Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

2019 дж. арттотур айны 13 "КЪАРАЧАЙ"
Редакциягъа келген письмоладан
ТИЛИБИЗ БЕК БАЙДЫ

Мен сексенден атлагъан адамма. Джашауну саркъыуу кёб затны тюрлендиреди, бары да иги джанына тюрлениб бармайды, ансы. Ана тилибиз а къалай болур деб, сагъыш эте келиб, къартладан да сора, кесим эшитгенлени да эсиме тюшюре, къарачай сёзлени джазыб тургъанма. Арт джыллада газетибиз да бу затха уллу магъана бергенине къууанама. Была да чыкъсала джарарла, деген умутда, иги ангыларла деб, орусча къалай болгъанларын да айта, джыйгъанларымы бир кесегин окъуучулагъа теджейме.

Хокумат - правительство.
Мерекеп - чернила.
Джатхана - больница.
Китабхана - библиотека.
Дарманхана - аптека.
Батагъа майдан - площадь.
Терк - океан.
Ингиз, булкъан - вулкан.
Джелпек - парус.
Джеллек - флюгер.
Къаратан - печь.
Шорбат - карниз.
Къууукъеж - мумия.
Миширти - морг.
Зурум къала - Римгора.
Чахтана - туалет.
Барамта - карантин.
Тарх - цифра.
Чынды - трос.
Къараташ - карандаш.
Азар къабырла - кладбище.
Мюкюл - признание.
Къаза - наказание.
Тизме - список.
Токъалт - столб ворот.
Сес - эхо.
Хара - марш.
Къабат - этаж.
Мусук - арка.
Санджох - цокаль.
Сагъакъ - сайгак.
Хумджу - масса.
Текшериу - проверки.

Наршаб - металл.
Накъыш - орнамент.
Опракъ - роба.
Уюл - полюс.
Сонгу - матка.
Патауа - доказательство.
Сабакъ - кочан.
Керехат - харам.
Дурус - халал, тыйыншлы,
къабыл.
Шакий - перо.
Багъымчакъ дарман лекарство.
Тарлау - поле.
Ырхыз - икра.
Сабах - стебель.
Пес - шляпа.
Сауда - торг.
Сурахат - жираф.
Магъадан - руда.
Тарпан - зебра.
Учхуч - лётчик.
Къычырым - километр.
Кюбюрчек - чемодан.
Къыр - утёс.
Джыйы - вонь, запах.
Аш юй - столовая.
Хант юй - кухня.
Джер юй - подвал.
Ачала тютюн - дым.
Ашлау - поднос.
Бача, чакъасы - шакал.
Татран - горчица.

Тохана - трон.
Машакъ - знахарь, врач.
Мангы - монета.

Былайда энтда талай затны юсюнден айтыргъа тыйыншлыды. Адамла кеслеринден кёбге тамаданы, оноучу эсе уа артыкъ да бек, атын айтыб къояргъа тартынадыла. Сора «Хасан Муссаевич», «Алибек Иссаевич» деб къоядыла. Алгъынча «Хасан Мусса улу», «Алибек Исса улу» десек таб болурму?

Тышындан къошулгъан сёзле къайсы тилледе да бардыла. Биз да аласыз боллукъ тюлбюз. Алай а кесибизде бола тургъан сёзлени башха миллетледен алгъан, ол тюз тюлдю. Сёзлюклеге къараб, адамлагъа соруб, «бу бизде джокъду, ёмюрде да болмагъанды» деген сёзле тюбеселе, аланы хайырландырайыкъ.

Башхаладача бизни халкъда да саламлашыуну джоругъу-джолу болгъанды. Уллу, гитче да, эркиши, тиширыу да «салам» деб саламлашхандыла. Бу сёз «саулукъ» дегенни магъанасын тутады, дейдиле. Алай эсе, тюбеген сагъатда экиси да бир-бирине саулукъ теджегендиле.

Адамла арбазгъа кирселе: «Арбазгъа игилик», - дейдиле. Алайдагъыла да: «Келгеннге да игилик, келигиз, джууукъ болугъуз», - дейдиле. Арбазда къууанч бара тура эсе: «Кюнде кюнюгюз да былай болсун», - деселе, ала да: «Сау болугъуз, келигиз, къошулугъуз», - дейдиле. «Иш къолай болсун», - десе ишлей тургъаннга, «сау бол, ишим а былай болду да къалды», деб къолларында затланы джерге салыб, олтурадыла. Келгенле да быланы бир зат бла атларын табаргъа борчлу боладыла. Бачхада эсе «бачха толу болсун» – «сау бол», джолоучу эсе «джолугъуз болсун» - «сау бол», базарда эсе «базарыгъыз болсун» - «сау бол», мал кюте тургъаннга тюбеген «кёб болсун» - «сау бол», ашай тургъаннга келселе, «аш татлы болсун» «сау бол, кел, олтур» дагъыда былагъа ушаш саламлашадыла. Талай адам болсала уа, кёбчюлюк халда айтадыла.

Эркиши тиширыугъа, тиширыу тиширыугъа «кюн ашхы» берирге болады. Алай а тиширыу эркишиге, эркиши эркишиге алай салам берген адет джокъду. Тиширыу бла «танг ашхы болсун», «эртден ашхы болсун», «кюн ашхы болсун», «кече ашхы болсун», деб саламлашадыла. Ала да: «Ашхылыкъ кёр (кёрюгюз)», - деб джууаб къайтарадыла, олтуруб тура эсле, ёрге турадыла. Къартла эселе турмай къалыргъа да боллукъдула. «Салам» деген бир сёз, андан къалгъан 9-10 сёзню орнун тутады. Мен билиб, башха халкълада бу зат бла байламлы аллай бир сёз джокъду.

ХАПАЛАНЫ Исмаил.
Ючкекен эл.

2019 дж.хычаман айны 16 Къарачай"
ХУБИЙЛАНЫ
Хамитни джашы Абу-Хасан



Къарачай-Черкесияда журналистиканы ёсюмюне эм уллу юлюш къошхан фахмулу адамланы бири Хубийланы Хамитни джашы Абу-Хасан керти дуниягъа кетди, Аллах джандетли этсин.

Абу-Хасан 1940-чы джыл аууз-герги (октябрь) айда Архызда туугъанды. Атасы къазауатда джуртубузну сакълай, уллу сермешлени биринде ёлгенди. Кёчгюнчюлюкню ал джылларында анасы да ауушуб, Абу-Хасан ёксюз къалады. Бери къайтхандан сора Даусузда орта школну бошаб, Зеленчук районда чегет мюлкде бир кесек ишлейди. Андан сора Къабарты-Малкъар Геофизика экспедицияда урунады. Артда Черкесскеде НВА заводда ишлей тургъанлай, аскерге аладыла. Ол борчун толтуруб къайтханлай, 1965-чи – 1969-чу джыллада Къарачай-Черкес кърал пединститутда окъуйду.

Хубий улу школну огъары классларында окъугъан заманында огъуна статьяла джазыб башлагъан эди. Аланы область радио бла бериб, «Ленинни байрагъы» газетде да чыгъарыб тургъан эдиле. Ол себебден институтну бошагъанлай радиокомитетге чакъырадыла. Анда редактор болуб бир бёлек заманны ишлегенден сора, «Ленинни байрагъы» газетге энчи корреспондент болуб джарашады. Узаймай аны редакцияда партия бёлюмге тамада этедиле. Алайдан, 1972-чи джыл, Ростов шахарда Баш партия школгъа ашырадыла. Аны бошаб къайтханында областны Маданият управлениесини тамадасыны орунбасары этедиле. Кёб турмай биягъы редакциягъа къайтыб, партия бёлюмню тамадасы болады. 1976чы джыл газетни баш редакторуну орунбасары къуллукъгъа кёчюредиле. Джашаууну ахыр кюнлерине дери ол ишин сый бла баджарыб да турады. Аллай бир джылны ичинде журналистикада биринчи атламла этген джаш адамлагъа болушханлай тургъанды, аланы бир бёлегине редакциягъа джол ачханды, ол юретгенлени талайы энтда ишлейдиле.

Абу-Хасанны журналистикада къыйынын белгилей, анга «Совет басманы айырмасы» деген сыйлы ат атагъан эдиле. Очерклерин, статьяларын миллет сюйюб окъуй эди. Аны хапарлары талай джыйым китабда басмаланнгандыла. Окъуучула «Ёлгюнчюннге дери» романы бла да шагъырейдиле.

Алай болса да Хубий улу джашауунда эм уллу джетишимге Къур’анны ана тилибизге кёчюргенин санай эди. Бу бек джууаблы, къыйын ишге ёмюрюню джыйырма джылын бергенине аны таныгъанла шагъатбыз. Къарачай тилде биринчи чыкъгъан Къур’анны бусагъатда уллу, гитче да окъуйдула.

Ариу сёзлю, кимге да игилик излеген, къолундан келген бла болушхан, джумушакъ адам эди. Биз аны ёмюрде да унутурукъ тюлбюз. Юйдегисине, джууукъларына уллу бушуу этгенибизни билдире, къайгъы сёз беребиз. Джатхан джери джумушакъ болсун.

«Къарачай» газетни коллективи,
«Къарачай – алан халкъ» джамагъат
бирлешлик,
Къарачай-Черкес республикан китаб басманы
коллективи.

«Къарачай» газетни баш редакторуну заместители, СССР-ни басмасыны сыйлы къуллукъчусу, РФ-ны Журналистлерини союзуну члени, КъЧР-ни махтаулу журналисти

Хубийланы Хамитни джашы Абу-Хасан

79 джылгъа келе ауушханына терен бушуу этиб, юйдегисине, джууукъ адамларына къайгъы сёз беребиз.

КъЧР-ни Миллет ишлерини, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы юслеринден министерствосуну коллективи.


«Къарачай» газетни баш редакторуну орунбасары, СССР-ни басмасыны сыйлы къуллукъчусу, РФ-ны Журналистлерини союзуну члени, КъЧР-ни махтаулу журналисти

Хубийланы Хамитни джашы Абу-Хасанны ауушханына бушуу этиб, юйдегисине, джууукъ адамларына эмда «Къарачай» газетни редакциясына къайгъы сёз беребиз.

Миллет журналистиканы айнытыргъа Абу-Хасан Хамит улуну уллу къыйыны киргенди. Ол патриот эди, керти интернационалист эди. Аны джарыкъ сыфаты ёмюрлюкге бизни джюреклерибизде сакъланныкъды.

«Абазашта», «День республики», «Ногъай давысы», «Черкес хэку» газетлени коллективлери.

КъЧР-ни Башчысы бла Правительствосуну пресскъуллугъуну управлениесини тамадасы Переславцева Людмила Геннадьевнагъа эгечи
Спицина Оксананы
ауушханына терен бушуу этиб, къайгъы сёз беребиз.

«День республики», «Къарачай», «Абазашта», «Черкес хэку», «Ногъай давысы» газетлени коллективлери.

2019 дж. къыркъаууз айны 7 "КЪАРАЧАЙ"
Редакциягъа келген письмоладан
КЕСИНИ СУРАТЫ САЛЫНСЫН ДЕБ ТИЛЕЙМЕ

Багъалы редакция, мен газет окъуучуларыгъызны бириме. Газет алмай бир джылны да къалмайма. Газетибизде бек кёб иги статьяла чыгъадыла. Мамчуланы Динаны, Ёзденланы Якъубну, Семенланы Аминатны, Томпаланы Алибекни, Аппаланы Билялны, Лепшокъланы Хусеинни, тарихчилерибиз джазгъан статьяланы бек сюйюб окъуйма. Ёзденланы Альбертни кёб болмай басмаланнган «Халкъны чайкъамагъыз» деген статьясы да бек кёб затха ойлашдырады. Семенланы Аминат бардыргъан «Ёлюмсюз полк» деген рубриканы ёсюб келген джаш тёлюге юлгюге, миллетибизни атын иги бла айтдырыуда къаллай уллу магъанасы барды. Аталарыбыз къазауатда къан тёге тургъанлай атыбызгъа бандитле атаб, адам ашаучула келедиле деб, юйюбюзден, джерибизден кёчюрюб ийгенлеринде азмы къыйналгъанбыз.

Газетибизни магъанасы кюнден кюннге уллу бола барады. Тарихчилерибиз белгили адамларыбызны юсюнден излеб, табыб джазадыла. Мени тилегим, ашхы адамларыбызны юсюнден джазыб, суратларын салгъан заманда джангылмазгъа кюрешигиз. Джангылычла кёб боладыла газетде. Биреуню этген ишини юсюнден джазыб, сураты уа башха адамныкъы салынса, ол бек терс болады.

Мени джюрегими къыйнагъан бир зат болгъанды, аны юсюнден джазмай къоялмайма. Газетден болушлукъ излейме эмда тилейме, мен айтхан ётюрюк неда кесим къурашдыргъан хапар тюлдю.

«Къарачай» газетни 2010-чу джыл, никкол (июнь) айны 3-де чыкъгъан 41-чи номеринде тарих илмуланы кандидаты Батчаланы Шамил «Ол джашауун халкъгъа бергенди» деген статьясында огъарытебердичи Акъбайланы Исмаилны (Чокуна афендини) юсюнден джазады. Аны суратын салыр орнуна уа мени къарт атамы, Абайланы Махтини, суратын (кёкюрегинден ёргесин) салады. Статьяны окъуб, мени къарт атамы суратын нек салгъан болурла деб тургъанлай, ол джыл огъуна 43-чю номерде Абайланы Махтини юйдегиси бла тюшген суратын кёреме. Суратны тюбюнде былай джазылыбды: «Исмаил къарнашыны туудугъу Руслан эмда келини Биджиланы Чичикай бла». Ол суратда уа Абайланы Къалтур хаджини джашы Махти, аны юй бийчеси, Огъары Тебердиден Семенланы Тутарны къызы Шахий, къойнунда сабий да аланы къызлары Нузула – мени анам боладыла.

Бурун заманда адеб-намыс бек кючлю болгъанды. Чичикай къайын атасыны къарнашыны къатында сирелиб, сабийни аны къойнуна бериб, суратха тюшерикми эди? Чичикай учкуланчы Биджиланы Адейни эгечи болгъанды.

«Къарачай» газетни 2010-чу джыл никкол (июнь) айны 17-де чыкъгъан 45-чи номеринде басмаланнган статьяда суратда Акъбайланы Исмаил эгечлери бла тюшгенди. Ма ол, керти да, Чокуна афендини суратыды.

Махти узунджаякъ, уллу сюекли адам болгъанды, Исмаил а назигирек, орта бойлу. Махтини анасы Акъбайладан болгъанды, Исмаилгъа къысха джууукъ джетгенди, аны эгечи Сапият бла бек татлы джашагъандыла. Сапият: «Мени Исмаилгъа бек ушатадыла», - деб джылаб, хапар айтыучан эди.

2010-чу джыл чыкъгъан 43-чю бла 45-чи номерли газетледе суратланы тенглешдириб къарагъан, экиси бир адам болмагъанларын ангыларыкъды.


Абайланы Махти.

2011-чи джыл алтотур (март) айны 5-де чыкъгъан 18-чи номерли, 2014-чю джыл эндреуюк (декабрь) айны 2-де чыкъгъан 93-чю, 94-чю номерли газетледе ол сурат, Интернетде ол сурат, Акъбайланы Харун чыгъаргъан «Харифледе» ол сурат, Хатууланы Рашидни китабында ол сурат. Акъбайланы Исмаилны (Чокуна афендини) юсюнден джазыб, биягъы суратны саладыла. Бир джерде Чокуна афендини кесини сураты салынмайды. Аны этген ишлерини юсюнден джазылыб, сора башханы сураты салынса ол тюзлюкмюдю?

Бу эки къарт Огъары Тебердиде джашагъандыла, бир-бирине джууукъ джетгендиле. Экиси да керти дуниягъа кетгендиле, джандетли болсунла. Ол дунияда быланы бир-бирине къаршчы этмейик, гюнах алмайыкъ. Экиси да къыйынлыкъ кёрюб ауушхандыла.

Бу ишни юсюнде джазыучуларыбыз джангылгъандыла. Бу иш былай тереннге кетерик болмаз эди, заманында айтылгъаннга тынгылаб, эс бёлселе.


Акъбайланы Исмаил.

Биринчиси, мен 2010-чу джыл «Къарачай» газетни 43-чю номеринде суратны кёргенлей да айтхан эдим, айтдыргъан да этген эдим, барыб да айланнган эдим, алай а: «Киши ийнанмайды, кишини тынгылар акъылы да джокъду», - деген эдиле меннге. Мен муну барын да биле тургъанлай, айтмай къойсам, гюнахы меннге келликди, биле тургъанлай, тюзетмей къойсала гюнахы джазгъанланы боллукъду.

Экинчиси, бу газетни бетиди, аны сыйыды. Терсликле кимде да боладыла, алай а билгенибизни тюзете барыргъа керекбиз.

Чокуна афендини кесини суратын салыргъа нек болмайды? Бири биринден кёчюрюб баргъанча, хар джерде да бир сурат. Суратланы Исмаилны эгечи Сапият бла аны къызы Лейладан алгъандыла ол заманда. Меннге да къарт атамы суратларын ол берген эди. Алайда эки суратны да кёрюб, джангылгъан болурла. «Меннге бу суратланы Махти кеси берген эди, энди къарт атангы суратын кесинге берейим, кесинг тут», - деген эди ол заманда Сапият. Кесини атасыны суратын джангылыч берликми эди ол меннге?

Багъалы «Къарачай» газет! Сизден тилекчи болуб джазама, бу джангылычны тюзетирге болушугъуз. Абайланы Махтини суратын, Акъбайланы Исмаилны (Чокуна афендини) суратын да иеме сизге, тенглешдиригиз да къарагъыз. Суратла чыкъгъан газетле:

2010-чу джыл 41-чи номер – Батчаланы Шамилни «Ол джашауун халкъгъа бергенди» деген статьясы;

2010-чу джыл 43-чю номер;

2010-чу джыл 45-чи номер (бу суратда Исмаил кесиди);

2011-чи джыл 18-чи номер – Къарачай орузлама;

2014-чю джыл 93-чю-94чю номерле – газетни алгъыннгы редакторлары;

2015-чи джыл 3-чю номер – Хатууланы Рашидни китабыны презентациясы;

2015-чи джыл «День республики» газетни 3-чю номери – Мемориал къанганы ачылыуундан материал;

2015-чи джыл 6-чы номер – Ана тилни джылы;

2019-чу джыл 50-чи номер – Джазаланы Лидияны статьясы.

Аны тышында «Харифле» китабда, Интернетде да ол сурат салыныбды.

КЪАРАМЫРЗАЛАНЫ
Радимхан, 82 джыл.
Къарачай шахар.

2019 дж. къыркъаууз айны 7 "КЪАРАЧАЙ"
Дин
ИМАМ БЛА УШАКЪ

«Къарачай» газетни корреспонденти КЪОБАНЛАНЫ Махмут мындан алда Ючкекен элни межгитини имамы Чотчаланы Хаджини джашы Асхат хаджиге тюбеб ушакъ этгенди.



- Джаш тёлюню ариу халиге юретиуню, аманлыкъчыла бла кюрешиуню дагъыда башха ишлени юсюнден тыйыншлы хапар айтсанг эди.

- Дин, къуллукъчуламы, башха санагъатда ишлегенлеми боладыла, барыбыз да бирден къолгъа алыб, джаш тёлюбюзню ариу халиге юретиб, джашауда юлгюлю адамла болурча этерге керекбиз. Джаш тёлю тамблагъы кюнюбюзню адамларыдыла. Алагъа кёре боллукъду абадан къауумну джашауу да. Ала юлгюлю адамла болсала, биз да рахат джашарыкъбыз.

Бу арт джыллада Гитче Къарачай районну дин къуллукъчулары, артыкъ да бек межгитлени имамлары джаш тёлюню диннге тартыргъа кюрешедиле. Керти, таза дин адамны аманнга юретмейди, игиликге юретеди. «Хоншунг инджилиб тура эсе, болуш анга», дейди дин.

Бусагъатда джаш тёлюню арасында межгитге джюрюгенле аслам болуб барадыла. Намаз этиб, ишлерин бошаб, аны бла кетиб къалмайдыла. Къатыма келиб, дин бла байламлы тюрлю-тюрлю сорууланы бериб, джууаб этерими сакълаб турадыла.

Мени дагъыда бир зат къууандырады: джаш тёлю ички бла кюрешмегенни орнундады. Ол себебден къууанч болгъан джерледе дауур-сюйюр болмайды, юйленнген джаш адамланы сабийлери саулукълу сабийле болуб тууадыла.

- Джаш тёлюню ариу халиге юретиуде районну джамагъат бирлешликлери, кърал къуллукъчулары да юлюшлерин къоша болурла?

- Алайды, алай болса да, «бир асхакъ токълу болса, сюрюуню бузар» дегенлей, анда-санда дегенча кеслерин эркин, табсыз джюрютюрге излеген джаш адамла да тюбеучендиле. Алай а, аллайла МВД-ны Гитче Къарачай районда бёлюмю, Батчаланы Рашидни джашы Маратны башчылыгъы бла, къаты кюреш бардырыб, ала районда болмазча неда бек аз болурча мадарла къурайды. «Бюгюн болмаса да тамбла аманлыкъчыны айыбына джолукъдурурбуз», деб сакълаб турмайдыла. Ол кюн огъуна аманлыкъчыланы ызларындан тюшюб, айыбларына джолукъдурадыла. 2013-чю джылдан бери бёлюмню тамадасы Батчаланы Рашидни джашы Марат болгъанлы алай тири ишлейдиле. Анга дери районда мал, автомобиль урлау, юй тонау, тюйюш-дауур аслам болуучан эди. Энди ол ишле унутула барадыла. Бусагъатда адамланы асламысы автомобиллерин, гаражгъа джыймай, арбазда, орамда къоюб да олтуруучандыла. Хазна киши тиймейди, аланы сюрюб кетмейди дегенлигимди. Алгъын джыллада джангы автомобилинги къой, чачыла тургъан автомобилинги да арбаздан къоратыб кетиучен эдиле. Къысхача айтсам, Батча улу МВД-ны Гитче Къарачай районда бёлюмюню тамадасы болгъанлы районну джамагъаты аманлыкъчыладан хазна хата кёрмей, тынчлыкълы джашайды.

Батча улу бла мен бирбирибиз бла тюбешиученбиз. Джууаблы ишде ишлесе да, бир да огъурлу, халал адамды. Инджилиб джашагъанлагъа сууаблыкъ ишле да этеди. Мен эшитгеннге кёре, Батча улу башчылыкъ этген бёлюм озгъан джыл эмда быйылны алты айында республикада биринчи орунну алыб келеди.

- Сау бол айтхан хапарынга. Таза динни шартларын адамлагъа, артыкъсыз да джаш тёлюге сингдириб кюрешиу ишигизде Аллах болушсун.

2019 дж. къыркъаууз айны 7 "КЪАРАЧАЙ"
Окъуучуну оюму
АУУШХАННЫ СЫЙЫН КЁРМЕГЕН, САУУН СЫЙЛАМАЗ

Ауушханла (ёлгенле) тарыкъмазла, саула унутмазла

Тюбеген джерингде танышларынга: «Алан, къабырлагъа джюрюймюсюз?» - деб сорсанг, бек аз адам айтырыкъды «джюрюйбюз эмда кёб болмай анда болгъанбыз», деб. Джашагъан ёмюрюнде къабырлагъа адамларына иш этиб бармагъанла да тюбейдиле. Айтыугъа кёре, Индияда пиллени да къабыр орунлары барды. Пилле бир джылда алайгъа келиб, бир эки кере тёгерегине айланыб кетедиле дейдиле. Сора бир-бир адамланы пиллеча бир сезимлери джокъмуду? Къабырлагъа кирсенг а, XXI-чи ёмюрде джашагъанынгы унутуб, ёмюрледен къалгъан шыякыланы ичлеринде зиярат этгенча боласа. Бюгюнлюкде джамагъат къабырланы асламысы джюрек къыйналырча халдадыла. Юслерин ханс басханды, бир-бир къабырла ичине батхандыла. Чычхан, кеселекке, лобан тешиклери болгъанла, ит, тюлкю къазгъан къабырла да аз тюлдюле. Ханс асыры мийик ёсгенден, бир къабырдан экинчиге джырыб ёталмайса. Аланы сын ташлары да къолайсыз халдадыла. Юслеринде джазыулары онгнгандыла, окъуяллыкъ тюлсе. Обаланы арасы бла баргъан джаяу джолчукъланы юслеринден а айтмай къояйыкъ. Энди бу затлада кимле терсдиле, аны ачыкълайыкъ. Терслик не алгъыннгы коммунистледе, не бюгюннгю тамадалада тюлдю, къуп-къуру адамланы кеслериндеди. Не коммунистлени, не бюгюннгю тамадаланы бири да айтмагъанды къабырлагъа бармагъыз, къабырларыгъызны ариуламагъыз деб. Бир-бир афендиле, дагъыда бир къауумла хансха тиймегиз, къабырны джангыртсагъыз адам ёледи, дегенча айтадыла. Бусагъатда динден хапарлары болгъанла джетишедиле, алай а къабырла бла байламлы болгъан затлагъа хазна къатышмайдыла. Къабырлада не сюйсегиз аны этигиз, деб тургъанча кёрюнедиле. Алай этерге уа джарамайды. Неда этиб, биз барыбыз да къабырланы ариу, таза тутаргъа керекбиз. Алай этер ючюн а джылда бир кере тюл, болмаз къалса айда бир кере бара турургъа тыйыншлыды. Адам ауушханына къыйналыб, аны къабырын ариу этерге излей эсе, киши да анга дау салмазгъа керекди. Ол этди эсе, этала эсенг сен да эт.

Ауушханны асырарны аллы бла джыйылгъан халкъ, джер-джерге чачылыб, къабырын ким ариу тутады, ким ушагъыусуз сын таш салады деб, къабырлагъа барыб, къараб айланыучандыла. Сын ташы да ариу болуб, къабыр кеси да таза эсе, джамагъат аны адамларына уллу бюсюреу этиученди. Юсюн да ханс басыб, сын ташы да кёрюнмей, анда джазылгъанны да окъургъа мадар болмай къалса, джюрегинг къыйналады, къабырны адамларына айыб этеринг келеди. Бу арт джыллада бир къауумла эт джууукъ адамларыны къабырлары ариу, ушагъыулу болурларына эс бёледиле. Ол затланы джаратмагъанла да бардыла. Динде айтылгъаннга кёре, алай этерге болмайды дейдиле. Мен алай айтханнга хош тюлме. Адамларынгы багъалата эсенг, къарыуунгдан келе эсе, мардадан озмай ариу сын таш да сал, аны тёгерегин да таб джарашдыр. Къур’ан окъугъанла иги биледиле, анда не ишле, не ишлеме, не тазалама, не ариулама деб, бир сёз да джазылмагъанды. Энди бир эки оюмну сизге теджейме.

Биринчи оюмум. Къабырла ичине оюлгъанларын барыбыз да кёребиз, алай а аны себеби не болгъанын хазна адам ангыламай «къангалагъа саладыла терсликни». Ол тюз тюлдю. Къабырны оюлгъаны тахтадан болады. Тахта кенг терен къазылса, аны юсюне да ауур кулдала салынсала «ол дорбунчукъну» юсюн энгишге басыб, бош джаны энгишге джерге тюшюб къалады. Аны ауушханны салгъандан сора да, салгъынчы тюшюб да кёредиле. Кесигиз иги билесиз къабыр къангала тюз салынадыла сюелиб, сора биз къабыргъаны джонуб ауушханны ичине салсакъ къаллай «дорбунчукъ» болады? Мен оюм этгенден, ол алай болмаз ючюн, «къабыр къангаланы орнуна бетон плитала этиб, бир кесек ичлерин тюблерине тартыб, тюппе-тюз болмай джатламаракъ этиб салсакъ, тахтаны тар этиб, джюрегибиз хош боллукъ болур эди.

Андан да игиси уа тарихчи Будай М. айтханча этсек. Ол къабырны узунлугъун 2 метр, кенглигин ауушханнга кёре, теренлигин 1,60 сантиметр ёрге тахтаны тюз тюбюнде этдиреди. Юсюне да бетон плитала салдырады. Тахта этедиле тюбюнде.

