккяда)». «Мен ол затны этсем, сиз Бир Аллахха ийнанныкъмысыз?» - деб сорууларына соруу бла джууаб бергенди Файгъамбар (гъ.с.). «Хо», дегендиле ала. Сора Файгъамбар (гъ.с.) дууа этиб, Аллахдан тилегенинде, Ай эки джарылыб, бир джарымы бир тауну, экинчиси да башха тауну башындан къараб тохтагъандыла. Алайда Аллахны Келечиси (гъ.с.) айтханды: «Сиз бегитигиз, шагъат болугъуз», - деб.

Хашим деген асхабасы билдирген хапаргъа кёре, Ай эки джарылгъанында Аллахха ийнанмагъанла: «Мухаммат, хыйны этгенди, ол кёзбауду! Кёб турмай кериуан келликди, сиз ол затны кёргенмисиз деб джолоучулагъа сорургъа керекди. Ала да кёрген эселе, ол хакъ затды», - деб къычыргъандыла. Кериуан келиб тохтагъанында саудюгерчиле бары да: «Кечелени биринде Айны эки джарылгъанын кёрдюк. Эки кесеги эки джары кетиб, артда ызларына къайтыб, бир-бирлерине къошулуб къалдыла», - деб сейирсиниб хапар айтхандыла.

Алимле шагъатлыкъ этедиле
Илмуну кёзю бла къарайыкъ. Бюгюнлюкде НАСА Ай кертиси бла да эки джарылгъанын бегитеди. Доктор Заглюль ан Наджар, дунияда эм онглу алимлени-геологланы бири, башха алимни сёзлери бла хапар айтханды. Университетлени биринде ол алим лекция окъугъан сагъатда анга саугъагъа Къур’анны тафсирин бергендиле. Юйге келиб, былай ачханлай, «ахырзаман джууукълашханды, Ай да эки джарты болгъанды» деген сёзлеге тюртюлгенди. Алай къалай болургъа боллукъду, деб сагъышланнганды. Бир джолда уа британ телеканалда Америкадан НАСА-ны юч алими бериуню бардыргъан журналист бла дискуссия бардыргъанларын кёргенди. Джер юсюнде кёб адам ачдан ёле тургъанлай, космос учуулагъа дуния бла бир ачха джоюлгъанына къыйналыб сёлеше эди журналист. Алимле, анга къаршчы далилле келтире, космос санагъатда джарашдырылгъан технологияла джашауда адамлагъа кёб болушханларын айта эдиле. Айгъа биринчи кере учууну сагъыннганлай, биягъы журналист: «Мардасыз кёб ачханы американ байракъны Айгъа чанчыр ючюн дебми джойгъандыла?» - деб гурушхасын тохтатмагъанды журналист. НАСА-ны келечилерини джууабы аны тамам сейирсиндиргенди. «Огъай, - дегендиле ала. – Биз Айны ич джаны къалай ишленнгенди деб, тинте эдик да, тамаша затны ачыкълагъан эдик: къачан эсе да Ай эки джарылыб, артда ызына джалгъаннган этгенди». Телевизион бериуню бардыргъан журналист: «Аны къайдан билген эдигиз?» - деб соргъанды. «Белибауну къысханча, Айны къуршоулаб тургъан сызда аномалияланы (мардадан чыкъгъан затланы) эслеген эдик. Айны юсюнден энгишге, тереннге, кете эдиле ала». Геолог алимле ангылатханнга кёре, Ай эки джарылыб, ызына джабышмаса, ол тукъум зат (аномалия) боллукъ тюл эди.

Илму кёз бла къараб, тинтиб кюрешиучю астрономла Аламда тюрлю-тюрлю чурумла бла быллай затла бола туруучусун айтадыла. Кюн тийресинде (солнечная системада), бирси планеталада да джарылгъан, атылгъан бла байламлы тамаша ишле илмугъа белгилидиле. Адам баласы ангысы бла ангылаялмагъан, дин текстле бла (китабла бла) бегитилген затха дуния илмуну шагъатлыгъы керек да болмайды. Амма, ол халда шагъатлыкъ этилгени адамны ийманын къатдырыргъа джарайды. Нек десегиз, кёб адамны себеби бла джетедиле аллай затла бюгюннгю тёлюлеге.

Эм уллу тамаша эмда аурууну багъыу
Аллахны Келечисини (гъ.с.) юсю бла берилген сыйлы Къур’ан – эм уллу сейирлик, эм кючлю му’джиза бюгюн-бюгече да тюрленмей турады. Къыяма кюннге дери турлукъду. Аны киши терсейтеллик, хукмусун бузаллыкъ тюлдю. Бюгюн алимле илмуда ачхан джангы затланы юслеринден Къур’анда 1400 джылны мындан алда айтылгъанды. Барыбыз да анга шагъатбыз.

Аллахны Келечисини (гъ.с.) дагъыда бир сейир иши не болгъанды десегиз, къолу бла тийгенлей адамны юсюнде аурууун сау этиб къойгъанды. Сёз ючюн, бир урушну кёзюуюнде Къатада деб бир асхабасыны кёзю джара болуб, аны (кёзню) къоратыргъа тебрегендиле. Сора аны Файгъамбаргъа (гъ.с.) келтиргендиле. Файгъамбар (гъ.с.) орнундан чыгъыб кетген джаралы кёзню къолу бла тутуб ызына джыйгъанында ол сау болуб, алгъынча кёрюб тебрегенди. «Кёзюм орнуна алай ариу джарашыб къалгъан эди, къыяулукъ джетген кёзюм къайсы болгъанын унутуб огъуна къойгъан эдим», - деб хапар айтханды ол адам кеси.

МАГОМЕДОВ Шамиль.
«Ас-Салам» газет.
Сэстренка 11.01.2020 09:19:19
Сообщений: 9927
Цитата
Tinibek пишет:
Алай а бюгюн-бюгече да дунияны сейирсиндириб тургъан затны - Айны эки джаргъаныны - юсюнден хапар айтыргъа излейбиз.
Интернетде алдауукъ хапарды дейдиле, НАСА айны джарылгъанын бегитгенди деген хапар.
https://factcheck.kg/ru/post/213

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Tinibek 17.01.2020 02:28:19
Сообщений: 1273
2020 дж. башил айны 16 "КЪАРАЧАЙ"
Къарачайда джюрюген хапарладан
ДЕБОШ

XIX-чу ёмюрню аякъ сюреминде Батчаланы Алибекни джашы Дебошну аты саулай Къарачайгъа, Малкъаргъа, хоншу миллетлеге да белгили болгъанды. Дебошну сюегини узунлугъу 2 метр, ауурлугъу 200 килограмм, кёкюреги аллына, джаурунлары да, кёкюрегича, артына чыгъыб, бек кючлю, онглу адам болгъанды.

Таягъыны ауурлугъу, учунда темир муджурасы бла, 16 килограмм болгъанды. Кеси да къой сюрюую бла кёчекёче Къарачайны джайлыкъларыны барында да айланнганды. Тау Артындан Къарачайгъа ётген ауушланы, къызылбекледен, хачыпсыладан сакълаб, ала бла кеси джангыз къазауат этиб, кёб джылларын ашыргъанды.

Къызылбекле дагъыда башхала Къарачайны малларын, сабийлерин урлаб, кетиб тебреселе, ауушда алларын тыйыб, уруш этиб, джесирге тюшгенлени сыйырыб, ызларына къайтарыб тургъанды. Артыкъсыз да бек джаула байланы сабийлерин урлаучу болгъандыла - аладан сабийлерин къайтарыргъа иги тёлеу алыр ючюн.

Дебош аны юсюне да кючлю уучу болгъанды. Ол себебден атхан огъу джерге тюшмей, къысха шкогу бла да къазауат этгенди гудучула бла. «Таулада джангыз аты бла адам кёрсегиз, къатына бармагъыз», - деб, къызылбекледе, хачыпсылада да айтыу болгъанды. Ол айтыу Дебошну джигитлигини шагъатлыкъ этеди. Дебошну миннген аты да, кесича, онглу, иесини тилин ангылагъан болгъанды. Не узакъда болса да, сызгъырса, къатына келиб къалгъанды.

Мен 1961-чи - 1962-чи джыллада, студент заманымда, джай каникуллада Шам Тебердиде нарт сёзле, таурухла, хапарла джыяр ючюн, къартла бла чалкъы чалыргъа, дырын джыяргъа барыучан эдим. Чалкъы джыйында 9-10 къарт киши, 75-84 джыл болгъанла, чалкъыдан солугъан кёзюуде кёб сейир хапар айтыучан эдиле.