Бу вариант таб, иги, узакъ заманнга чыдарыкъ болур. Топуракъ да ауушханны юсюне къуюллукъ тюлдю. Сыйлы къартла, джамагъат, джаш тёлю, афендиле, биригиб, къолгъа алсала, бу ишни къалай таб боллугъун, оюм этиб ачыкъларла.

Экинчи оюмум. Сын ташлагъа джазмай пластикалагъа джазыб, аны хырла бла сын ташха бегитсек ол ёмюрлюк боллукъду.

Ючюнчю оюмум. Ол афенди, бу хаджи, башха бюреу алай айтханды, деб турмай, къабырланы юслерин, тёгереклерин ариу, таза этерге керекди. Юсюнде хансны мийик ёсдюрмей тёгерегин да ариулаб, таза этиб, келсенг олтуруб окъургъа не скамейка, неда 1-2 шиндик салыргъа да тыйыншлыды.

Тёртюнчю оюмум. Болджал этиб турмай, хар ыйыкъда неда хар айда байрым кюн къабыргъа келиб окъуб, тилек тилеб, ариулаб кетерге, хар адамны бойнунда борчуду, дерикме мени сартын. Динде да айтылады: «Сиз обалагъа барыучу болугъуз, ол заманда ауушхан адамыгъыз эсигизге тюшюб, динни иги тутарыкъсыз. Ораза бла Къурманда уа къабырлагъа бармай къалмагъыз», - деб.

Биз а къайры барлыкъбыз хансны джырыб ёталмасакъ, къабырыбызны къайда болгъанын билмей, биреуге соруб айлансакъ... Бу бек айыб затды.

ХАПАЛАНЫ Исмаил.
Ючкекен.

2019 дж. къыркъаууз айны 7 "КЪАРАЧАЙ"
Халкъда джюрюген хапар
«ДЖЁРМЕ»

Эресей бла Тюркню арасында баргъан уруш 1878-чи джыл бошалыб, Эресей аскерни къурамында къуллукъ этген сегиз къарачай джаш да башларына бош болуб, эллеринеджерлерине къайтыб келе болгъандыла. Айтыугъа кёре, таулу джашла джолну къысхартабыз деб, тау ауушладан аууб келгендиле. Алай бла Морх башына джетгендиле. Узакъ, къыйын джолоучулукъда ач болгъан аскерчиле тауда бир арыкъ кийик эчкиге тюртюлгендиле да, аны ургъандыла. Джашла бирлешиб, эрлай эчкини союб, таб джерчикде от этиб, эчкини этин къазанчыкъгъа асхандыла. Урушну от тютюнюнден солуй-солуй безген аскерчиле, отдан аз арлакъчыкъда дорбунчаракъ ишленнген бир джатма къаяны тюбюне джамчыларын джайыб, алагъа таяныб, лахордан келме къойгъандыла.

Урушда джанлары сау къалгъан инсанла чамнакъырда эте, ойнай-кюле, этни бишерин сакълагъандыла. Джашланы араларында сёзге, джыргъа тамам устала - Сылпагъарланы Хако бла Аджиланы Таулан - болгъандыла. Ала кёллерине келгенни соза турмай, джыргъа салыб, айтыб да баралгъандыла. Араларында Чотчаланы Шымауха деген а, дунияда болмагъанча бир огъурлу джаш болгъанды. Айтыугъа кёре, Шымауха урушда джигитлик этиб, алтын саугъа да алгъанды. Ол ёмюрюнде не бир сыйсыз сёз сёлешмегенди, неда ётюрюк айтмагъанды. Чотча улу джылы бла къалгъанладан джашыракъ болгъаны амалтын, адетдеча, шапалыкъ этерге керек болгъанды.

Бу аскер джыйынчыкъгъа башчылыкъ этген къайсы болгъан эсе да Шымаухагъа: «Иги джашча, эт бишди эсе, бар да бир къара», – дегенди. Шымауха барыб, къазанчыкъдан бир эт кесекни алыб, къабыб кёргенди да: «Бишгенди», – деб джууаб бергенди.

- Да келтир бери, – дегенди тамада.

Шымауха къазанчыкъны отдан алыб, келтириб тенглерини алларына салгъанды. Чотча улу да, адетдеча, джаурун къалакъны тамадагъа бергенди, андан ары хар кимни джылына кёре эт юлюшлени салгъанды.

Ач болуб келген, аждагъанлача, аскерчилеге бир арыгъан эчкини эти азлыкъ этгенди. Джашладан бири, сюйсе, Сылпагъарланы Хако болсун, сюйсе, Аджиланы Таулан болсун, безигенди да, шапагъа башын буруб: «Алан, шапа, эчкини джёрмелери уа къайдадыла?» – дегенди. Ол бир чамчы джаш да, тенгини нек соргъанын терк ангылагъанды да: «Оллахий, мен да эслемедим. Ким эсе да джёрмелени къымды», – дегенди. Дагъыда биреу: «Да ким баргъан эди къазанны къатына? Ким баргъан эсе, ол къымгъан болур джёрмелени», – деб ышаргъанды.

- Да менден сора къазанны къатына киши да бармагъанды... Болмагъанны нек сёлешесиз?! Арыгъан эчкиден не джёрмеле чыгъарыкъ эдиле?! Не къымгъан хапарны айтасыз?! – дегенди Чотча улу. Безигенледен дагъыда бири: «Оллахий, Чотча улу джёрмелени хурджунуна салыб джашыргъан болур...» – дегенди. Бир башха да: « Чотча улу джёрмелени керти урлагъан эсе, ол хурджунундан озуб шалбар аууна-затха салыб къояргъа да боллукъду», – деб кюлгенди.

Джашланы тели оюнлары чекден чыгъа тебрегенинде, Шымауханны тамам бурнуна ётгенди да, тенглерине айталгъанын айтханды. Аны чарлагъанын кёргенлейлерине Сылпагъарланы Хако бла Аджиланы Таулан секириб ёрге туруб, бир макъамны да къураб:

«Санайма да джёрмелени бири джокъду, ой-ой!

Джёрме урларгъа Шымаухадан тири джокъду, ой-ой!» - деб джырлаб, абезекге баргъанча этиб тебрегендиле. Макъам ариу макъам болгъаны амалтын, магъанасыз сёзлеге къанат бергенди да, Сылпагъар улу бла Аджи улуну да ойнай билгенлери анга къошула, джашла бу болумну джаратыб, уллу къууанч этгендиле.

Ма алай бла, Хако бла Таулан джангы джыргъа бир магъанасыз сёзлени къоша, хайда джырны иги соза, джолну джол узуну джырлай, тенглери да «ой-ой», деб эжиу эте келгендиле.

Джашла эллерине келиб, къууанчлада бу джырны джырласала, халкъ да кюлюб, эрикгенин кетергенди.

Артда-артда бу джырдан учуна, Багъыр улу Къаспот бла Къалай улу Аппа да къурагъандыла «Джёрме» атлы джырла. Ала джарашдыргъан «джёрмелени» да хар бирини энчи макъамлары, джангы оюмлары бардыла. Ма алай бла «Джёрме» джыр халкъгъа тамам сингнгенди.

Бюгюн биз, кёбчюлюкню ауузунда джюрюген «Джёрме» джырны Сылпагъарланы Хако бла Аджиланы Таулан этген вариантын «Къарачай» газетни окъуучуларына теджейбиз.

   ДЖЁРМЕ

Тау Артындан чыкъгъан эди малгар аскер, ой-ой,
Тау аллындан баргъан эди зытчыу аскер, ой-ой.

Бара барыб Къыл кёпюрден атладыла, ой-ой.
Изледиле чийбыдырны, табмадыла, ой-ой.

Чийбыдырны нёгерликге алмадыла, ой-ой,
Къамчи бла бирер кере сермедиле, ой-ой,

Чаба-джорта тау башына ёрледиле, ой-ой,
Ёрледиле анда эчки кёрмедиле, ой-ой,

Тесукъагъа чыртда орун бермедиле, ой-ой.
Тау башында ёлтюрдюле семиз доммай, ой-ой,

Ол доммайны эндирдиле сегиз лохпай, ой-ой.
Доммай ашхын эчки ашхындан керме-керме, ой-ой,

Ол доммайдан этгенелле сегиз джёрме, ой-ой,
Джёрмелени бурадыла кирме-кирме, ой-ой,

Байлайдыла ичеги бла кюрме-кюрме, ой-ой.
Эт къайнайды къазанлада джёрме къатыш, ой-ой,

Джёрме бурулад, ичегиси – чалдыш-чалдыш, ой-ой.
- Санайма да джёрмелени бири джокъду! ой-ой.

- Джёрме урларгъа Шымаухадан тири джокъду! ой-ой.
- Мени джёрмем тас болгъанды, кёрюрмегиз? ой-ой,

Тилей барсам, ма, деб бери берирмегиз? ой-ой.
Аны ашаргъа олсагъатха бёрюмегиз? ой-ой.

Андан къарылыб биригиз ёлюрмегиз? ой-ой.
Огъай-огъай, джёрме тюлдю, ногъанады! ой-ой.

Мени джёрмем сау аскерге багъанады! ой-ой,
Мени джёрмем багъанадан базыкъ эди! ой-ой,

Джангызгъа къой, сау аскерге азыкъ эди! ой-ой.
Мени джёрмем джёрме тюлед – къазыкъ эди, ой-ой,

Мени джёрмем бир къарыннга джазыкъ эди! ой-ой,
Джёрме кетгенд Шымаухада шалбар аугъа, ой-ой,

Чотчалары не айтырла джёрме даугъа? ой-ой.
Джёрме кетди, алай болса, аллым бла, ой-ой,

Къан салгъанма джёрмелеге къарным бла, ой-ой,
Джау къуйгъанма тору атымы туягъына, ой-ой,

Джёрме кетди аргъы бетни аягъына, ой-ой.
Бир джёрмени эндиргенем, къарнымдады,ой-ой,

Бир джёрме уа ташадады-къойнумдады, ой-ой,
Къазандагъы джёрмелерим аллымдалла, ой-ой,

Джёрмелени бир бёлеги бойнумдалла, ой-ой.
Мен джёрмеме салгъан шатык доммай джауум,

Алты улоугъа джюк болады, джокъду дауум, ой-ой!
Тыш джанындан мен чырмагъан къара ичегим, ой-ой,

Джети улоугъа джиб болады – къаты бегим, ой-ой!
Джёрмеледен джау агъады, тамчы кибик, ой-ой,

Джёрмелени дауу келгенд, къамчы кибик, ой-ой,
Джёрме десенг, туз чартлайды табасында, ой-ой,

Шымауха джаш узалыучанд къамасына, ой-ой.
От тюшеди Генджаханны обасына, ой-ой,

Ийнанмагъыз Чотчаланы тобасына, ой-ой.
Джёрме дауну чырт айтмагъыз Шымаухагъа, ой-ой,

Айтсагъыз а башыгъыз къаллыкъды даугъа, ой-ой.
Сёз айтмагъыз Шымаухагъа, алтынлыгъа, ой-ой,

Тарыгъыгъыз Чотчалада къатынлагъа, ой-ой,
Джёрмеледен ашаб чыртда тоймагъанла, ой-ой!

Эртденбла эртденликде къобмагъанла, ой-ой,
Габашларын юйде излеб табмагъанла, ой-ой,

Табсала да, бурунларын къаблагъанла, ой-ой.
Аркъаларын санга буруб олтургъанла, ой-ой,

Отджагъаны бурун суудан толтургъанла, ой-ой,
Ийнелерин шалбар учха тюйрегенле, ой-ой,

Джыл кёзюне, тюй бюртюклей, юйрегенле! ой-ой,
Ой-ра, джёрме, сени эшигинг бир къурусун! ой-ой,

Аллах берсин джёрмелени чынг уллусун! ой-ой.
1878 дж.

Цитата
Tinibek пишет: Бюгюн биз, кёбчюлюкню ауузунда джюрюген «Джёрме» джырны Сылпагъарланы Хако бла Аджиланы Таулан этген вариантын «Къарачай» газетни окъуучуларына теджейбиз.

Бек сюйюб окъудум). Сау болугъуз)

2019 дж. къыркъаууз айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
ДЖЮРЕГИНДЕ УЛЛУ СЮЙМЕКЛИК ДЖАШАЙДЫ

Уллу джашау джолну ётген таулу тиширыу къыйынны, зауукъну да кёргенди. Аны таныгъанла анга уллу махтау бериб сёлешедиле. Джууукъ-тенг адамларына аныча къайгъыргъан, аныча джан аурутхан дунияда болурму, дерча бир адамды ол, дейдиле.

Алайды да, биз хапарын айтыргъа излеген Байчораланы Баблина, Элмырзаны къызы, кесини джашауун ёсюб келген джаш тёлюлеге окъуу-билим бериуге, аланы ариу халиде ёсдюрюуге атагъанды. Ары айланса да, бери бурулса да, ол кесини алгъыннгы сохталарына тюртюлгенлей турады – аланы саны сансыз-санаусуз кёбдю, ичлеринде онглу адамла да аз тюлдюле. Ала барысы да устаз тиширыуну сыйын кёредиле, аны багъасын биледиле.

Баблина 1939-чу джыл Огъары Тебердиде Байчораланы Ачейни джашы Элмырза бла Биджиланы Ильясны къызы Зайнебни сегизинчи сабийлери болуб тууады. Джангыз къызчыкълары Муксуннга энтда бир эгеч къошулгъанында, барысы да бек къууанадыла.



Элмырза бла Зайнеб сабийлери – Муксун, Мухтар, Ансар, Сеит-Мазан, СеитБатдал, Асхат, Къулча, Баблина – тюз адамла болуб ёсер ючюн, кёб къыйын салгъандыла. Ала бир-бирине къайгъыра билген, ишден къоркъмагъан, адебли-намыслы, ишленнген адамла боладыла.

Алай а юйдегини къууанчы узакъ бармайды. Уллу Ата джурт къазауат башланады. «Гюттю юсюне къалач» дегенлей, 1943-чю джыл, къазауат къызыу бара тургъан заманда, къарачай халкъны Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюредиле. Эки джашлары - Мухтар бла Ансар – уруш тюзледе сермешген Элмырза бла Зайнеб къалгъан сабийлери бла Къазах Республиканы Джамбул областыны Меркер районуну Чалдовар элине тюшедиле.



Мухтар аскер къуллукъгъа атланнгынчы эл школну, рабфакны да айырмагъа тауусады. Абычар джаш Сталинград, Белорус, Кюнбатыш, Къыбыла-Кюнбатыш, Ленинград фронтланы къурамында уруш этгенди. Ленинград фронтда артиллеристлени взводуна башчылыкъ этгенди. Уллу Хорламгъа ол Берлинде тюбегенди. Къазауат бошалгъандан сора Германияда къуллугъун бардыргъанды. Отставкагъа, талай кърал саугъаны да алыб, подполковник чын бла чыкъгъанды. Саугъаларыны ичинде «Уллу Ата джурт къазауатда Германияны хорлагъаны ючюн» деген медаль бла Уллу Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени да бардыла.

Къазауат бошалгъынчы ол къарачай халкъны кёчюрюлгенин билмегенди. Билгенден сора, юйдегилерин излеб Алма-Ата шахаргъа барады. Алайда адамларын табалмай, Джамбулгъа атланады. Алайда джашауну джаратмай, комендантла бла келишиб, юйдегилерин Къыргъызстанны Беловодск элине кёчюрюб, ызына къайтады.

Мухтар баш билим алыб, иги кесек заманны Гродно шахарда эл мюлк институтда устаз болуб ишлейди.

- Мухтарны болушлугъу бла биз аякъ тиреген эдик. Ол, бизге къой эсенг, башха къарачайлылагъа да иги болушхан эди, - деб эсине тюшюреди Баблина. – Ансар да, насыбыбыз тутуб, урушдан сау-эсен къайтхан эди.

Къарачай халкъгъа тарих джуртуна къайтыргъа эркинлик бериледи. Байчоралары да Кавказгъа джол тутадыла.

- Арттотур (апрель) айны ахыр кюнлеринде товар вагонлагъа джыйылыб, джолгъа къуралдыкъ, - дейди Баблина. – Бизни ашырыргъа деб биргебизге окъугъанла, атамы ишинде тамадасы Иван Емельянович Волков келген эдиле. Вагонланы ичлери джырдан, къууанчдан толу эди. Бизни бла келген Аджиланы Исмаилны (Дандюуню) къызлары «Ой Светлана-светлячок, озари мне путь далёк...» деген джырны джырлаб келе эдиле. Поезд Къара-къум тюзледе тохтагъанында, биз, чыгъыб, темир джолну тёгерегинде ёсген гокка хансланы джыйыб, вагонну джасагъан эдик. Биринчи май байрамгъа джолда тюбеген эдик. Хычаман (май) айны 7де Джёгетей Аягъында темир джол станседе тохтадыкъ. Адамла, вагонладан чыгъыб, уллу той башланды. Бизни аллыбызгъа автоном областны башчылары чыкъгъан эдиле. Артда атам айтханнга кёре, ала Кавказский посёлокну къатында орналыгъыз, деб тилегендиле. Алай а бизни юйдегибиз Огъары Тебердини сайлагъанды. Ол кюн огъуна биз туугъан элибизге джыйылгъан эдик.

Баблина айтханнга кёре, адамла, машинадан тюшюб, суугъа чабыб джетиб, бауурланыб, иче эдиле. Бу сууну татыууна джетген джукъ джокъду дунияда, дей эдиле.

Баблина, элде школ болмагъаны амалтын, 9-чу классны Къарачай шахарда тауусханды, 10-чу классха кёчгенден сора, Огъары Тебердиде школ ачылады.

Кесини урунуу джолун 1961-чи джыл Огъары Тебердиде ал башланнган классланы устазы болуб башлайды. 1964-чю джыл Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну филология факультетин тауусады. Ол джылны къачында орус тил бла литературадан устаз этиб кёчюредиле. «Уллу къазанда бишген эт чий къалмаз» дегенлей, уллу бирикген юйдегини къызы ишин тынгылы баджаргъаны бла биргесине ишлегенледен, сохталадан, аланы аталарындананаларындан бюсюреу эмда разылыкъ табыб ишлейди.

1971-чи джыл аны ол школда директорну окъууюретиу ишледен орунбасары этиб саладыла.

Алайды, Баблина кесине, сохталарына да излемни къаты сала билгенин барысы да эслейдиле. Аны бла да къалмай, къураучулукъ фахмусун да кёрюб, 1987-чи джыл устаз коллектив аны кесине башчы этиб сайлайды. Кесини туугъан элинде бу тукъум ышанмакълыкъгъа, сыйгъа тыйыншлы болгъан, айхай да, уллу насыбды.

2001-чи джыл Къарачай районда окъуу бёлюмню тамадасы Х.А. Кузнецов анга берген характеристикада былай айтылады: «Баблина, Элмырзаны къызы, устазды, методистди. Орус тил бла литературадан баш категориялы устазды, баш категориялы башчыды, халкъ окъууну айырмасыды. Аны башчылыгъы бла бу школда иш тюз эмда юлгюлю салыннганды, устазла керекли болушлукъну табадыла. Коллектив бир-бирин ангылагъан, бир-бирини хатерин кёрген адамладан къуралгъанды. Аны къолунда ишлегенледен беш устазны баш категориясы, 12 устазны биринчи категориясы бардыла. Ючеулен «Халкъ окъууну айырмасы» деген знак бла саугъаланнгандыла.

1994-чю джыл Байчораланы Баблина районда орус тилни эм иги устазына саналгъанды. Джаш устазлагъа сынамын бергенлей, болушханлай турады. Ол окъуу-билим бериуде алчы сынамны хайырландырыугъа уллу эс бёледи. Бу школну базасында ана тилден устазланы семинарлары, районну школларыны директорларыны семинарлары, математикадан, орус, ингилиз тилледен устазланы, ал башланнган классланы устазларыны семинарлары бардырылгъанлай турадыла.

Директорну башламчылыгъы бла школда экспериментле бардырыладыла: Л.В. Занковну системасы бла ал башланнган класслада дерсле бериледиле, Китайгородскаяны джоругъу бла тамада класслада тыш къралны тиллерине окъутадыла, тау адетлени, аууз чыгъармачылыкъны, компьютерни билиуге уллу эс бёлюнеди. Арт беш джылны ичинде школда КъарачайЧеркесияны халкъларыны эм ашхы адетлерин джашаугъа сингдириу бла таукел кюрешедиле».

Айтыргъа, Баблина бир ишни этдим деб, бир джумушдан артха турмагъанды. Халкъыбызны сюргюнде сынагъан къыйынлыгъын кёзю бла кёрген тиширыу миллетини тин-иннет хазнасын джыйыугъа эмда аны ёсюб келген тёлюлеге бериуге уллу къыйын салгъанды. Ол зат бла байламлы кёб затны да джыйгъанды. Ол ишлеген кёзюуде школда къарачай халкъны эмда Огъары Тебердини тарихи, маданияты, адабияты бла байламлы музей ачылгъанды.

Миллетини не иги затын да сабийлеге сингдирирге эмда башхалагъа кёргюзюрге къаст этиб кюрешген директорну башчылыгъы бла устаз коллектив кёб тюрлю республикан эмда Бютеуэресей конференциялагъа къошулгъанды.

Ишин билген устаз ачыкъ дерслени таймаздан бардыргъанлай, джаш устазланы дерс берирге учундургъанлай тургъаны себебли, аны сёзюне бек тынгылагъандыла, хатерин кёргендиле. Школда ол 45 джылгъа джууукъ заманны ишлегенди, ишни таб къурагъаны ючюн, кёб кере тюрлю-тюрлю дараджада Хурмет грамотала бла да саугъаланнганлай келгенди.

2003-чю джылдан бери Баблина Алийланы Умар атлы кърал университетде ишлейди. Ол аны окъуу-билим бериуню асыулулугъу бла байламлы бёлюмюню къуллукъчусуду. Бюгюнлюкде да, алгъынча, кесин аямай кюрешеди, ёсюб келген джаш адамланы билимли, адебли-намыслы, ышаннгылы, тюз иннетли болурларын излейди.

- Къарнашым Мухтар «Горец из Теберды» деб китаб джазыб башлагъан эди, алай а аны чыгъарыб, къолуна алгъынчы дуниядан кетген эди, - дейди Баблина. – Мен ол башлагъан ишни аягъына джетдиргениме бек къууанама. Китаб, хазыр болуб, окъуучуланы къолларына тюшгенди.

Алайды да, гвардияны подполковниги Байчораланы Мухтарны эсге тюшюрюулеринден, джашауундан хапар айтхан китабны презентациясы 2019-чу джыл арттотур (апрель) айны 24-де Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес кърал университетде бардырылгъанды.

Китабха ал сёзню Баблина джазгъанды. Аны джигитлери бла байламлы суратланы джарашдырыб салгъанды, къарнашыны письмолары, башха къагъытлары да китабда орун алгъандыла.

Бу кюнледе Байчораланы Элмырзаны къызы Баблина кесини 80-джыллыгъын белгилейди. Аны джууугъутенги, сохталары, аны сюйген, багъалатхан адамла энтда бир кере анга разылыкъларын билдирликдиле. Анга къарагъан адам, бу асыл тиширыугъа анча джыл толады, деб да айтырыкъ тюлдю. Ол тириди, иши къайгъылыды, аны эки къолу да, кимге болушайым дегенча, кенг джайылыб турады, джюрегинде уа халкъына, джуртуна, джууукъларына, ёсюб келгенлеге уллу сюймеклик джашайды.

- Биз кёб затдан ётдюк, кёб къыйынлыкъ чекдик. Аны халкъыбыз унутмазгъа керекди. Бюгюннгю тёлюле биз кёргенни кёрмесинле, ана тиллерине уллу кёллюлюк этмесинле, ариу халили, юлгюлю болсунла, амандан игини айыра билсинле, - дейди Баблина. – Ёсюб джетген джаш адамланы ичлеринде фахмулула, билимлиле, адеблиле, адамлыкълары болгъанла кёбдюле. Ол барыбызгъа да уллу насыбды.

Байчораланы Баблинагъа биз да кючлю саулукъ, узакъ ёмюр, ишинде джетишимле, рахатлыкъ эмда мамырлыкъ теджей, джашаугъа къууаныр кюнлеринг сансыз-санаусуз кёб болсунла, дейбиз.

МАМЧУЛАНЫ Дина.

2019 дж. къыркъаууз айны 5 "КЪАРАЧАЙ"
Джаш тёлю бла ушакъ
АППАНЫ АУАЗ БЕРГЕНИ

Багъалы джаш тёлюбюз! Биз – джыллары 60-дан атлагъанла – сизни аталарыгъыз, къарт аталарыгъыз: «Биз сизден билимлилебиз, сизден фахмулулабыз, сизден акъыллылабыз, сизден къарыулулабыз», – деб айтсакъ, сиз анга чыртда ийнанмагъыз. Къарт джашдан онглу болургъа мадары джокъду. «Биз сизден эсе сынамлылабыз, сизден эсе кёбню кёргенбиз», – десек а ийнаныгъыз.

Талай минг джылладан бери адам баласыны сыфаты хазна тюрленмегенча, халиси да тюрленмегенди. Аны амалтын, ачхалы, рысхылы болуу; уллу къуллукъда ишлеб, кёбчюлюкню кесине бойсундуруу; халкъ таныгъан бай кишини ариу къызына баш ие болургъа умут этиу; «бир кесек терсирек эсем да, мен айтхан болургъа керекди» дегенча эмда башха нафыслагъа кесин хорлатыу шартла адам улуну халисинден кетмегендиле. Аны амалтын, бюгюнлюкде «мерседеследе» айланнган, талай мингсомлукъ телефонланы, компьютерлени тиеклеринден баса билген джашланы бир къаууму: «Къалай къарангыладыла, ангысызладыла аталарыбыз...» - деселе, ала тюз болмагъанларына юлгюле келтирирге боллукъбуз.

Биринчиси, хар заманны да кесини акъылманлары, закийлери болгъандыла. Сёз ючюн, чархны биринчи къурагъан адам, аякъ машинаны къурагъандан фахмусуз неда акъылсыз болмагъанды. XХ-чы ёмюрде джашагъан Нобель саугъаны лауреаты Иосиф Бродский неда ол саугъагъа теджелген Борис Пастернак, XIХ-чу ёмюрню ал сюреминде джашагъан Александр Пушкинден, Михаил Лермонтовдан фахмулула, акъыллыла болмагъандыла. Неда XIX-чу ёмюрде джашагъан Пушкин да, Лермонтов да XVI-чы ёмюрню ахыр, ХVII-чи ёмюрно ал сюреминде джашагъан Шекспирден онглу болмагъандыла. Ёмюр джолланы ызыбызгъа баргъанча, аллыбызгъа барсакъ да, боллугъу алайыракъды. «Гиджах джашау хаман бола баргъанлыкъгъа сир, хар ёмюрню аты башха, магъанасы бир», – деб айтылгъан ол затха шагъатлыкъ эте болур. Къысхасыча айтыргъа, Уильям Шекспирни неда Исаак Ньютонну мыйыларында болгъан акъыл бла, фахму бла, ала XXI-чи ёмюрде джашагъанла болсала, ант этдирсегиз, телефонланы, компьютерлени тиеклеринден баса билмей къаллыкъ тюл эдиле. Алай эсе, билим бла фахмуну, акъылны араларын эсгере, оюмубузну, айтыр сёзюбюзню анга кёре айтайыкъ.

Бу къадар сёзню юлгюге келтириб кюрешгеним, биз – атала - балаларыбызны джанларына тийиб къалмайыкъ деген акъыл бла, кенгден келтириб, сёзню джумушатыб кюрешгенлигимди. Аны бла бирге, биз кёргенибизни, эшитгенибизни балалагъа айтсакъ, сынамыбызны алагъа берсек, ала джашауда биз джангылгъан джерде джангылмазла, биз абыннган джерде абынмазла деб келеди кёлюбюзге.

Бизни тёлю ХХ-чы ёмюрню 70-чи – 80-чы джылларында джетиб бишген къауумду. Аталарыбызгъа кёре биз къазауатланы да, сюргюнню да къыйырларын, бучхакъларын сынагъанбыз. Элибизге, джерибизге джау кириб келиб биз уруш этмегенликге, Совет Союз оюлгъан, ит иесин танымагъан озгъан ёмюрню 90чы джылларында кёбню кёргенбиз. Менчилик, оюмсузлукъ халибизни ал сафына чыгъыб, джюзле бла джашларыбыз бир-бирлерин къырыб къойдула. Ол тири, джигит джашларыбыз Уллу Ата джурт къазауатны заманында джетген джашла болуб, Белоруссияны чегетлеринде Къасайланы Османча уруш этген болсала, ант этдирсегиз, ала «Джигит» атха ие боллукъ эдиле. Ол кёзюуде алагъа «къарачайлыды» деб сыйлы атны бермеселе да, бара баргъан джашауда, 1965-чи джыл Къасайланы Османнга «Совет Союзну Джигити» деген атны бергенча, 1995-чи джыл тогъуз джашыбызгъа «Эресей Федерацияны Джигити» деген атны бергенча, берлик болур эдиле.

Озгъан ёмюрню 90-чы джылларында хаталары, гюнахлары болмагъанлай кетген джашла Аллахны рахматында болсунла; терс ишле этиб дуниядан кетген джашларыбыз да Аллахны аллында джууабларын кеслери берген болурла. Алай болса да, ол залим джашланы магъанасыз ёлгенлерине бек къыйналабыз. Къралда тюрлениуле болгъан заманда джаш адамла ол къатышыулагъа кёре, джанларын, юйдегилерин, эллерин, миллетлерин сакъларча джюрютюрге керек эдиле кеслерин.

Туура бизни тёлю кёргенни кёрлюк тюл эсе да (Аллах уллу палахдан сакъласын), биз кёргеннге ушаш, магъанасы алайыракъ болгъан къатышлагъа тюбеб къалыргъа боллукъду келлик тёлюбюз. Нек? Адам улу уруш-тюйюш, дауур этмезча алкъын бишиб бошамагъанды. Бир къауумла бай болур ючюн, къуллукъчу болур ючюн, кимни болса да кесине бойсундурур ючюн, бир аманлыкъдан да артларына турмаучандыла. Аллай адамла гюнахны, сууабны джукъгъа санамайдыла, къысхасыча айтыргъа, ала Аллахсызладыла. Ма ол Аллахсызланы арбаларына миниб, аланы джырларын джырламазгъа керекдиле бизни джашларыбыз, къызларыбыз.

Эресейни биринчи Президенти Борис Ельцинни: «Берите столько суверенитета, сколько сможете проглотить», – деген оюмсуз сёзлерине тынгылаб, 90чы джыллада чечен халкъ къаллай бир азаб чекди.

1999-чу джыл, КъарачайЧеркес Республикагъа Президент сайлагъан заманда, бизде да къазауат чыгъаргъа аз къалыб, Аллах Кеси сакълады.

Энди, мен 1999-чу джылда болгъан затланы кёбюсюн кёзюм бла кёргеним себебден, къысхасыча джаш тёлюге хапар айтайым.

Барыбыз да билгенден, республикагъа Президент сайлаулагъа къарачайлыладан беш-алты джаш бара эдиле. Черкеслиледен табышлылыкъ бла кюрешген, ол кёзюуде Черкесск шахарны мэри Станислав Дерев бара эди. Бизни миллетни кёбюсю Армияны генералы Семенланы Владимирге джан баса эди. Алай болса да, миллетибизде бирлик болмагъаны амалтын, сайлауланы биринчи турунда Станислав Дерев биринчи оруннга чыкъды, къарачайлыла да чёблерин беш-алтыгъа юлешгенлеринде, Семенланы Владимир кючден бла бутдан сайлауланы экинчи туруна ётдю. Къарачай миллет сюйсе, сюймесе да бирлешди. Экинчи тургъа хазырланыу башланды. Сайлаулада биз хорладыкъ. Алай а, ма андан ары башланды кюрешни къыйыны, уллусу. Хоншу халкъладан бир къауумла ол халгъа бой салалмай, къозгъалдыла.

Мен Семен улуну тёгерегине къысыкъ джыйылгъан бёлекни хапарын иги да билмейме, билгеними айтмайым. Мен, мени тенглерим халкъны ичинде айланнган, кёбчюлюкден бир бёлек эдик.

Биз джыйылыучу джер Семен улуну ара штабындан башха эди. Бизни штабыбыз Черкесск шахарда «Комсомолец» кинотеатрны мекямында эди. Бизни ишибиз – чабыу-джортуу, адам джыйыу... Уруш чыгъыб къалгъаны болса, Черкесскеде, шахар тёгерегинде орналгъан эллерибизде миллетибизге зарауатлыкъ джетмесин деб, хар ким элине-джерине барыб, таукел джашланы чакъырыб келген эдик. Ол келген джашла Черкесск шахарны ичинде бир тыгъырыкълада, шахарны тёгерегинде лесополосалада тура эдиле. Бизни халкъ къозгъалыуубузгъа башчылыкъ этген джашла, башында айтханымча, «Комсомолец» кинотеатрны мекямында орналгъан штабда тура эдиле. Не джашырыу, бизге къаршчы сюелген къарнаш миллетлени джашларындача, кёб ачхалагъа сатылыб алыннган мобильный телефонларыбыз-затларыбыз болмасала да, биз да къарыуубузгъа кёре, бизге чабыуул этгеннге джууаб берирча эдик.

Ма бу къайгъылы, къыйын болумда джашларыбызны хар бирини ким болгъаны ачыкъланнганча кёрюннген эди. Сёз ючюн, рахат заманда хагокла болуб кеслерин джюгеннге ургъанла, кимлерине эсе да базыб, махтаныб ауур сёлешген джашланы кёбюсю не аз да къоркъунчлу халгъа тюшгенлей, бирер сылтау табыб, штабдан къачыб кете эдиле. Рахат джашауда кишиге уллу сёлешмей бирча сабыр тургъан джашла, къыйын кюнде керти эркишилеча тура эдиле. Дагъыда бир сынагъаным, кёбчюлюкню ичинде кёзге тюшмеген, мындан а не чыгъарыкъды, деб тургъан джашладан да бир бёлеги, къыйын халгъа тюшгенлей, кеслерин эм джигитлеча кёргюзе эдиле. Аллай джашла бла ушакъ эте тебресенг, аланы ич дуниялары керти терен, бай болгъаны ачыкълана эди.

Бир кере, терс-тюз хапар болуб чыкъды эсе да, халкъыбызда белгили джашладан бирин ол бизге къаршчы тургъанла тутуб, тюе турадыла деген хапар чыкъды. Биз терк огъуна машиналагъа миниб, ол къуугъун келген джары тебредик. Ариулукъ бламы чачыллыкъбыз огъесе къан тёгюллюкмю эди, биз хапарсыз эдик. Черкесск шахарда Тургенев атлы туракъгъа (остановка) джетерге, бизни джашладан бири машинасыны къалачын онг джанына терк буруб, сафдан чыгъыб, мукъут болду. Ол къачхан джашны сан битгени, къара кючю, Аллахды билген, барыбыздан онглу болур эди. Джашладан бири анга телефон ачыб: «Къайры къачыб бараса?! Ызынга терк къайт!» – деб хахайлады. «Юсюмде спорт кийимлерим болгъандыла да, Акъ юйге кирирге керек болса, уяллыкъма...» – дегенча бир къуджур джууаб чыкъды телефонну ол бир джанындан. «Ой, юйюнг къурумагъан, биз акъ кёлек кийиб, галстук тагъыб, омакъ костюмла кийиб Президентге приёмгъа бара турмайбыз, тюйюшге барабыз. Терк къайт ызынга!» – деб, айталгъанын айтды тенгибиз. Къайры... Ол къачхан къайтмай, тас болуб кетди. Бардыкъ Акъ юйге. Биз джетерге ол «тутулгъан» хапары чыкъгъан джашыбызны да бошланнган хапары чыкъды. Аллахха шукур, кёз чыкъмады, баш тешилмеди, къан тёгюлмеди. Ол кюн огъуна ол къоркъуб къачхан джашны тутуб, ортагъа салыб, налат бериб, кереклисин табдырдыкъ. Ант этиб айтайым, ма ол къызбайны къара кючю менича экиден эсе онглу болур эди.

Ёмюрлеринде башчылыкъ этерге кеслерин теджемеген, рахат кюнде кеслерин джюгеннге урмагъан Джанкёзланы Хамидни джашы Хасанча (джандетли болсун) сабыр, оюмлу джашланы, къыйын кюнде кёбчюлюк кесине башчы этиб къоя эди.

Айла бла баргъан къозгъалыуну ахыр сюреминде табсыз, къоркъунчлу халла кёбден кёб болуб бара эдиле. Джанкёзланы Хасан тамам арыгъан эди. Бир-бирледе джукъу тели болуб, не айтханынгы да ангыламай къала эди. Бизге башчылыкъ этерик джаш а керек эди. Ма ол кёзюуде халкъыбызны белгили, джигит уланы Батчаланы Анзорну джашы Борисге (халкъ эркелетиб атагъан аты «Батча Боря») тилеб, аны башчы этдик.

Бир кюн, бизге къаджау тургъанла бек кёб адам болуб, сайлаулада хорлагъан генерал Семен улуну тургъан джерине барыб, аны къымылдатмазча къуршоугъа алыргъа кюреше эдиле. Батча улу, гуждарча, аллыбызда, биз да талай адам болуб ызындан тебредик. Ант этдирсегиз, тул-тубан джыйылыб тургъан ачыулу адамла Борисни кёргенлейлерине: «Батча Боря, Батча Боря...» - деб шыбырдашыб, эки джанына туруб «живой коридор» этиб джол бердиле. Бир уллу урушда хорлаб келиб, «триумфальная арканы» тюбю бла ётюб баргъанча, кёлюбюз алай уллу болуб бара эдик Батча улуну ызындан.

Кеслерини заманларында, ма аллай къыйын кюнледе Татаркъан, Джандар, Къара-Мусса, Умар, Джатдай дагъыда башхала джанларын артха салмай, «миллет ючюн, намыс ючюн, бет ючюн» атларын ёмюрлюкге айтдыргъандыла. Халкъ джигитлени заманларында бек кёб омакъ, бай-бий джашла да болгъан болурла. Алай а, «ма бу джаш эки къатлы юйде джашагъанды, анасындан туугъанлы бир километр къыйма ашагъанды» деб, кишиге эсгертме салмагъандыла, саллыкъ да тюлдюле. Халкъны эсинде акъыллыла, джигитле, халкъны джакълагъанла къалыучандыла. Джигит джашланы халилерине сынаб къараб турсанг, басымлылыкъны, келишимлиликни кёресе. Къысхасыча айтыргъа, рахат кюнде онглу джашла къамагъа чабмайдыла, ёзексизле, махтанчакъла, тоюмсузла, зарла чабадыла къамагъа. Алай эсе, сабыр, келишимли болургъа кюрешейик. Бир-бирибизге къатылыкъ этмейик. Не джигит эсек да, чыртда къарыуубуз джетмезлик джау бла кюрешебиз деб, кесибизге халеклик салдырмайыкъ. Джаныбызны, юйдегибизни, элибизни, миллетибизни, къралыбызны джакълайыкъ.

Бу къралны этген игиликлери да бек кёбдю, бизнича аз адам саны болгъан миллетлеге. «Къралыбыз» деген сёзню бетсиннгенча, энчи башыбызгъа джукъ излегенча кёрмейик. Нек? Бу къралны къурамында биз джашагъанлы эки ёмюрге джууукъ болуб барады. Мухаджирликни, урушланы, репрессияланы къыйынлыкъларын сынар керекли къалмагъанбыз. Алай болса да, биз, Американы бир къауум индей халкъларыча, къырылыб къалмагъанбыз, биз алкъынчы саубуз. Ана тилибизде сёлеше, окъуй, джаза, джырлай билебиз. Къралны Конституциясына кёре, республикабызны Конституциясына кёре бизге «ана тилигизде сёлешмегиз, окъумагъыз, джазмагъыз, джырламагъыз, ашхы адетлеригизни тутмагъыз!» деб киши тыйгъыч салмайды. Кърал берген эркинлик бла хайырлана билмей эсек, акъылыбыз джетмей эсе, кесибизбиз терс. Кесин сюймегенни киши да сюймейди. Аллахха шукур, бусагъатда джокъду хатабыз. Озгъан ёмюрню 90-чы джыллары бла тенглешдирсек, миллетибиз да, республикабыз да, къралыбыз да айныб барадыла. 2011-чи джылдан бери алыб къарасакъ а, къаллай бир сабий садла, школла, джарыкълыкъ юйле, больницала, спорт аралыкъла, сыйдам джолла, кёпюрле, паркла, терек бачхала, фермала дагъыда кёб тюлю, халкъгъа хайыр келтирген затла ишленнгендиле. Эм баш байлыгъыбыз а – рахатлыкъ, миллетлени араларында шохлукъ. «Джаханимни кёрмеген джандетге бой салмаз», – дегендиле буруннгула. Насыбыбыз биргебизде турса, бир-бирледе анга кереклисича багъа бере билмей къалыучанбыз.

Биз кючлю къаныбыз болгъан залим миллетбиз. Ол кючюбюзню (энергиябызны) кеси кесибизни къурутуугъа бурмайыкъ да, къралны джоругъундан чыкъмагъанлай, келишимлиле, сабырла болуб, биригиб джашаргъа юренирге бурайыкъ. Сабийлерибиз бла юйде ана тилибизде сёлешейик, школда ана тилден берилген дерслеге джюрюрча этейик. Бир-бирибизге махтанмайыкъ, зарланмайыкъ, уллу кёллю болмайыкъ. Таза динибизни терсине бурмайыкъ, ёлю гёбелеккелеча, къаугъала болгъан джерлеге атланмайыкъ. Аллахыбызгъа табына, миллетибизге, Эресей къралыбызгъа таза къуллукъ этейик.

Аллах бизни къарачайлыла этиб джаратхан эсе, Кеси буюргъан кюннге дери миллет шартларыбызны джакълайыкъ, сакълайыкъ.

ТОМПАЛАНЫ Алибек,
алты туудукъну аппасы.

Орта кюн, къы ркьаууз ай (сентябрь), 12,2019 жьш
Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru
Ачыу этиу
КОСМОСНУ БОЙСУНДУРУУГЪА УЛЛУ КЪЫЙЫН САЛГЪАН АЙТХЫЛЫКЪ АЛИМ



Ара шахардан ачы хапар келгенди. Малкъар халкъны аламат уланларындан бири, дунияда ракеталань! бла космос аппаратланы учуу жолларын белгилеу жаны бла теория тергеулени чыгъарып, аланы жерге къонарча этген, физикаматематика илмуланы доктору, Россейни илмула академиясыны академиги, Ленинчи саугьаны лауреаты Энейланы Магометни жашы Тимур жашаууну 95-чи жылында дуниясын алышханды.

Ол 1924 жылда 23 сентябрьде Грозныйде туугъанды. Аны атась! - белгили къь!рал къуллукъчу Энейланы Алийни жашы Магомет ол кезиуде Чеченде партия комитетни секретарь! болуп тургъанды. Хайт деген жыл санында аман адамланы хаталарындан жоюлгьанды.

Ол заманда Евгения Петровна Федорова Тимурну бла къызы Лейляны алып, Москвагъа кетгенди. Жаш анда ёсгенди. МГУ-ну механико-математика факультетинде окъугъанды. Уруш заманда къолун алдыргъанды. Болсада космосха учууну механикасындан илму семинарлагъа жюрюгенин а къоймагъанды.

1950 жылда Илмула академияны Математика институтунда М.В. Келдышны башчылыгъы бла механика бёлюм ачылгъанлай, дуниягъа аты айтылгьан алим ары Эней улун чакъыргьанды. Ол «оюмла андан бюркюп чыкъгъан» жашны, анга уа нёгерлери алай айтхандыла, бийик фахмусуна баш ургъанладан бири болгъанды. Аты заман бла тюрлене барса да, Тимур Магометович ол институтда, ол бёлюмде ишлеп тургъанды.

1951 жылда Эней улу ракетаны учурууну, жолун ызлауну тап амалын тапханды. Артда алимле ол онгну мурдорунда Жерни жалгъан спутнигин орбитагьа чь!гъарь!^у программаль! управлениясыны къыйматлы тюрлюсюн жарашдыргъандыла. Коллегалары бла бирге ол дагъыда гьаршны баш къатысында учхан жалгъан спутникни эволюциясы бла байламлы тергеуле да бардыргъанды.

1953 жылда теория сынаула бардыргъандан сора Энейланы Тимур космонавтланы жерге къоркъуусуз къайтарыуну амалын тапханды. Анга кёре 1961 жылда Юрий Гагарин гъаршха учуп. Жерге сау-саламат къоннганды.

Бюгюн космосха учууланы башламчыларыны атлары сагьынылсала, Сергей Королёв бла бирге Энейланы Тимурну да аты айтылып келеди. Алим нёгерлери аны ишине бийик багъа бергендиле, кесин да бек багъалагъандыла. Аны бла ишлегенни ала насыпха санагъандыла.

1978 жылда 27 сентябрьде астроном П.И. Черных аны намысына 5711 деген гитче планетаны ачханды. Анга «Энеев» деп аталгъанды. Ол 1992 жылда РАН-ны Ф.А. Цандер атлы алтын майдалы бла саугъаланнганды, 2006 жылда теориялы эм прикладной космонавтиканы мурдорларын жарашдырыугъа уллу къыйын салгьаны ючюн Демидов саугъагъатийишли болгъанды.

Битеу дуниягъа белгили алимибизни ауушханы бла байламлы тукъумгъа, ахлуларына, битеу жамауатха да уллу бушуу этгенибизни билдиребиз эмда къайгъы сёз беребиз. Билебиз, таурухлу бир журтлубузну деменгили ишлери бир заманда да унутуллукъ тюйюлдюле.

«ЗАМАН»
газетни редакциясы.

Геуюрге кюн, къыркъаууз ай (сентябрь), 17,2019 жьш
Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru
Митинг
Аитхылыкъ жерлешибизни сыйы жулдузлагъа жетеди


Кёнделен элде белгили россей алим, ата журтну космонавтикасыны мурдорун салгъанладан бири, Ленинчи саугъаны лауреаты , Ленинни, эки кере да Урунууну Къызыл Байрагъыны, Oктябрь Революцияны, «Сыйлылыкъны Белгиси» орденлени кавалери академик Энейланы Тимурну ауушханы бла байламлы аны атын жюрютген школну арбазында бушуулу митинг баргъанды. Ары элни жамауаты , алимни жууукъ-ахлулары, аны кесине, ишине да хурмет этген адамла жыйылгъандыла.


Энейланы Махмут (онг жанында биринчи) сёлешеди.

Эрттен дууаны Метланы Нох тутдургъанды. Oл Тимурну аппасы Алий эфенди тау эллеге муслийман динни кийириуде этген жарыкъландырыу ишлени санагьанды. Аны жашы, жети тюрлю тилде сёлешген Магомет, малкъар халкъны аламат уланларындан болгъанын, къырал къуллукълада ишлегенин, жангы властьны жакълап, аны ючюн жашауун да аямагъанын чертгенди.

Серебряковчула Кёнделенде тёрт жыйырма юйню кюйдюргенлеринде, аныкъын да аямагъанларын эсгергенди Нох. «Къайда жашаса да, Тимур таулу болгъанын унутмагъанды. Oл шартны уллу ёхтемлик бла айтып тургъанды. Oл зат ючюн да биз анга ыразыбыз», - дегенди ол.

Ауушханны илму ишлерини юслеринден айтып, Энейланы Махмут сёлешгенди. Oл Тимур Магометовични ары дери космосда чачылып тургъан ракетала, артха къайтып, жерде къонарча этгенин да чертгенди.

Энейланы Жамал Москвада ГИТИС-де окъугъанында белгили алим къарындашыны юйюнде бола туруучусун, аны къызы, юрист илмуланы кандидаты Натальяны, эгечи Лейляны, эгечинден туугъан Андрейни да иги таныгъанын, ала мал­ къар халкъдан чыкъгъанлары бла ёхтемленнгенлерин айтханды. Ала аталары туугъан элден хапар соруучуларын да эсгергенди ол.



Поэт Табакъсойланы Мухтар республика­ да алим обществосу Энейланы Тимургъа аталгъан илму конференция бардырыуну къайгъысын кёре тургъанларын, аны къагъытлары жарашдырылгъанларын да билдиргенди, сабийлени уллу алимден юлгю алыргьа, анга ушаргъа итинирге, аны бла ёхтемленирге чакъыргъанды.

Жамауат алай жыйылгъанда, КъМР-ни халкъ жазыучусу Гуртуланы Салих, Сотталаны Къурман да, телефон бла сёлешип, бусагьатд аанда болалмагъанларына жарсып, Тимур Магометовични жууукъларына, элни жамауатына да къайгъы сёз бергендиле.

23 сентябрьде, алимни туугъан кюнюнде, Кён­делен элни музейинде Энейланы Тимургъа аталгъан жыйылыу боллукъду деп билдиредиле аны ишчилери.

МУСУКАЛАНЫ
Сакинат.

2019 дж. къыркъаууз айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Сиз билемисиз?..
БУХАР БЁРКНЮ ХАПАРЫ

Арт заманда эслеб къарасагъыз, бурунча, къартла къой эсенг джаш адамла да кийиб башлагъандыла бухар бёрклени.

Озгъан ёмюрню ал сюреминде да, халкъыбызны Азиягъа кёчюрген заманлада да уллайгъан эркишилерибиз тюшген суратлагъа къарасакъ, ата- бабаларыбызны башларында бухар бёрклери болгъанларын кёребиз.

Мени кёб танышларым киедиле бухар бёркле. Бир иги нёгерим Чотчаланы Исмаил бир кюн келди да, ол эски суратланы кёрюб кетиб, бир талай кюнден башында бухар бёркю бла келди.

- Бу мени атамдан къалгъан, ариу сакъланнган бухар бёркдю, – деди.

Кавказны миллетлеринде кёбдюле бухар бёрклени кийгенле. Кавказлыладан сора да Орта Азияда болсун, Турцияда болсун муслиман миллетледе кёб джерледе киедиле.

Кюнлени биринде, меннге къонакъгъа келген тенглерими ичинде, сёзден сёз чыгъа кетиб, бухар бёркню къайдан чыкъгъаныны юсюнден да хапарлашдыла. Хар бири билгенин, эшитгенин айта эди. Джашланы бири: «Бухарагъа баргъанла келтиргендиле бери», – деди. Дагъыда бир тенгим: «Темирлан келтиргенди», – деди.

Биз хапар айта тургъанлай, кёб затдан хапары болгъан мени уллу къарнашым Ислам кирди. Бир кесекни тынгылаб туруб: «Мен кесим окъугъан хапарны айтайым. Бухар бёркню чыкъгъаны алай болгъанды. Мухаммат файгъамбарны (гъ. с.) заманында, хаджиликге келген адамланы ичинде бир джарлыны чурукъсуз келгенин кёрюб, файгъамбар кесине чакъырыб, аякъларынга чабыр эт, деб эки бухар теричик бергенди. Ол джарлы ызына къайтханында: «Мен Мухаммат файгъамбарны (гъ. с.) бергенин аягъыма кияллыкъ тюлме», – деб, башына бёрк этиб кийгенди. Ма андан чыкъгъанды бухар бёрк кийген адет», – деб,

Ислам хапарын бошады. Ислам кетгенден сора олтургъанла барыбыз да керти да алай болур деб, ол оюмда тохтадыкъ.

ИЖАЛАНЫ Умар.

2019 дж. къыркъаууз айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Биджиланы Солтан-Хамидни 100-джыллыгъына
«ТЕМИР КЪУШХА» ДЖАН САЛГЪАН

Джигитни джашау джолу

Къыркъаууз (сентябрь) айны 10-да Къарачайны уланы, Эресей Федерацияны Джигити Биджиланы Локъманны джашы Солтан-Хамидге 100 джыл толлукъ эди.

Солтан-Хамид 1919-чу джыл Учкулан элде туугъанды. Эл школну бошагъандан сора Микоян-Шахарда рабфакда окъуйду. 1937-чи джылдан башлаб, туугъан элини школунда устаз болуб ишлейди. Биджи улу планер спортну бек сюйгенди, аны бла кёб заманны кюрешгенди.

1940-чы джыл СолтанХамидни аскер къуллукъгъа чакъырадыла. Ол къуллугъун 53-чю атыучу дивизияны 3-чю атыучу полкунда башлайды. Алай а сабийлигинден да кёкге термилген таулу улан, бир бёлек айдан авиациягъа кёчерге излеб, тамадаларына тилек къагъыт джазады. 1941-чи джыл аны тилеги къабыл болуб, Днепропетровскеде 13-чю аскер авиация школгъа ашырылады. 1941-чи - 1942-чи джыллада кичи сержант Биджи улу Молотовну самолёт джюрютюучюлени юретген аскер школунда джетишимли окъуб, 1-чи класслы уста болуб чыгъады. 2-чи номерли юретиу эскадрильяда кесини усталыгъын ёсдюреди. Къазауатны джылларында джау бла сермешлеге 91 кере къошулуб, керти джигитлик, ётгюрлюк да кёргюзеди.

Солтан-Хамидни аскер саугъалары кёбдюле. Аланы ичинде Къызыл Байракъны ордени (1943-чю джыл), Ата джурт къазауатны 1-чи дараджалы ордени (1944-чю джыл), Къызыл Джулдузну ордени (1944-чю джыл) да бардыла. 1985-чи джыл Ата джурт къазауатны II-чи дараджалы ордени бла саугъаланнганды.



Эресей Федерацияны Президентини 1995-чи джылны аууз-герги (октябрь) айыны 5-де чыкъгъан 1018-чи номерли бегимине кёре, 1941-чи-1945-чи джыллада Уллу Ата джурт къазауатны заманында немча зорчула бла сермешледе кёргюзген джигитлиги, ётгюрлюгю ючюн капитан Биджиланы Солтан-Хамидге «Эресей Федерацияны Джигити» деген ат берилгенди. Ай медет, Солтан-Хамид ол заманнга дери джашамагъанды.

1948-чи джылны хычаман (май) айында Биджиланы Солтан-Хамид запасха чыгъады. Чкалов областны бир къауум эл школларында устазлыкъ этеди, директор болуб да ишлейди.

1958-чи джыл, Биджи улу да туугъан Джуртуна къайтады. Фахмулу, билимли таулу джаш КПСС-ни КъарачайЧеркес обкомунда, Ставрополь крайкомунда инструктор болуб ишлейди. 1961-чи джылдан 1965-чи джылгъа дери кёзюуде КПСС-ни Зеленчук райкомуну секретары къуллукъну толтурады. 1965-чи джылдан СолтанХамид къурулуш управлениени тамадасыны орунбасары, тамадасы къуллукълада ишлейди, астрофизика обсерваториягъа баргъан джолну ишлегенлени бири болгъанды. «Спираль» заводну директору да болуб турады бир бёлек заманны. Завод Зеленчук станседе орналгъан эди, анда 1500 адам уруна эди.

Пенсиягъа чыкъгъанындан сора Биджи улу Зеленчук станседе, артдан Тёбен Архыз посёлокда джашагъанды.

«Темир къушха» джан салгъан джигитибиз Биджиланы Солтан-Хамид 1995-чи джылны къыркъар (август) айында ауушханды, Зеленчук станседе асыралгъанды.



Джигитлик унутулмайды

КъЧР-ни Ич ишлерини министерствосу эмда анга башчылыкъ этген полицияны генерал-майору Игорь Трифонов джаш тёлюню аскер-патриот юретиуге уллу юс бёледиле. Анга атаб кёб тюрлю магъаналы ишле да бардырадыла. Аллай ишлени бири 2019-чу джыл Биджиланы Солтан-Хамидни 100джыллыгъын белгилеу болду.

Къыркъаууз (сентябрь) айны 10-да, Джигит уланыбызны туугъан кюнюнде, Зеленчук районну ара библиотекасында аны эсгериуню ингири болду. Зеленчук стансени 2-чи номерли орта школу Биджиланы СолтанХамидни атын джюрютгени себебли, эсгериу ингирге аны сохталары, устазлары да келген эдиле.