Ала айтыб 1200 нарт сёз, 36 таурух дагъыда башха хапарла джыйгъан эдим. Аланы ичинде Текеланы Азамат 84 джыл болгъан адам:

«Сизни къарт аккагъыз Батчаланы Дебошну кёрген да этгенме, хапарларын да билеме. Эмен терекча, уллу адам эди. Ол онглу, миллетине бек джарагъан адам болгъанды. Биз чалкъы чалгъан джерден - Чегет Тюзден узакъ болмай «Дебошну къошлары», деб, джер да барды», - деген эди. Анга къошулуб къалгъан къартла да айта эдиле хапарла.

Къарт Азамат (джандетли болсун) бир кере быллай хапар айтхан эди: «Дебош къой сюрюую бла, джашлары бла Буруш Сыртындан кёчюб Сынтыгъа баргъанды. Сынты Башында уллу дорбуннга малларын, адамларын да джыйыб, кече къалыргъа хазырланнганды. Этиучюсюча, муджурасын джерге уруб, къойну терк огъуна кесиб, бутагъына тагъыб, терисин алыб, чоюннга салгъанды. Энди бишкекленди болур, деб, джаурунда этин сыдырыб, къарагъанында – бири уллу, бири да гитче - эки къара тамгъаны кёрюб: «Бусагъатдан, терк огъуна, дорбундан чыгъайыкъ, юсюбюзню бир уллу къыйынлыкъ басады», - деб, барын да сюрюб чыгъаргъанды, кеси чыкъгъанлай дорбунну башы тюбюне оюлгъанды.

Алай бла, Аллахны болушлугъу бла, малын, адамын да сакълаб, Чегет Тюзю бошалгъан джерге кёчюб, алайда орналады. Андан бери алайгъа «Дебошну къошлары», дейдиле. Ол, джауруннга къараб, дорбунну къыйынлыкъ басарыгъындан сора да, экинчи къыйынлыкъ сынарыгъын да кёргенди. Джайны бир кюнюнде Дебошха, нёгери бла, бир кемсиз уллу эбзели келеди. Дебош аз-маз эбзе тилни да билгенди. Къонакъбай къонакъларына къой кесиб, къурманлыкъ этиб, ашатыбичириб, тёгереклерине айланыб, биченден орун салыб, ай джарыкъда джатдыргъанды. Алай а кеси, сескекли болуб, джукъламай тургъанды. Кечени арасында эбзеле бир-бирине шыбырдаб сёлешгенлеринден, ала Дебошну ёлтюрюрге излегенлерин ангылагъанды. «Ол джаурун къалакъда экинчи къыйынлыкъ - мени ёлтюрюрге келлик уллу адам - буду» деген оюмгъа келгенди. «Бек анасы джыламаз», - дегенлей, мен мындан бошайым, деб, ол къалкъый баргъан уллу эбзелини мангылайына муджурасы бла ургъанды. Ол мазаллы адам секириб ёрге тургъанында Дебош экинчи кере уруб ёлтюргенди. Джёнгери джукъусураб ёрге тургъанлай, аны да, бир ургъанлай, ёлтюргенди. Талай джылдан бичен ишлеген заманда тебердичиле бир уллу адам башны табыб Дебошха кёргюзгендиле. Дебош: «Ол пасыкъны башыды», - деб, толу хапар айтханды».

Алайды да, Дебош аккамы юсюнден гитчелигимде Къазахстанда, Тебердиде да, бюгюн-бюгече да эшитир ючюн къалмайма. Кёб болмай, къонгурау къагъыб, Къарачай шахарда джашагъан 95 джыл болгъан сыйлы къарт Ёзденланы Баймырза, анасы Айджаякъ, Дебошну туудугъу, хапар айтхан эди. «Дебош Къобу Башында джашагъан заманында, кюз айда, Бостанланы Джаммот (танышы) арбасына, тюгел толмагъан, биченни джюклеб бара тургъанды юйюне.

Аны эслеб, бир къазакълы аты бла юсюне сюелиб: «Мени биченими алыб бараса, ызына къайтар», - деб, къарачай кишини джунчутханды. Ала даулаша тургъанларын кёрюб, Дебош къатларына барыб: «Не этесе, муну биченин ызына бер да, мени биченимден кереклиси чакълы бирни ал», - дегенди. «Дебош, арбаны башында тюлдю оюн, арбаны тюбюндеди», - деб, урлаб келген танасыны юсюн джабханын билдиргенди. Дебош аны ангылаб, къазакълыгъа: «Къой, мынга къотартыб айланма да, мени биченимден ал сюйгенингча», дегенди. Къазакълы Дебош айтханча этиб, ортада джарашыу болгъанды.

«Оюн арбаны башында тюл, тюбюндеди», деген айтыу халкъны ауузунда бюгюн да айтыла туруучанды», деб, бошагъан эди хапарын Ёзденланы Баймырза.

Айтыргъа, Дебош къарыулу, ётлю, акъыллы, миллетине дагъанлыкъ этген, билгичлиги болгъан, Аллах берген болумун ахлуларындан аямагъан адам болгъанды. Джюз джыл болгъанында экинчи юйдеги къураб, джаш да туугъанды. Ол хапар орус патчахха да джетгенди. Патчах хапар алыб келигиз, деб Дебошха келечиле бла саугъала ийиб, суратын да алдыргъанды. Келечиле Дебошну суратын, муджурасын, талай затын да Краснодарда музейге алыб къайтхандыла. Ала музейде бюгюн да сакъланадыла.

Дебош адамла бла ушакъ этген кёзюуде, айтхан оюмун бегитир ючюн, шагъатлыкъгъа нарт сёзле айтыргъа ёч болгъанды. Сёз ючюн, «Суу чыкъгъан джеринде тазады», «Бизни бла болмагъан, бизге къаршчыды», «Иги адам болур ючюн, кесинг ушатмагъан затны башхагъа этме», «Адамны шартларында зарлыкъ бла урудан аман джокъду, аладан кенг бол», «Джигит бол, къызбайлыкъ къыйынлыкъ келтирир, тюзлюкню тут, къарыусузгъа болушхан эркишини шартыды» дагъыда башхала. Дебошну бу сёзлерин окъусанг, керти да акъыллы, философ адам болгъанына шагъат боласа.

Тулпар Дебошну юсюнден «Къарачай - алан халкъ» джыр да этгенди. Анда быллай тизгинле бардыла:

Батчаланы тулпар Дебош Ачыуланмагъанды ол бош.
Малла бла къазакъ чыгъыб,
Дорбунда салгъан эди
къош.


Сайлагъанды дорбун ичин,
Болгъанды уллу къара
кючю,
Атын Джерде айтдырырча,
Тауну орнундан тайдырырча.

Тулпар Дебош тюлмюдю
Джазгъа, къачха деричин
Ауушланы сакълагъан.
Кийик этледен, къакъла
къакълагъан.
Сабий, мал урлагъан
Къызылбеклени ауушлада
Тоноуларын алгъан.

Сыйыргъан малларын,
адамларын
Элге алыб баргъан!


Дебошну юсюнден халкъда айтылыб къалгъан бу сёзлени мен къартла бла Чегет Тюзде 1961-чи джыл чалкъы чалгъан заманымда Байчораланы Капруч улу Мусса (джандетли болсун) да айтхан эди.

Джауруннга къараб боллукъну, болгъанны да айтханлыкъгъа, Дебошну «алмастысы» барды, ол айтыб биледи хар затны, Дебошну «алмастысы» джашы Джашарбекге, аны джашы Муссагъа да кёчгенди, дегендиле. Алай айтханларын тебердичиледен кесим да эшитиб тургъанма.

Дебош акка арт кёзюуде къошдан юй джашаугъа Огъары Теберди элге кёче башлагъанды. Къол Сууну бойнунда агъачдан уллу тёнгертке юй ишлегенди. Джюз джыл болгъан адамгъа келин келтиргендиле. Кенг арбазда тангнга дери уллу той этгендиле, джууукъ-тенг, хоншу, тийре адамла да джыйылыб. Арбазда ёгюз кесилиб, шынгкъарт джаныб, этден толгъан къазанла къайнагъандыла.

Бу уллу тойну юсюнден халкъда быллай айтыу да джюрюйдю. «Шынгкъарт арбазны да джарытыб, танг аласына дери джаннганды, отну тутуб тургъан базыкъ томурау джаныб, ортасындан эки юзюлгенди. От джукъланмасын деб, Дебошну эки джашы томурауну эки джанындан ортасына ышырыргъа къарыулары джетмегенинде: «Ой, хайырсызла», - деб, кеси ышыргъанды».

Айтыугъа кёре, Дебош 1910-чу джыл 147 джыл джашаб ауушханды. Тебердини къабырларында асыралгъанды (джандетли болсун).