Джыйылгъанланы Биджи улуну джашау, аскер, урунуу джоллары бла РФ-ны МВДсыны Зеленчук муниципал бёлюмюню джамагъат советини эмда ветеранларыны советини председатели, милицияны отставкадагъы майору Батчаланы Мухат шагъырей этди. Андан сора Эресей Федерацияны Джигити Биджиланы Солтан-Хамидни юсюнден къысха документли кино кёргюзюлдю.

Эсгериу ишлеге ветеранланы советини председателини орунбасары ич къуллукъну отставкадагъы майору Наталья Коробкина, джамагъат советни члени, протоиерей Евгений Субтельный, библиотеканы къуллукъчулары да къошулгъан эдиле.

Батчаланы Мухат библиотеканы къуллукъчуларына Къарачай-Черкес Республиканы МВД-сыны къуллукъ борчларын толтургъан заманда ёлген къуллукъчуларыны юсюнден джазылгъан «Книга памяти» деген китабны саугъагъа берди. Ахырында джыйылгъанла Биджиланы Солтан-Хамидни эсгертмесине гокка хансла салдыла.

Батчаланы Мухат, Наталья Коробкина, Евгений Субтельный эмда башхала Солтан-Хамидни юй бийчеси Биджиланы Мариягъа тюбеб, кёб джылы сёз айтхандыла.

Къыркъаууз (сентябрь) айны 11-де Зеленчук стансени 2-чи номерли орта школунда къууанч линейка болгъанды. Аны кёзюуюнде сохталаны, устазланы да алларында Батчаланы Мухат, школну директору Вера Чернышова, директорну орунбасары Элеонора Сергеева сёлешгендиле, Биджиланы Солтан-Хамидни юсюнден кёб сейир хапар айтхандыла, аны адамлыгъын черте, Уллу Ата джурт къазауатны джылларында этген джигитликлерини юсюнден да унутмагъандыла.

Солтан-Хамидни джашы Александр Зеленчук станседе джашайды. Ол да джыйылгъанлагъа аны атасыны сыйын кёрюб, анга аталгъан быллай магъаналы ишле бардыргъанлары ючюн джюрек разылыгъын билдиргенди.

2019 дж. къыркъаууз айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Махтаулула
ДЖИГЕРЛИГИ БЛА АТЫН АЙТДЫРГЪАНДЫ

Халкъыбызны арасында кёчгюнчюлюкге дери, андан къайтхандан сора да атларын махтау бла айтдыргъан джигер тиширыуларыбыз кёб болгъандыла. Чомаланы Шерифат аланы бириди.

Чомаланы Исхакъны къызы Аппаланы Шерифат 1936чы джыл Морх элде урунууну сюйген юйдегиде туугъанды.

Ол юч джылны КъобанКалаус каналны къурулушунда учётчик болуб ишлегенди. Ол заманда кёлню ичин къазыб, ариулаб, ташны, зыгъырны каналны кюн батхан джанында джарлагъа, чунгурлагъа къуюб, алайтын джангы джол ишлегендиле. Бёлек замандан Шерифатны къум хазырлагъан участокда тамада ишчи этедиле. Иш къыйын, джууаблы болгъанды. Бир юйюрню адамларыча биригиб уруннганлары ючюн джетишимлери да онглу болгъанды. Ол башчылыкъ этген коллективде 25 адам уруннганды. Эки бёлюм болуб, бир-бирин ауушдуруб ишлегендиле. Хар адам, не этерин билиб, ишине толу берилиб кюрешгенди.

Таулу къыз коллективни ишин таб къурайды. Транспортёргъа къараучула, къум атыучула, лентаны ариулагъанла, ташны, агъачны бир джанына къоратхан къауумла болгъандыла. Атын махтау бла айтдырыб ишлеб, талай кърал саугъагъа да ие болуб, каналны къурулуш ишлерин бошагъандан сора, Джёгетей Аягъы шахарда кийим тикген комбинатха ишге кёчеди. Алайда заказгъа кёре къумачлагъа оюула салыб, аланы барлыкъ джерлерине ашыргъанды. Ол комбинатда Шерифат бла Айбазланы Нюрхандан сора къарачайлы болмагъанды. Аны купон цехинде ишлей тургъанлай комбинатны директору Шерифатны бу джаны бла Ставрополь шахаргъа окъургъа иеди. Окъуй тургъанлай, Ставрополда заводха барыб, эки «Меда» деген машина алыб келиб, биринде ишлеб башлайды. Бу былай дженгил къалай юреннгенди, деб, устазы да сейирсиннгенди.

Окъуб бошаб, экзаменлени джетишимли бериб, къагъытын алады. Джёгетей Аягъы комбинатдан барыб, Шерифатны машиналарын алыб келедиле. Алайда тикген, оюу салгъан джаны бла курсла ачыб, адамланы окъутуб тебрейди. Алай бла ол кёб къызны кесини усталыгъына юретеди.

Ол заманда областда болгъан джыйылыулагъа, бардырылгъан семинарлагъа комбинатны директору кесини орнуна Шерифатны ийиб тургъанды. Хаман джетишмеген затларын айта, джыйылыуланы биринде алты «Меда» машина алыргъа керек болгъанына тюшюндюреди. Ма алай бла аланы Джёгетей Аягъы шахаргъа темир джол бла келтиртеди.

Директор, машиналаны кёргенинде, Шерифатха:

- Сен окъургъа барама деген сагъатда, бир джаш адам нени билликди, барсын, окъуялмаса, къайтыр, деб ийген эдим. Сен а, халкъынгы сыйын кёлтюрдюнг, аферим, - деб бек уллу бюсюреу этгенди.

Шерифат да: « Джюн Къарачайдан чыкъгъанды, биз ол джаны бла башхалагъа ал берлик тюлбюз», - дегенди.

Къарачай къызны джетишимлери мийик дараджагъа чыгъадыла. 1964-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 3-де анга «Коммунист урунууну джигери» деген ат бериледи.

Кёчгюнчюлюкню заманында Исхакъны юйюрю Къазахстаннга тюшген эди. Ол къыйын джыллада да Шерифат мамукъ, кендир, кенаф джыйыуда, джигерликни юлгюсюн кёргюзген эди. Аны ючюн 1956-чы джыл бардырылгъан Бютеусоюз эл мюлк кёрмючде медаль бла саугъаланнган эди. Шерифатны къазауатны Хорламына 54 джыл толгъанына аталгъан юбилей медалы, башха саугъалары да болгъандыла.

Шерифат 1966-чы джыл Аппаланы Хызыр бла джашауун байлагъанды. Огъурлу юйюрге юч джаш бла юч къыз тууады. Сабийле ёсюб, аякъланыб, бюгюнлюкде къралны бирер джеринде урунадыла.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

2019 дж. къыркъаууз айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Адетлерибиз
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР (АЛАН) ДЖИГИТЛЕНИ НАМЫСЛАРЫ

«Ариу къылыкъ къызгъа керек,
Андан да бек улгъа керек», деб айтыу болгъанды буруннгу къарачайлыла бла малкъарлылада.

1. Биринчи уланланы, джете келген джашланы атаанагъа, къартлагъа намыс берирге; тамаданы олтургъан джерине барыб олтурмазгъа, тамадагъа туруб орун берирге; улан чючкюрсе, ауузун джабаргъа юретгендиле. «Сау сюекли бол, халкъынгы къууандыр, джигит джаш бол, тукъумунгу игиликге айтдыргъан джаш бол», – дегендиле.

2. Джумушакълыкъгъа, джандауурлукъгъа; малны урма, ачытма, итни сынсытма, тили джокъду, гюнахды, деб юретгендиле.

3. Урламазгъа, тил этмезге, сёз этмезге юретгендиле.

4. Хоншунг бла къалай джашай эсенг да, эркишилигинг аны бла билинникди дегендиле. Башха халкъны адамына башха динни тутады, деб сындырмазгъа, Аллахыбыз бирди, хар бир халкъ атын башха айтханлыкъгъа, деб юретгендиле.

5. Башха халкъгъа уруш этиб чабма, башха халкъны тёбен этиб сындырма.

6. Кишини рысхысына, джетишимине зарланма. Зарлыкъдан аман шарт джокъду, дегендиле къартла.

7. Элде болушургъа керек болгъан къарыусуз къарт болса, джашла джыйылыб, анга чалкъы чалгъандыла; биченни юйюне келтиргендиле; хунасын, юйюню седиреген джерин къалагъандыла.

8. Озуб баргъан, уллайгъан адамны къолундан ауур джюгюн алыб, арбазына дери элтгенди.

9. Къонакъ келсе, чабыб атындан тюшерге болушхандыла, къарагъандыла, атына суу ичиргендиле, аш салгъандыла.

10. Келген къонакъгъа айран, суусаб бергендиле. Тепсиде олтургъан атасы бла къонакъгъа джаш шапалыкъ этгенди. Юйде улан болса, эркишиле олтургъан джерде шапалыкъ юйню уланы этгенди. Болмаса, эгечден, къарнашдан туугъан джаш этгенди. Баш иеси болмагъан тиширыудан билмей джолоучу кече къалыргъа къонакъбайлыкъ тилесе, тиширыу не къарнашын, не джууугъун, не хоншусун чакъыргъанды. Ол, болумгъа кёре, не кесини юйюне элтгенди къонакъны, не эгечини юйюнде къонакъбайлыкъ этгенди. Къонакъ бла къалгъанды. Алай а тиширыу не къарт амма, неда уллайгъан тиширыу болса, къонагъы уа джаш адам болса, юйде кеси къонакъбайлыкъ этерге эркинлиги болгъанды. Къан джауу болуб, къачыб аллай амманы юйне келсе, аллай адамны къарт амма сатмагъанды. Ол огъай эсенг, эки тукъумгъа джарашыргъа болушханды.

11. Олтургъан тамадаланы сёзлерине къошулмагъанды, ортагъа кириб ушакъларын бузмагъанды.

12. Шапалыкъ этгенде тамадалагъа сыртын айландырмагъанды.

13. Байны, бийни джашы болса да, джарлы тиширыуну, къартны намысын сындырмазгъа юретгендиле. Джалчысына аман болгъан бийни, байны джашын хыликке этгендиле, асылсыз адамгъа санагъандыла.

14. Джаш тойда-оюнда боза ичиб, кесин эрши джюрютюрге джарамагъанды.

15. Хант тепсиден заманында тура билгендиле. Таулу халкъны джашлары ёмюрледе да джут болмагъандыла.

16. «Хант тепсиден заманында туруб, кете билген – ол да кишиликди», дегендиле буруннгу къартла.

17. Тойлада джаш къызны намысын бек кёрюб, тепсегенди. Къызны аллында къамача чанчылгъанды, къушча учханды. Къолун джюрегине салыб, тепсерге алай чакъыргъанды. Къолларын, къушча, кенгнге джайгъанды. Бармакъларын джаяргъа джарамагъанды. Ол къызны намысына ушамагъанды. Тепсей тургъан джерде къызны ары-бери ариу сюзюлюрге къоймай, абызыратыргъа джарамагъанды. Къызны тепсеб бошагъандан сора, къалайдан тепсерге чакъыргъан эсе, алайгъа къайтарыргъа керек болгъанды. Тепсеб бошагъандан сора, онг къолун джюрегине салыб, къызны аллында баш ургъанды. Керексиз накъырда этерге джарамагъанды.

«Тёгерек тепсеу», «Тюз тепсеу», «Голлу тепсеу», «Солман», «Сюзюлюб тепсеген», «Бирге тепсеу», «Алай», «Зурнукла», «Бармакъла», «Экеу», «Асланбий», «Сандыракъ» - хар тепсеуге башха тюрлю кийиннгедиле. Келинни элтирге келген джашла джана тургъан отджагъаны тёгерегине кетерик къыз юч кере айланнгандан сора атлы джашла отну тёгерегинде бирге джыйылыб тепсеген «Тепана» дагъыда башха унутулгъан тепсеуле. Джаш адамла бек сюйген, бир-бири бла сёлеширча, бир-бирине джашыртын сёз айтырча «Абезек» деген тепсеуню къурагъандыла. Аллай тепсеуде джаш къызны сюйгенин айтханды, сёз алыб, белги алгъан адет да болгъанды: инджи бла сырылгъан къол джаулукъчукъ, алтын не кюмюш джюзюк бергенди. Артда алтын сагъат берген да болгъанды. Джыйырманчы ёмюрде къалабалыкъ революция башланырны аллында кёб къарачай-малкъар бай, бий къызла, джашла орус бийле тепсеген «Вальс» тепсеуню да тепсей билгендиле.

18. Джашла къызны тойгъа-оюннга чакъыра, джыйын болуб, биргелерине къыз нёгер да алыб келгендиле. Атасындан-анасындан эркинлик алыб, элтгендиле. Юйдегили болургъа излеген джашла бёрклерин бир къулакъларын ачыб, алай джюрютгендиле. Ала да быллай джерде къызлагъа къараргъа келгендиле.

19. Тойгъа-оюннга келген къызланы (нёгерсиз) джашла биргелерине къыз нёгер этиб, къауум-къауум болуб, юйлеринден келтиргенлерича, юйлерине да ол халда ашырыб, аналарыны къолларына бергендиле. Арбазда къызны анасыны къолуна бергинчи, арбазда къоюб кетмегендиле.

20. Джаш сюйген къызы бла джашыртын къуру кеслери тюбеген адет болмагъанды. Къызны эгешчиги неда гитче къарнашчыгъы, неда келинлери, неда къыз нёгери, узакъ болмай, къатларында тургъанды. Джаш къыз бла сёлешгинчи, бирбирде джашны эгечи болгъанды къызгъа келечи. Кёзлеу къатында тюбешгендиле кёбюсюнде. Джаш къыздан суу тилегенди ичерге. Джаш эгечине ышаннганча кишиге да ышанмагъанды. Эгечин эркелетгенди. Эгечи эрге барыб, сабийи болса, аны сабийин: «Эгечден туугъан», - деб, бек эркелетгенди. Сабий да: «Анамы къарнашы», - деб, бек кёлтюргенди, сый бергенди.

21. Джаш кеси сюймеген къызны къачыргъан адет къарачайлыла бла малкъарлылада, башха халкъладача, анда-мында бир болмаса, хазна джюрюген адет болмагъанды. Къачырылгъан къызны уллу сыйлы болмагъанды. Къатын алгъан джаш джууукъларындан уялыб, алагъа намыс этиб, бир бёлек заманны болуш юйде тургъанды. Джангы келген юй бийчесине, джашыртын, кече ортасында болуш юйден келгенди. Намыс этиб, бир бёлек заманны ныгъышда олтургъан къартланы къатлары бла ётмегенди. Къартла ойнаб:
«Бёркюнг огъурлу болсун!»,
«Бирге къарт болугъуз!» дегендиле. Дагъыда аны кибик кёб алгъышла айтхандыла.

22. Къатын алгъан джаш кесини тоюнда тепсеген адет болмагъанды. Къызгъа, джашха да кеси тоюнда тепсеген намыссызгъа саналгъанды.

23. Къартланы къатында юй бийчеси бла ушакъ этмегенди, эркелетмегенди.

24. Сабий тууса, анасыны-атасыны къатында сабийин эркелетмегенди, къойнуна алмагъанды. Энчи отоуда заманы болгъанды бийчесин, сабийин да эркелетирге.

25. Джаш юй бийчеси бла ары-бери барыргъа тюшсе, тиширыуну, сабийни да аллында нек баргъанды? Озгъан ёмюрледе таулуну душманы кёб болгъанды. Къарачайда, Малкъарда да адам ётмезча агъачла ёсгендиле. Джанлы, джаныуар да кёб болгъанды. Халкъ ёлетден къырылыб, азая-азая тургъанды. Башха халкъланы тахсачылары келиб, адам къырылгъан джерлени, джуртланы марагъандыла. Къуругъан эллеге кире да тургъандыла. Эркиши къолунда саууту-сабасы бла юйюрюню аллында къорууларча баргъанды. Чабыуул болса, юйюрюн къорууларгъа, бийчеси, сабийлери аны ызындан аны ючюн баргъандыла.

26. Джаш адам тамаданы къолун эки къолу бла тутханды. Ол намыс бергеннге саналгъанды.

27. Къол аязын ачыб, къол тутхан адет неден чыкъгъанды? Къолумда ташым, сауут-сабам джокъду, сеннге джюрегим ачыкъды деген магъананы тутады.

28. Чалкъы чалгъан джерде кесини чалкъысын бошагъан джаш, къайтыб, бошаялмай тургъан адамгъа болушханды. Ол джууугъу, хоншусу болмаса да адет алай болгъанды.

29. Къарачайда, Малкъарда да уучу джашла кёб болгъандыла. Ала къуру джугъутурлагъа уугъа джюрюмегендиле. Джашла уудан бёденеле, джумарыкъла, кийик тауукъла келтиргендиле. Кетген ёмюрледе таулула тауукъ хазна тутмагъандыла. Тауукъ этни сыйсыз, учуз этгендиле. Аммаларыбыз тауукъну гаккылары ючюн тутхандыла. Гёзенледе гёгенлеге тузлу суу къуюб, аны ичинде гаккыла бузулмазча сакълагъандыла. Джигит джашла уудан кийик тауукъла келтириб сыйласала неда уучула таудан энгишге эниб келе, алларына не сабий, не тиширыу, не къыз тюбесе, кёлтюрюб келген къанатлыларын алагъа бериб, къууандырыб кетгендиле. Джугъутур, марал келтирселе, хоншугъа-тенгнге юлюш этиб, къууандыргъандыла. Элде къарыусузгъа, ауругъан адамгъа да юлюш чыгъаргъандыла. Керексизге джанлыны, джаныуарны ёлтюрмегендиле. Апсатыдан, аны къызыны къаргъышындан да къоркъгъандыла. Апсатыны къызы керексиз кийиклени, джаныуарны ёлтюргенлени къаргъагъан этгенди деб ийнаннгандыла. Джут, ачыулу уучуланы Апсатыны къызлары кеслерин мараллагъа ушатыб, алдаб, таулагъа элтиб, таудан атхандыла. Асыл уучуланы уа тау джолчукъ бла кеслерини ызларындан къуудуруб, кеслери бугъуб джугъутурланы болгъан джерлерин билдиргендиле.

30. Узакъдан атлы джашла элге кирселе, атдан тюшюб, алай киргендиле.

31. Эки джаш тюйюшселе, озуб баргъан тиширыуну, сабийни, уллайгъан адамны эслегенлей огъуна, тюйюшню тохтатыб, ойнаб тутушханча этгендиле. Алайда тургъан джашла да алагъа орча этиб, керексиз тутушну тохтатхандыла.

32. Элде юй ишлеген (маммат джыйгъан) болса, биринчи джаш тёлю баргъанды болушургъа.

33. Къарачай-малкъар джашла намысны билген, кишини намысын сындырмагъан, джууаш джашла болгъандыла. Алай а аланы намыслары бла ойнаргъа базыннган адам болса, кишиликлери ичлеринде болгъанды. Адамсызлыкъны, сатхычны кечмегендиле бир халкъгъа да. Ойнай да, ишлей да, уруш эте да билген уучу, малчы, джерчи, къаячы, джылкъычы, темирчи, алтынчы, кюмюшчю, сабанчы, саудюгерчи джашларыбыз болгъандыла. Тыш къралладан озгъан ёмюрледе келген алимле, къаячыла, бизни къарачай-малкъар къаячы джашланы адамлыкъларын, джигитликлерин, чомартлыкъларын джазыб, башха халкъла да билирча этгендиле.

34. Элге келген атлыгъа, озуб баргъан джолоучугъа, къайсы халкъдан да болсун, туруб намыс, салам бергендиле. Къонакъбайлыкъ этерге сюйгенлерин билдиргендиле. Юйден суусаб, айран чыгъаргъандыла. Сыйланмай озгъанны сюймегендиле. Аманлыкъ бла, гудучулукъ бла келгенлеге таулу къаманы татыуун кёргюзгендиле. Халкъыбызны мамыр джашауну сюйгенин, кеслерин сыйсыз этдирмезликлерин да кёргюзтгендиле.

35. Джашла юслерине уугъа, джортууулгъа, ишге юйде, урушда да джарарча кийимле кийгендиле. Алтын къоллу къарачай-малкъар уста тиширыула этген джамчы башха халкъладан эсе тынгылы болгъанды. Сууукъну, не уллу джангурда да суу тамчыны ётдюрмеген, бойнунда джелде, ат чаришде да озмазча, кюмюш ыргъакълары болгъанды. Гебенек джамчы - къойчулагъа, малчылагъа уа башлыкъ къошуб тикгендиле. Тюклю джамчыла, сыйдам джамчыла, акъ, къара джюнден да этилгендиле. Акъ джамчыны кёбюсюне байла, бийле кийгендиле. Тери, сахтиян, согъулгъан къумачдан кёнчекле кийгендиле, аланы аулары бек кенг тигилгенди, ат юсюнде къыйналмай айланырча. Джабылгъан боюнлары болгъан кёлекле кийгендиле. Сырылгъан джылы къапталны бойнундан белине дери кюмюш тюймелери болгъанды, узунлугъу уа тобукъгъа, тобукъдан аз энгишгерекге дери джетгенди. Асса - бешмет, къадама бешмет - ичинден къадамасы болгъан (кольчуга), териден джумушакъ бешмет, алан бешмет дагъыда аны кибик кёб тюрлю болгъанды. Чепкенле: узуну, къысхасы, бий чепкен, аскер чепкен, ёзден чепкен хазырлары бла. Черий чепкен уруш чепкенди. Кийиз, тюклю тери ышымла, джюн халыдан эшилиб этилген ышымла. Къама, белибау кюмюш кереклери бла. Кюмюш билеуле тагъылгъан белибау. Беллеринде сахтиян добурачан – шкокга отлукъ салыргъа джюрютгендиле. Белибау къысмай, чепкенни ачыб, айланыргъа джангыз къартланы эркинликлери болгъанды. Башларына кийген хылбы къалпакъ - шляпа, джубу бёрк – къой териден тюклю, уруш такъыя – бёрк, башлыкъла, байракъчы бёрк, байла кийген – байбаш бёрк, аны кибик кёб тюрлю бёркле болгъандыла.

Аллай тулпар, гёджеб, джигит омакъ джашлагъа уа къаллай къызла джарашадыла джашау нёгер болургъа? Бизни къарачай-малкъар къызлагъа таулу къыз болгъанын билгенлей джашларыбыз «эгечим», деб сёлешедиле. Къызларыбыз да ма ол джашла махтанырча, кеслерин намыслы джюрютгендиле.

* Джаш кийимлени атлары Къудайланы Мухтарны 2008-чи джыл чыкъгъан «Минги Тау» журналны 5-чи номеринде басмаланнган излем-илму ишинден алыннганды.

УЛБАШЛАНЫ Саният.

Геуюрге кюн, къыркъаууз ай (сентябрь), 24, 2019 жыл
Дата
Фахмулу алим, таукел жангычы, асыл инсан


Тюнене битеу дуниягъа белгили закий алим Энейланы Магометни жашы Тимур туугъанлы 95 жыл толгъанды. 1959 жылдан бери физика-математика илмуланы доктору, 1968 жылдан бери Россейни илмула академиясыны член-корреспонденти, 1992 жылдан бери Россейни илмула академиясыны академиги, 1957 жылда – Ленинчи саугъаны лауреаты, 1961 жылда – Ленинни ордени,1956,1975 жыллада – Урунууну Къызыл Байрагъыны, 1984 жылда – Октябрь Революцияны орденлери, 2005 жылда «Сыйлылыкъны Белгиси» орден бла саугъаланнганды. 1978 жылда 27 сентябрьде астроном Л.И. Черных аны намысына 5711 деген гитче планетаны ачханды. Анга «Энеев» деп аталгъанды.

1992 жылда ракеталаны бла космос аппаратланы учуу жолларын белгилеу жаны бла теория тергеулери ючюн РАН-ны Ф.А. Цандер атлы алтын майдалы бла саугъаланнганды. 2006 жылда теориялы эм прикладной космонавтиканы мурдорларын жарашдырыугъа уллу къыйын салгъаны ючюн Демидов саугъагъа, 2011 жылда М.В. Келдыш атлы Алтын майдалгъа тийишли болгъанды. 2009 жылда «Къабарты-Малкъарны илмусуну сыйлы къуллукъчусу» деген ат берилгенди. Жарсыугъа, бу кюнледе ол дуниясын алышханды.


Геуюрге кюн, къыркъаууз ай (сентябрь), 24, 2019 жыл
ЖЫЙЫЛЫУ
Жерлешлерини сыйын кёргендиле


Айтхылыкъ академик Энейланы Магометни жашы Тимур т уугъанлы 95 жыл толгъан кюннге жораланнган жыйылыу Кёнделенни алимни атын жюрютген 4-чю номерли школунда бардырылгъанды. Халкъыбызны белгили келечисин эсгериуге аталгъан тюбешиуге аслам адам къатышхандыла.

Жыйылыуну ача, Энейланы Лидия, бу кюнню аланы тукъум башха тюрлю ётдюрюр муратда болгъанын белгилегенди. «Алай сакъламай тургъанлай ёлюм аны арабыздан алып кетди. Болсада аны бир заманда да унутурукъ тюйюлбюз»,-дегенди ол.

Ызы бла сёзню Энейланы Мухажирни жашы Салихге бергенди. Ол кесини тукъум къарындашыны юсюнден къысха билдириу этип, айтхылыкъ алим Мстислав Келдыш Тимурну доктор ишинде энтта да беш диссертация табаргъа боллугъун белгилегенди. Дагъыда жыйылыугъа Черек районну делегациясы да келгенди. Анга администрацияны бёлюмюню таматасы Байсыланы Харун башчылыкъ этгенди.

ТАППАСХАНЛАНЫ Амина.

Энейланы Тимургъа аталгъан материалла 3-чю бетде басмаланадыла.

Геуюрге кюн, къыркъаууз ай (сентябрь), 24, 2019 жыл
Аны аты космосну бойсундурууну тарыхында ёмюрде да жазылып къаллыкъды

Ата-баба тамыры


Энейланы Магометни жашы Тимур 1924 жылда 23 сентябрьде Грозный шахарда туугъанды. Ол заманда аны атасы, белгили революционер, къырал къуллукъчу Энейланы Магомет, Чечен автоном областьда партия комитетни биринчи жууаплы секретары болгъанды. Не жаны бла да фахмулу адам эди – кёп тил билгенди, «Интернационалны» малкъар тилге кёчюргенди, ана тилни 1924 жылда басмаланнган алфавитин къурагъанды. Алай эртте, отуз бир жылында, жашаудан кетмесе, андан да кёп зат этерге боллукъ эди.

Жарсыугъа, ол 1928 жылда Ростовда жоюлгъанды. Кесин ёлтюргенди деген хапар жюрюйдю, болсада ол таукел адам алай этгенди деп киши ийнанмагъанды заманлашларындан окъуна.

Тимурну аппасы Энейланы Алий эфендини, элде жюрюген хапарлагъа кёре, уллу китапханасы болгъанды. Аны юч жашы да: Махмут, Ахмат, Магомет сабийликден окъуна билгендиле окъуй, жаза. Аны юсюне патчах Кавказгъа къыстагъан оруслу киши Кёнделенде тургъанды. Ол жашлагъа дуниялыкъдан билим бергенди, француз тилге да Магометни ол юйретгенди.

Жулдузлагъа тюз жол ызлай


Илму советде сёлешеди.

Алий эфенди дуниясын алышханда, Хадаужукъланы бийче бир нёгер къызы бла фаэтон бла келип, аны китапларын сатыгъыз деп тилегенди. Унамагъанларында, нёгери: «Не этерик болурла бу къара адамла быланы? Саугъала берсенг, алданырла», – дегенди французча. Анга ол тилде: «Берлик тюйюлбюз, манга ала керек боллукъдула», – деп таза жууап этген Магомет бийчелени сейирге къалдыргъанды.