Дебош ауушханындан сора бир джашы Джашарбек юйдеги къураб, ол юйде джашагъанды. Андан сора, Джашарбекни джашы Мусса (мени атам) уллу юйдегиси бла - алты джаш бла беш къыз - джашаб тургъандыла.

Финле бла къазауат башланады. 1940-чы джыл Муссаны бир джашын, Баймырзаны, аскерге аладыла. Алай бла Баймырза Микоян-Шахарда рабфакны къызыл дипломгъа бошаб, Уллу Къарачайда школда джети кюн ишлегенден сора аскерге кетеди. Анда Баймырзаны лётчик усталыкъгъа юретиб, къазауатха иедиле. Ол анда джигитлик этиб ёледи. 1941-чи джыл Муссаны дагъыда эки джашын, Салих бла Ибрахимни, Уллу Ата джурт къазауатха чакъырадыла. Ибрахим да къазауатда джан береди. Салих сау-эсен къайтыб, кёчгюнчюлюкню да сынаб, Къарачай шахарда джашаб тургъанды. 1985-чи джыл ауушханды (джандетли болсун).

Дебошну арбазы бюгюн да сакъланады. Анда туудукъларыны туудукълары сау-эсен джашаб турадыла.

БАТЧАЛАНЫ Альберт,
КъЧР-ни маданиятыны
махтаулу къуллукъчусу.
Tinibek 17.01.2020 03:12:55
Сообщений: 1273

1 0

Цитата
Сэстренка пишет:
Цитата
Tinibek пишет:
Алай а бюгюн-бюгече да дунияны сейирсиндириб тургъан затны - Айны эки джаргъаныны - юсюнден хапар айтыргъа излейбиз.
Интернетде алдауукъ хапарды дейдиле, НАСА айны джарылгъанын бегитгенди деген хапар.
https://factcheck.kg/ru/post/213
Kur'an'da Kamer dep sura bardı. Kamer Arapça'da Ay'dı. Suranı birinçi ayatında "Zaman cuuklaştı ay carıldı" mealinde aytıladı.
Ekinçi ayatta ese Mucizala sağınılıp "Ala bir muciza körsele betlerin aylandıradıla, "Bu (...) közbaudu" derle" deniledi.

Bu ayatlanı tafsir etkenlede bu ayat ay'nı carılğanın hapar beredi değenle bolğanıça, oğay bu ayatta aynı carılğanı aytılmaydı, başha zat aytıladı değenle de bardı. Alay a haman bu ayatnı artından kelgen ekinçi ayatta Mucizala sağınıladı.

NASA da başhala da bugünlükte köp zatnı körüp işlerine kelmeğenden adam uludan caşıradıla, ofitsial aytala bolmazla.


54. sura Kamer 1-5 ayatla:

"
Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla

1. Kıyamet yaklaştı ve ay yarıldı.(1)
Цитата
(1) Hadis rivayetlerine göre, "Ayın yarılması" Hz. Peygamberin gösterdiği mucizelerden biridir. Müşriklerin bir mucize istemeleri üzerine Hz. Peygamber parmağı ile aya işaret etmiş ve ay ikiye bölünmüştü. Bazı müfessirlere göre ise, "Ayın yarılması" olayı Kıyamet yaklaştığı zaman meydana gelecektir.

2. Onlar bir mucize görseler yüz çevirirler ve "Süregelen bir sihirdir" derler.
3. Peygamberi yalanladılar, nefislerinin arzularına uydular. Hâlbuki her iş, (Allah nasıl takdir ettiyse öylece) gerçekleşecek (değişmeyecek)tir.
4. Andolsun, onlara içinde caydırıcı tehditlerin bulunduğu haberler geldi.
5. Bu haberler, zirveye ulaşmış birer hikmettir! Fakat uyarılar fayda vermiyor!"
Изменено: Tinibek - 17.01.2020 03:14:08
Tinibek 23.01.2020 03:39:08
Сообщений: 1273
2020 дж. башил айны 18 "КЪАРАЧАЙ"
Мамматлыкъда
«САУЛАЧА, АЛА ДА БИЗГЕ БАГЪАЛЫДЫЛА»

Уллу Къарачайда юч уллу эл барды: Къарт-Джурт, Учкулан, Хурзук. Бу элле буруннгу элледиле. Айтыугъа кёре дагъыда бир эл болгъанды. Анга Джурт дегендиле. Биз башында айтхан элледен эсе ол буруннгуду. Хурзукну онг джанында тау этегинде орналгъанды. Мында таула мийикдиле. Кюн кеч чыгъады, ингир а дженгил джетеди. Артыкъ да бек къыш айлада кюн эртдерек тау артына аууб кетеди.









Къайсы халкъ да болсун, бир джерге джерсинир ючюн, алайын иги тинтиб, алай орналыргъа кюрешеди. Эм алгъа сууу болгъаны бла болмагъанын биледи. Джерни тюзлюгюне да къарайды. Ёлгенлени асыраргъа джер джетиширикмиди, джетиширик тюлмюдю деб да сагъышланады. Биз башында айтхан затла бар эселе, сагъыш эте турмай, алайда эл къураргъа боллукъду. Суудан къалгъан затла былайда эркин болгъандыла. Сууну уа Къобандан ташый турургъа оноулашхан болурла да, Джурт элни къурайдыла ата-бабаларыбыз. Белгилисича, бурун заманлада сууну ёгюз арбала бла, эшекле, атла бла ташыб тургъандыла. Къобан бу джерден алай узакъ тюлдю.

Былайын къоюб, ата-бабаларыбыз ёзеннге не чурум бла тюшген болурла? Бу соруугъа тюз джууаб табхан къыйынды. Сагъыш эте тебресенг, эки джууабха тюртюлесе. Биринчи джууаб сууну джокълугъу болур деб келеди кёлюнге. Онла бла джылланы Къобандан суу ташыб тургъан да алай тынч тюлдю. Улоуу болгъаннга къыйын да болмаз эди, болмагъаннга уа ауур тие болур эди тик ёрге суу ташыб тургъан.

Экинчи чуруму бу болур эди деб келеди кёлюме: чегет бауурда джашагъан алай тынч тюлдю. Кюн бир кесекчикге тийиб, тас болуб къалыучанды. Ёзенни, сол джанындача, онг джанында да мийик таула бардыла. Бусагъатдача болмай, ол заманлада къар терен тюшюб тургъан болур. Кюртле юзюлюб, таш-агъач деб къарамай, алларына сюре, болгъанны ууата, чача, адамланы инджитгенлерине сёз джокъду. «Быллай къыйын болумда джашагъандан эсе, тюбюне тюшейик», деб, къойгъан болурла Джурт эллерин ата-бабаларыбыз.

Элни тёбен джанында уа къабыр орунлары болгъанды джуртчуланы. Тёрт гектар джерни ала болурла. Бир къауум къабырла талай ёмюрню мындан алгъа орналгъан болурла, джер бла тенг бола кетгендиле. Алаша сын ташлары болмаса, былайда къабыр барды деб, айтхан да къыйынды. Башха къабырла уа, кечирек орналгъан болурла, мийик сын ташларында джазыулары бла иги кесек чёкгендиле. Хыйсаблары болгъан адамланы къабырларына ушайдыла. Алай бла къабыр орунла сакъланадыла, эл а сакъланмайды. Былайда эл болгъанды деб кёлюнге да келлик тюлдю. Ташла кёбдюле, юйлени тюб хуналары джокъдула. Аланы орунларын нарат терекле, тюрлю-тюрлю кёкенле алгъандыла. Башхача айтсакъ, чегет асыры къалын ёсгенден аны ичинде не адам, не мал айланаллыкъ тюлдю.

Къарачайлыла Джурт элни къоюб Хурзук элни къураб, джашаргъа ары кёчгенлеринде да, ёлгенлерин бир къауум тукъумла мында асыраб тургъандыла. Къаракетлары, Джуккалары, Байрамукълары, Гебенлары, Хасанлары, Чомалары бюгюн-бюгече да ёлгенлерин бу къабырлада асырайдыла. Сёз ючюн, Къарачайны белгили уланы, джигити, Георгий къачны толу кавалери Байрамукъланы Джатдайны, Къарачайны ёхтем уланы Ёзденланы Дауутну джатхан джерлери да Джурт элни къабырларындадыла.

Къабырланы ичинде ёсген нарат тереклени мийикликлери да айтыб турадыла бу къабырла буруннгу болгъанларын. Тереклени мийикликлери 30-40 метр барды. Белгилисича, бу тукъумлу терекле бир джылгъа 10-20 сантиметр ёседиле.