Умутлу, жарсыулу да сабийлик

Магометни юйдегиси Евгения Петровна Фёдорова баш иеси жоюлгъандан сора, жашы Тимурну, къызы Лейляны да алып, Ростовдан Москвагъа кетгенди. Аны экономист билими бар эди да, ол бек жарагъанды. Алагъа анда биринчи заманда Магометни шуёхлары болушхандыла. Бютюнда КПСС-ни Ара Комитетини Политбюросуну члени Микоян. Магомет Анастас Иванович бла Бакуда танышхан эди – серебряковчула Кёнделенни кюйдюргенде, ол анда эди. Кавказда революция къымылдауну да бирге бардыргъандыла.

Школда окъугъан заманында Тимур, К. Э. Циолковскийни китабын окъуп, космосха чыгъыуну юсюнден не къадар кёп билирге итиннгенди. Ол темагъа не окъур зат тапса да, библиотекаладан чыкъмагъанды. Кече узуну китап окъуп, кёз къысмай тангнга чыкъгъан кезиулери болгъанды.

Алай Уллу Ата журт уруш башланып, ол аны умутларына элтирик жол узакъ созулгъанды. Аны юсюне Энейлары эвакуациягъа Астраханьнга тюшгенде, анда аскер сауутла чыгъаргъан заводда ишлей тургъанлай, Тимур онг къолун бузулгъан станокга алдыргъанды. Не бек кюрешселе да, докторла аны къолун сакълаялмагъандыла. Алай бла онжетижыллыкъ жаш сакъат болгъанды. Алай кеси къурагъан ракетада космосха учаргъа деген умуту уа таркъаймагъанды. Жулдузлу кёк жер адамын кесине тартханлай турады.

Эслениу, ёсюу

Жаш адамгъа тюшген сынау уллу къыйынлыкъ эди анга, юйюрюне да, алай Евгения Петровна жашына къайгъыларын кёргюзтмей, таукел болгъанлай, аны да умутландыргъанлай тургъанды. Тимур сол къолу бла жазаргъа юйреннгенди. Школну бошагъанлай, Москваны къырал университетини механика-математика факультетине киргенди.

Ючюнчю курсда окъуна илму ишле жазып башлагъанды. Эней улу ол заманда механика жаны бла аты айтылгъан алим Аркадий Александрович Космодемьянскийни семинарларына жюрюгенди, артда космонавтика жаны бла атлары айтыллыкъ алимле бла да анда танышханды.

Ол кезиуде Тимур Магометовични бир илму иши СССР-ни Министрлерини Советинде ракета техника бла кюрешген 2-чи комитетни жашырын журналында басмаланнганды. Академик Сергей Павлович Королёв, аны окъуп, жаш алимни математика тергеулерин кёрюп, аны жангы ишлерин сакълап тургъанды. Ол окъууун бошагъанлай а, аны кесини жашырын лабораториясында ишлерге чакъыргъанды.

1948 жылда Энейланы Тимур диплом ишин жазгъанды. Аны темасы «Программное управление ракетой в атмосфере» деп болгъанды. Аны къоруулагъандан сора устазлары аны ол университетни Механика илму-излем институтунда аспирантурагъа алгъандыла. Тамам ол заманда белгили академик Мстислав Келдыш Тимурну СССР-ни илму академиясыны В.А. Стеклов атлы Математика институтунда ишлерге чакъыргъанды. Кандидат диссертациясын ол 1951 жылда къоруулагъанды. Анда кёргюзтюлген механика амалланы болушлукълары бла ракетала чыгъарыугъа чырмау этип тургъан уллу сылтаула кетерилгендиле.

Бир акъыллы тенгле бла

Татлы тенги, ишчи нёгери Д. Е. Охоцимский бла Эней улу башда айтылгъан институтда тюбегендиле. Ала экиси да бирге келип, Келдышха космосха учаргъа ракетала хазырлау жаны бла урунургъа кёлленип тургъанларын айтханда, ол алагъа онг бергенди. Аны къой, бир къауум замандан ол ишлеген институтну тюрлендирип, атына СССР-ни илму академиясыны Прикладной математика институту деп атагъанда да, ол къауумну биргесине алгъанды. Бусагъатда ол окъуу юй М. В. Келдышны атын жюрютеди. Анда космос жаны бла тинтиу ишле бардыргъан бёлюмню таматасына Д. Е. Охоцимскийни салгъандыла. Эней улу уа секторну таматасы болуп тургъанды.

Ол заманда капиталист къыралла бла сууукъ уруш башланнганы бла байламлы таматала ракетала къурашдырыуну бек керекли ишге санагъандыла. Баям, башда сагъынылгъан институт да ол хыйсапдан ачылгъан болур эди. Космосха иерча ракета къурар умут бла С.Королёв, М. Келдыш, А. Космодемьянский, М.Тихонравов, Г.Таратынова, дагъыда башха алимле кюрешгендиле.

1951 жылда Эней улу ракетаны учурууну, жолун ызлауну тап амалын тапханды. Артда алимле ол мадарны мурдорунда Жерни жалгъан спутнигин орбитагъа чыгъарыуну программалы управлениясыны къыйматлы тюрлюсюн жарашдыргъандыла. Коллегалары бла бирге ол дагъыда гъаршны баш къатысында учхан жалгъан спутникни эволюциясы бла байламлы тергеуле да бардыргъанды.

Кёп сынауладан сора космос аппаратны жерге къоркъуусуз къондурууну амалын излегендиле. Аны Энейланы Тимур тапханын бюгюн ёхтемлик бла айтадыла. Аны тергеулерине кёре, биринчиден, ол аппарат, ауурлугъу чырмау болмазча, тёгерек формалы (капсула) болургъа керек эди. Аны бла чекленмей, ол ракета энишге тюше туруп къаллай бирге къызгъанын да тергегенди. Аны учханыны траекториясын тохташдырыу бла кюрешген космонавтика специалистлени къауумуна башчылыкъ этгенди. Аланы излем, сынау ишлерини хайырындан Жерни биринчи жалгъан спутниклери къалай учханларын, мындан къарап, билип турурча болгъанды. Энейланы Тимур Магометович ол аппарат къонаргъа боллукъ жерлени алдан билиуню амалын да тапханды.

1954 жылда апрельде академик М. В. Келдыш кесини ишчи отоуунда космос тинтиулени жетишимлери сюзюлген тарых магъаналы жыйылыу бардыргъанды. Анда С.П.Королёв, П.Л.Капица, И.А. Тихонравов, А.Ю.Ишлинский, С.Н.Верновча уллу алимле бла кенгешге Келдыш жаш адамланы да чакъыргъанды. Аланы араларында Энейланы Тимур да болгъанды. Анда айтылгъан оюмлагъа, алда анча жылны ичинде баргъан тергеулеге да таяна, 1957 жылда 4 октябрьде ала къурагъан ракета гъаршха учханды эм Жерге сау-саламат къоннганды. Ол ишде болдургъан жетишимлери ючюн Тимур Магометовичге Ленинчи саугъа бергендиле.

Эней улу анда ишлей тургъанлай, прикладной математикадан кандидат, доктор диссертацияларын къоруулагъанды, Сергей Павлович Королёв аны оппоненти болгъанды. Ол, алимни ишине багъа бере: «Эней улуну доктор диссертациясында дагъыда беш аламат доктор ишле бугъунупдула. Андан да кёп окъуна болурла», – дегенди.

1966 жылда дуниясын алышхынчы, Сергей Королёв Тимурну жанындан кетермегенди, аны бла къаты байламлыкъда ишлеп тургъанды.

Жангы санаула, сынаула…

Быллай уллу иш бла кюрешгенлени ишлеринде жангыдан жангы соруула тууа баргъанлары баямды. Сёз ючюн, энишге тюшюп келген аппарат кюймезча, анда болгъан адамла алагъа жетген ауурлукъгъа чыдарча, ол къалайгъа къоннганын билирча этерге керек эди. Ол затланы къалай ачхын? Аллай соруулагъа жууап жаланда башхаладан айырмалы илму – прикладная математика этерге боллукъ эди.

1954 жылда «Стрела» деген аты бла тергеучю электрон машина да аны хайыры бла къуралгъанды. «Мерседес» электромеханика калькуляторла да алай. Эней улу эм аны алим нёгерлери этген тергеулеге кёре, 1960 жылда «Спутник-5» космос кемеде гъаршха Белка бла Стрелка деген итле чыкъгъандыла. Ол халны жаны болгъан къалай кётюрлюкдю, аны чархында не тюрлениуле тюберге боллукъдула, космос радиацияны хатасы бармыды деген соруулагъа жууап табыугъа биринчи атлам эди ол. Ол жол учуучу аппарат эки ити бла, жыйырма беш сагъатны ичинде Жерни тёгерегине онжети кере айланып, артха сау-саламат къайтханды.

1961 жылда 12 апрельде Юрий Гагарин гъаршха кётюрюлюп, 180–230 километр бийикликде Жерни тёгерегине айланып, сагъат бла жарымдан белгиленнген жерге къоннганды. Алай бла адамны космосда энчи хазырланнган кемеде турургъа боллугъу, аны жер бла байламлыгъы сакъланнганы, артха къайтып, къоркъуусуз къонарыгъы да белгиленнгенди.

Эней улу къурагъан капсула аппарат космонавтиканы тарыхына киргенди. Аны бла 1962 жылда америкалы космонавтла да хайырланнгандыла. Артда, 1980 жыллада, ала «Шаттлы» деп башха космос аппаратла къурагъандыла, алай ол иш жетишимли болмагъанды. Тимур Магометовични аппаратлары уа бюгюн да хайырланыладыла.

Планетала аралы учуу

Андан арысында космос аппаратланы учуруу бла, жалгъан спутниклени къоюп, адам улу кеси башха планеталаны тинтирге боллугъу ачыкъланнганды. Бизни алимле, ол санда Тимур Магометович да, планета ла ара лы байламлыкъланы амалларын излеу бла къаты кюрешгенлерине эмда сейирлик жетишимле болдургъанларына битеу дуния да эс бургъанды.

Мында да Эней улу планетала аралы космос аппаратланы къызындырыуну амалын тапханды. Бир къауум алим гъаршха чыкъгъан космос аппарат аны элтип баргъан ракетаны ахыр кесегинден айырылса, аны тюртген кючню хайыры бла буюрулгъан жерине жетерге керекди деген оюмгъа келгенликге, ол тюз болмагъаны ачыкъланнганды.

Ол проблемадан къутулууну жолун излей, санауларын тюзете, тергеу эте, Тимур Магометович ол космос кемени орбитада бир кесек жюрютюп, алай Жерни тёгерегине толусунлай айландырмай, тап кезиучюкде ракетаны ахыр кесегинден айырып, аны андан ары алай учурса, ол ауара кетеригин ачыкълагъанды. Аны бла бирге космос аппаратланы учуу жолларын Жерден бардырыуну амалын да Эней улу жарашдыргъанды. Ол а Жер бла байламлыкъны хыйсаплы хайырланыр онг бергенди.

Кесине кёп зат излемегенди

Ата-баба жеринден узакъда жашаса да, Энейланы тукъумну бар иги къылыкъ хунерлери бар эди бу жашларында. Ол шартны аны иги таныгъанла, ол санда аны юйюнде бола тургъанла Энейланы Хусей бла Жамал да айтадыла. Биринчи Ич ишлени министерствосуну къырал академиясында, Жамал да ГИТИС-де окъугъанларында, дуниягъа аты айтылгъан къарындашлары бла тюбеше тургъандыла. Ала


Къызы Наталья бла.

аны анасы Евгения Петровна, юйдегиси тарых илмуланы доктору Людмила Владимировна Пономарева, къызы Наталья – искусствовед, юрист, эгечи Лейля, аны баш иеси Никонор, Лейляны жашы Андрей бла да байламлыкъ жюрютюп тургъандыла. Энди аладан Наталья бла Андрей сау-саламатдыла.

Аллай акъылманланы барыча, Тимур Магометович да жашауда кесине бир да кёп зат излемегенди, дейдиле ала. Ол жаланда жаны-къаны бла берилген иши бла кюреширге сюйгенди. Аны юсюнде кесине жукъусун окъуна къызгъаннганды. Андан башха алдаулу даражалагъа бир да сансыз болгъанды. Сёз ючюн, уллу илму-излем институтну директору бол дегенлеринде, унамагъанды, алай аспирантлагъа онг тапдырыргъа уа заманын аямагъанды – аланы илму жолгъа салгъандан сора да, жашау болумларына къайгъыргъанды.

Ниетлерине кертилик

Ол жамауат жашаугъа, башха магъаналы затлагъа эс бургъанын, кесини инсан позициясын жакълай билгенин да айтадыла. Сёз ючюн, бир заманда къауум алим шимал сууланы артха бурууну юсюнден проект хазырлагъан эдиле. Табийгъатны алай бла тюрлендирир умутда болуп, ала бла даулаш жылла бла баргъанды. Ол заманда Эней улу ол вопросну сюзерге жыйылгъанланы ол акъылсыз оюм болгъанына ийнандыргъанды. Аны жанында болгъанла бла бирге ол хаталы зат жашауда бардырылмай къалгъанды.

Энейланы Тимур ачхан жангылыкъла космонавтиканы тарыхында ёмюрлеге жер алгъандыла. Аны закийлигин эслеп, ол илмуда кёп жангы зат ачарыгъына ийнанып, анга ышанып, дуниягъа белгили алимле аны кёз туурадан кетермей тургъандыла, бюгюн да атын иги бла сагъынадыла.

Геуюрге кюн, къыркъаууз ай (сентябрь), 24, 2019 жыл
Оюмла
Ол кишиден къоркъмагъанды,
тутхан ишинден таймагъанды



Владимир ПУТИН,
Россей Федерацияны
Президенти:

-Энейланы Тимур ата журтну математика школуну ёсюуюне эслерча юлюш къошхан фахмулу алимледен бириди. Аны ракеталаны динамикаларында, космонавтикада этген илму-излем ишлери алгъа бек уллу атлам болуп, бизге Жерни тёгерегиндеги пространствону билирге онг бергендиле.

Бюгюн ол этген жетишимле, къыралыбызгъа жарап, къуллукъ этип турадыла. Аны илму эм жашау жолу кесини т у тхан ишине жюреги бла берилгенини юлгюсюдю.



Николай
КРАСОВСКИЙ,
академик, Социалист
Урунууну Жигити:

-Производствода, бир тюрлю технологияда тынгылы математика болса, аны киши эслемейди; ол болмай къалса уа, хар ким да сезип къояды. Бизни космосубузну аламат математикасы болгъанды эмда болгъанлай къалады. Тимур Магометович а аны къурагъанладан бириди.

Дмитрий
ОХОЦИМСКИЙ,
академик, Социалист
Урунууну Жигити:

-1951 жылда Эней улу ракетаны учурууну, жолун ызлауну тап амалын тапханды; артда аны мурдорунда Жерни жалгъан спутнигин орбитагъа чыгъарыуну программалы управлениясыны къыйматлы тюрлюсю жарашдырылгъанды. Коллегалары бла бирге ол дагъыда гъаршны баш къатысына учхан жалгъан спутникни эволюциясы бла байламлы тергеуле да бардыргъанды.



Ала Жерни жалгъан спутнигини орбитада тургъан заманын тергеуню ангылашыныулу эмда ышаннгылы методикасын дунияда биринчи кере къурагъандыла. Ол кёп орбиталагъа анализ этгенде, тергеулеге бек аз заман къоратыргъа онг бергенди.

Владимир
САЗОНОВ,
«Космические ис-
следования» журнал-
ны баш редакторуну
орунбасары,
физика-математика
илмуланы доктору:

-Тимур Магометович бизни журналны баш редактору болгъаны, мен аны бла ишлегеним насыпды. Къыралыбызда аныча уста баллистик бла математик бек азды. Бир ненча адам боладыла. Специалистле айтханнга кёре, аланы араларында бек биринчи Эней улуду. Ма аны себепли аны журна лгъа башчылыкъ этгени, анда ишлегенлеге кибик, аны авторларына, окъуучуларына да уллу сыйды.

Аны, адамныча, алимнича, даражасы, сыйы асыры уллудан мен коллегаларыны анга сюймек лик лерин, анга берген хурметлерин, аны бла къа лай ёхтемленнгенлерин айтып да жетишдира ллыкъ тюйюлме.

Эфраим АКИМ,
Россейни илмула
академиясыны
член-корреспонденти:

-Мен Тимур Магометовични аспиранты болгъанма. Ол а илму къадарымда уллу насыпды. Аны къатында артыкъ уллу фахмусу болмагъан да кесин башха тюрлю жюрютгенди - бир затха итиннгенди. «Адамны мыйысыкече, кюн да ишлеп т урургъа керекди», – деп юйретеди ол.



Аны не заманда да жангы оюму барды, ол кеси да барысындан да ариуду, барысындан да кючлюдю. Космос кенгликлени тинтиуде, ракета-космос техниканы къурауда бизни къырал, бизни илмубуз уллу жетишимлеге жетген эсе, ол Энейланы Тимур Магометовични хайырындан да болгъанды. Аны къыйыны айтып айтмазча уллуду. Ол деменгили а лимди, деменгили адамды.



Георгий ЕФИМОВ,
алим, Ленин атлы,
СССР-ни Къырал
премиясыны да лауреаты:

-Не тюрлю болумда да Эней улу кишиден къоркъмагъанды, тутхан ызындан таймагъанды. Аны кандидат диссертациясы жашырынлыкъда къорууланнганды. 1951 жылда ол кюн бюгюнча эсимдеди. Тимур Магометович университетни эски мекямыны ючюнчю этажындан бети жарып тюшюп келе эди. Аны диссертациясы учуучу ракеталаны траекторияларына аталып эди. Ол илму иш кёп заман озгъандан сора да узакъ заманлагъа учхан «Буря» эмда «Буран» ракеталаны къураргъа себеплик этгенди.

Аны битеу ишлери да ма алай магъаналы болгъандыла. Космонавтикада Эней улу алгъын адам улугъа белгили болмагъан кёп затны ачыкълагъанды. Бюгюнлюкде ала хар бири энчи илмугъа айланнгандыла.



Георгий ГРЕЧКО,
лётчик-космонавт:

-Тимур Магометович кесини закийлиги бла башхаладан айырмалыды. Ол, адам улу къалай жаратылгъанын билирге излеп, Дарвинни теориясын тинтгенди, тергеуле бардыргъанды да, жер жюзюнде адам улу ол айтханча жаратылыргъа да боллукъ эди, дегенди. А лай Жер къура лгъанлы бир ненча миллиард жыл болады, табийгъат адамны жаратыр ючюн а, андан кёп заман керекди.

Адам жаныуардан адам сыфатына жетген эсе, ол бизни системадан таматады. Алай болур амал а жокъду. Алай эсе, адамны жаратылыууна себеплик этген бир кюч болгъанды. Аллах, башха дунияладан келгенле, къадар... Тимур Магометович, тергеуле бардырып, ма бир уллу кюч къатышмай, адам улу жаратылыр ама л болмагъанын илму шартла бла кёргюзтгенди.

Геуюрге кюн, къыркъаууз ай (сентябрь), 24, 2019 жыл
Ёхтемлик
Дуния даражагъа жетген илмучу


Ракетала ишлеу, космосха чыгъыу эм СССР-ни къоруулау кючлерин тутхучлу этиу жаны бла ишлеген айтхылыкъ алимлени къаууму жашырынлыкъда тургъанды. Аланы атлары кёп жылла озгъандан сора белгили болгъандыла. Энейланы Магометни жашы Тимур, академик, Королевну бла Келдышны биргелерине ишлеген, теоретика эм прикладной космонавтика жаны бла кёп мурдорлу ишлени автору, гъаршны билиу илмугъа, космогониягъа эм молекуляр биологиягъа уллу юлюш къошхан, дуния даражалы алим да аладан бириди.

Эней улуну дуниясын кенг публикагъа Кючмезланы Раяны «Энейланы Тимур: дуниялыкъны аллында жаланда жарыкъ болгъанды» деген китабы ачханды. Ол аны ишлери тинтилип, аны кеси бла тюбешип, хапарлашхандан сора жазылгъанды. Илмуланы Россей академиясыны М.В. Келдышны атын жюрютген Прикладной математика институтунда ишлеген тенглери ол чыгъарманы бек жаратхандыла эм алимни 90-жыллыгъына «Жулдузну бла жау чыракъны жарыгъы» деген аты бла кёп тиражлы китап басмалагъандыла.

Тимур Магометовични кёп иши бюгюн да жашырынлыкъдадыла. Бир кесек белгили болгъанлары уа - аны ракета ишлеуде, атом сауут чыгъарыуда эм аны жюрютюуде жетишимлеридиле. Кёп заты алыкъа ачыкъ басмаланмагъанды. Ол белгили затла окъуна Эней улуну илму кёз къарамларыны кенгликлерине тамаша этдиредиле:

- аламда уллу структураланы, биология макромолекуланы къуралыуларын, жашау башланнганын тинтиу;

- космос баллистиканы теориясы, космосха чыгъарыкъ капсуланы къурау, космонавтны аны бла жерге къоркъуусуз тюшюрюу;

- атмосфераны баш къалынлыкъларында спу тниклени орбиталарыны тюрлениулери, космос кеме жерге тюше туруп, ауурлугъуну бла къызыулугъуну санаулары;

- гъаршда спутниклени айланыулары, аны бла байламлы космосда болгъан башха затланы жерлеринден кёчюулери, ол болумда Жерни астероид къоркъуусузлугъу;

- Жерни жалгъан спутниклерини къызыулукълары, планеталаны араларында байламлыкъ;

- электро ракета двигательле бла планеталаны араларындан узакъ учуу эм д.а.к.

Аны жамауат ишлери да ма алай уллудула: шимал сууланы артха буруугъа аталгъан проектни, ол а жарсыулу экология болумлагъа келтирлик эди, жашауда бардырмау; Байкалны промышленный кир-кипчик бла кирлендириуге къажау чыгъыу; жамауатны тин сезимин жакълау; динни юсюнден школлада дерсле бериу…

Малкъар халкъны республикалы жамауат организациясы «Алан» КъМР-ни Башчысыны къуллугъун болжаллы халда толтургъан К.В. Коковха республиканы айтхылыкъ жашыны атын ёмюрлюк этер ючюн, Нальчикни бир орамына аны атын атаргъа, алайда анга эсгертме салыргъа деп тилек къагъыт жазгъанды. Мен оюм этгенден, алай болса, космосну бийлеуде, ары жалгъан спутник ийиуде, Юрий Гагаринни биринчи кере ары учханында Къабарты-Малкъарны да къыйыны болгъаны чертилликди.

АБШАЛАНЫ Магомет,
СССР-ни, РФ-ни эм
КъМР-ни къырал саугъа-
ларыны лауреаты, РФ-ни бла
КъЧР-ни илмуларыны сыйлы
къуллукъчусу, РАЕН-ни
академиги, профессор.

Бетни басмагъа МУСУКАЛАНЫ Сакинат хазырлагъанды.

Геуюрге кюн, къыркъаууз ай (сентябрь), 17, 2019 жыл
Жамауат эм дин

- Шарафутдин хажи, быйыл окъургъа келгенлени саны тюрленнгенмиди? Ала къуру бизни республикаданмыдыла?

- Бу кюнледе педсовет къурап, дерслени юлешгенбиз. Шёндю 48 абитуриентибиз барды, аладан 14-сю очно, къа лгъанлары уа заочно окъурукъдула. Алай экинчи бёлюмге сентябрьни ахырына дери аллыкъбыз , тарихле энтта тюрленирикдиле.

Ала къайдан болгъанларыны юсюнден айтханда уа, 34-сю кеси республикабыздандыла. 10-су Ставрополь крайдан, Чеченден, Ингушетиядан да бирер жаш, Къарачай-Черкесден да бир къыз келгендиле. Быйыл Калуга областьдан да барды студентибиз.

Абитуриентлени арасында тогъуз къыз барды. Университетни бошагъанла кёбюсюнде межгитледе ислам школлада ишлейдиле. Сёзге, августну ахырында Къуранны бек аламат окъугъанланы арасында эришиуле болгъан эдиле да, анда хорлагъанланы асламын бизни вузну тауусхан къызла юйретгенлерин ёхтемленип айтыргъа сюеме.

- Бирле сизни вузда жаланда Къуран окъургъа юйретген сунуп къоядыла…

- Программа Россейни дин вузларыны барысында да бирчады: арап тил, Къуран, фикх, акъыда (ийман), файгъамбарланы тарыхлары, Мухаммад файгъамбарны, Аллахны саламы анга болсун, жашау жолу, аны сюннети, Аллахдан келген тёрт динни да тарыхлары эмда ала кибик бирсиле. Ала бла бирге уа башха дерсле да бериледиле - психология, педагогика дегенча. Быйыл а жангылары да къошулгъандыла: Россейде исламны жайылыууну тарыхы, ууаз бериуню тили. Аны юсюнден а энчи айтыргъа сюеме. Эфенди жамауатны аллына чыкъгъанда, жангылмай, ариу, шатык сёлеширге борчлуду да, анга юйретирикбиз.

Энтта бир дерс кийирилгенди: къыралыбызны муслийманларыны инсан эм этнокультура энчиликлери. Исламдан сора, башха динле да бардыла, битеу барыбыз бла келишиулюкде, бир бирге хурмет этип жашаргъа борчлу болгъаныбызны, жамауатдан айырылыргъа жарамагъаныны юслеринден айтыллыкъды анда.

Мен муслийманма деп башха динни келечисине къайырылып турургъа жарамайды. Барыбызны да Аллах жаратханды деп ангылатыргъа керекди. Бюгюнлюкде уа бу иш битеу Россейде да магъаналыды, анга уа келишиулюкню темасы конференциялада дайым да сюзюлгени шагъатлыкъ этеди. Программагъа уа энтта регион кесегин да къошаргъа эркинбиз – 870 сагъат берилгенди.

- Тенглешдирип айтханда, студентлеригиз кёбейгенмидиле?

- Очно окъурукъла, кертисин айтханда, азыракъдыла, заочниклерибизге уа къошулгъанды. Алай бери келгенле, нек эсе да, окъуугъа уллу кёллюдюле. Къуранны билселе, алагъа диплом берилип къаллыкъ сунадыла. Алай дерслени кёрюп, болалмазлыкъларын ангылап, сессияны ахырында келмей къалгъанла да бардыла.

Быллай болумланы азайтыр мурат бла хазырланыу курсла ачханыбызны айтыргъа сюеме. Анга жюрюгенле уа бизде билим алыуну къыйын, женгил жерлерин да ангылап, окъуяллыкъларына ийнанып, экзаменле берип, ызы бла биринчи курсха киредиле.

- Августну ахырында Къуранны бек аламат окъуй билгенлени тёрели эришиулери бардырылгъандыла. Алагъа къатышхан сабийлени арасында ма бу иги дин къуллукъчу боллукъ эди деп, эм фахмулуланы сайлап, ызы бла окъутур онгугъуз а бармыды?

- Конкурсда биринчи, экинчи жерлеге чыкъгъанланы саугъалай, бизде окъургъа сюемисе деп соргъанымда, кёплери ыразылыкъларын айтхандыла. Алай, башында сагъыннганымча, Къуранны ариу, шатык окъуй билиу бизни университетге азлыкъ этеди. Сыйлы Китапны муслийман адам вузгъа кирир ючюн окъумайды, намазны да аны ючюн этмейди, ол хар бирибизни да борчубузду.

Школдан сора жаш адамла кеслерини фахмуларына кёре сайлайдыла усталыкъларын. Аламат хирург, инженер, устаз болаллыкъ адам, аны бла бирге, исламны жорукъларын билип, чынтты муслийманлы болса, бютюн магъаналыды. Сёз ючюн, Дагъыстанда гуманитар университетде светский дерсле бла бирге динни энчиликлерине да юйретедиле. Аллахха ийнаннган бухгалтер, инженер жамауатха жаланда хайыр келтирликди. Дини болгъан журналист жаланда кертини жазарыкъды.

Шёндю уа жамауатны сейирсиндирир, чамландырыр, даулашны туудурур мурат бла не ётюрюкню да басмалап къойгъанла бардыла. Неда ахча тёлемесенг, аурууунга багъарыкъ тюйюлме деген врачларыбыз азмыдыла? Ийманлары болгъанла уа Аллахны аллында жууап тутарыкъларын ангылап, быллай терсликле этмейдиле.

Аны айтханым, а лгъын илму атеизм деген дерс болгъанды. Анда уа Аллах жокъду деп юйретгендиле. Бюгюнлюкде уа урлау, тил этиу, адамгъа хата салыу гюняхды, ала ючюн Аллахны аллында жууап тутарыкъсыз деп юйретген дерс кийирирге нек жарамайды?

Аллахны ахшылыгъындан, бюгюнлюкде Нальчикни ара межгитинде окъуу жылны кезиуюнде жума намазгъа асыры кёп адам келгенден, сыйынмай, тышында этедиле. Ол а студентлени арасында намаз къылгъанла, ораза тутханла кёп болгъанларына шагъатлыкъ этеди.

- Алгъаракълада ушагъыбызда университетни бошагъанлагъа эки диплом берилирча лицензия алынырыкъды деген эдигиз. Ол жаны бла хал а къалайды?

- Жангы мекямгъа кёчгенден сора юридический адресибиз алышыннганы, уставха тюрлениуле кийирилгенлери бла байламлы жангы лицензия алыргъа тюшгенди. Алгъын аны хар тёрт жылдан алышыргъа керек эсе, энди уа болжалсызды.

Шёндю сагъынылгъан документлени къайгъысына киргенбиз. Алай былайда бир чырмау барды. Теология бёлюмню ачар ючюн, устаз-профессор къауумну жартысыны илму даражасы болургъа тийишлиди. Аллахны ахшылыгъындан, дин дерслени берген устазларыбыз илму ишле жазып, аланы къоруулагъандыла. Сёз ючюн, Анзор Шхануков илмуланы кандидаты болгъанды. Аслан Гедгафов а Дагъыстанны гуманитар институтунда магистратурада окъуйду. Бизни выпускник Залим Шидов Тюркде билим алады, келир жыл доктор диссертациясын къорууларыкъды.

Дин кадрла

Быйыл иймам Абу Ханифа атлы КъабартыМалкъар къырал ислам университетге ненча адам киргенди, аланы къаллай жангылыкъла сакълайдыла эмда къаллай дерслеге юйренирикдиле? Дин жаны бла билим алгъан жашла бла къызла къайда ишлейдиле? Аны юсюнден вузну ректору Чочайланы Шарафутдин хажи бла ушакъ бардыргъанбыз.

«Окъутуу бла бирге студентлерибизни иш бла жалчытыуну къайгъысын кёрюрге тийишлиди»

Институт жангы ачылгъанда устазла Сириядан, Тюркден, Иорданиядан репатриантла эдиле. Андан бери озгъан 20 жылны ичинде кесибизни жашларыбыз окъуп, коллективге къошулгъандыла. Устазларыбызны къаууму къарыулуду, билимлиди. Алай светский университетден профессорла, докторла, бизге келип, студентлени окъутургъа таукел болалмайдыла, нек эсе да.

Совет заманлада кадрла нени да башыдыла дегендиле. Бюгюнлюкде уа элледе халкъны саулугъун игилендирир, билим бериуге себеплик этер мурат бла «Земский доктор», «Земский учитель» деген программаланы кийиргендиле. Ала жамауатха жарагъан, керти да иги башламчылыкъладыла. Элден жаш специа листле кетип къалсала, сабийлени ким окъутурукъду, таматаланы саулукъларына ким багъарыкъды?

Быллай себеплик дин къуллукъчулагъа да магъаналыды. Сёзге, бизде иги окъуп, элине хайыр келтирирге сюйюп, артха къайтхан жаш адам башын къалай кечиндирсин? Иймамны жашар жери, хакъы жокъ.

Элледе тамата тёлюню эфендилерини ишлерин нек сансызлайдыла? Шёндю жаш тёлюню билим алыргъа онгу кёбюрек болгъаны ючюн. Интернетде уа не соруугъа да жууап тапхан бек тынчды. Ингирде окъуп, эрттенликде уа тамата бла даулашып, анга оноу этип башлайдыла. Таулулада къойчу кёп болса, къой харам болур дегенлей, низамсызлыкъ башланады.

Къыралны оноучулары да, бу кемчиликлени ангылап, РФ-ни Президентинде Ислам билим бериуню, илмуну эм культураны айнытыу фонд къуралгъанды. Анда уа дин вузлада целевой жерле бёлюуню юсюнден сагъыш этип башлагъандыла.

–Аны магъанасы недеди?

- Регионну муслийманларыны дин идарасы фахмулу жаш адамланы сайлап, ала бла келишимле этип, дин вузлада окъутурукъдула. Бошагъандан сора уа ала, эллерине къайтып, иймамлыкъ этерикдиле. Юч жылны ичинде Фонд алагъа хакъ тёлеп турлукъду. Бу амалны келир жылдан сингдирирге белгиленеди, быйыл сынау халда Татарстанда ишлерикди.

Быллай себеплик этилсе, кадрла къытлыкъны кетерир онг убуз боллукъду. Ансы беш жылны биз жаш адамны окъутабыз, къырал анга ахча, къыйын да салады. Алай артда анга билимине кёре иш табылмай къалады. Ма былайда Калюжный орамда гитче мастерскойлада бизни ненча выпускнигибиз ишлейди, кими темирчи, кими агъач уста болуп. А ланы къалай терслериксе – жаш адам юйюрюн кечиндирирге керекди да.

Фондну жыйылыуларында мен дайым да белгилеп т ургъанма, окъу тхан бла бирге студентлерибизни иш бла жалчытыугъа къайгъырыргъа керекди деп. Менден сора айтханла да болур эдиле, Аллахны ахшылыгъындан, ма быллай жангы программа кийириле турады.

- Университетни иги бошагъан жашланы андан ары окъутуп, кесигизге устаз этип алыр онгугъуз а бармыды?

- Татарстанда Булгар академия ачылгъаны бла студентле ары барып, билимлери ёсдюрюрге, илму чынла алыргъа ама лла къура лгъандыла. Окъутуу, анда жашагъанлары да хакъсызды, битеу къоранчланы Фонд кесини боюнуна алгъанды.

Ансы, къырал, жаш адамгъа къоранчла этип, окъутуп, ызы бла уа аны тышына ийгенден магъана жокъду. Ма бюгюнлюкде бир къара, арап адетле къалай сингип барадыла халкъгъа, кеси тёрелерибиз бырнак этилип. Ислам тиширыуну, эр кишини санларын жабаргъа чакъырады – миллет кийим, европалы жыйрыкъ, башхасы жокъду, теринг ачылмасын ансы. Бизде уа бирле къалай кийинедиле?..

Кавказ ха лкъла ислам динни алгъынчы къайда эртте къуралгъандыла. Хар бирибизни адетибиз, тёребиз, намысыбыз болгъандыла. Алагъа ислам дин да къошулуп, миллет бютюнда ырахматлыкъ тапханды. Шёндю уа ата-бабаларыбызны тёрелерин бир жанына тюртюрге кюрешгенле бардыла, алай, мен акъыл этгенден, дин бла бирге исламгъа чюйре келмеген тёреле айнытырыкъдыла халкъны.

СУРАТДА: Чочайланы Шарафутдин Равиль Гайнутдин бла.

Геуюрге кюн, къыркъаууз ай (сентябрь), 17, 2019 жыл
Соруу-жууап
Адамны башын хайранэтген затла харамдыла

Багъалы редакция. Мен тышына чыкъгъанлы юч жыл болады. Аллахны ахшылыгъындан, сабыр, намыслы юйюрге тюшгенме, баш ием да ийманлы, иш кёллю адамды. Алай арт кезиуде аны айлыгъы аздан-аз болуп баргъанын сезгенме. Сурашдырып, сюзюп, ол ахчасын ёч оюнлагъа къоратханын ачыкълагъанма.
Ол игиликге келтирмезин ангылайма, тилеп, жалынып да кюрешгенме, алай ол осал къылыгъын къойдуралмайма. Исламда уа ёч оюнланы юсюнден не айтылады, ала эркин этилмегенлерин билсе, Аллах онг берип, къояр эди аланы. Атымы жашырсагъыз ыразы боллукъма.
А.М., Нальчик ш.

Соруугъа жууапны Хасанияны иймамы
МИСИРЛАНЫ Тимур береди:

- Жарсыугъа, арт кезиуде бу осал зат кенг жайылгъанды. Тамата, жаш деп къарамай, ойнайдыла эр кишиле, тиширыула, сабийле окъуна. Аланы арасында намаз этген, ораза тутхан дин къарындашларыбыз да болгъанлары, ала кюнден-кюннге кёбейгенлери бютюнда къайгъыртады. Халал бла харам бирге келмейдиле, аланы жоллары башхады. Аны айтханым, намаз этип, Аллахны аллында борчунгу толтуруп, ызы бла уа гюняхлагъа саналгъан иш бла кюрешген неге ушайды?

Аллахутала Сыйлы Къуранда былай айтады: «Эй, мукъминле, адамны башын хайран этген, эсиртген затла шайтанны ишлеридиле. Аладан кери туругъуз, насыплы болургъа сюе эсегиз. Шайтан ичгини, адамны тели этген затланы жайып, сизни ичигизге кёрюп болмауну, душманлыкъны жаяды, ачыуландырады, Бизни жаратханны унутдурады, намаздан тыяргъа сюеди. Муну эшитип, сиз тыйылмазмысыз? Аллах буюргъанны, аны келечиси айтханны этигиз».

Былайда ичгини, наркотиклени, адамны башын хайран этген затланы юслеринден айтылады. Бу аят ахчагъа ойнау шайтанны сюйген иши болгъанын ангылатады. Аны бла кюрешген бизни Жаратханны буйрукъларындан, жорукъларындан чыгъады, нёгерге шайтанны алады.

Адам бу осал къылыкъгъа кесин нек бергенин, анга не сылтау бла алдатханын ангыларгъа тийишлиди. Биринчиден, ол шайтанны ишине бойсунады. Экинчиден а, бир тюрлю къыйын салмай, ишлемей, терк окъуна бай болургъа излейди. Алай бу ырысхы анга харам болуп келгенди. Ахчагъа оюн бардыргъан жерлени къураргъа жер, мекям бёлген, ойнагъанлагъа аш-суу элтген да харамды. Аллахутала алагъа налат береди.

Бизни Жаратхан ёч, ахча салыннган оюннга жууукъ барма дейди. Башха тюйюлдю - картлагъамы, казинода рулеткагъамы неда, биздеча, аппаратлагъамы къоратаса мюлкюнгю, ала барысы да муслийманнга эркин этилмегендиле. Файгъамбар былай дегенди: «Карт ойнап, намазгъа тургъан адам ушайды от бла тонгузну къаны бла абидез алып, Аллахха баш ургъаннга».

Дагъыда нарды деген оюн да барды. Орамгъа чыкъсанг, ишлери болмагъан эр кишиле, аны да алларына жайып, хахай-тухай этип кюрешгенлерин кёресе. Алай ол да харамды исламда. Заманын бир тюрлю хайырсыз, бошуна къоратхан кесине жаханимге жол ачханын билсин.

Мухаммад файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун, былай дегенди: «Нард ойнагъан ушайды тонгуз этге тийип, аны къаны бла къолларын жуугъаннга». (Муслим). Ислам ма аллай бирге сыйын тюшюреди, кёрюп болмайды аны, харам жаныуар бла тенг этеди.

Арт кезиуде уа спортда хорларыкълагъа ахча салып, файда къытаргъа кюрешгенле да жайылып барадыла. Республикада аллай харам иш бла кюрешген ненча жер барды? Ол шайтан оюнлада къытханла, къытдыргъанла да бардыла. Алай эки къауум да терсдиле. Бири къытып къууаннгандан, башхасы уа, ахчасын жоюп, ачыудан тели боладыла, башлары кетедиле, кеслерини жашауларын юзгенле да бардыла. Кёресиз, Аллах харам этген зат хайыр, ахшылыкъ, къууанч бир заманда да берлик тюйюлдю.

Ёч оюн адамны тартханлай турады, аны ичинден ашайды, бузады, къуруда анга итинип турурча этеди. Адам къызыныусуз болалмай къалады. Алай бла уа ахча тилейди, бермеселе, сыйырады, урлайды, юйюнде болгъан затланы сатады. Ол не гюняхдан да артха турлукъ тюйюлдю.

Шёндю уа компьютер оюнла жайыладыла. Жаш адамла, ойнай кетип, башлары хайран болуп, аталарын, аналарын, жууукъларын ёлтюрюрге чапхан кезиуле къалай кёп болгъандыла. Быллай затлагъа халал деп къалай айтыргъа боллукъду?

Муслийман кесин ол дуниягъа хазыр этерге борчлуду. Аллах бизге саугъалагъан заманны бошуна къоратмагъыз, зыраф этмегиз, билип тургъанлай, жаханимге жол къурамагъыз кесигизге. Бизни Жаратхан тюз жолгъа салырын тилегиз, тобагъа къайтыгъыз. Намаз къылыгъыз, ораза тутугъуз, кесигизни, жууукъларыгъызны-ахлуларыгъызны харамдан сакълагъыз, Къуран окъугъуз, тилекле этигиз. Аллахны ыразылыгъын табып, бу, ол дуниягъа да хайырлы ийман, билим, къадар да берсин Жангыз барыбызгъа да.

Геуюрге кюн, къыркъаууз ай (сентябрь), 17, 2019 жыл
Ангылатыу
Бизни Жаратханны 99 атын санагъан жаннетге кирликди

Аллахуталаны 99 аты барды, аладан аль-Хаким (терен акъыллы, билимли, ангылы) атны магъанасын бизге АбуХанифа атлы ислам вузну бошагъан, «Ислам в Евразии» газетни баш редактору АККАЙЛАНЫ Хасим хажи ангылатады:

- Бухари эм Муслим иймамланы къутси (керти) хадислеринде файгъамбарыбызны быллай сёзлери бардыла: «Кертиди, бизни Жаратханны 99 аты барды. Аланы барысын да эсинде тутхан (санагъан) – жаннетге кирликди».

Алимлени айтханларына кёре, эсде тутхан деген аланы хар бирин да ангылап, дууа этгенде тюз хайырланыуну магъанасында айтылады. Сёз ючюн, «ар-Раззак» (Къадарны юлешген) деген сёзню магъанасын билген жазыуну жаланда Аллахуталадан тилерикди неда «альАхад» (Жангыз) деген сёзню ангылагъан бизни Жаратханнга нёгер излерик тюйюлдю.

АНГЫЛЫ, ТЕРЕН АКЪЫЛЛЫ (АЛЬ-ХАКИМ)

Аллахуталаны аламат, сыйлы атларындан бири аль-Хакимди (ангылы, терен акъыллы). Ол «хикма» деген сёзден къуралгъанды – акъыллылыкъ. Биз аны къалай ангылайбыз: билимин тюз хайырланнган, къыйын болумда керекли оноу чыгъаргъан, бола тургъан ишледен хайырлы оюм этген.

Алай бу шартла барысы да адамны юсюнде бардыла. Аллахуталаны терен акъыллылыгъыны уа къыйыры-чеги жокъду, аны адам улу ангылагъан да эталлыкъ тюйюлдю. Аль-Хаким – тёгерекде битеу болумланы, жумушланы, хар нени ангылайды, биледи, аны хар иши да тюздю.

Сыйлы Къуранда аль-Хаким деген ангылам бир ненча кере тюбейди. Сёз ючюн, «Тауба» деген сурада былай айтылады: «Ол - Билимлиди, Терен акъыллыды (аль-Хаким)» (9:15). Неда башха аятда: «Ол сизге ананы къарынында кеси сюйгенча сыфат бергенди. Андан сора Аллах жокъду - деменгили, терен акъыллы» (3:6).

Бу аятла Аллахуталаны чексиз кючю, онглары, акъылы, билими, къарыуу болгъанларына шагъатлыкъ этедиле. Андан жер башында, кёкде, сууда да жукъ да бугъуналлыкъ тюйюлдю. Бизни ананы къарынында эр кишилеге, тиширыулагъа юлешип, бирлеге саулукъ, башхалагъа фахму, ючюнчюлеге къыяу берген да олду. Андан башхагъа табыныргъа, баш урургъа жарамайды, Аллахутала жангызды.

АДАМ АЛАМАТ СЫФАТДА КЪУРАЛГЪАНДЫ

Аллахуталаны терен акъыллылыгъы, кючю ол жаратхан хар затда да билинеди. Ол хар нени да эм аламат, иги, такъылы жаратханды, айнырча низамлылыкъны тохташдыргъанды. Адам аны эм сейир чыгъармасыды. Къуранда аны юсюнден былай айтылады: «Биз адамны аламат сыфатда къурагъанбыз» (95:4). Неда: «Биз Адамны сабийлерин сыйлагъанбыз» (17:70).

Хау, бизни санларыбыз, сыфатыбыз аламатдыла. Аллахутала бизге эки кёз бергенди, тёгерекде битеу тауушланы эшитир онгубуз барды, къымылдау системаны болушлугъу бла эки аякъда атлайбыз, эки къолубузда бешишер бармакъ барды. Хар саныбыз да бизни жашауубузну женгиллетеди.

Аллахутала кёклени, жерни да жаратханды. Жер юсюнде терекле, кырдыкла ёсерча этгенди, кёклени жерден кётюргенди, бир тюрлю багъана, тутурукъ болмай, ала энишге тюшмезча къурагъанды…

Аланы айтханым, тёгерекде болгъан хар нени да Аллахутала энчи магъанада жаратханды, аланы аламат, тамам системагъа бойсундургъанды, шарт, кемчиликсиз низамны тохташдыргъанды. Аланы бузар кюч ахырда жокъду.

Бу затлада уа бизни Жаратхан оюм, сагъыш эте билгенлеге энчи белги барды: «Кертиди, жерни бла кёклени къуралыуларында, кюн бла кече бир бирни алышханларында, адамгъа хайыр келтирир ючюн тенгизде жюзген кемеледе, Аллахутала кёкден жиберген сууда, аны болушлугъу бла къургъакъ жерни тирилтгенинде, анда кёп тюрлю жаныуарланы орнатханында, желлени алышыныуларында, жерни бла кёкню арасында булутлада да сагъыш этгеннге, ангы болгъаннга белгиле бардыла». (2:164).


СЫЙЛЫ КЪУРАН, ШЕРИАТ

Сыйлы Къуран, аны аятлары да Аллахуталаны терен акъыллылыгъыны, кючюню, деменгилилигини белгисидиле. Аланы тюрлендирирге, къошаргъа, къоратыргъа онг болмагъаны аланы сейирликлерине, аламатлылыкъларына шагъатлыкъ этедиле. Сыйлы Китапны кемчиликлери, жетишмеген жерлери, келишмеулюклери, даулашлы, ангылашынмагъан айтыулары жокъдула.

Сыйлы Китап адам улугъа ол Аллахуталаны жорукъларына, буйрукъларыны башчылыкъларын ангылап, алагъа бойсундурур мурат бла берилгенди. Не болумда да, сорууда, ишде да аны башчылыкъгъа алыу адам улугъа хайыр келтиреди.

Аллахуталаны терен акъыллылыгъыны, кючюню энтта бир белгиси шериатды -ийманны эсеплеген жорукъла, дин намысны, адеплиликни жыйымдыгъы. Биз алагъа бойсунургъа борчлубуз. Ол мурат бла уа Сыйлы китапла берилгендиле, файгъамбарла болгъандыла. Ала адам улугъа, кеслерини миллетлерине Аллахуталаны буйрукъларын, излемлерин, жорукъларын ангылатхандыла.

Шериат – бизге этилген ахшылыкъды, игиликди, хатерликди. Анда адам эки дунияда да насып, тынчлыкъ, ырахматлыкъ табарча битеу жорукъла, низамла, эркинликле бла борчла бардыла. Къуранда былай айтылады: «Ол сюйгенине оюмлулукъ, акъыл береди, ол а уллу саугъады. Юйретиуню жаланда акъыллары болгъанла ангылайдыла». (2:269). Бу аятда Аллахутала къулларына берген ахшылыкъланы юслеринден айтылады: хайырлы билимни, ангылыкъны, эслиликни, оюмлулукъну.

Алай бла бизни Жаратханны кючюн ангылагъан муслийман Аллахуталаны битеу ишлери, оноулары, буйрукълары, жорукълары да хайырлы, аламат болгъанларына тюшюнеди, Жангызгъа баш уруп, аны не оноуун да ыразылыкъда, сабырлыкъда алады, сынауланы чамланмай, тарыкъмай тийишлисича кётюреди.

Материалланы басмагъа ТИКАЛАНЫ Фатима хазырлагъанды.

Бетде Къурандан аятла, Мухаммадны хадислери да келтириледиле. Аны ючюн сакъ болуругъузну, аны кирли жерлеге атмазыгъызны, тийишли болмагъан жумушлада хайырланмазыгъызны тилейбиз.

Геуюрге кюн, къыркъаууз ай (сентябрь), 17, 2019 жыл
ШУРГУ
Къуранны терен магъанасын, сейирлик
макъамын кёргюзталгъан фахмулу кёчюрюучю

Экинчи сентябрьде Сыйлы Къуранны орус тилге кёчюрген, аны магъанасын ангылатхан жангыз тиширыу, белгили жамауат къуллукъчу, алим Валерия Порохова ауушханды. Анга 79 жыл толгъан эди. Ол «АльФуркан» ислам жарыкъландырыу арагъа, орус муслийманланы «Тюз жол» дин биригиуюне, «Конфессияла аралы келишиулюк эм мамырлыкъ» халкъла аралы фондха таматалыкъ этгенди.

Валерия Порохова ислам дунияда белгили алимди, ол лекциялары бла кёп кере Шимал Кавказда, Къабарты-Малкъарда да болгъанды. Ахыргъы кере ол Нальчикге былтыр августда келгенди. Управленияны Шимал-Кавказ академиясында тюбешиуде ол ислам Аллахдан келген таза дин болгъаныны, анга адам кесини оюмларын, излемлерин къошмагъаныны, бизни Жаратханны буйрукъларын толтургъан эки дунияда да насып, ырахматлыкъ табарыгъыны юслеринден лекция окъугъанды.

Сагъат бла жарымны ичинде ол кёп сейир затланы билдиргени эсимдеди. Къуранны юсюнден айта, анда Аллахуталаны сёзлери болгъанларына, анга жукъ да къошулмагъанына, къоратылмагъанына энчи эс бургъанды.

Валерия Порохова 1940 жылда Ухтада туугъанды, аны атасы Павел Порохов бий болгъанды, аны ючюн а репрессиялагъа тюшгенди, анасы Наталья къыралны душманыны юй бийчесича кёчюрюлюп, Москвагъа жаланда Хрущёвну заманында къайталгъанды. Ол 1975 жылда Дамаскны университетини шериат факультетини студенти Мухаммад Саид Аль-Рошда бла юйюр къурайды.

Аны Къуранны орус тилге кёчюрмесин Аль-Азхар илму-излем ислам академия къабыл кёргенди. Ол а аны тюзлюгюне, даражасына шагъатлыкъ этеди. «Къуранны орус тилге тышындан адам угъай, ийманы болгъан, ууаз этгенин сезген адам кёчюрсе сюе эдим. Ансыз аны магъанасын тюз, шарт берирге онг жокъду»,дегенди ол журналистлеге.

Ол арап текстни магъанасын кёр гюзтюрге, аны бла бирге уа аны стиль жаны бла сакъларгъа кюрешгенди. Алай бла кёчюрме назму бла жазылыпды, бу ишге ол жашаууну 11 жылын къоратханды. Карнеги араны Москвада бёлюмюню эксперти Алексей Малашенко анга: «..аламат назму бла жазылгъан чыгъарма..»,дегенди. Белгили востоковед Андрей Бертельс а: «Порохова Къуранны сейир макъамын кёргюзталгъан жангыз тилманчды»,-дегенди.

Арап Эмиратланы президенти Заид бен Султан аль-Инхайан кёчюрме басмаланнгандан сора аны шарт тинтирге буйрукъ береди. Аны сегиз алим сюзгендиле, ол санда тёртюсю араплы, тёртюсю уа россейли специалистле. Ала ишни къабыл кёргенден сора шейх россейли муслийманлагъа саугъагъа Сыйлы Китапны 25 минг экземплярын басмадан чыгъарыргъа ахча бёлгенди.

Валерия кеси айтханыча, диннге ол сау жашауун келгенди. Исламны ол 45 жыл толгъанында алгъанды. «Мени анам христианлы эди, менден да аны излегенди. Жылла баргъаны бла дин мени жашау излемим болгъанды»,-деучю эди ол.

Болсада аны Къураннга сейири уллу болгъанды. Аны сураларында исламны тёзюмлюлюгюн, тазалыгъын кёргенди. Алай бла ол 1985 жылда Сириягъа кёчюп, исламны алады. Муслийманча атын ийманнга тюрлендиреди. «Къуранны окъуй тургъан кезиуде бир жол ичимден нюр ургъанча болама. Жюрегими теренинден муслийман болгъаныма тюшюнеме, Сыйлы Къуранда мени жюрегим унамагъан, сюймеген, къууандырмагъан бир сёз да болмагъанын алай терен сезгенме ол заманда!» -деген эди ол, исламны къалай алгъаныны юсюнден хапарлай.

Хау, Валерия Порохованы юсюн ден даулашла кёп болгъандыла, ол санда муслийман тиширыуча, ол жаулукъ къысмагъанына, абадан тиширыу юсюн-башын букъдуруудан эркин этиледи деген оюмну жайгъанына. Болсада ол Россейде динни жайылыууна уллу къыйын салгъанды, Къуранны ариу тилин россейли муслийманла да сезерча къолдан келгенни этгенди.

Цитата
Tinibek пишет: Неда башха аятда: «Ол сизге ананы къарынында кеси сюйгенча сыфат бергенди. Андан сора ...

Аллах бирди, Аллах Мюслюманланы бир болган жаннгыз илахыны энчи атыды.

Газета хапарда былайы жанггылыш басмаланнганды. Тюзю былай болурга керек эди:

"Неда башха аятда: «Ол сизге ананы къарынында кеси сюйгенча сыфат бергенди. Андан сора илях жокъду - деменгили, терен акъыллы» (3:6)."


هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الأَرْحَامِ كَيْفَ يَشَاء لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ


Huvellezi yusavvirukum fil erhami keyfe yeşa', la ilahe illa huvel azizul hakim.

“Sizi analarınızın rahminde, tercihine göre biçimlendiren O’dur. O’ndan başka ilah yoktur, üstündür, kararları doğrudur.”(Ali İmran 3/6)

Геуюрге кюн, къыркъаууз ай (сентябрь), 17, 2019 жыл
Ётгюрлюк
Къарачай атла - энтта да Минги тауну тёппесинде

Шабат кюн къарачаймалкъар халкъны келечилери Хубийланы Аслан, Гузойланы Асхат эм Алтууланы Аслан къарачай атлада Минги тауну тёппесине чыкъгъандыла. Биринчи кере быллай иш 20 жыл мындан алгъа болгъан эди.

Алтууланы Аслан бизге билдиргеннге кёре, бу жумушну жашауда бардырыргъа деген оюм альпинист къызыбыз Хубийланы Маликаны эсине келгенди.

- Жолгъа Азау таладан кече онбирни жарымында эки атда атланнганбыз. Аслан къарындашыбызны юсюнден айтханда, ол биринчи кере кётюрюле эди Элбрусха. Акклиматизация бла бирге бу ишге 5 кюн хазырланнганбыз. Экинчи кюн бизге тюберге къарачайлы акъсакъалла да келген эдиле. Сау болсунла, - дегенди Алтуу улу.

Ма алай бла къарачай атла дунияда бек кючлюле эм тёзюмлюле, миллетибизни келечилери аламат таучула болгъанлары энтта да бир кере тохташдырылгъанды.

ТАППАСХАНЛАНЫ Аминат.