Къабырланы ташдан салыннган хуналары да барды. Алай а аны бир къауум джерлери оюлгъандыла. Тууар малла да киргенча кёрюнедиле аланы ичлерине. Ала да джер бла тенг бола кетген къабырланы теблер ючюн къала болмазла. Бу болумну кёрсенг, джюрегинг такъыр болады. Бу къабырла къуру хурзукчуланыкъы тюлдю. Ала бютеу къарачай халкъны къабырларыдыла. Бюгюннге дери биз буруннгу къабырланы сансыз этиб, аман болумгъа джетдириб тургъан эсек, мындан ары алагъа эс бёлюб, джангы къабырланыча, аланы юслерин таза тутаргъа, хансха басдырмазгъа керек болурбуз деб келеди кёлюме. Ол оюмгъа къуру мен тюл, быйыл башил (январь) айны 5де Джурт элни буруннгу къабырларына барыб, мамматлыкъ этгенлени да кёллерине келди ол оюм. Мамматлыкъгъа уа саулай къарачай элледен 100-ден аслам адам къошулгъан эди. Аланы арасында джаш адамла кёб эдиле. Не чурум бла, ким къурагъан эди мамматлыкъны? Къабырлада мамматлыкъгъа башчылыкъ этген «Къарачай -алан халкъ» бирлешликни Гитче Къарачай район бёлюмюню тамадасы Ёзденланы Харунну джашы Аубекир болгъанын билдим да, сорууларыма джууаб излей, анга тюбедим. Былайда Ёзден улуну юсюнден талай сёз айтыргъа излейме.

Ёзден улу къайгъырыулу, тири, халкъгъа джан аурутхан адамды. Гитче Къарачай районда ол къошулмагъан бир джамагъат иш болмайды. Ма аны ючюн, Ёзден улуну Гитче Къарачай районда эмда башха джерледе сыйын кёредиле. «Ёзден улу айтды эсе, аны айтханын этерге керекди», деб къоядыла адамла. Ёзден улуча адамларыбыз аздыла. Аз болсала да, ала къарачай халкъны, ашхылыкъны джакълаучуладыла. Алай бла мен Аубекирге тюбедим да, сорууларыма джууаб алдым.

- Къарачай халкъны белгили уланы Джанибекланы Сосланбек ауушханында, биз талай джаш болуб, озгъан джылны ахыр сюреминде аны джууукъларына къайгъы сёз берирге баргъан эдик, - дейди Ёзден улу. Учкуланны кёпюрю ремонтха джабылыб эди. Аны амалтын биз Хурзукну юсю бла тёгерек айланыб, Учкуланнга келген эдик. Келекеле, буруннгу Джурт элни къабырларыны юсю бла ётерге керек болдукъ. Бек аман болумда эдиле къабырла: мазаллы нарат терекле, тюрлю-тюрлю кёкенле басыб бошагъан эдиле къабырланы. Бек къыйналдыкъ. Башха миллетлени адамлары кёрмесинле буруннгу къабырларыбызны бу болумда дедик да, бир кюн келиб, мамматлыкъ этерге оноу этдик. Джамагъатны асламысы мамматлыкъ этеригибизге разы болгъанында, къурау комитет къурадыкъ. Анга 20 адам кире эди. Къабырлагъа барыб, мамматлыкъ этеригибизни онгсунмагъанла да болдула. «Аланы юслерин теблеб айланнган иги тюлдю», дедиле бир къауумла. Мамматлыкъ этерни аллы бла Шимал Кавказны Муслиманларыны бирикдирген аралыкъны башчысы Къарачай-Черкесияны муфтийи Бердиланы Исмаил хаджиге да тюбедик. «Алай этсегиз уллу сууаблыкъ иш этериксиз», - деди ол да. Къарачайлыла джашагъан районлагъа барыб, Джурт элни къабырларына мамматлыкъ этерге керекли болуб тургъанын айтханыкъда, бары да барлыкъларын билдирдиле. Алай бла башил (январь) айны 5-де барыбыз да мамматлыкъгъа чыкъдыкъ.

Бу арт джыллада болмаса, биз къабырларыбызгъа эс бёлмей тургъанбыз. Аланы юслерин чымыртала, кёкенле басыб къойгъандыла. Буруннгу къабырларыбызда джатханла бизни ата-бабаларыбыздыла. Ала къанларын-джанларын аямай, душманла бла къазауат эте, бу сейирлик джерлени сакълаб, бизни къолубузгъа бергендиле. Бютеу буруннгу къабырлагъа барыб, мамматлыкъ этиб, аланы юслерин тазаларгъа керекбиз. Бу оюмгъа къурау комитетни членлери келгендиле. Бюгюн а Къарачайны Къадау ташыны къатында эртден сегиз сагъат бола джыйылыргъа керек эдик да, джыйылдыкъ да бери келдик. Джашла мычхыларын, балталарын дагъыда мамматлыкъда джарарыкъ затланы келтиргендиле биргелерине, деди Ёзденланы Аубекир.

Тюгел тогъуз сагъат да болмагъан эди, тюрлю-тюрлю маркалы автомобилле бир-бири ызларындан тизилиб, Къарачайны буруннгу Джурт элини къабырларына келдиле. Башында айтханымча, 100-ден аслам адам бар эди. Мамматлыкъгъа келгенлени арасында танышла да, джууаблы къуллукълада ишлегенле да кёб эдиле. Сёз ючюн, «Къарачай - алан халкъ» бирлешликни тамадасы, КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) Председателини алгъыннгы заместители Хабланы Руслан, «Къарачай - алан халкъ» бирлешликни тамадасыны орунбасары Боташланы Сулайман, Юбилейный элден Акъбайланы Анзор, Гитче Къарачай районну администрациясыны башчысы Байрамукъланы Рамазан, Гитче Къарачай районда пенсион фондну тамадасы Байрамукъланы Магомет, Хубийланы Алий, Байрамукъланы Ислам, Гапполаны Хамид, Ёзденланы Руслан, Джанибекланы Абдуллах, Джегётей Аягъы шахарны мэри Байрамукъланы Кемал (21 адамны алыб келген эди), Зеленчук райондан Ёзденланы Махсют, Ёзденланы Азрет, Къарачай райондан Къарачай-Черкес кърал университетни ректору Ёзденланы Таусолтан (кёб адамны алыб келген эди), Къобан райондан Байрамукъланы Абдурахманны джашлары Халит, Аубекир да мамматлыкъгъа келген эдиле.

Мамматлыкъгъа Хурзук элни адамлары да къошулгъан эдиле - элни имамы Бегеуулланы Солтан, Джатдоланы Сагъит, Хапаланы Тауджигит дагъыда башхала бар эдиле.

Мамматлыкъгъа келгенле джыйылыб бошагъанларында, Гитче Къарачай районда «Къарачай - алан халкъ» бирлешликни тамадасы Ёзденланы Харунну джашы Аубекир былай айтды:

- Мамматлыкъ къарачай халкъны джашауунда не заманда да уллу орун алыб келгенди. Бюгюнлюкде бу ашхы адет аз-аз унутула башлагъанды. Аны джамагъат магъанасы болгъан ишледе хайырландырыргъа керекбиз. Сёз ючюн, бюгюн биз Джурт элни къабырларында аны хайырландыргъаныбызны тюзге санайма. Нек десегиз, кесигиз кёресиз, Къарачайны буруннгу къабырлары къаллай болумда тургъанларын. Керексиз чымырталадан, кёкенледен тазалагъан бла къалмай, хунасыны оюлуб тургъан джерлерин да мал-зат кирмезча ишлейик, наз тереклени да алаша ёсген бутакъларын кесиб адамла эркин джюрюрча этейик.

Былайда мычхыла, балтала бла ишлерик къауумлагъа айтырым буду: бир да сакъ ишлеб, кесигизге хата салдырмазча болугъуз... Кюн мында эртде батады. Аны амалтын тёрт сагъатха дери ишлеб, тирилик кёргюзюрюгюзге сёз джокъду...

- Мен айтмасам да, кесигиз билесиз Хурзук эл Къарачайны эм буруннгу эллерини бириди, - деди элни имамы Бегеуулланы Солтан. - Бу къабырла къуру Хурзук элни къабырлары тюлдюле. Бютеу Къарачайны къабырларыдыла. Бюгюнлюкде бизни республиканы башха районларында джашагъан къарачайлыла Хурзукдан, Учкуландан, Къарт-Джуртдан джайылгъандыла: аланы ата-бабалары бу элледе джашагъандыла. Бизни кесибизни къарыуубуздан келмейди буруннгу къабырларыбызны ичлерин таш-агъачдан тазаларгъа. Сау болугъуз, ата-бабаларыбыз джатхан къабырланы тазаларгъа келгенигиз ючюн...

- Бу къадар адамны кёргенимде джюрегим къууанды, - деди хурзукчу Джатдоланы Сагъит. - Бирикмекликни кючю уллуду. Буруннгу къабырларыбызны бир да ариу тутаргъа керекбиз. Алада джатханла бизни ата-бабаларыбыздыла. Саулача, ала да бизге багъалыдыла. Уллу Аллах ишигизни сууабха буюрсун...

Алай бла 100-ден аслам адам, мамматлыкъгъа тири къошулуб, буруннгу къабырланы чымырталадан, кёкенледен тазалаб башладыла. Бир къауумла мычхыла бла ишлеселе, бирсиле кесилген терек бутакъланы, чымырталаны, кёкенлени тышына чыгъарыб, къалау этиб тебредиле. Хурзукчу Хапаланы Тауджигит кесини трактору бла аланы бир джанына ташыб турду. Алай бла мамматлыкъгъа келгенле ингир тёрт сагъатха дери ишледиле.

Джашла юйлерине чачыла башлагъанларында, Ёзденланы Аубекир барын да бир джерге джыйыб, былай айтды:

- Сизни бюгюн ишлегенигизге сёз табхан къыйынды: бырыгъыз да мамматлыкъны къурамлы ашырдыгъыз. Сау болугъуз. Бюгюн бла иш тыныб къалмагъанды. Джурт элни къабырларыны ючден бирин ариулаб чыкъдыгъыз кёкенледен, чымырталадан. Энтда кёб иш къалгъанды. Къурау комитетни бегимине кёре, быйылны арттотур (апрель) айында мамматлыкъгъа келиб къабырланы толусу бла тазаларгъа керекбиз. Бюгюн а юйюгюзге сау-эсен джыйылыгъыз.

МУССАЛАНЫ Махмут.
Tinibek 25.01.2020 21:03:49
Сообщений: 1273

1 0

2019 дж. эндреуюк айны 19 "КЪАРАЧАЙ"
Эсгериу
АТА ДЖУРТХА КЪУЛЛУКЪ ЭТИУНЮ ЮЛГЮСЮ

Къарачайны узакъ тау эллеринде туууб, халкъны атын сый бла айтдыргъан уланланы бириди джердешибиз, халкъыбызны биринчи генерал-полковниги Махаметланы Кёккёзню джашы Солтан.





Бюгюнлюкде кеси сау болса аны 99-джыллыкъ байрамын джарыкъ халда белгилерик болур эдик. Ол дуниядан кетгенли быйыл 30 джыл болду. Аны ауушхан кюнюн барыбыз да эсгеририрге керекбиз, ол ёсюб келген тёлюлеге ёмюрлюкге юлгю болуб къаллыкъды.

Джашау джолун аскер усталыкъ бла байлагъан, къазауатны отлу джоллары бла ётген таулу джаш, атын бютеу Эресейге белгили этиб, къуру Къарачай-Черкесиягъа тюл, саулай Шимал Кавказгъа да сый-махтау келтиргенди. Ол къайда айланса да, джюреги туугъан джурту Къарачай бла байламлы болгъанды. Ахыр тылпыуу да сюйген джуртунда, Кавказ ауушланы къоруулагъанлагъа аталгъан эсгертмени къатында, афган урушха къошулгъан джашланы алларында, сёлеше тургъанлай чыкъгъанды – 1989-чу джыл къыркъар (август) айны 31-де. Генералполковник Махаметланы Солтан, керти абычарча, къуллугъунда джан бергенди.

Махамет улу талай уллу кърал саугъаны иесиди, адамлыгъы, терен билими, адеби-намысы бла аны таныгъанланы, билгенлени эслеринде къалгъанды ол. Миллетибизни, бютеу Эресейни тарихинде да джарыкъ ыз къойгъанды.

Танка аскерлени генерал-полковниги Махаметланы Солтан тёрт къазауатха къошулгъанды. Афганистан бла Сирияда СССР-ни Правительствосуну уллу магъанасы болгъан джумушун этгенди. Джуртубузну къоруулай джашаууну 40 джылындан асламын аскерге бергенди. Уллу Ата джурт къазауатда эркишилик, джигитлик танытханды. 2000-чи джыл, Солтанны 80-джыллыкъ байрамын белгилеген заманда, бизни къонагъыбыз, Шимал Кавказ Аскер округну командирини заместители генералмайор Александр Серов, кесини сёзюнде былай айтханды: «Мне в своей жизни выпала честь лично знать Солтана Кёккёзовича. Он был первым заместителем начальника академии имени Фрунзе. Мы тогда ещё майоры, капитаны восхищались, что за такой могучей фигурой скрывался высокообразованный, спокойный, выдержанный, культурный человек. Он не разделял офицеров на старшего и младшего, на генерала и рядового, он со всеми разговаривал одинаково. К нему мог подойти любой, спросить, побеседовать, он всегда находил время, отрываясь от других дел.

Этот человек, который пользовался огромным уважением среди воинского коллектива. Это действительно человек-легенда, человек, который заслуживает подражания во всём, и для военных, и для политиков, и для детей, и для родителей - для всех подряд. Мне хотелось бы выразить свою признательность великому народу маленькой по территории Карачаево-Черкесской Республики. Небольшая республика объединила в себе таких великих людей, известных военачальников, как генерал-полковник Магометов и генерал армии Семенов. Народ, который воспитал таких сыновей – это Великий народ!»

Солтанны аскер нёгери полковник Ерёмин да былай джазгъанды: «1989-чу джыл Солтан Кёккёзовични асыралгъаны мени эсимден кетмейди. Халкъ кесини джашын терен къыйналыб, ахыр джолуна ашыра эди. Ол зат бек мийик дараджада бардырылгъан эди. Мен Къарачайда тургъан юч кюнюмю ичинде Солтан Кёккёзовични аламат халиси кеси аллына туумагъанын, ол халкъы бла байламлы болгъанын толу ангыладым».

Солтан 1920-чы джыл эндреуюк айны (декабрь) 20-да Хурзукда малчы Кёккёз бла Гошини юйдегисинде туугъанды. Атасы бла анасы анга бек къууаннганлыкъгъа, миллетни тарихи Эресейде аны аты бла байламлы боллугъу эслерине да келмегенди. Атасы бла анасы аны гитче заманындан огъуна ариу халиге, урунууну сюерге, Джуртха кертиликге, адебге-намысха, ашхы адетлеге юретгендиле.

Махаметланы Солтан 1928-чи джыл юйдегиси бла бирге Хурзукдан Нарсана шахаргъа кёчеди. Ол заманда Къарачай автоном областны Гитче Къарачай районуну аралыгъы анда болгъанды. Анда Солтан къарачай школда окъуйду. Ол школ заманында огъуна шахмат ойнаргъа бек сюйгенди. Солтан 9-чу классны тауусханлай, МикоянШахарда рабфакга кириб, аны айырмагъа бошайды. Андан сора 1939-чу джыл Ростов университетни физикаматематика факультетине окъургъа киреди. Ол предметлени бек сюйгенди. 1939-чу джылны къачында Къызыл Аскерге къуллукъ этерге кетеди. Нарсанадан 60 адам болуб, Тамбов областны Моршанск шахарында 376-чы артиллерия полкну къурамында болгъан кичи командирлени хазырлагъан школгъа тюшедиле. Ай медет, аны бошар мадар болмайды, 1939-чу джыл абыстол (ноябрь) айда Финляндия бла къазауат башланады. Кючлю хазырлаб, аланы Выборг районда Карельнерешскеге иедиле. Алайда Махамет улу бла нарсаначы школ тенги Боташланы Абдурзакъны джашы Магомед биринчи кере бирге къазауатха къошуладыла.

Маннергейм деген аскер линия кючлю бегитилгени себебли аны алыргъа къыйын болады. Алайда терен темир бетондан этилген от джерле, танкала ёталмазча къазылгъан узун, терен индекле кёб болгъандыла. Алай болса да, къызыл аскерчиле алгъа баргъандыла.

1940-чы джыл фин аскер хорланады. Тенгле 376-чы ГАП-ны къурамында Моршанск шахаргъа къайтадыла.