Къарачай-малкъар байракъла
25 сентября, 2019 - 08:17
Тарых
Тарих материаллагъа кёре, дунияда халкъла байракъла бла биринчи хайырланып тебирегенлеринден бери талай минг жыл болады. Битеу миллетледе да байракъгъа бек уллу сыйы берилгенди. Не ючюн десегиз, ол миллетни неда къауумну - тукъумну «бетине» тергелгенди. Урушда байракъ тёгереги аскерни жюрегича болгъанды, ол себепден аны эм ётгюр, эм кючлю адамлагъа ышаннгандыла. Байракъны тас этгенден уллу бет жоймакълыкъ болмагъанды. Къуру урушда тюйюл, мамыр жашауда да. Аны бла байламлы тарих илмуланы кандида­ты, Битеуэресей геральди­ка бирлешликни член-корреспонденти Хатууланы Рашидни «Къарачай» газетде басмаланнган статьясы бла шагъырей этебиз.

Бу­рун къыз бергенде, келин келтиргенде, къарачайлыла, малкъарлыла байрамда тукъум байракъла бла хайырланнгандыла (аллай байракълагъа тукъум тамгъаны салгъандыла). Сёз ючюн, киеу жёнгерле келинни алып келген заманда, келинни, киеуню тукъум тамгъалары салыннган байракъланы кётюрюп баргъандыла. Жашны жёнгерлерин сынар ючюн, ал­лай байракъны урлау адет болгъанды. 1868 жыл быллай байрамланы биринде болгъан орус алим Н.Ф.Грабовский (ол Бахсанда Орусбийлада къонакъда болгъанды) айтылгъан адетни юсюнден былай жазады: «Потерять это им­провизированное знамя считается между горцами величайшим позором, способным вызвать серь­езную драку и неприят­ные последствия. По мне­нию солидных людей, мо­лодежь, позволившая ка­ким бы то ни было путём овладеть знаменем, может допустить это и по отношению к невесте. Несмотря на дурные по­следствия, вызываемые подчас смелым нападени­ем на святыню киеу жёнгеров, нападения эти де­лаются все-таки при каждой свадьбе».

Бюгюнлюкде ол адет унутулгъанды, «байракъ» деп аллай байрамда машина юсюне салыннган тюз къумачха айтып къоябыз.

*****

Байракъланы, тамгъаланы, герблени тинтген илмугъа геральдика дейдиле. Хар илмудача, геральдика тинтиуню кесини жорукълары бардыла. Байракъланы тинтгенде, ол жорукълагъа кёре, эм биринчи юч затха эс бёлюнюрге керекди: бай­ракъны формасына, бай­ракъны бетине, аны юсюндеги суратлагъа-белгилеге.

Бу жорукъланы эсде тутуп, ата-бабаларыбызда жюрюген байракъланы юслеринден хапар излейик. Аны да эки бёлюп: биринчи бёлюмде орта ёмюрлени ал кёзиуюндеги материал­лагъа, экинчисинде, аланы арт кёзиуюндеги эмда XX- чы ёмюрню ал жылларына дери белгили болуп жюрю­ген затлагъа.

Тюркютле, аланла…

580-чи жылгъа Кюнчыгъышдан келген тюркют аскерле, Шимал Кавказдагъы халкъланы кеслерине бойсундуруп, биз регионну жерин къыралларына - Тюрк къагъанатха - къошхан эдиле. Аны бла дуния тарихде ары дери анга тенг болмагъан, тамам уллу империяны къурамына Къара тенгизни жагъасындан Ко­рея тенгизни жагъасына дери жерле киредиле...

604-чю жыл Тюрк къагъанат экиге бёлюннген эди: Шимал Кавказ Кюнбатыш - Тюрк къагъанатны къурамында къалгъан эди. Ич къаугъала, даула тохтамай, къырал жылдан-жылгъа кючюн таууса барып, мындагъы халкълагъа бийлик этерге ахырында хыйсабы жетмей башлагъан эди. 630-чу жыллада тюркют къыралдан булгарлыла (ала­ны башчылары тюркют къагъанны эгечинден туугъан Бёрю битеу тюрк тилли халкълада «сыйлы жаныуар» болгъанды. Аши­на тукъум да кесин бёрюден жаратылгъаннга санагъанды... Бюгюнлюкде бёрю баш салыннган кёк байракъны Молдавиядагъы тюрк тилли гагаузла жюрютедиле. Къазахстанны байрагъы да кёкдю. Кёк бетли байракъны кърым татарлыла жюрютедиле. Кёк сызла Азербайджанны, Узбекистанны байракъларында бардыла...

Къарачай-малкъар халкъда кёк байракъ, байракъгъа бёрю баш салыннган болгъанды деп билинмегенликге, экисин да ата-бабаларыбыз уллу сыйлагъандыла. Ол зат бизни нарт эпосубузда да ачыкь белгиленипди. Сёз ючюн, Ёрюзмекни «эмчек анасы» бёрю болгъанды, ол шайтанланы бёрю тону бла жанларын алгъанды; Сосуркъа кёкден тюшген кёксюл ташдан туугъанды...

Ашина империяны байрагъын ата-бабаларыбыз жюрютгенлери ишексиз болур. Тюркют (Тюрк) къагъ­анатны къурамына кирген халкъланы барысындан да тюркют аскерге бёлекле къошулгъандыла. Аланла, булгарла, хазарла къуллукъ этгендиле ол аскерде (бу миллетле бизни этногенезибизни «ёзегине» тергеледиле). Ол аскер а бёрю башлы кёк байракъны тюбюнде жюрюгенди...

*****

ХII-чи ёмюрде жашагъан эрмен алим Мовсес Хоренаци айтханнга кёре, ол кезиуде аланланы байракълары желмауузлагъа (дра­кон) ушагъандыла: «Вью­щиеся на знаменах драко­ны с ужасно разинутой пас­тью, вздымаемые дыхани­ем ветра».

Алим К.В. Тревер жазгъаннга кёре, желмаууз халли болгъан байракъла бла аланлагъа дери скифле, сарматла да хайырланнгандыла (скифле, сарматла, аланла бир тамырдан чыкъгъандыла).

Желмауузгъа аллай уллу даража нек бергендиле аланла? Бу таурухлу жаныуар Азияда бек сыйлыгъа саналгъанды, жерге, жер тюбюне, кёкге - битеу дуниягъа - бийлик этгеннге тергелгенди.

Бизни ата-бабаларыбызны желмауузгъа уллу сый бергенлери нарт эпосубузда белгиленеди. Сёз ючюн, Генжакешауай нартны сют анасы эмда анга кюбе этген онеки башлы сарыуек (желмауузну бир тюрлюсю) болгъанды. Нартланы тейриси Къызыл Фук ат орунуна желмауузгъа минип айланнганды кёкде. Къарачай фольклорда Тейри дунияны желмаууздан жаратханыны юсюнден айтыу барды. Желмауузну аман кёргюзтген чурумла фольклоргъа кеч киргенлери илмуда бегипдиле: таурухлу-мифли желмаууз да, аны тюрсюнлю тюз жылан да - меджисиуу кезиуде бек сыйлы болгъандыла, алагъа табынып тургъандыла къарачайлыла...

Желмаууз халли байракъланы къарачайлыла бла малкъарлыла жюрютген болурла деген оюмгъа келеди тегей алим Р. Дзаттиаты. Неге таянып жазады ол алай?

Эбизелени (сванланы) байрагъына «Леми» (Аслан) байракъ тергелгенди. Былай алып къарасанг, бу байракъны формасы (жукъгъа да ушамайды. «Леми» бирча контуру болгъан эки къумачдан тигилгенди. Тёгереги сырылыпды, къуру бир жаны - таякъгъа илиндирилгени - алай къалыпды. «Лемини» кётюрселе, аны ичине ол сырылмагъан жанындан хауа, жел кирип, кёпдюрген этеди. Ол заманда байракъны хали жаныуар сыфатны алады.

«Леми» байракъ аланланы байракъларына бу жаны бла ушагъанын черте, Р. Дзаттиаты энтта бир затны келтиреди. Эбизелени айтыуларына кёре, «Леми» байракъ алагъа «татарлыладан» тюшгенди (эбизеле, татарлыланы» хорлап, быланы байракъларын алгъандыла). Дзаттиаты, «тау татарлыла» деп къарачайлыла бла малкъарлылагъа айтханларын эсге салады да, Эбизеге быланы аскерлери чабыуул этген болурла, дейди: «Организатора­ми нашествия, или скорее всего набега, были по-видимому, северные соседи сванов - аланы.., позднее ставшие мусульманами балкарцы и карачаевцы). Ещё недавно их называли (горскими татарами»...

Алай болгъаны бла болмагъаныны тюзюн айтхан къыйынды; «Леми» байракъ Эбизеге тышындан келгенин ала кеслери айтадыла, муну формасы да алан формагъа ушагъанын гюржю алим В. В. Бардавелидзе айтады, тегей алим Р. Дзаттиаты уа аны бизни бла байламлы этеди. Сора биз кесибиз аллай затха эс бёлмей къалай къояйыкъ?

Мынга жаланда бир зат къошарыгъыбыз барды: «Леми» байракъдан копияла этип тургъандыла эбизе­ле. Аланы бири къызыл, бири сары, бири акъ болгъанды. Шимал Тегейни байрагъы бюгюнлюкде ол юч бояуну жюрютеди...

Аланланы байракълары къуру жаныуар формалы болмагъандыла. Зеленчук районда табылгъан алан «патчах кешенени» къабыргъасында алан байракъны бир тюрлюсюн кёребиз.

Биз билген материаллагъа кёре, бурун Къарачай бла Малкъарда байракъ бла юч затда хайырланнгандыла: уруш-къазауат чотда, юйюр байрамлада, меджисуу оюнлада-байрамлада.

Малкъар алим А.И. Мусука улу келтирген материалгъа кёре, ата-бабаларыбыз «къуугъун байракъны» жюрютгендиле. Ол къара тюрсюнлю болгъанды, юсюнде да эки къама бла бир садакъ окъну сураты. Ол байракъ тышын­дан къоркъуулу зат, чабыу­ул болса кётюрюлгенди, аны кёргенлей, жамауат бирча къопханды, эр кишиле аскерге жыйылгъандыла. Къарачайда байракъгъа «кипке» да дегендиле.

Этнограф М.Д. Къаракет улу къартладан эшитип жазгъан хапаргъа кёре, Кипкеланы уллу аталары бир урушну кезиуюнде туугъанды, ол урушда аны атасы къара­чай аскерни байракъчысы болгъанды, къолуна кипкени (байракъны) алып баргъанды урушха. Аны бла байламлы жашына да Кипке деп атагъан эдиле, дейдиле...

Жашил байракъ, байрам байракъ

Меджисуу кезиуде къарачай-малкъар халкъда жаз ала, сабан ишлени аллары бла, «Гутан» деп байрам этгендиле. Анга бай­ракъ бла чыкъгъандыла. Ол байракъ жашил болгъанды, юсюнде уа жугъутур башны сураты салыннганды. Къартланы айтханларына кёре, «байракъны жа­шил болгъаныны баш магъанасы: кырдыкла, агъачла кибик, сабанларыбыз кёгерсинле, битсинле деп». Бу байракъны сабанлагъа чыкъгъан алдагъы, сайлама ёгюзню боюнсасына илиндиргендиле. Барыуда быллай алгъыш айтып баргъандыла:

Къууанч бла баразагъа барайыкъ,

Бир атханыбыз минг болсун!

Тейрини кёлю тюз болсун!

Бек битсин, сау жетейик,

Бу урлукъча бюркейик.

Къарасына жетгенча,

Агъына да жетейик.

Гутан байрам меджисуу тёреледен къалгъанды, анда сыра, боза ичгендиле.

Меджисуу тейрилени бирине «Чоппа» дегендиле. Анга аталып уллу жамауат байрамла этгендиле. Аланы биринде «Чоппа тойда» ат чабышыу къурагъандыла. Чабышыугъа къошулгъанлада жетип биринчи бир жерде тагъылгъан кип­ке байракъны алгъан, бай­ракъны сыйыртмай, Журтда жангыз терекге жетдирген хорлагъаннга саналгъанды. Хорлагъандан сора ол атдан тюшгенди, башындан бёркюн алып, бийни аякъ тюбюне атханды, мангылайы бла тубултайчыны (жрец) къолуна тийгенди. Андан сора байракъны бийге къуллукъ этген ёзденнге («сарайымлы семеннге») берип, «Чоппа ёчню» алгъанды (бу меджисуу оюнну халларын Къаракетланы Муратны 1995 жыл чыкъгъан китабында толу окъургъа боллукъду).

******

1991 жыл «Ленинни байрагъы» газетде, 1992 жыл а Малкъарда «Тёре» жамауат организацияны малкъар тилде чыкъгъан газетинде статьялары басмаланнган эдиле. Къарт-Джуртда гитче заманында Шамшудин эфенди кёргюзтген бай­ракъны суратын салгъан эди ол статьялада. Авторну жазгъанына кёре, бу байракъ бла Къарачайда хайырланнгандыла.

Байракъны юч этип бири жашил, къалгъаны акъды. Жашил кесегинде алтын окъа бла ай бла жулдуз тигилип эди, акъ кесегинде уа къара бояу бла арапча «Ля илляха илла Аллах, Мухам­маду расулу Ллаху» деп жазылып эди, дейди Къазий-Мухаммат.

- Мени сартын, быллай байракъ болгъаны ишексизди. Нек? Ай бла жулдузу болгъан байракъла бла къарачайлыла хайырланнганларын кёзю бла кёрген Текеланы Исмаилны (Наукъну) къызы Супият (1908 жыл туугъанды) манга хапар айтхан эди. Андан сора Халкёчланы Нанакишини жашы Къады бир къарт аммадан жазып ал­гъан хапарны берген эди манга. Ол хапаргъа кёре, Къарачайда ай бла жулдузу болгъан (жулдузну ичинде да Минги-Тауну гитче суратчыгъы урулуп) жашил байракъ бла хайырлан­нгандыла.

Башында айтханыбызча, жашил бетли байракъла Къарачайда ислам дин келгинчи дери да бар эдиле. Алайсыз да халкъ сыйлагъан жашил бетли байракъ ислам дин келгенинден сора андан да бийик даражагъа чыкъгъанды. Башха суратла къорап, анга муслийман белги - ай бла жулдуз - салынады.

Орта кюн, кьыркъаууз ай (сентябрь), 26, 2019 жыл
Бепгппеу
Эней улуну аты бла стипендия
тохташдырыргъа кереклисин айтхандыла

Билдиргенибизча, баш кюн Кёнделен элни 4-чю номерли школунда битеудуния космонавтиканы айныууна къыйын салгъан алим, Ленин атлы саугъаны лауреаты Энейланы Магометни жашы Тимур туугъанлы 95 жыл толгъанына жораланнган жыйылыу ётгенди. Илмучуну аты эсде турурча, аны ёсюп келген тёлюле унутмазча этерге сюйгенле эл музейни директору Энейланы Лидия бла академикни атын жюрютген школну директору Атмырзаланы Мухтар болгъандыла. Ол кюн аланы чакъырыулары бла къонакъгъа келгенлени араларында уа алимле, поэтле, Черек районну администрациясыны келечилери эм Энейланы тукъумну келечилери бар эдиле.



Жжыйылыуну ача, Энейланы Лидия ала бу кюнню чыртда башха тюрлю къурар муратлы болгъанларын туура этгенди. - Биз Тимур Магометовични 95-жыллыкъ юбилейин ахырысы бла да энчи ётдюрюрге деп тургъанбыз. Элни атындан алгъыш письмо да жиберип, къууанчлы ингир да къураргъа деп. Алай, муратыбыз толмады, ол бу кюнюне дери эки ыйыкъ жетишмей къалгъанды. Бушуулу хапарны да бек кеч эшитгенбиз. Тукъумдан Москвада жашагъан жашла окъуна жеталмагъандыла асырагъынчы, - дегенди ол.

Андан сора ол бир къауум жыл алгъа Эней улуну юсюнден китап жазгъан алимибиз Кючмезланы Раягъа бла журналист Мишаланы Ахузатха аны юсюнден фильм жарашдыргъанлары ючюн ыспас этгенди. Ол фильм залда орнатылгъан экранда да кёргюзтюлгенди. Тимур Магометович иши бла байламлы къыралда жабыкъ адамладан бири эди, Анга биз кесибиз да шагъат болгъанбыз алим ёлген кюнледе. Раяны бла Ахузатны башламчылыкълары бла жарашдырылгъан китапла бла фильм болмаса, аны юсюнден биз арталлыда бир жукъ да билмей къаллыкъ эдик.

Къонакъбай Атмырзаланы Мухтар, кесини къысха сёзюнде Тимур Магометовичге багъа бериу, не кёп махтау айтылса да аз боллугъун чертип, малкъар халкъ бек айтхылыкъ келечисинден къурулай къалгъанын уллу жарсыу бла белгилегенди.

- Сиз да сау болугъуз бери келгенигиз ючюн. Биз аны эсгергенлей тургъан къадарда, аны аты жашарыкъды. Ёсюп келген жашлагъа бла къызлагъа юлгю болургъа керекди айтхылыкъ алимибиз, -дегенди Атмырза улу.

Ызы бла сёз къонакълагъа берилгенди. Черек районну делегациясына район администрацияны келечиси Байсыланы Харун таматалыкъ этгенди. Эней улуча адамла жюз жылгъа бир кере туугъанларын эсге ала, ол миллетибизге анычаланы Аллах энтта да къызгъанмазын тежегенди. Огъары Малкъарда жашагъан Къазакъланы Борис а школгъа бла эл библиотекагъа кесини назму китапларын саугъа этгенди.

- Мен Тимурну кесини бла атасыны юслеринден кёп эшите келеме. Алай манга миллетибизге быллай алимни саугъа этген тиширыуну къадары бек жарсыулуду. Ол не къадар къыйынлыкъ сынагъанды. Сабийлерин ажалдан сакълар ючюн, ай сайын жашагъан жерлерин алышханлай, бир тынчлыкъ кёрмегенди. Аны себепли эки кюн мындан алгъа анга жоралап бир ненча тизгин жазгъанма да, аланы Энейланы Махмут окъуса бек ыразы этерик эди, - дегенди.

Эней улу къонакъны тилегин толтуруп, Тимурну анасы Евгениягъа аталгъан назмуну жыйылгъанлагъа эшитдиргенди. Жюрекден келген тизгинле сабийлерине бла баш иесине кертичилей къалгъан ананы сыфатын толусунлай ачыкълагъандыла дерге боллукъду.

Улакъланы Махтиге сёз берилгенде уа, ол Тимурну аппасы Алий эфендини эм атасы Магометни юслеринден хапарлагъанды эм ала бла бир элден болгъаны бла ёхтемленнгенин билдиргенди. Назмучула Гуртулланы Салихни бла Бегийланы Абдуллахны сёзлери да жыйылгъанлада ыразылыкъ тапхандыла. Биринчи къыралда Эней улуну ауушханы бла къайгъы сёз жазгъан эм аны атын Грозный шахарны орамларындан бирине атаргъа кереклисин айтхан Рамзан Кадыровха тюбешиуге къатышхан жамауатны атындан ыспас къагъыт жиберирге деген оюмну айтханды. Жыйылгъанла барысы да ол сёзлеге ыразылыкъларын билдиргендиле эм ол жумушну къысха заманны ичинде толтурургъа деп тохташдыргъандыла.

Бегийланы Абдуллах а Тимурчаланы атларыдыла миллетлени, адамланы да бирикдиргенле деп чертгенди. «Ол жаланда малкъар халкъны уланы угъай, саулай Аламны адамыды. Аны себепли ёхтемлениуюбюз чексизди»,- дегенди ол.



Дагъыда сёз берилгенлени араларында профессор Анахаланы Кошкинбай да болгъанды. Ол Тимур Магометовични ишини юсюнден залда олтургъан школчула толуракъ ангылар ючюн космология, орбиталы учуу дегенча сёзлени магъаналарын, аны проектин Королёв эм башхала энчи нек сайлагъанларын ачыкълагъанды.

- Аллай санауланы кёп бирикген къауумла бардыргъандыла. Аланы саны онбир болгъанды. Алай жаланда Тимурнукъу толу эм излемлеге келишгени себепли белгили алимле аны сайлагъандыла, - деп чертгенди ол.

Энейланы Махмут айтханнга кёре, Тимур Магометович тауладан, атасыны туугъан журтундан узакъда жашагъан эсе да, кесин не заманда да малкъар халкъны келечисине санагъанды эм, ким не айтса да, аны бир заманда да жашырмагъанды.

80-жыллыгъына жиберген алгъышлау къагъытыбызгъа келген жууабында да ол кёнделенчилени тансыкълап, ыразылыгъын билдирген эди, дегенди. Жыйылыуну ахырында Энейланы Лидия республикада Тимурну аты бла стипендия бериуню юсюнден вопросну да кётюрлюклерин билдиргенди.

ТАППАСХАНЛАНЫ Аминат.
СУРАТДА: Къазакъланы Борис китапларын Атмырзаланы Мухтаргъа саугъалайды.

Энейланы Магометни жашы Тимурну дуниядан кетгенине адамларыбыз айтып айтмазча жарсыљандыла. Биз бу кюнледе закий алимибизни атабаба тамырларын, жашау жолун, атажуртлу илмуља салгъан къыйынын эсибизге тюшюребиз. Жамауат да басма органлада, Интернетде жюрек инжилиулерин жашырмай жазљанлай турады.

Аты айтылљан къарындашыбызны къойљан ызына КъМР-ни халкъ поэти Гуртуланы Салих да магъаналы назму тизгинлерин жоралагъанды. Ол анда сау миллетни, энчи кесини да уллу бушууун да кёргозтеди. Эней улуну атына атасы Магомет кеси заманында Темир деп атаљанды, ол атдан таярља эркин тюйюлбюз, деп чертеди поэт. «Аны эсге алып, мен да назмумда Темир дегенме анга», -дейди Салих Султанбекович.

Тамам ол кюнледе чыљарманы керти сылтаула бла басмаларља онгубуз болмай къалљанды. Бюгюннгю номерде, багъалы окъуучула, Гуртуланы Салихни «Атына тийишли жаш» деген назмусу бла сизни да шаљырей этерге излейбиз.

ГУРТУЛАНЫ Салих

АТЫНА ТИЙИШЛИ ЖАШ

Энейланы Темирге

«Хаух жашауун алышды Темир», - деген
Хапар, элия чакьгъанча, эшитилип,
Бир эринип ата келеди эрттен,
Ёрелигин букьдуруп башлады тик.

Ол хапарны жайгъан кибик тилтяпа,
Окь тийгенча, болуп кьалдым бир
тюрлю:

Жаратылышны тамалын тинталгьан
Кесин нек эталгьан болмаз ёмюрлюк?

Аллахданды ол, жарыкьча, чагьыуча,
Жашауну кьысха этсе да, не узун.
Мен, сен эди ол, кьолун ачытхынчы,
Акьылы уа менден, сенден да озуп.

Чексиз аулакъ да эсирик желге - тар.
Тауну къысыр бетине ау илинмез.
Темир халкьына болуп кетди жандар,
Дарман кибик болушдуда элине.

Эней! Эней! Тукьумунг - тарых Румдан.
Акьыл дегенинг - мишеген, эс - долай.
Темиригиз илмугьа хар урумдан
Жулдуз кьошду да, кёкле бай болдула.

Темиркьазакь аны жулдузларындан
Кьуралды да, кёгюбюзню жасады.
Кьыш кьыяма не кьыбыдыны жазны
Чырмаялмай, ол жансызгъа жан салды.

Сосурукь эди тюе ташдан тууљан,
Эней а - рум таурухну Тейрисинден.
Ишекли жокь бюгюн Эней улугьа
Темир деп атагьанны шат эсине.

Энейни анасы Афродитады,
Евгения уа - анасы Темирни.
Бюгюн Эней жомакьда айтылады,
Темирни уа жомакь болду этгени.

Кёкге кьараса, Темиркъазакь кеси
Жаш - атасынча кёрюрге кюреше,
Ачылмагьа къойду кёкню ёпкесин
Акьылы кёкню таныгъан кишиге.

Билимни Румдан чыкъгьанча негизи,
Илму журтун салгъанды Темир анда,
Ол тукьум тамгьасын да биргесине
Чыгьарды гьаршлагъа жолну ачханда.

Алайды да, Кёк Жерге разы кибик,
Разы бола таулуну билимине,
Румлу Эней, Темирни бёркюн кийип,
Жумуш этеди халкъны бирлигине.

Оразыкла тарлада, такьырлыкьда,
Чумла - ныхыты кьая ыранлада.
Темир, Аппанг айтылды анкьытада,
Атангы аты уа - саулай кьыралда.

Гунч болмазлыкьча халкьны
тыпыр ташы,
Элге кьуллукъ этген болмаз ажымлы.
Астофируллах, уллу кьарындашым! -
Бир оюмунг жазмады анча жылны.

Хар илмучу, тилегин тапхан кибик,
Айны да эхчеген къара суунуча,
Сен келтиргенча азатлыкъ, эркинлик,
Кёрдю сени, Аллахдан саугьаныча.

Сюргюн жылла, сууукъ суу
кьуюлгъанлай,
Тилибизни юзерге кезеннгенде,
Таулу акьсакьалынгы таш кьумгьаны
Кьолундан сыйырылгьан кезиуледе,

Халкьынгы фахмусу, тауу, ташыча,
Илхамы да, тарыхы, адети да,
Суу элтмезча, курт да жол алышырча,
Жанынгда кечиннгени кёрюндю да,

Аты ёчюлмеди, оту кёмюлмей,
Бахча этди, ырхылагъа талатмай,
Жилянжырмаз болса да, жолун
бёлмей,
Кьанат кьакьды халкъ, журт сюеди,
талмай.

Миллетни фахмусу от кемелени
Хатасыз, чыпсыз кьайтырча учурду.
Анданды халкъынгы юзюлмегени,
Анданды кюймегени да ачьудан.

Кьоюнунгда уюду халкьны беги,
Ананы ёшюнюнде кибик сабий.
Таулунгу кемсиз намысха тюбетдинг,
Илмуда бий бола эсе, сен да - бий.

Афродитады Евгения энди,
Жыйьрма биринчи ёмюрге келип,
Бюгюн бизге алчадакьлыкь этеди,-
Миллетине жолну буюра кенгин.

Бюгюн дууагьа уюду Кёнделен,
Бушуу келип кьалгъан кибик кезиусюз.
Чегетге айлансала да кюнлюмле,
Аллай бир жарсымаз эдиле, сёзсюз.

Отха, суугьа баш урады жаны бар.
Кюн тиекге: «Юзюлме!» - дейди жюрек.
Темир элиме болуп кьалды жандар ,
Халкьыны эси аны - жатхан жери.

2019 дж. къыркъаууз айны 26 "КЪАРАЧАЙ"
Батчаланы Муссаны 80-джыллыгъына
ДЖАНГЫ ДАРАДЖАГЪА ЧЫГЪАРГЪАНДЫ


Къарачай-малкъар халкъны закий уланы,СССР-ни Джазыучуларыны союзуну члени Батчаланы Хаджи-Кишини джашы Мусса 1939-чу джыл Къумуш элде туугъанды.

Сабийлиги уруш, кёчгюнчю джыллада ётген Мусса гитчеликден огъуна джашауну джарсыуун, къыйынын да сынагъанды.

Ол баш билим КъарачайЧеркес кърал устаз институтда алгъанды. Москвада Горький атлы Литература институтну Баш курсларын да тауусханды.

Толу 43 джылы да толмагъан Мусса кесини чыгъармалары бла къарачаймалкъар суратлау адабиятны джангы дараджагъа чыгъаргъанды.

Батчаланы Муссаны саулугъунда эмда ауушханындан сора чыкъгъан китабларыны саны 13 болады. «Ставрополье» альманахда (¹ 1 – 1967, ¹ 3 – 1971, ¹ 3 – 1972, ¹ 4 – 1973), «Юность» (¹ 4 – 1976), «Аврора» (¹ 11 – 1974) журналлада назмулары, новеллалары, хапарлары басмаланнгандыла.

Орус тилде, ана тилинде да бирча уста джазалгъан Батча улу Лопе де Веганы, А. Н. Островскийни, М. Байджиевни белгили пьесаларын къарачай-малкъар тилге, нарт таурухланы (Е. Стефанеева бла бирге) да орус тилге кёчюргенди. Батча улуну чыгъармалары талай тилге кёчюрюлгендиле.

Муссаны «Ай кече» (макъамы Жеттеланы Мустафирни), «Экибиз» (макъамы Ёзденланы Альбертни), «Эркишисе сен» (макъамы Ёзденланы Альбертни) деген эмда башха назмуларына композиторла макъамла салыб, ала джырла болуб, бюгюн-бюгече да халкъда джырланадыла.

Батчаланы Хаджи-Кишини джашы Мусса 1982-чи джыл элия (июль) айны 14чю кюнюнде Къумушда дуниядан ажымлы кетгенди.

Къарачай-малкъар халкъны акъылман джашы Батчаланы Муссаны чыгъармачылыкъ иши ёлюмсюз болгъанына бюгюнлюкде кишини да ишеги болмаз.

Анга шагъат этген затла кёбдюле. Аны юсюнден бюгюнлюкде бизни белгили джазыучуларыбыз, алимлерибиз, адабиятны сюйген адамларыбыз айтханлай турадыла.

Бюгюн биз «Къарачай» газетни окъуучуларына Эресей Федерацияны махтаулу артисти, Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, педагогика илмуланы кандидаты Ёзденланы Альбертни эсге тюшюрюу чыгъармасын теджейбиз.

ДЖАЗАЛАНЫ Лида,
КъЧР-ни махтаулу журналисти.


БАТЧАЛАНЫ МУССА

Биринчи тюбешиу

Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну орус тил бёлюмюню биринчи курсунда окъугъан джылымда: «О хахай, тюбешиу боллукъду, джыйылыгъыз!» – деген бир хапар чыкъды. (Къурман болайым ахлуларыма! Джыйылыу болады деб эшитсек, биз къайры, нек баргъаныбызны да иги ангыламагъанлай, урягъа кириб къалыучанбыз. Сора, джолда бара: «Ий, къайры бара тура эдим?» – деб сагъыш этиученбиз. Аллай шартларыбыз ючюн, малкъарлыла бизни кеслерине бек ушатыб: «Акъылман къарацайлыла»,– деучендиле). Аны сандырагъаным, мен да къайры баргъанымы иги билмегенлей, эки ашыгъымы бир-бирине ура, институт таба сермедим. Окъуу мекямны бир уллу бёлюмюнде къарачай джаш тёлю джыйылдыкъ. Бир кесекден, уллу джазыучуларыбыз Хубийланы Осман, Байрамукъланы Халимат, аланы ызларындан джылы къыркълагъа келген джаш да кириб келдиле. Биз, ёрге туруб, харс урдукъ. «Халиматны, Османны биргелерине келген, ол кёзлюклю джаш а кимди?» – деб шыбырдагъан ауазны эшитдим. Шыбырдагъанны къатындагъы: «Къалай танымайса? Ол эм иги джазыучубуз Батчаланы Муссады», – деди. Мен да, «амандан Мусса болмагъын сен, ол Мусса болмаса! Муссаны сыфаты башха тюрлю болургъа керекди! Билмей айта болур?» дегенча болдум ичимден. «... Мусса алай айтды, Мусса былай айтды. Мусса ол хапарны джазды, Мусса бу назмуну джазды, Муссаны пьесасын спектакль этиб салгъандыла да, анга къараргъа барабыз, Муссаны джазгъанлары Совет бластха къаршчы болгъандыла да, бирле обкомгъа тил этгендиле, бир тутхан-зат этмеге эдиле ... Огъай, Къулий улу Къайсын Муссаны джазгъанларына керти багъа бериб, обкомдан джакълагъанды. Соболев деген джазыучу: «Муссаны «Элия» хапары Чингиз Айтматовну чыгъармасындан кем тюлдю», – дегенди. Эйле, бизни Мусса ол белгили гюрджюлю джазыучу Чабуа Амирэджеби бла уллу татахды, аны заманына джетерге, Аллах айтса, халкъыбызны атын саулай къралгъа, дуниягъа да айтдырлыкъды Мусса», – деген халкъда айтыуланы мен эшитир керекли къалмагъан эдим. Мусса, Мусса, Мусса! Ий, къаллай адам болур бу Мусса дегенлери? Къара чачлы, къара къашлы, сагъышлы къара кёзлю, аз «къочхар» бурунлу, акъ къанлы, ортадан узуннга тартхан сюекли, кенг имбашлы, ингичге белли, къан тамырлары белгили болгъан уллу къоллары бла бир джашны кёз аллыма келтириб, «Мусса дегенлери бу болур?» деб, сагъыш этиучен эдим. Башхаланы джазгъанларына ушамагъан китабларын окъусам а, джюрегими теренинде джашагъан, бир таза, керти дуниягъа тюшгенча бола эдим. «Иги сагъын, Муссагъа тюбеб, ушакъ этиб, бу джомакълы дунияда мен джууаб табалмагъан сорууланы анга соруб, бир джууаб табар эди...» деб кесим кесим бла ушакъ эте, Файгъамбарны кёкден тюшерин сакълагъанча, сакълай эдим Мусса бла тюбешир кюнюмю. Ма энди уа тюбешдим, кёрдюм: сарысыман чачы джукъаргъан, сары хончаларыны къыйырлары тёбенирекден джюлюннген, онг къолуну кёргюзюучю бармагъы бла кёзлюклерини ортасындан ёрге тебериб тюзетген биреуленни. Нек болгъанын билмейме, бу сары шинли адамланы кёргенлейиме, не уа кесим кюзгюге къарагъанлайыма, шайтанларым къозгъалыб тебрейдиле... Семенланы Джырчы Сымайыл да сары, Мусса да сары... да была бары «Сарыбаш Токъмакъовичле» болуб, не болгъанды былагъа?!» деб, кесим-кесим бла дау айырыб тебредим. Мен «дау» айыра тургъунчу, джыйылыуну ачдыла. Джангылмай эсем, биринчи Осман, аны ызындан Халимат сёлешдиле. Халиматны да, Османны да сыйларын бек кёрсем да, ала не айтыб башлаб, сёзлерин не бла бошарыкъларын ичимден билгенча болуб, сёзлерине артыкъ бек эс буралмай эдим. Муссадан кёлюм чыкъгъанча болсам да, «Муссагъа сёз берилгенлей, кёзлерими къысарма да, ол мен эртделеде кёзюме кёргюзтюучю Муссаны кёз аллыма келтирирме да, хайда тынгыларма», деген оюмгъа келиб, кесими джарашдырдым. Муссагъа сёз берилди. Биягъы кёзлюклерин кёргюзюучю бармагъы бла тюзете, «Элия» деген хапарындан юзюкню окъуб башлады. Муссаны орусча кескин, джюрекден окъугъаны сабыр-сабыр мени ангымы кесине тарта барыб, ахырында джесирге алды. Мен кёзлерими къысыб, Муссаны окъугъанын кёрюб башладым. Хапар да бошала, халымы киши эсгериб къояды, деген сезимден джунчуй, кёзлерими ачдым. Кёзлериме ау салгъан кёз джашланы ичлери бла къарагъанымда, бир кесек заманчыкъгъа Муссаны джыламукъ кёлде батыла тургъанча кёрдюм. Кесими эсгере, «ой, юйюнг къурумасын сен къызтекени! Алайда бир атны джашауу амалтын, кесинги бу сыфатха киргизиб!» деб, кесиме айыб эте, башымы энгишге ийиб, къол джаулугъуму чыгъарыб, кёзлерими сюртдюм. Къатымда олтуруб тургъан тенгим:

– Не болгъанды сеннге, биягъы сен индий киногъа къарагъанчамы болдунг, Муссаны хапарына тынгылагъанынгда? - деди.

– Джашчыкъ, къулакъ артынга джетдиргинчи, тынч бол! Кесекле тийгендиле да, аны ючюн тартама бурнуму, – деб, бурнуму тартхан кибикле эте, дагъыда бир сюртдюм.

– Бурнунг табды. Кёзлеринг амалтын, хатасы болмагъан, джарлы бурнунгу юзюб къояса, – деб, хыйла ышарды тенгим.

Джыйылыу бошалыб, студентле Османдан, Халиматдан автографла алыргъа мыллыкларын атдыла.

– Знаешь, что... кесинги къарттамакъчыкъ эте турма да, залим джаш эсенг, бар да Муссадан автограф алчы! – дедим тенгиме.

– Керекмиди меннге сени Муссангы автографы?! Сенсе Муссаны файгъамбарлагъа тенг этиб айланнган. Бар да кесинг ал, керек эсе! – деди тенгим къатымдан арлакъ джанлай.

– Хей, халисиз, сени джылынг менден гитчеди, бар дейме! Уллу айтханны этмеген уллаймайын къалады! – дедим.

– Хоу, сен пилсе! Гитче айтханны этмеген да гитчеймейин къалады, кесинг бар, мен уялмай не деб барлыкъма?! – деб, джамагъатны ичинде кёз туурамдан ташайды тенгим.

Назмула джазыучу бир джашил тетрадь кибигим бар эди да, аны да къолтукъ тюбюме къысыб, Муссаны аллына бардым. 1979-чу джылны кюзюнде эди мен айта тургъан хапар. Меннге 22, Муссагъа уа 40 бола эди ол джыл. Ма ол кюнден башланнган эди мени Мусса бла танышлыгъым. Муссаны юсюнден оюмла. Уллу адам дуниядан кетсе, «этеги этегиме тийген эди, ол мени аллай иги тенгим эди» деб, кесибизге сый тартхан къылыгъыбыз да болуучанды. Мен Мусса бла тенглик джюрютген къой эсенг, уялгъан эте эдим, къатына барыб, сёлешеме деб, бир терс затны айтыб, бедишлик болама деб. Китаблары бла кёб «ушакъ» этиучен эдим Муссаны. «Кюмюш акка», «Элчилерим» деген чыгъармаларын окъусам, Муссаны уллу фахмусуна да, джигитлигине да бек сейирсине эдим. «Когда осуждают предки» деген чыгъармасы ючюн Муссагъа Совет Союзну Джигити Алексей Скоков атлы саугъаны берселе да, тюзюн айтханда, мен аны иги огъурамай эдим. «22-23 джылларында не огъурагъан, огъурамагъан хапарланы айтады бу?!» дерикле да болур эдиле ол заманлада. Мени огъураргъа, огъурамазгъа юретгенле, Муссаны тенглери суратчы Абазалыланы Асланбекни джашы Хабиб (джандетли болсун), суратчы-педагог Абазалыланы Сосланбекни джашы Магомед (джандетли болсун) дагъыда башхала эдиле. Артыкъсыз да бек Абазалыланы Магомед адабиятны бек кючлю биле эди.

Сёзлени бояуларын кёрюрге, макъамларын эшитирге Магомед юретген эди мени. Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну устазлары, суратчыла Тамбийланы Бурхан, Хубийланы Ахмат, Алийланы Юсуф, Кипкеланы Мустафа эмда башхала Бостанланы Магомедни фатарына джыйылыб, джангы адабият чыгъармаланы, суратланы кёб сюзюучен эдиле. Мени да кеслерини «джыйыннга» къошуучан эдиле. Мен аладан алгъан билимими, филфакда 4 джыл окъуб алмагъанма десем, устазларымы кёллери къалмасынла (кёлю къалырча адам да хазна къалмагъанды. Джандетли болсунла). Аны айтханым, Муссаны чыгъармаларына багъа берирге кесими башым джетмесе да, кюнде-кечеде айтыб, юретиб тургъан устазларым бар эдиле. Энтда къайтарыб айтама, ол джашла Муссаны тенглери эдиле. «Муссаны «Когда осуждают предки» деген чыгъармасы, бир кесек, коммунист фикирге кёре джазылгъанды», – деучен эдиле. Ала эсими уятмасала, джукъ да ангыламай окъурукъ болур эдим. Джашла айтхан затны уа, мен артыкъ да эс бёлюб окъуучан эдим. Аллай (биз ангылагъандан) ууакъ-тюек джетишмеген затлары болмагъан джазыучу дунияда болмагъанды. Аллай затчыкъла, Абазалыланы Магомед айтханлай, «пилни юсюнде бюрчелени излегенча» бир затды. Мусса керти да пил эди бизни ана адабиятыбызда. Джазыучуланы кёбюсю «Джашасын КПСС!», «Джашасын Ленин!» деб джазгъан болмаса, тюзюн айтайыкъ, адамны ич дуниясын кёргюзейик деб кюрешмей эдиле. Мен ангылагъандан, «мындан ары былай джазаргъа боллукъ тюлдю!» деген оюмгъа келиб, адабиятыбызгъа джангы философия, суратлау кюч, ариу тил къураб, джангы джол ачханы амалтын багъа бере болурбуз бюгюн Муссагъа. 80-чи джылланы ал сюреминде, мен ол затланы акъылым бла ангылаялмагъанлыкъгъа, джюрегим бла сезе болур эдим деб келеди кёлюме. Аны ючюн сюе болур эдим Муссаны чыгъармачылыгъын. Сюйгенни къой, китабын аллыма салыб, къыл къобузну къолума алыб: «Кюн батар-батмазлай, кёрюндю кёкде ай...» - деб, назмусуна макъам салыб, джырлаб башлаучан эдим. Джырлагъанымы магнитофонлагъа джаздыра эдиле да, къычырта эдиле джер-джерде. Звукозаписледе пластинкала этиб, сата эдиле. Муссаны сёзлерине джазгъан «Экибиз» деген джырым, халкъда белгили джыр болгъан эди. Мен да ичимден: «Ий, Мусса бу джырны бир эшитмеймиди? Эшите эсе уа, халкъ махтагъан джыр амалтын, Мусса меннге бир сёз нек айтмайды?» – деб, бек сакълай эдим.

Мындан арысы басмаланныкъды.

Шабат кюн, этыйыкъ ай (октябрь), 5, 2019 жыл
Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru
Жер-суу атла
Буруу-Аллы деп нек айтадыла?


Жер-суу атла бла байламлы кёп таурухла жюрюйдюле. Бу хапарымда бирини юсюнден айтайым.Къашхатаугъа жетмей, Жемтала кёпюрню къатында бийик акъ жар барды. Аны аллы бла барады Малкъар, Холам-Бызынгы тарларына жол. Анга къыркъынчы жыллада Келлетни кёпюрю деп айтхандыла. Улбаш улу облисполкомну председатели болгъанда бу тийреде биринчи аллай къурулушну ол ишлетгенди.

Аны бери жанында ёзеннге уа Буруу-Аллы дейдиле. Алгъын былайда терекле, юлёкъу юлкюле, чыгъанала ёсгендиле. Андан эрттеракълада уа къабырстан болгъанды. Аны юсюнден быллай таурух жюрюйдю. Акъсакъ Темир аскер бла бу тийрелеге жетгенде, элни адамы алларына чыгъады. Алайда эки жанындан да бирер гёжеф сермеширге керекди, хорлатхан хорлагъаннга бойсунады деп, алай оноулашадыла.

Акъсакъ Темир сынаулу пелиуанларындан бирине буюрады. Таулуланы жанындан а Зокаланы Галакай чыгъады. Ол къарыулу, уруш этерге юйреннген жаш болгъанды. Аты да солакъай болгъаны ючюн масхара халда аталып къалгъанды.

Эки пелиуан арагъа чыкъдыла. Бирини жанындан Къашхатау тийрени адамы. Ала кеслерин, ата журтларын къоруулайдыла. Дунияны жаратхандан болушлукъ тилейдиле. Экинчисини жанындан а - битеу дунияны къолгъа этерге кюрешген патчах эм аны мингле бла аскери.

Азмы-кёпмю сермешдиле, ким биледи? Зока улу, онглу болуп, душман аскерчини тюпге урады. Сора, сермеш бошалды деп, ёрге къоба тебирегенинде, тюбюндеги букъдуруп тургъан бичагъын алып, Галакайны къарынына уруп, ёрге тартады.

Аны алай этгени асыры ачыу тийгенден, таулу пелиуан, аны юсюне аууп, эки къолу бла да боюнундан къаты къысады. Жигит къашхатаучу жаш кеси да алайда ёледи, ол бирсин да къопмазча этеди. Андан сора эки жаныны аскери да сермешдиле. Кёпле къырылдыла. Ала асыралгъан эдиле алайда.

Дагъыда бу тийре бла байламлы бир айтыу барды. Аны да эсгерейик. Мажарстанда жашап тургъан къырандашла Бадинат бла Басият таулада адамла тура эселе билип кел деп Мысаканы бу жанларына жибередиле. Ол а келе-келеди да, Буруу-Аллына ингир ала жетеди. Акъ жарны къатында тохтайды. Таулагъа къарайды да, ала жууукъдача кёрюнедиле. Атым арыгъанды, солуй турсун деп, аны алайда къоюп, кеси жаяу жетип келир акъыл этеди.

Жолоучу Къашхатаугъа жетерге къарангы болады да, андан ары баралмайды. Тилеп, кече бир юйде къалады. Тёгерекни къалын агъач басхан жерде жанлы кёпдю. Бютюнда бёрюле. Кече жетдиле да, кишенленип тургъан атны жыртдыла да кетдиле.

Андан сора: «Мысака Къашхатау аягъында бёрюлеге атын ашатханлай» деп, алай айтылды. Бюгюнлюкде да халкъны ауузунда жюрюйдю.

Энтта да эсде къалгъан бир хапарны эсгерейик. Кёп жыл мындан алгъа дюгерли акъсакъал Къарабугъаланы Ибрахимден таулуланы юслеринден эки жырны эшитгенме. Аладан биринде былай айтылгъанды: «Къашхатау тийресинде Арий тукъумдан Къасболат бла Къанамат деп эки къарындаш тургъандыла. Заман къыйын болгъанды, халкъны кёбюсю къолайсыз жашагъанды. Была уа байланы, бийлени мюлклерине, казнаны хазнасына да къол жетдире тургъандыла. Кеслери хайырланнгандан артыгъын къарыусузлагъа юлешип болгъандыла».

Таулу болуп Къанаматны жырын ким эшитмегенди? Бу эки жашны юслеринден анда тынгылы айтылады. Аны къайтара турмайыкъ. Эки жигит да бу тийре бла байламлы болгъанларын белгилейик.

Алайды да, жер-суу атла бла таурухла жюрюйдюле. Ала бюгюнлюкге дери аууздан ауузгъа айтыла келе эселе, энди уа къагъытха тюшерге керекдиле.

ОСМАНЛАНЫ Хыйса.

"Физика-математика илмупаны доктору, профессор, КьМКьУ-да теоретика эм сынау физиканы кафедрасыны таматасы Мурат ХоконовЭнейланы Тимурну ипмуда этген жангылыкълары, бош жетишимле болуп къалмай, дунинны тюрлендирген атлампа болгъанларын, ол биринчи магъанапы илму ишин студент заманында жазгьанын да эсгергенди. Оп заманда компьютерле болмагъанларын алай Эней улуну санаупары аладан да апгъа жаратылгъанларын айтханды."

"Энейланы тукъум таматалары Салих Мухажирович, белгили къарындашпарыны юсюнден айта, анга СССР-де водород бомба чыгъарыргъа къатышыргъа буюргьанда, аны этерге унамагъанын эсгергенди. Тимур Магометович, аны жашырын кептирип, анда сёз нени юсюнден баргъанын билгенинде, атын эшитгенлей окъуна, ол ишге къатышмазын ангылагъанды эм ол затны къаты алтханды.

Кьыйын заман эди - аллай шарт ючюн адамны жокъ этил къояргъа да боплукъ Ьолсада анга къадар дагъыда жан аурутханды, аны ючюн кьырал таматаладан космонавтиканы мурдорун салгъанла Мстислав Келдыш бпа Сергей Королёв тилеп баргъандыла, аланы хурметлери бла Эней улуна тиймегендиле. Ол билимин игиликге къуллукъ этерге хайырланнганды."

Орта кюн, этыйыкъ ай (октябрь), 10, 2019 жыл
Интернет-версия: gazeta.zamankbr.ru
Хурметпеу
ОЛ БИЛИМИН, ФАХМУСУН, ЖАШАУУН ДА
ИГИЛИКГЕ КЪУЛЛУКЪ ЭТИУГЕ ЖОРАЛАГЪАНДЫ

Тырныаууз шахарны Маданият юйюнде бу кюнледе эсде къалырча жыйылыу ётгенди. Ол малкъар халкъны атын айтдыргьан, Сергей Королёвну бла Мстислав Келдышны биргелерине ишлеген, теоретика эм прикладной космонавтика жаны бла кёп мурдорлу ишлени автору, гъаршны билиу илмугьа. космогонимьа зм молекуляр биологиягьа уллу юлюш кьошхан, дуния даражалы алим, физико-математика илмулпны доктору, Россейни илмула академиясыны член-корреспонденти, академиги, Ленинчи спутаны лауреаты Энейланы Магометни жашы Тимурну юбилейине аталгъанды. Аны Элбрус район администрациясыны башламчылыгъы бла аны культура белюмю къурагъандыла.

Эфендиланы Салих.

Абшаланы Магомет.

Маданият юйде орналгъан музейде бла сабий чыгъармачыпыкъны юйюнде ишлегенле айтхыпыкь алимге атапгъан сейир кёрмюч да хазырлагъандыла. Кире келгенле Энейпаны Тимурну жашау жолун. илму-излем ишин да анда кергёндиле. Залда уа, сахнада, Эней улуну Уллу сураты, аны тюбюнде ракета телескоп, сора <<Аны кёзлеринде жулдузла жаннгандыла>> деген жазыу.

Жыйылыуну район Маданият юйде жыр студияны таматасы Гузепаны Жаннет бла анда доулист болуп ишлеген Къумукъланы Мурат бардыргъандыпа. Ала кезиу-кезиу алимни жашау зм урунуу жолун ачыкъпагъандыла. Хапарларын Тимурну аппасы Энейланы Алий эфендини, атасы — республикада, Кавказда кеп тюрлю къырал къуллукълада ишпеген Магометни юсперинден да айтып толтургъандыла.

Эпбрус районну администрациясыны башчысыны биринчи орунбасары Улимбашланы Арслан алгъаракъда дуниясын алышхан Энейланы Тимурну хурметине бир минутну шош сюелирге чакъыргъанда, зал бирден кётюрюлгенди. Арслан Хасаноиевич, Эней улуну этген ишлерини магъаналылыкъларын белгилеп, заманларын, къарыупарын да къызгъанмай бери келгенлеге ыразылыгъын билдиргенди.

Филология илмуланы доктору Биттирпаны Тамара Энейланы Алий эфендини жашау жопундан бир къауум шарт кептиргенди. Аны окъуучулары битеу Шимал Кавказда да болгъанларын эсгертгенди. 1930 жыллада къырал политика дин къуплукъчулагъа берген азапны юсюнден аитханда. аны сохталары Алийланы Умар, Мусукаланы Ахмат, башхала да сау болгъанларында, дин къуллукъчуланы къоруулап тургъанларын, ала дунинларын алышханда уа, алагъа да ол къыиынлы заманны ачы кюнлери келгенлерин эсгертгенди.

РФ-ни бла КъЧР-ни ипмуларыны сыйлы къуллукъчусу, РАЕН-ни академиги, профессор Абшапаны Магомет а: «Эней улуну кёп этген иши бюгюн да жашырынлыкъдадыла. Бир кесек белглли болгъанлары уа - аны ракетала ишлеуде, кёкге учхан объектни жерге къондурууда, атом сауут чыгъарыуда эм аны жюрютюуде жетишимперидипе. Кёп заты алыкъа ачыкъ басмаланмагъанды. Ол белгили затла окъуна Энейланы Тимурну илму сейирлерини кенгликлерине кёз ачдырадыла, - дегенди.

Абша улу Малкъар халкъны «Алан» республикапы жамауат организациясы Чальчикни бир орамына Энейланы Тимурну атын атаргъа, алайда анга эсгертме салыргъа дел, республиканы таматасына тилек къагъыт жазгъанларын да билдиргенди.

Физика-математика илмупаны доктору, профессор, КьМКьУ-да теоретика эм сынау физиканы кафедрасыны таматасы Мурат Хоконов Энейланы Тимурну ипмуда этген жангылыкълары, бош жетишимле болуп къалмай, дунинны тюрлендирген атлампа болгъанларын, ол биринчи магъанапы илму ишин студент заманында жазгьанын да эсгергенди. Оп заманда компьютерле болмагъанларын алай Эней улуну санаупары аладан да апгъа жаратылгъанларын айтханды.

Черек раионну администрациясыны таматасыны биринчи орунбасары Улбашланы Сахадин Тимур Магометовични аппасы Алий, малкъарпыланы мажюсюлюкден айырып, ислам диннге кийиреме деп, Улбашланы раубазы тереклерин кесгенин эсгергенди. Ызы бла, ол дунинда космос илму бла кюрешгенле бизни жерлешибизни ишлерине таяннганларын, биз аны бла ёхтемленирге боллугъубузну айтып, бу тюбешиуню къурагъанлагъа жюрек ыразылыгъын билдлргенди.

Философия илмуланы доктору, профессор Эфендипаны Салих юбилярны юсюнден оп бюгюнлюкде бек улпу алимлени санларында болгъанын чертгенди, «Аны атасы Магомет жаланда отуз эки жыл жашагъанлыкъгъа, атын Мапкъарны, Россейни да тарыхында къойгъанды. Ол кеси заманында Москвада Къызыл профессураны школунда окъугъанды, кёп тилле билгенди, не жаны бла да халкъын алгъа тартханды.

Аны юсюнден Мальсагов «звезда над Эльбрусом» деген китапны жазгъанды. Жаш адамла миллетибизни тарыхын, аны атын иги бла айтдыргъан жашларын, къызларын да билирге керекдлле. Хар халкъгъа да берип бармагъанды къадар Энейланы Тимурча жашланы. Визге уа бергенди», - дегенди ол ёхтемпик бла.

Алимни юсюнден эки китап жазгъан Кючмезпаны Рая: «Мени аны юсюнден айтырыгъым жазгъанларымдады. Аны бла ушакъ этген манга насып эди. Аны кёп ишпери алыкъа жашырынлыкъдадыла, ол шарт а Эней упу замандан алгъа баргьаны бла Ьайламлыды>>, - дегенди.

Жыйыпыуда Кавказны хапкъ жазыучусу Гуртуланы Салих, Энейланы тимурну юсюнден кино апдыргьан Мишаланы Ахузат, КьМКьу-ну устазпары, Бийик тау институтну алимлери, къырал къуллукъчула да сёлешгендиле. Малкъар халкъны былпай кюнюнде Элбрус районнга республиканы бек сыйлы адамлары кепгендиле.


Энейланы тукъум таматалары Салих Мухажирович, белгили къарындашпарыны юсюнден айта, анга СССР-де водород бомба чыгъарыргъа къатышыргъа буюргьанда, аны этерге унамагъанын эсгергенди. Тимур Магометович, аны жашырын кептирип, анда сёз нени юсюнден баргъанын билгенинде, атын эшитгенлей окъуна, ол ишге къатышмазын ангылагъанды эм ол затны къаты алтханды.

Кьыйын заман эди - аллай шарт ючюн адамны жокъ этил къояргъа да боплукъ Ьолсада анга къадар дагъыда жан аурутханды, аны ючюн кьырал таматаладан космонавтиканы мурдорун салгъанла Мстислав Келдыш бпа Сергей Королёв тилеп баргъандыла, аланы хурметлери бла Эней улуна тиймегендиле. Ол билимин игиликге къуллукъ этерге хайырланнганды.

Энейланы Махмут да, тукъумну атын аитдыргъан Алий эфендини юйюрюню юсюнден тынгылы хапар айтып, огъары малкъарпы Мыртазланы Борис Энейланы Тимургъа атап жазгъан назмуну окъугъанды.

Эки тамата да тукъумну атындан бу тюоешиуге келгенлеге, аны къурагъанпагъа да жюрек ыразылыкъларын билдиргендиле. Хар юйде да аллай жашла жаратылсынла деп, ариу алгъыш тежегендиле.

Бу жарыкъ да, мудах ингирде келгенлени кёллерлн жыр ёла КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу Жашууланы Башир бла район Культура юйню ишчиси Руслан Тажуев эмда районну чыгъармачылыкъ сабий школуну хору (устазлары Ридингер Наталья) кетюргендиле.

МУСУКАЛАНЫ Сакинат.
суратла ХАДЖИЛАНЫ
Жамалныдыпа.