1941-чи джыл Солтанны Львов шахарда зенит полкга кёчюредиле. Ол замандан Магомет бла Солтанны аскер джоллары айырыладыла. Ол джыл никкол (июнь) айны 22-де Уллу Ата джурт къазауат башланады. Ата джуртну тири къоруулагъанланы арасында Къарачай автоном областны мингле бла келечилери болгъандыла. Сёз ючюн, Смоленск шахарны къатында Къарачайны 200 келечиси гитлерчиле бла, асланлача, сермешгендиле. Москвадан, Ленинграддан, Сталинграддан, Киевден узакъ болмай Баренцеводан Къара тенгизге дери Къарачайны мингле бла джашлары эмда къызлары джигитлик танытыб уруш этгендиле фашистле бла. Аланы бири эди Солтан Кёккёзович да. 533-чю артиллерия полкну тахса взводуну командири Махамет улу фашистле бла батыр сермешгенди. 1942-чи джыл анга лейтенант чын берилгенди. 16-чы аскерни къурамында, генерал Константин Рокоссовскийни башчылыгъы бла, 533-чю артиллерия полк, Волоколамск, Румянцев, Петровск шахарла ючюн сермешгенди. Москваны къатында Къызыл Аскер бютеу дуниягъа кесини кючюн кёргюзгенди - гитлерчи аскерлени къаушатханды. Алайда немча фашистле 500 минг адамларын, 1300 танкаларын, 2500 тобларын, 15 минг машиналарын тас этиб, ызларына, 100250 километрге, ыхтырыладыла. Былайда Совет Союзну болгъан халкъларыны къызлары бла джашлары биригиб уруш этгендиле. Аланы арасында бизни джердешибиз Махаметланы Солтан да болгъанды. Ол урушлада Солтан «За боевые заслуги», «За оборону Москвы» деген медалла бла саугъаланнганды.

1943-чю джыл элия (июль) айда капитан Махаметланы Солтан 13-чю аскерни къурамында Курск тогъайда артиллерия батареягъа таб тамадалыкъ этеди. Эки джанында да 1500 танка болгъан уруш кёзюуню юсюнден кесини эсге тюшюрюулеринде толу джазгъанды.

Махамет улуну тенги, отставкадагъы полковник Иван Михайлович Ерёмин, эсине тюшюре, былай хапар айтханды: «Солтанны джигитлиги, таукеллиги бек кёрюннген заман 1943-чю джылны элия (июль) айында, Курск тогъайны урушларында, болгъанды. Аны батареясы джанын-къанын аямай сермешгенди. Хорлагъан да этгенди. Капитан Солтан Кёккёзович, кеси биринчилени бири болуб «Тигр» танканы джандыргъанды. Аны халиси къазауатда чыныгъа баргъанды. Ол къаджыкъмагъанды, кесин къаты тутханды. Андан сора аны полкну штабыны тамадасына саладыла. Мен кесим шагъатма: кёбле уруш этерге юрене эдиле андан».

Махамет улу биринчи гвардия корпусну 1541чи артиллерия полкуну штабыны тамадасыны болушчусу болады.

Курск тогъайда уруш бошалгъандан сора, Беларусь фронтну 51-чи аскерини къурамында Прибалтиканы фашистледен азатлаугъа къошулгъанды. Солтанны кеси джюрютген аскер техникасы, уруш эте, Невель, Поневежис, Шауляй, Тукумс, Мемль шахарланы азатлагъанды. Ол аскер операциялагъа къошулгъаны ючюн Махамет улу Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени бла саугъаланады.

336-чы гвардиячы ауур артиллерия полкну штабыны тамадасы Солтан Кёккёзович болгъанды. Ол полк 1944-чю джыл аууз-герги (октябрь) айда Кюнчыгъыш Пруссияны чегинден ётеди. Ол джетишими ючюн полк Кутузовну ордени бла саугъаланады. Аскер бёлеклеге таб оноу эте билгени ючюн, уруш джоллада эркишилик танытханы ючюн Солтаннга Ата джурт къазауатны III-чю дараджалы орденин бередиле.

1945-чи джыл алтотур (март) айда Солтан Кёккёзовични 336-чы ТСАПны командирини заместители этедиле. Ол Прибалтика фронтну къурамында Курляндияда фашистлени ууатханды. Алайда Солтан Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланады. Хорламгъа да Прибалтикада тюбейди.

Къазауат бошалгъандан сора кесини полку бла Ленинградха келиб, аскер къуллугъун андан ары бардыргъанды.

1947-чи джыл Солтан бронетанка аскерлени баш аскер курсларын бошайды. Ол, фахмулу абычар, джигит аскерчи, кёз туурада болады.

1949-чу джыл бизни джердешибизни совет аскерлени Германиядагъы бёлюмюню 3-чю гвардия аскерини 6-чы танка дивизиясыны 78чи ауур танка полкуну командирини заместители этиб джибередиле.

1954-чю джыл никкол (июнь) айда Махамет улуну 52-чи гвардия танка полкну командири этиб саладыла. Ол, полковник чыннга да ие болуб, Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланады.

1956-чы джыл абыстол (ноябрь) айда полковник Махамет улу Сталин атлы бронетанка аскерлени академиясына кириб, 1959-чу джыл джаз тауусады. Андан сора полковникни дивизияны командири этиб саладыла. Прикарпат аскер округну 8-чи танка аскерини 23-чю танка дивизиясыны командири болады.

Махаметланы Солтан 1962-чи джыл СССР-ни Аскер Кючлерини Баш штабыны академиясына кириб, эки джылдан аны Суворовну орденини алтын медалы бла тауусады.

Андан сора да аны Магдебургда 3-чю танка аскерни штабыны тамадасы этедиле. Ол аскерни къурамында 1943-чю джыл Багъатырланы Харуннга «Совет Союзну Джигити» деген сыйлы ат аталгъан эди.

1967-чи джыл абыстол (ноябрь) айда Бобруйск шахарда Белорус аскер округну 5-чи Къызыл байракълы танка аскерни командири къуллукъгъа саладыла, Къызыл Байракъны орденин да бередиле.

1968-чи джыл СССРни Министрлерини Советини бегими бла ол генерал-лейтенант болады.

1969-чу-1972-чи джыллада Сирияда Баш аскер оноучу болуб, ол кесин кенг эрудициялы, ышаннгылы командирча да кёргюзгенди. Ол анда Сирияны аскерини абычарларын аскер санатха, джауну учакъларын агъызыугъа, танкаларын къурутуугъа юретгенди. Президент Хафез Асад аны бек багъалатханды. Бютеу араб къралладан аскер кенгешчилени кетергенлеринде, Сирияда къуру ол къалгъанды. Андан къайтхандан сора, Махамет улуну 1972-чи джыл Забайкал аскер округну командующийини биринчи заместители этедиле. Ол округда кёб тюрлю иш этерге керек болады. Анга салыннган борчланы Солтан сый бла толтургъанлай тургъанды. 1978-чи джыл Махамет улу Монгол Халкъ Республикада Баш аскер оноучугъа теджелген эди. Аны себебли Солтан Монголия, Афганистан, Къытай, Пакистан республикаланы тарихлерин, география эмда аскер политика халларын тинтиб, аладан толу хапарлы эди.

1978-чи джыл, Афганистан Демократ Республика болуб баямланнганлай, 1979-чу джыл Правительствону эмда республиканы Башчысы Н.М. Таракини джаулары уруш-тюйюш этиб, миллетни эки юлешедиле. Алай бла республиканы ичинде политика хал къоркъуулу болуб, къазауат башланырлай болумгъа джетеди. Ол кёзюуде Махаметланы Солтанны Афганистан Республиканы Къоруулау министерствосуна баш аскер оноучу этиб ашырадыла. Ол кесини аскер борчун мийик дараджада толтурады, кёб солдатны, офицерни джанларын сау къалдырады. 1980-чы джыл Афганистанда тюзлюкню джолунда кюреши ючюн генерал-полковник Махаметланы Солтанны СССР-ни Правительствосу Ленинни ордени бла саугъалайды.

1980-чы джыл Афганистанда джаралы болгъандан сора, Фрунзе атлы аскер-политика академияны тамадасыны биринчи заместители болады. Солтан тёрт джылны Совет Аскерге, кесини аскер, дипломат сынамын хайырландыра, абычарла хазырлайды. Ол запасха чыкъгъанында да джаш тёлюню патриотизмге юретгенлей, школлада сохтала бла, студентле бла, джаш аскерчиле бла тюбешиб лекцияла окъугъанлай, сынамындан юлюш этгенлей тургъанды.

Забайкал округда бизни джердешлерибиз бирбирлерин ауушдура къуллукъ этгендиле. 1986-чы джыл ол округну командующийини биринчи заместители къуллукъгъа Семенланы Магометни джашы Владимир да салыннганды. Бир кёзюуде Афганистаннга аскер дипломат иерге керек болады. Махаметланы Солтанны Москвагъа чакъырыб, Баш аскер кенгешчи этиб ол къралгъа джибередиле.

1989-чу джыл Солтан, Афганистанда къазауатха къошулгъанланы 1-чи край спартакиадаларына келген эди. Ол джыл къыркъар (август) айны ахыр кюнюнде Кавказны ауушларын къоруулагъанлагъа салыннган эсгертмени къатында, афганчыланы ветеранларыны тизиминде, тургъанлай джетген эди ёлюм анга. Тёрт къазауатны джолу бла ётген адам, аскер дипломат ахыр сёзлерин туугъан джеринде айтханды. Ахыр атламын туугъан джуртунда, биринчи джюрюб башлагъан джеринде, этгенди.

Бизни республикада 2010-чу джыл генералполковникни 90-джыллыкъ юбилейи белгилеген кюн Совет Союзну маршалы, 1987-чи 1991-чи джыллада СССР-ни Къоруулау Кючлерини министри Дмитрий Тимофеевич Язов анга уллу сый бериб былай джазгъанды: «...Этот человек действительно достоин, чтобы его отметили, как отважного воина Родины, верного сына родной республики, человека преданного своему народу. Он заслуживает этого трижды. И клянусь Вам за мужественного человека, горца, который своим именем украсил наши Вооруженные Силы. Я знаю генерала и по другой работе, когда он был заместителем начальника Академии имени М.В. Фрунзе. Я даже не представляю, откуда талант у человека, который никогда до этого не работал преподавателем, а тут становится наставником, учит учёных, занимается со слушателями и показывает образцы ведения учебных занятий. И новые формы, и новые методы, и какие-то придумывает интересные операции. Просто удивляться приходилось его умению педагога подходить к воспитанию слушателей.

Генерал-полковник Солтан Магометов проходил службу не гдето в удобном для него месте, он служил в самых горячих точках. Что такое Забайкалье? Что такое Афганистан? Вы это прекрасно знаете. И везде он показывал образцы мужества, выносливости, храбрости...».

Уллу Ата джурт къазауатны тарихине къарасакъ, аскерчилени, абычарланы, тюз адамланы, тылда джигитлик танытыб уруннганланы Джуртха сюймекликлери, патриотлукълары бек уллу болгъаны ачыкъ кёрюнеди.

Солтан керти патриот эди, Ата джуртха керти къуллукъ этиуню юлгюсю эди. Аны ючюн Махамет улу Ленинни ордени бла, 9 башха орден бла, 16 медаль бла саугъаланнганды. Ол Сирияны, Польшаны, Монголияны дагъыда талай тыш къралны орденлерини иесиди. Аланы арасында Сирияны «Орден белого Орла» ордени да барды. Джашаууну 40-дан аслам джылын аскерге берген керти джигитни 40-дан аслам саугъасы барды. Ол кесин алгъа урмагъан, адебли-намыслы адам болгъаны бла анга теджелген «Совет Союзну Джигити» деген атны алмай къойгъанды.

Генералны аты республикада шахарланы, эллени орамларына, школлагъа аталгъанды. Ол Къарачай шахарны Сыйлы адамыды. Аны къабыры Джигитлени аллеясындады. Аны къойгъан джарыкъ ызы ёсюб келген джаш тёлюлеге къыбыламады.

Биз, афганчыла, Къарачайны деу уланыны аллында баш ура, аны сыйын мийикде тутабыз. Эркишиге эм уллу сый Ата джуртха халал къуллукъ этиудю. Генерал Махаметланы Солтан Алтын Джулдузгъа ие болмаса да, аны аты миллетибизни джюрегинде ёмюрлюкге, джукъланмазлыкъ джулдузча, джарыкъ джаннганлай турлукъду.

ЭРИККЕНЛАНЫ Азрет-Алий,
афган къазауатны ветераны.
Tinibek 30.01.2020 00:54:50
Сообщений: 1273
2020 дж. башил айны 23 "Къарачай"
Билемисиз?..
Элия шардан къачаргъа нек болмайды?

Элия шар кёбюсюне кёк джашнагъан заманда болады. Кюн ариуда болгъанлары да белгилиди. Ала джабыкъ мекямлагъа, джабыкъ джерлеге да тынч кираладыла. Ток розеткаладан, телевизорладан, лётчиклени кабиналарындан да чыгъадыла. Элия шар кёб заманны сакъланыргъа, баргъан джерине джетгинчи да «джолуну ызын» тюрлендирирге боллукъду. Ол талай заманны хауада салыныб туралады, сора бир такъыйкъагъа 8-ден 10-нга дери метрни барырча къызыулукъда бир джанына кетиб къалады. Аллай шарны атылгъаны болса уа, анга джууукъ джерде тургъан суу къайнаб къуруйду, миялала да эриб къуюладыла. Нек дегенде, аны иссилиги 100-ден 1000 градусха дери джетеди.

Сизни къатыгъызгъа аллай элия джетиб къалгъаны болса, не этерге керексиз? Эшик аллында тургъан заманыгъызда аны кёрсегиз, дюрген къымылдамагъаз. Ол хауаны къымылдагъанына кёре джол тутуучанды. Андан къачыб къутулургъа излесегиз а хауаны ызыгъыздан тартырыкъсыз. Ол заманда шар элия да мычымай, хауаны ызындан тебреб, терк огъуна джетиб къоярыкъды. Аны амалтын элияны джолундан бир джанына акъырын джанлар къайгъылы болугъуз. Элия шар мекямны ичинде кёрюндю эсе уа, акъырын, терезени къатына барыгъыз да, форточканы ачыгъыз. Ол заманда элия да чыкъгъан хауаны ызындан эшик аллына кетиб къаллыкъды.

Басмагъа СОЗАРУКЪЛАНЫ Норий хазырлагъанды.

Биле эсенг, айт

***

Фашистле Ленинградны къуршоугъа алыб, миллетге къаллай къыйынлыкъ джетдиргенлерин билмеген джокъду. Ол азаб сынагъанланы къутхарыр ючюн, «Дорога жизни» деб, къыш, суу бузлагъан заманда, бузну юсю бла джолну джарашдырыу ишлеге ким башчылыкъ этгенди? Ол адам къралда не къуллукъ этгенди, ким болгъанды? Къуршоудан чыгъыб, къаллай бир адам сау къалгъанды?

***

2018-чи джыл Азияны кюн чыкъгъан джанында эм насыблы къралны ачыкълагъандыла. Аны аты къалайды?

***

Сууда джашагъан джанлыланы арасында дельфинлеге уллу магъана, махтау, сый да берилиб келеди. Тенгизлеге, терклеге батхан адамланы да къутхарадыла, кютю болуб юслерине адамланы миндириб да джюзедиле, къазауатны заманында да джарагъанларыны юсюнден кёбчюлюк информация мадарлада да джазылыр ючюн къалмагъанды. Ала суу ичмейдиле. Аны орнуна не бла хайырланадыла?

***

Бизни къралда биринчи телевизор къачан, къайда чыкъгъанды? Аны кимле ишлегендиле?

Джыйгъан, джарашдыргъан ДОБАЙЛАНЫ Билял.
Tinibek 31.01.2020 00:57:01
Сообщений: 1273
2020 дж. башил айны 25 "КЪАРАЧАЙ"
Махтаулула
ИЛМУНУ ДЖОЛУНДА


Кёб болмай Къойчуланы Аскербийни «Очерки истории духовной культуры карачаевского народа 19-20 вв.» деген эмда Тамбийланы Хасанны «Тамбий» деген китаблары чыкъдыла. Аланы экисинде да Тамбийланы Захидатны сураты барды, аны юсюнден да къысха хапар айтылады. Захидат мени анам бла эки къарнашдан туугъанды. Аны иги таный эдим. Юйдегилерини, кесини юсюнден айтхан хапарларына да кёб кере тынгылагъанма. Аны таныгъанла, биргесине ишлегенле айтыудан да билими, адамлыкъ шартлары бла да махталыб джашауун ашыргъанды. Аллай къызны эндиги тёлюлеге юлгюге тутаргъа тыйыншлыды. Ол оюмгъа келиб, китаблада окъумагъанла газетге кёз джетдирирле деб, эки чыгъармада басмаланнганла бла да хайырлана, кесинден эшитгенлерими да джазама.

Захидат дин джаны бла Къарачайда эм белгили адамланы бири Мухаммат хаджи бла Анисатны тогъуз сабийлерини бири болгъанды. Учкуланда туугъанды. Къалгъанлача да болмай, аны сабийлигинден огъуна билимге тырмашханын анасындан кёб кере эшитгенме. Эл школну айырмагъа бошагъаны да анга шагъатды. Ол джыллада афендини огъай, башхаланы къызларындан да элден тышына кетенле аз эдиле. Захидатны тырмашханын кёрюб, юйде уллула анга тыйгъыч болмайдыла. Къарачай автоном областны аралыгъы Микоян-Шахарда устазла хазырлагъан институтха киреди. Башха дерследен айырыб математикагъа баш магъана бергени танылады. КъЧР-ни халкъ поэти Сюйюнчланы Азаматны (джандетли болсун) аны юсюнден джазгъан очеркинде быллай тизгинле бардыла: «Къазауат бла депортацияны къыйынлыгъы болмасала, Захидат эм уллу математиклени дараджасына чыгъарыкъ эди».

Гитлерчи фашистле Ата джуртубузгъа чабханларыны хапары Къарачайгъа къуугъунча джетди. Джашланы джаула бла сермеширге ашырыб тебрейдиле. Бу юйдегиден да ючеулен кетди: джашлары Ахмат бла уллу къызладан экисини баш иелери. Ала къазауат эте тургъан сагъатда, къалгъанланыча, бу юйдегини да зор бла киши джуртлагъа ашырадыла. Къыргъызстанны Вознесеновка элине тюшедиле. Атеизмни кючлю заманында да азаб чекген Мухаммат хаджи, анда артыкълыкълагъа да чыдаялмай, эки джылдан ауушады. Аны ызындан уллу къызы керти дуниягъа кетеди. Бир кюёую да Джуртубузну сакълай, къанлы сермешде ёледи. Ол къыйын заманда эки юйдегини сабийлерини ауурлукълары да къарт аналары Анисат бла джангы джетген Захидатха тюшеди. Устазла джетишмей эдиле. Колхозда бир кесек ишлегенден сора, школгъа джарашады.

1939-чу джыл аскерге кетген джашлары Ахмат, талай уллу сермешге къошулуб, фашистле къуршоугъа алыб тургъан Ленинградны къоруулауда да ал сафда болуб, джигитлиги ючюн талай кърал саугъа да кёкюрегин джасаб, 1946-чы джыл Къыргъызстаннга джыйылады. Техника бла байламлы аскер бёлекледе болгъаны себебли, ол затдан терен хапары бар эди. Машинала, тракторла аз болсала да, алагъа къараргъа устала керек эдиле. Экинчи кюнюнде огъуна колхозгъа бек къууаныб аладыла. Алай бла юйдегини джарлылыгъы да энди анга кёчеди. Эгечи окъургъа талпыгъанын ангылаб, Фрунзе шахаргъа ашырады. Кёчгюнчюлени сабийлерине джюз тюрлю чырмау чыгъара эдиле. Аллах болушуб, аланы барындан да ётюб, 1946-чы джыл Къыргъыз педагогика институтну физика-математика факультетине киреди. Аны къызыл диплом бла бошайды. Алайда аспирантурагъа джарашыргъа излейди. Не келсин, комиссия репрессиягъа тюшюб тургъан халкъны къызына джол бермейди.

Алай болса да, аны терен билимине, болумуна, адамлыкъ шартларына магъана бермей къоялмайдыла. Комиссияны бегими бла Джелал-Абадда устазла хазырлагъан институтда ишлерге ашырадыла. Анда студентлеге математикадан дерс бериб турады. Эшта, институтдан билдирген болур эдиле, комендант кёз туурада тутханын сезер ючюн къалмайды. Бёлек замандан, адамлары джашагъан районнга къайтыб, школгъа устаз болуб джарашады. Кавказгъа келирни аллында юч джылны Фрунзеде (эндиги Бишкек) эл мюлк устала хазырлагъан институтда физика бла математиканы окъутуб турады.

Тамбийлары биринчи къауум къарачайлыла бла Джуртубузгъа къайтадыла. Анисат, Ахмат, эгечи Марджан къызчыгъы бла Черкесскеде тохтайдыла. Ол кёзюуге инженерлик билим да алгъан Ахматны, бузлатыучу машинала чыгъаргъан заводну конструктор бюросуна чакъырадыла. Къарачай шахарда институт да ишлеб башлагъан эди. Захидат ары кетеди. Физика-математика факультетде тамада устаз болуб ишлеб тебрейди. Алай а, башха илмуланы да терен билирге излегени къурумай эди. Бир джылдан Москвагъа атланады. Анда РСФСР-ны Илмула академиясында аспирантурагъа киреди. 1964-чю джыл педагогикадан диссертациясын джакълайды. Энтда Сюйюнчланы Азаматны очеркине кёз джетдирейик: «Председатель учёного совета огласил единогласное решение о присуждении искомой степени Захидат Тамбиевой и о рекомендации её работы к публикации. Собравщиеся в зале НИИ стоя аплодировали горянке из Карачаево-Черкесии...» деб джазылады анда.

Ызына къайтыб, кесибизни институтда студентлеге психологиядан лекцияла окъуб башлайды. Узаймай анга доцент атны бередиле, педагогика бла психологияны кафедрасына тамадагъа сайлайдыла. Алайда коллективге башчылыкъ этиуде, ишни къурауда дараджасы да ачыкъ кёрюнеди. Къойчуланы Аскербий кесини китабында аланы тышында да Захидатны бир фахмусун чертеди: «Она первой среди учёных горцев начала разрабатывать проблему воспитания молодёжи на основе народной педагогики».

Бизге къысха джууукъ джетгени себебли бир кюн: «Аз джокълайса мени», деген эди да, бир джолда фатарына баргъан эдим. Аскер сагъыннган монографиясындан юзюклени окъугъаны да эсимдеди. Ол кюн бу темагъа аталгъан джыйырмадан артыкъ илму статьялары басмаланнганын да айтхан эди. Кафедрада ишни кёблюлюгюнден, джазыб башлагъан доктор диссертациясын тындыралмай тургъанына джарсыуун да билдирген эди. Эшта, аны ючюн 1977-чи джыл кафедраны къоюб, пединститутда тамада илму къуллукъгъа кёчген болур эди.

«Проблемы воспитания в народной педагогике горцев Карачаево-Черкесии» деген диссертациясын къолгъа алады. Илму джаны бла башчысы да СССР-де айтылыб тургъан академик А. М. Арсеньев болады. Бу кюрешген затха анга дери алимле бурун урмагъан эдиле. Аны амалтын басмада джукъ чыгъыб, амалсыз кёзюуде къарарча мадар джокъ, институтда устазланы, тарихчилени арасында да сорур адамы джокъ, кеси кюреширге керек эди. Фольклор-педагогика экспедицияла къураб, бу иш бла байламлы миллетледе сынамланы ачыкълар джанындан болады. Аланы иги билгенле уа кеслери юйдеги ёсдюрген, аладан туугъанлагъа да джол кёргюзген аккала бла аммала эдиле. Къарачай-Черкесияны районларында къартлагъа тюбеб, ушакъ этиб, айтханларын джазыб, джыйылгъан материалланы тенглешдириб, бир-бирине джалгъаб кюрешеди. Бизни миллетлени хауаларына толу келишмеселе да, сабийлени ариу халиге юретиу бла адамны адам этген баш шартланы юслеринден дунияда уллу алимлени илму ишлерине магъана бергенин да къурутмайды. Ол джыллада партияны Къарачай шахар комитетини экинчи секретары болуб ишлеген Къойчуланы Аскербий былай джазады: «З. М. Тамбиева разработала сценарий и организовала на площади Дома Советов общенациональный праздник с использованием старинных народных обычаев и традиций».

Бу темагъа аталгъан статьялары бизге хоншу республикалада, крайлада, Москвада да чыкъгъанлай турадыла. Захидат белгилеген сокъмакъ бла бара, Шимал Кавказны алимлеринден, миллет педагогиканы юсюнден доктор, кандидат диссертацияларын джакълагъанла аз тюлдюле. Кеси уа, ол ишге асыры джанын атхандан, саулугъу къайгъылы болмагъан эди. Юлгюге айтырча ариу, сюйюмлю, адебли, акъыллы къызгъа, студент заманындан башлаб, джуртубузгъа къайтхандан сора да, бек онглу джашладан келечиле джюрюб тургъанларына шагъатма. Къарачай шахарда пединститутда окъугъан кёзюуюмде, андан сора да талай джылны, мен да ортада джюрюген келечилени бири болуб турдум. «Ол ишни тындырайым», «бу ишими бошайым» дей, юйдеги да къураялмады. 1986-чы джыл ауушду, джандетли болсун.

Хапарымы Сюйюнчланы Азаматны очеркинде айтым бла бошаргъа излейме: «Наша республика в лице Захидат Магометовны потеряла крупного учёного, талантливого педагога, большую патриотку своего народа, подлинного интернационалиста».

АППАЛАНЫ Билял.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный