КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Tinibek 07.02.2019 05:25:56
Сообщений: 1273
Басмаланнганны ызы бла
2018 дж. башилни 26 "КЪАРАЧАЙ"
ЭТИЛГЕН ЭКИ ДУНИЯГЪА ДА КЕЛИШСИН

«Къарачай» газетни 2018чи джыл чыкъгъан 70-чи номеринде Элкъушдан Абайханланы Назирни «Мен кимге осият этерге керекме?» деген статьясы басмаланнган эди. Анда адамны ахыр джолуна кимле, къалай хазырласала таб болур миллетге, деген сорууну да арагъа сала, кесини оюмун айта эди. Аны бла бирге, ёлгенни ызындан этилген джоюмланы юслеринден кёбден бери сёлеше, даулаша тургъанлыкъгъа, бир оноугъа сыйынмай, ислам дин былай буюрады, халкъда джюрюген адет алайды деб, хар ким кёлюне келгенича этгенлерине, табыча, тынчыча бир оноугъа сыйынмагъаныбызгъа къыйналгъанын билдире эди. Диннге, адетлеге да джарашхан, экисини арасында бир джолну тутуб, ол джумушну баджарсакъ дурус болгъанын баямларгъа кюрешген эди.

Андан бери ётген заманны ичинде иги кесек адам, кёллерине келгенни джазыб, редакциягъа ийдиле. Бир-бирине ушагъанла аслам эдиле да, къайтарыб бирча затланы басмалаб бармаз ючюн, аланы барын да чыгъарыргъа тыйыншлы кёрмей, талайын басмаладыкъ.

Бушуу бла байламлы быллай къыйын джумушланы юслеринде бир оноуда тохтагъан тынч тюлдю. Редакциягъа келген письмолада да ол зат ачыкъ кёрюнеди. Аланы тамалында бизни да барды айтырыбыз. Абайхан улуну статьясын, аны сюзерге къошулгъанланы оюмларын да эсигизге сала, кёлюбюзге келгенни билдирирге излейбиз.

Башха затлача болмай, «ёлюкню кимле джууаргъа боллукъдула?» деген соруугъа джууабла бир-бирлерине чырт келишмейдиле. Сёзню башлагъан Назирди да, къысха джууукълары болуб, бу джумушну тындырсала разыды, алай болмай, балаларына къалса, алагъа бек ауур тийгенин, арадан кёб джылла озсала да, «энтда кёз аллымда турады» дегенлерин, бир къауумла эс ташларбыз деб къоркъуб, кеслерине базмай къойгъанларын кеси кёрюб, эшитиб билдиреди.

Балаларына джетсе, атала, анала андан да бытдыр болгъанларын айтады. Къайыны кюёуню ёлюгюн джуугъан чырт да келишмегенин чертеди. «Кёзюу джетген кюн юйдегиде эки джаш мени джууарларын излемейме. Джаным кетсе да, санларым аладан тартынныкъдыла. Ала да тартына тургъанлай амалсыздан этерикдиле ол ишни», - дейди Назир. Аны бла бирге, къыйын ауругъанында, аллай адет болмагъанын да биле тургъанлай, ол джумушну бийчесине борч этгенин да джашырмайды. «Бир къауум миллетледеча, бизде да хар элде ёлюкню джуугъан эки-юч адам болса, афендини оноуу бла алагъа хакъ да тёленсе дурус эди», - дейди.

Энди башхала бу затланы юслеринден не джазгъанларына къарайыкъ. Шидакъланы Ибрахим хаджи элледе ёлюк джуугъан адамла болсала разыды. Алай а: «Мен атамы юсюнде ол джумушланы кесим тындыргъан эдим да, энтда алай этгениме къууаныб турама»,- деб да къошады. Юй бийчеси баш иесини ёлюгюн джуугъан адет миллетде джюрюмегенин эсибизге салады, Назирни ол осиятына къаршчыды.

Дружба элден Байрамкъулланы Рамазан Абайхан улуну статьясын талай кере окъуб чыкъгъанын, бек магъаналыгъа санагъанын билдиреди эмда Байрамукъланы Абулкерим афендиден эшитгенин джазады: «Ата баланы, бала атаны, къарнаш къарнашны джууаргъа болады. Къайын ата кюёуню, кюёу къайын атаны, къайынлары кюёулерин джууаргъа буюрулмайды, ёлюк «тартыннган» этеди. Эркиши тиширыуну, тиширыу эркишини джууаргъа буюрулмайды. Джууаргъа джюрегим кёлтюрмейди, деген ол джийиргенеме дегенликди». Рамазан кеси: «Тыш адамлагъа джууундургъан алагъа ачха тёлерге керекди, ол ислам динни бузгъан этеди, ёлюкню юсюнде джоюм этерге болмайды», - деб къошады.

«Осият шериатха тюз келмесе, джамагъатха аны толтурургъа борч тюлдю. Миллетде джюрюген адетлеге кёре да болургъа керекди, мен осиятымы алай этерге кюрешгенме, – дейди Черкесскеден Тамбийланы Хасан хаджи. – Ёлюкню къалай джууаргъа дурус болгъанын хар ким да билиб бармайды, джашларынг бар эселе, джетген кюн алагъа юретирикле табыллыкъдыла».

Мен былайда айтырыкъ: балалары атаны джууаргъа къошуллукъларына къаршчыма. Сау заманында бир ата балаларыны къатында къымыжа айланнганды, деб, къайсынг эшитгенсиз? Ёлгенден сора алай нек кёрюрге керекдиле балалары? Ол биринчиси. Экинчиси, атасыны сууукъ этине тийдирген баланы аяусуз этгенди мени сартын. Ол аны кюндюз кёз аллында турлукъду, кече да тюшюнде кёрлюкдю.

Назир тиширыууна амалсыздан борч салгъанын ангылайма, ёлюкню юсюнде башха оюмларыны барын да тюзге санайма. Керек кюн сууаблыкъгъа ёлюкню джуугъан адамла эллени къайсысында да бардыла мен эшитгенден. Аланы афендиле да биледиле. Аны джамагъатха да баямлаб, межгитледе оноу этиб, аллайлагъа хакъ тёлерча болса иги эди. Байрамкъулланы Рамазанны «ёлгенни юсюнде джоюм этерге болмайды» дегенине джууабым а, ол кесек затды, аны кечиучю Аллах кечсин, он мингле бла (къолларында болгъан адамла уа джюз минглеге чыгъаргъандыла) этилген джоюмланы тыяр джанындан болайыкъ.

Абайхан улу экинчи сорууунда гузаба этиб, ингирде да ёлюкню ашыгъыб басдыргъанларын ушатмай, келлик да келиб, алай асырасакъ иги эди, деген оюмну айтады. Шидакъланы Ибрахим хаджи афендиле алай буюргъанларын тюзге санайды. Байрамкъулланы Рамазан Къур’анда ашыгъыгъыз деген, чабдырыб къабырлагъа элтигиз деген тюлдю, кёб тутмагъыз, ёлюк тюрлениб башлайды, джуугъанынг бузулады, деген магъанада айтылгъанын билдиреди. Тамбийланы Хасан хаджи тышында ауушханны-затны келтириб, амалсыз керек болса, ингирде огъай, кече асырагъанларын да кёргенин айтады, аны тюзге санайды, алай а «кеч асырагъан адет алгъын да болмагъанды, энтда дурус тюлдю», деб бегитеди. Кёллериндегин бирер тюрлю джазгъандыла ансы, магъаналары бирчады. Асыры да ашыкъмай, заманында асырагъыз, дейдиле.

Ючюнчю соруу биягъы хызенлени юслеринденди. Бусагъатда аланы хар бирине байла 15-20 минг сом багъасы зат салгъанларын, башхала да алача этебиз деб, борчлукъ-къарчлыкъ болгъанларын билдиреди Назир. Аланы тыялсакъ тыярыкъ эдик, деб, тохтамай, хаман айтыб, айыртыб кюреширге кереклисин черте, эртделеде этгенлерича тепсиде, къалгъан затланы чачыб, аны бла тохтаргъа чакъырады.

Шидакъланы Ибрахим хаджи 50-чи - 60-чы джыллада атасы дууаладан къайтса, ууакъ-тюек затланы хурджунуна салыб келиб, арбазда сабийлеге чачханын эсине тюшюре, хызен азаб 80-чи джыллада башланнганына юлгюле келтиреди, дин джаны бла алыб къарасакъ да не ёлгеннге, не саугъа бир магъанасы болмагъанына ишексизди, башхалача ол да Абайхан улуну оюмун джакълайды. «Бусагъатда тохтатмасакъ, келир тёлюге да ауурлукъ салыб кетерикбиз», дейди. Былайда Байрамкъулланы Рамазан айтханнга эс бёлюрге тыйыншлыды. «Хызенлени этгенле бла бош кюрешебиз, ала да сюйюб этмейдиле, адет кибик болуб этедиле. Ол хызенлени не Аллахдан къоркъмай, не адамдан уялмай алыб баргъанла бла кюреширге керекбиз. Берир адам табмасала, тохтарыкъдыла» - дейди.

Тамбийланы Хасан хаджи бу зат динибизни сыйын тюшюрген, кеч къуралгъан адет болгъанын, миллетге ауур тийгенин, тепсиде хантладан чачхандан озуб, башха джукъ этиу оюмсузлукъ болгъанын эсгертеди.

Афенди бла аны нёгерлери, юйде-башда не ишлерин да къоюб, ёлгенни юсюнде джумушланы баджаргъанлары ючюн, не уллу махтаугъа да тыйыншлы болгъанларын, сууаблыкъгъа этиб, кеслери джукъ излемеселе да, берилген алагъа берилирге кереклисин айтады.

Башха статьяланы джазгъанла да аланы бу джумушланы тындырыуда уллу къыйынларын чертедиле, анга кёре атларын табарыбызны да излейдиле. Мен да анга разыма. Бушуу кюнде арбазынгда болуб, джакълыкъ этгенлени адамлыкъларына, къыйынларына тыйыншлы магъана берилирге керекди.

Къарда, боранда, джангурда да болсун, ёлгенни юйюнде, асрагъандан сора къабырлада бир-бир афендиле, ол джумуш бла байламлы болмагъан затлагъа кёчюб, джыйылгъан миллетни кёб тыйгъанларын алайгъа келгенле онгсунмагъанларын тёртюнчю соруу этиб салады Назир. «Сууукъда, иссиде къабырлада бардырылгъан ол фатауаладан джыйылгъанла кёб хайыр аладыла, деб мен да айталмайма, – дейди Шидакъланы Ибрахим хаджи. – Алай а афендиле не этсинле, миллетибизге сингиб бошагъан къарангылыкъны чачалмай кюрешедиле. Терс сокъмакъгъа тюшгенле аз тюлдюле, аланы бири болмаса да, бири тюшюнюр, деб этедиле алай». Башха джазгъанла да ангылайдыла аны, асыры бек созулса, айтылгъаннга къулакъ ийиб туралмай, алайгъа келгенле бир-бирлери бла башха затланы юслеринден сёлешиб тебрейдиле, эшитгенлерин да толусу бла мыйыларына джыялмай къаладыла, деген къоркъууну билдиредиле. Мен къошарыкъ, хар нени бир джоругъу, бир чеги болады.

Бу статьяланы барын да басмагъа мен хазырлагъанма, чыкъмай къалгъанла бла да шагъырейме. Окъугъан, джарашдыргъан сагъатымда хар бири не айтыргъа излегенин толу ангыларгъа кюрешгенме, аны тышында да, газетде чыкъгъанланы джангыдан окъуб, сагъыш этер ючюн къалмагъанма.

Абайхан улу айтханлай, «динни юсюнде кишиге акъыл къуярча билимим» мени да джокъду. Алай а, ёмюрледен бери джюрюген ашхы адетлени, джорукъланы кёбюсюн, бизни ата-бабаларыбыз сыйлы ислам динибизни тамалында къурагъанларына ишегим джокъду, кесимча джыллары келген адамлагъа сора тургъанма, ала да айтадыла, афендиледен да ол затны эшитир ючюн къалмагъанма.

Айтылгъан, этилген затланы бары да адамлагъа табыча, тынчыча болургъа джораланнганлары ачыкъ кёрюнеди. Ай медет, джашау тюрлене баргъаны, атеизмни къаты заманында окъуулары, билимлери болгъанланы да джоллары кесилиб, юретир, айтыр мадар табмай, хар ким кеси башына къалгъаны, адамланы халилерине да къатыла, аланы къыбылама этиб турургъа болумубуз джетмегенди. Ангылашынмагъан затла кёб бола баргъанлары, къыйындан къыйын ишлени чыкъгъанлары да аны ючюндю. Алай болса да сыйлы динибиз орнуна къайтды. Аллах буюрса, ол ашхы адетле да къайтырла. Ол муратха джетер ючюн, биз кесибиз да оюмсуз ишледен джанларгъа, башхала да тюшюнюрча мадарла этерге борчлубуз. Бушууда джюрюген адетлени юслеринден сёзню да бу затда бир себеб болурму эди, деген акъылда башлагъан эдик. Къысха заманны ичинде бир оноугъа келиб къалмасакъ да, окъугъанла ойлаша барырла деб, умут этебиз...

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 07.02.2019 05:27:19
Сообщений: 1273
2018 дж. башилни 26 "КЪАРАЧАЙ"
Къарнаш халкъланы онглу келечилери
БЕЛГИЛИ АЛИМ ЭМДА КЪРАЛ КЪУЛЛУКЪЧУ

Калмыков Юрий Хамзатовичге быйыл 85 джыл толлукъ эди.



Ол 1934-чю джыл башил айны 1-де Баталпашинскеде туугъанды. Аны атасы бла анасы устазла болгъандыла.

Школну тауусхандан сора ол Черкесскеде медучилищеде окъугъанды, аны бошаб, фельдшер усталыкъ алыб чыкъгъанды. Андан сора Ленинград шахарда, кърал университетни юрист факультетине киргенди. Аны тауусхандан сора Къарачай-Черкес Республикагъа къайтыб, Хабез районда сюдюню стажёру, артдан да халкъ сюдю болуб ишлегенди.

Билимин ёсдюрюрге излеб, Саратовда юрист институтну аспирантурасында окъугъанды. 1963-чю джыл Юрий Хамзатович кандидат, 1971-чи джыл да доктор диссертацияларын джетишимли джакълаб чыгъады.

Андан сора ол Саратовда юрист институтну граждан кафедрасына тамадалыкъ этеди.

Профессор эмда кафедраны тамадасы болуб 20дан аслам джыл ишлегенди.

Калмыков илмуда уллу джетишимлеге ие болгъанды – 10 монография бла 200-ге джууукъ илму статьяны авторуду. Аны башчылыгъы бла талай адам кандидат эмда доктор диссертацияларын джакълагъанды. Саратовда ишлеген джылларында граждан праводан эки томлу окъуу китаб аны башчылыгъы бла дуния джарыгъын кёргенди.

Халкъ депутатланы съездинде Юрий Хамзатовични СССР-ни Баш Советине членнге сайлайдыла. Андан сора аны председателни орунбасары къуллукъгъа саладыла. Аны бла да къалмай, Калмыковну СССР-ни Баш Советини закон эмда джорукъ джаны бла ишлеген комитетине председатель этиб саладыла.

Совет Союз чачылгъандан сора ол Эресей Федерацияны Президентинде къуралгъан тинтиу аралыкъда ишлейди, алай бла Эресей Федерацияны Граждан кодексини авторларыны бири болады.

1990-чы джылланы ал сюреминде Юрий Хамзатовични Эресей Федерацияны Юстиция министерствосуна башчы этиб саладыла. Ол кёзюуде Калмыков законджорукъ сакълау эмда сюд реформала бла кюрешгенди. Анга юстицияны кърал кенгешчисини класс чынын бередиле, Эресей Федерацияны Къоркъуусузлукъ советини къурамына кийиредиле.

Бу къуллукълада Юрий Хамзатович 1993-чю джыл къыркъар (август) айны 5ден 1994-чю джыл эндреуюк (декабрь) айны 7-не дери ишлегенди.

Джылы джетиб, солургъа чыкъгъанындан сора да ол политика эмда джамагъат ишлеге тири къошулгъанлай тургъанды. Эресейни Парламентинде депутат болуб Юрий Хамзатович Бойсунмагъан Къралланы Бирлешлигини ишлери бла байламлы комитетни къурамына киргенди. Эресей Федерацияны Президентинде къуралгъан сюд реформа бла байламлы советни члени болуб тургъанды. Эресей Федерацияны Конституциясыны проектин джарашдырыу бла кюрешген ишчи комиссияны къурамына киргенди. Эресей Федерацияны Президентини Конституцион кенгешде келечиси болуб тургъанды.

Кърал дараджада уллу джумуш баджаргъаны ючюн анга «Эресей Федерацияны махтаулу юристи», «Эресей Федерацияны махтаулу илму къуллукъчусу» деген сыйлы атла аталгъандыла.

Юрий Хамзатович Халкъла арасы черкес ассоциацияны президенти эмда къабарты халкъны конгрессини председатели болуб да тургъанды. Ол «Повороты судьбы» деген китабны авторуду.

Юрий Хамзатович Калмыков 1997-чи джыл башил (январь) айны 16-да ауушханды. Аны Къарачай-Черкес Республиканы Абазакт элинде асырагъандыла.

МАРАЛЛАНЫ Ина.
Tinibek 07.02.2019 05:28:06
Сообщений: 1273
2018 дж. башилни 26 "КЪАРАЧАЙ"
Билсегиз, джарар...
КЪАЙДА ИШЛЕСЕНГ ДА, УМУТ ЮЗМЕ

Сюйген иши бла кюреширге мадары болгъан адам насыблыды.

Алай а, ишинги джаратханлыгъынга, урунуу болумла кёлюнг ушатханча болгъанлыкъгъа, биргенге ишлегенледен бир-эки адам неда иги кесек адам сени къанынгы бузадыла, болмагъан джерде къайгъы-сёз чыгъарадыла, ызынгдан сёзюнгю бардырадыла, къатларына барсанг, кёрмегенча этедиле. Ай медет, джашауда сюйсенгсюймесенг да бу тукъум затлагъа джолугъургъа боллукъду.

Ишден кетиб къалсанг, аны джолу башхады. Алай а ишден кетер мадар джокъ эсе, «джууургъанынгы аягъынга кёре узат» дегенлей, башынгы джарашдырыргъа кюреширге керекди.

Адам кесине мадар этерге юренирге керекди, ол заманда джашауунг тынчыракъ боллукъду. Аладан бир талайын айтайыкъ.

Араны кенг эт
Халисиз адам бла бир ишни этерге керек болса да, аны бла къысха байламлы болма. Аллай адамла биргелерине ишлегенлени энергияларын аладыла, аны амалтын ишлеген джерингде аны къатына джууукъ олтурмазгъа кюреш, арагъызда талай атлам болса да хайырды. Эм кереклиси уа, аны бетин, кесин да кёрмезча джерде олтур.

Бир къауумла уа, джюреклери алмагъан, хауалары келишмеген адамлары бла кеслерини орталарына бир башханы салыб, башларын алай бла да аладыла.

Кесинги тутдурма
Аман адам бла бирге ишлеб, анга тюбемезча мадарынг джокъ эсе, аны бла азыракъ тюберге, сёлеширге кюреш. Сёз ючюн, иш графигинги тюрлендирирге боллукъса. Ол баргъан джерге барма, ол къошулгъан джыйылыуладан, бир сылтау эт да, джанла. Айтыргъа, джыйылыугъа бармай амалынг джокъ эсе, андан не эртдерек, не кечирек бар – ол болгъан заманнга тюшмезге кюреш.

Сёз ючюн, джётел этгенча, чючкюрюрге излегенча эт да, къысхакъысха алайдан джанлаучу бол.

Азыракъ сёлеш
Аман адам бла не къадар кёб сёлешсенг, ол къадар аны джесирине тюшгенлей, джюрегингден къууанчынг кетгенлей бараса. Сени ишинг аны иши бла байламлы эсе, ол сеннге письмола, билдириуле ийиб, башынгы къатышдырыргъа излей эсе, джууаб берме да къой. Сансыз эт. Аны алай этгени бла, тутхан ишинг джарсымай эсе, ол ишлеген джерингде джорукъгъа-мизамгъа къаршчы бармай эсе, аны не къадар сансыз эте бер. Аны ийген къагъытларына ишни юсю бла джууаб этерге тыйыншлы эсе, аны хар излемине джууаб бериб турма да, барысына да бир ызгъа бер да къутул.

Кёргюзмезге юрен
Не къыйын тамада бла ишлеген адамланы ичлеринде да бардыла кеслерин аяусуз этдирмегенле. Кимледиле ала? Коллективде хал аман эсе, дауур-сюйюр, къайгъы-сёз биринчи орунда эселе, кёзге илинмезге кюреширге керекди. Къалай? Ишинги артыкъ аламат этиб, кёзге тюртюлме. Ортача ишлерге кюреш, сени болгъанынгдан, къалгъанынгдан да хата-хайыр болмазча эт. Айхай да, болумлу, тири адам алай ишлеб тураллыкъ тюлдю. Мадарынг болмай алай эте турсанг, «не хан, не эшек ёлюр» дегенлей, болум тюрленирге боллукъду. Ол заманда ишинг бла керти болумунгу кёргюзюрсе.

Къоркъуусуз
джерни таба бил

Къайсы бир коллективде да бардыла бир арыгъан кёзюуюнгде барыб, солурча джерле. Алагъа къоркъуусуз джерле дерге боллукъду. Тамам арысанг, сени киши да эслемезча, аллай къоркъуусуз джерни таба бил.

Кесинг джангыз бир кесек турсанг, солуб, эс джыйыб, нерваларынг да орунларына келиб, ызынга къайтыргъа боллукъса.

Бир-биринге хапар бер
Коллективде хар кимни да башы къайгъылы этиб тургъан бир бузукъчу бар эсе, къалгъанла, биригиб, андан башларын сакъларгъа боллукъдула. Ол ишге джете тебрегенни ким болса да кёргенлей, башхалагъа хапар берсин, эшитген эшитмегеннге билдирсин. Нек?

Ол огъурсуз адам, кириб келиб, хар кимни къанын бузарын ангылаб, адамла кеслерин хазырларыкъдыла. Неге да хазырланыб тюбеген игиди.

Кюлкюге бур
Бир-бирде не уллу къайгъыны да игиликге бурургъа боллукъду. Игилик демеклик, джыларны орнуна кюлюб башларгъа боллукъду. Алай этер ючюн, бола тургъан затны юсюнден иги сагъыш этерге керекди. Сени ачыуландырыргъа излеб, къашларынбашларын тюйюб, бир затла айтыргъа кюрешгенлени айтханларын чамгъа-накъырдагъа бурсанг, онгларын аллыкъса. Алайды да, ачыуланыб айланмай, кюлюб тебрерге да боллукъду.

Кеси кесинге кёл эт
Аман адам ишде тынгынгы буза эсе, кеси кесинге кёл эт. Сёз ючюн, ол сени тамаданг тюл эсе, Аллахха шукурла болсун, бу мени тамадам тюлдю, алай болса къалай этерик эдим, де. Ой, андан аманланы да кёргенме, мындан да къутулурма, деб кёлюнгю бас.

Сени ангылагъанны таб
Не къыйын коллективде да иги адамла бардыла. Ала сени ангыларгъа, сен да аланы ангыларгъа боллукъсуз. Бир-бирлерин ангылагъанла бир-бирлерине дагъан, билек болургъа керекдиле. Биргенгде сени сёзюнгю ангылагъан адам болса, ишде не тюрлю табсызлыкъланы онгларгъа да сеннге тынч боллукъду.

Алайды да, коллективни ичинде кесигизни бёлегигизни къурагъыз. Алагъа ичги сёзюнгю айтыргъа, ышаныргъа боллукъду. Аллай джёнгерлеринг болсала, кёлюнг да аман боллукъ тюлдю, джарсыуунг болса да, ала кёл этерикдиле.

Ышарыб айлан
Ышарыб айлан - ол сени кючлю сауутунгду. Сеннге хыршыланыб сёлешгеннге, ышарыб джууаб бериучю бол. Ол ишленмекликни юлгюсюдю. Ишленмеклик, кесин тута билиу хылеулюк, бошбоюнлукъ тюлдю. Аланы бир-бирлеринден айыра билирге керекди.

Ышарыб, кесинги ишленмеклигинги кёргюзсенг, сени бла кюрешгенле айтыргъа сёз табалмай къаллыкъдыла.

Эки араны айыр
Иш бла энчи джашауну арасын айыра билирге керекди. Ишни джарсытмазгъа юрен – заманында кел, ишинги тынгылы баджар да, заманында юйюнге кет. Ишден кетгенден сора телефонну джукълатыргъа эркинсе. Ол заманда биргенге ишлегенле бла ишден бош кёзюуюнгде ушакъ этмезлигинги эмда аланы башынга олтуртмазлыгъынгы билдиресе.

Кесинг къайгъылы бол
Кесинге кесинг эс бёлсенг, башхала сени эркинликлеринге къатыллыкъ тюлдюле. Аманынгы, аладан алгъа эсле да, кесинг тюзет. Нерваларынгы къурутмаз ючюн, медитациягъа, солуу техникагъа юренирге боллукъса.

Джангы затладан къачма
Огъурсуз, ышаннгысыз адамла бла бир коллективде ишлерге киши да излемейди. Аллай джерге тюшдюнг эсе, меннге мындан ары да ёсерге керекди, былайдан башха джерге кетерге боллукъма, деген оюмну тут.

Алай эсе уа, джангылыкъладан къачма, билиминги ёсдюр, алгъа къара.

Сёз ючюн, башха усталыкъ алыргъа, тыш къраллы тиллеге юренирге да боллукъду.

Иги затын таб
Не осал адамны да бир иги заты болмай къалмайды. Аны излеб, табаргъа юрен. Сёз ючюн, аман халиси болгъан адам хайуанланы, джаныуарланы сюерге боллукъду. Неда ишде хар кимни джанындан этиб тургъан адам сабийлерине не иги ана, не иги ата болуб да къалады. Аланы эслесенг, ишде аны бла ишлерге тынчыракъ боллукъду.

Аны бла ол темалагъа сёлеше тебресенг, ара джумушар оноу эте башларыкъды.

Не къыйын коллективге тюшсенг да, сыныб, бюгюлюб къалма. Башха иш табмасанг, ишинги къоюб да кетме.

Бир затны эсингде тут: дунияда тюрленмей тургъан зат джокъду – не сени къыйнагъан кетер ишден, не сеннге бир башха иш, бир иги коллектив тюберге болур джашауунгда.

Алайды да, къыйын коллективге тюшдюнг эсе да, умут юзме. «Тёзген тёш ашар» деген нарт сёзню унутма.

Джыйгъан, джарашдыргъан
МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 17.02.2019 03:38:57
Сообщений: 1273
2018 дж. башилни 24 "КЪАРАЧАЙ"
Илму
Алимни джангы окъуу китабы

Москвада стратегия тинтиулени халкъла арасы илму инновацион аралыгъы «Задачник по физике конденсированного состояния» деген окъуу пособие чыгъаргъанды.


Аны автору Эресей Федерацияны илмуларыны махтаулу къуллукъчусу, Эресей Федерацияны баш школуну махтаулу къуллукъчусу, А. Нобель медалны иеси Орусланы Байдыматды.

Анга «Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу илму къуллукъчусу» деген ат да берилгенди.

- Мен илму бла кюрешгенли 40 джыл болады. Баш окъуу заведениеледе джюрюген джорукъгъа кёре, лекцияла бла семинар дерсле бир-бирлери бла алмашыныб барадыла. Ол зат лекцион материалны иги ангыларгъа себеб болады, - дейди Орусланы, Байдымат. – Ёзге «физика конденсированнгого состояния» деген курсдан литература къарыусузду, задачникле джокъдула. 1991-чи джыл КъЧКъУ-ну базасында «Физика конденсированного состояния» школну ачханымда, бу табсызлыкълагъа тюбеген эдим. Бакалаврла, магистрантла эмда аспирантла бла темаланы ётгенден сора, айтылгъан материалны студентле терен ангылар ючюн, мен задачала къураб башладым. Алайды да, бу окъуу пособиени мен 1991чи джыл хазырлаб тебрегенме. Кандидат диссертациямы юч джылны, андан сора да докторлукъ диссертациямы да 14 джылны джазгъанма. Ол кёзюуледе да задачала къурагъанымы тохтатмагъанма.

Физика-математика илмуланы доктору, Алийланы Умар атлы Къарачай-Черкес кърал университетни физика-математика факультетини физика кафедрасыны тамадасы, профессор Орусланы Байдымат айтханнга кёре, «физика конденсированного состояния» деген курс физика эмда физика-математика факультетлери болгъан бютеу баш окъуу заведениелени окъуу программаларына киреди.

РАЕН-ни академиги Орусланы Байдымат айтханнга кёре, джангы чыкъгъан окъуу китабда 63 задача барды. Айтылгъан теманы ала терен ачыкълайдыла.

Аны дагъыда бир энчилиги - задачаланы биргелерине аланы толтурууну методикалары да бериледи, аны кибик анда справка таблицала да бардыла. Айтыргъа, бу ашхы окъуу китаб бла Эресейни эмда тыш къралланы профилли баш окъуу заведениелерини окъуучулары хайырланыргъа боллукъдула.

МАРАЛЛАНЫ Ина.
Tinibek 17.02.2019 03:41:08
Сообщений: 1273
Махтаулу джаш тёлюбюз
2018 дж. башилни 24 "КЪАРАЧАЙ"
ЭМ БИЛИМЛИЛЕНИ,
ЭМ ФАХМУЛУЛАНЫ БИРИДИ


Къарачай-Черкес Республиканы Ёсюм корпорациясыны инвестпроектлерини тамадасыды Байрамкъулланы Ильясны джашы Науруз. Ол аны кибик «Зеленчук» АПК ОООну баш директоруду, Эресей Федерацияны Кърал Думасыны депутатыны болушлукъчусуду, Къарачай-Черкес Республиканы Ич ишлерини министерствосуну Джамагъат советини члениди.



Науруз кесини атын джашлай айтдырыб тебрегенди. Ол Эресейни Джазыучуларыны союзуну члениди, Къарачай-Черкес Республикада Джазыучуланы союзуну правлениесини да члениди. Фахмулу джаш юч китабны авторуду.

Байрамкъул улуну джазгъанлары «Современная литература народов России. Антология-Поэзия» эмда «Современная литература народов России. Антология-Проза» деген уллу джыйым китаблада да чыкъгъандыла.

Науруз «Къарачай-Черкес Республиканы джаш тёлюсюню бирлешлиги» биригиуню да члениди.

2018-чи джыл Байрамкъул улу джашауунда кёб ашхы джетишимге ие болгъанды.

Айтыргъа, кетген джыл джаш тёлю проектлени Бютеуэресей конкурсунда грантны алгъанды. Аны кибик озгъан джыл ол РАНХиГСде «Развитие региональных команд» деген президент окъуу программаны тамамлагъанды. Аны бла да къалмай, Эресей Федерацияны Правительствосунда финанс университетни аспирантурасын тауусханды.

Аны озгъан джылда ашхы джетишимлерини тизиминде энтда талай затны айтыргъа боллукъду. Сёз ючюн, Науруз «Молодой предприниматель России – 2018» деген Бютеуэресей конкурсну джергили этапында «Сельскохозяйственное предпринимательство» деген номинацияда биринчи оруннга чыкъгъанды.

Билимли, тири джаш аны юсюне да «Молодой предприниматель России – 2018» деген Бютеуэресей конкурсну «Новые возможности» деген номинациясында алчы оруннга ие болгъанды.

Байрамкъул улуну «Школа проектных менеджеров» деген проекти КъарачайЧеркес Республикада джашаугъа сингдирилиб тебрегенди. Ол проектге «Премия Траектория» деген джаш тёлюге аталгъан эм иги профессионал практиклени Бютеуэресей конкурсунда экинчи орун берилгенди.

Алайды да, таймаздан ёсюм джолда баргъан таулу джаш кесини болуму, фахмусу эмда башламчылыгъы бла Къарачай-Черкес Республиканы джаш тёлюсюне тюз джол кёргюзгени бла бирге аны атын иги бла айтдырыргъа да тыйыншлы юлюш къошады.

Ол оюмгъа шагъатлыкъ этген энтда бир мисал. Индияны Дели шахарында Эресей бла Индияны джаш тёлюсюню форуму бардырыллыкъды. Ол форумгъа къошулургъа излегенле аз тюлдюле. Алай а Эресейден ары барлыкъ делегацияны членлерин элекден сюзюб чыгъаргъандыла – игилениашхыланы ичлеринден эм игилени сайлагъандыла. Айхай да, сайлау конкурсдан ётюб, делегацияны къурамына киргенлени бири Байрамкъулланы Ильясны джашы Наурузду.

Халкъыбызны не тюрлю джаны бла да эм билимли, фахмулу джаш адамларыны бирини энтда алда кёб ашхы джетишим сакълагъанына ишек да джокъду.

Рубриканы МАМЧУЛАНЫ Дина бардырады.
Tinibek 17.02.2019 03:41:38
Сообщений: 1273
2018 дж. башилни 24 "КЪАРАЧАЙ
"Хапар
АЙБАЗЛАНЫ Солтан

Къара атлы

Джашчыкъ, къыйырсыз къум тюзню таула андадыла деб ышанда тутхан джанына эки къолчугъун да аллына созуб, тобукъланыб, къургъакъсыб тургъан эринлерин аз къымылдата: «Аллах, Сен сакъла. Тауланы сакъла. Таула турсала, къайтарырла бизни Кавказгъа. Аллах, Сен сакъла бизни. Сакъла эгешчигими, Патийчикни. Аллах, Сеннге къурман болайым, тилейме Хаджи-Махмут акъ аджиринде бери джетсин. Бизге болушлукъ керекди. Ачдан, суудан, хауадан къырылыб барабыз. Аллах, Сен болуш», - деб тилек тилейди.

Аллында Хаджи-Махмут сюеледи.

- Хаджи-Махмут, кел, къайдаса? Джауну хорла да, бизге дженгил джет. Бизни, келтириб, къум тюзлеге къуйгъандыла. Къум тюзле джаланнгач джерледиле, биз мында къырылыб барабыз, ачдан ёлебиз. Дженгил джет, –дейди.

Джел, къумну кёлтюрюб, кёкде бурады. Келтириб, бетине урады. Къум кесекле бетине чанчыладыла. Джашчыкъ билеги бла аладан бетин къорууларгъа кюрешеди. Къаты бла джел къуууб баргъан тоблача тёгерек чыгъанакъла ётедиле. Кёкню джашчыкъ таула «андадыла» деген джанын чарс басыбды. Кёрюнмейдиле былайдан кавказ таула. Ала узакъда къалгъандыла. Къолларын аллына джайыб, тилек тилеб кюрешсе да, Хаджи-Махмут кёрюнмейди. Ол кёзюне кёргюзтеди Хаджи-Махмутну акъ атны юсюнде, узакъдагъы чарсдан айырылыб келе, къолундагъы къылычы бла хауаны эки джанын да бирден туурай, кёкде учуб келгенин. Аны кёрюб, къарауул къыргъызлыны къара атда джашчыкъны къуууб келгенлей бир джанына къачханын. Алай а джашчыкъ не бек тилеб кюрешсе да, кёкде кёрюнмейди Хаджи-Махмут. Кишиден да къачмайды къарауул къыргъызлы. Битими джыйылгъан сабанны арасын алыб, эмилик атыны юсюнде бир джанына чомпайыб, ашаргъа азыкълары болмагъандан бери машакъ джыяргъа келликлени сакълайды.

«Эшитмейдиле мени не Аллах, не Хаджи-Махмут», деб келеди джашчыкъны кёлюне. Ол ёрге ауур къобады. Къулагъына эгешчигини джылагъан тауушу келеди. Джашчыкъ ашыгъады. Эгешчиги кеси джангызды. Ачды. «Тохта, тёз, Патийчик. Мен, сабаннга барыб, сеннге машакъ джыйыб келтирейим, - дейди джашчыкъ. Тёз, Патийчик, тёз. Тёзмей амалыбыз джокъду. Юйюрден къуру экибиз къалгъанбыз. Къалгъанла...»

Джашчыкъ анга сагъыш этсе, кёзлеринден «зыр» деб джыламукъла къуюлуб къаладыла. Ол ангылайды гитче эгешчигин ачдан джылагъанын. Ангылайды джыламукъ бла не анга, не кесине болушалмазлыгъын. Ангылайды джашаргъа керек болгъанын. Ол себебден, гитчечикге ариу айтыб, анга ашаргъа бир зат табаргъа умут этиб, аллына атлайды. Бир зат дегенликге, джашчыкъны ушхууур этерге амалы джокъду, гырджын биширирге уну джокъду. Бар эди. Анда таулада, юйде, къалгъанды. Анда эмен дюккючледен хазырланнган отунла бир-бири юслерине къаланыб къалгъан эдиле. Былайда уа къум тюзле. Къурайла. Къурайланы джыяргъа боллукъду. Аладан от этерге да боллукъду. Къурайла дженгил джаныб кетедиле. Аланы кёб заманны джанаргъа амаллары болса да, отда биширирге заты джокъду. «Анам да джокъду, атам да джокъду. Ала бу гитче тийречикни къыйырында къабырлада эки сары сын ташны тюбюнде джатадыла. Ала болсала, бир мадар эталлыкъ болур эдиле. Мен а тюзге барлыкъма. Джашыртын барлыкъма. Анда мени мараб тургъанча, къоруучу ат юсюнде чомпайыб сакълайды. Ол битими джыйылгъан сабанны тёгерегине къара атда учханны орнунда айланады, –деб, ахсынады джашчыкъ. - Менича сабаннга баргъан джашчыкъла дагъыда бардыла. Уллула да барадыла сабаннга. Битими джыйылгъан сабаннга. Башха джубаныргъа къумдан сора джукъ джокъду. Таула, таула ... Къалай керек эдигиз сиз бизге бусагъатда».

Джашчыкъ аллына ашыгъыш атлайды. Атлайды къоруучуну ол джол ызындан къуугъаны кёз туурасында турса да. Ол, сабий, къолунда кючден табхан эки нартюх кесекни къысыб, къачыб барады. Ызындан къара атда къоруучу джууукълашыб келеди. Атны туякълары ёрге тартылыб, джашчыкъны кёлюне келгеннге кёре, кёкге джыйылыб къалгъанча, джерге тиймейдиле. Анга да сыбыртхыны тохтамай сызгъыргъаныны тауушу къошулады.

Джашчыкъ аллына созулургъа кюрешгенликге, аякълары бармайдыла, анга тынгыламайдыла. Джашчыкъны борбайлы атдан дженгил барыргъа амалы джокъду. Тойгъан бла ач бир тюлдюле. Артыкъсыз да бек сабий болсанг. Ма ат джашчыкъны джетди. Ёшюню бла урмады, аяды болур. Алай тюл эсе да, джашчыкъ алай сагъыш этди. Сыбыртхы башындан мийикде ойнады, сызгъыргъаны хауаны толтургъаны бла бирге белине чырмалды. Джашчыкъны бир джанына тартыб, джерге бауурландырды. Джыгъылыб бара тургъанлайына нартюх кесеклени къолларында къаты тутду. Кёзлерин да къаты къысды. Къамчи дагъыда юсюнде ойнады. Джашчыкъ андан ары не болгъанын эсгерелмей къалды. Эс ташлагъан болур эди.

Эсине келгенинде, сабанда узунуна созулуб, кеси да ангыламагъан болумда джатыб тура эди. Олсагъатлай нартюх кесеклени джокълады. Джокъласа да табмады. Джокъ эдиле. Къоруучу алыб кетген болур эди.

Бюгюн джашчыкъ къоруучуну узакъдан мараб барады. Къоркъуу уллу болгъанын билсе да, барады. Бармай башха амалы джокъду. Джашау бла ёлюмню арасын сабанда джыйылмай къалгъан машакъ нартюхле белгилейдиле. Къоруучуну аты, окъча, дженгил чабады, кесини бети хыныды, аяусузду. Атны дженгил баргъанындан болур, аны алайсыз да къысыкъ кёзлери джабылыб къалгъанча кёрюнедиле. Джукъа орналгъан узун тюклю мыйыкълары, джел тарагъандан ызларына кетиб, джаякъларына джабышыб, атны къызыу баргъанын чертедиле. Ат кертиси да къызыу барады. Не ючюн десенг, анга, къарауулгъа, къарыусуз джашчыкъны джетерге керекди.

Сабанны ара сюреминде джерге, къара булутча, олтургъан къаргъала сабанны басхандыла. Джашчыкъ алагъа мыдах къарайды. Сукъланады. Ала къара атны туякъларыны джерге тийген тауушун эшитгенлей, эрлай кёлтюрюлюб кетерикдиле. Къара атлы туураларындан къараб къаллыкъды. «Мен а ачма, къарыусузма, сабийме. Къанатларым да джокъду», - деб сабанны теренине мыдах къарайды.

Джашчыкъ къаргъала болгъан джерни ышан этди. «Ала ишексиз да нартюх болгъан джерге къоннгандыла», - деб, алайгъа атланды. «Кёз туурадады ансы, деб къошду. - Къара атлы кёрюнсе, къаргъала учарла да кетерле, мен а... Мени къанатым джокъду», - деб, сагъышлы болду. «Меникиле аякъларымдыла. Мен алагъа ышанама». Джашчыкъ энгишге къарады. Чуругъуну джыртыкъ бурнундан къараб тургъан баш бармагъы кёрюндю. Ол аны къымылдатды. Тири къымылдатды. Аны бла бирге къоркъаракъ да болду. Сериуюн атлаб башлады да, аллында эгешчигини инджиулю сыфаты сюелгенинде, къоркъса да, аллына, къаргъала таба, тири атлады.

Къаргъала, ол сагъыш этгенча, андан къоркъмадыла, юркмедиле, орунларындан тебмедиле. «Ала да къаргъала, мен да къаргъа. Энди аланы араларындан билинмезча джерге къысыл», - деди. Ызы бла: «Ала мени сан этмедиле, къарт анасы айтыучуча «кюушеннгенлерин» да бузмадыла, деб келди джашчыкъны кёлюне. - Нечик къарыусуз кёрюндюм мен аланы кёзлерине». Ол акъылдан джашчыкъны кесинден кёлю чыкъды. «Мени къарыусуз болургъа амалым джокъду». Аллында орнунда къымылдаялмай, ачдан инджилиб тургъан эгешчиги турду. Къара атлыдан мен къоркъаргъа керек тюлме. Аллында таула турдула. «Ала кючлюдюле къара атлыдан. Кючлюдю андан эсе ХаджиМахмут. Къазауатха кетгинчи аны да бар эди аджири. Акъ аджири. Ол уллу эришиулеге къошулгъанлай, ёчле алгъанлай тура эди. Къалай къууана эдиле джашчыкъла акъ аджирни хорламларына. Ала, сюйюнюб, аны тёгерегине айлана эдиле, аджирни къатына келгенлерин кеслерине уллу сыйгъа санай эдиле. Бир джерде турургъа тёзюмю джетмей, аджир орнунда тебчилдей эди, аякъларын джерден дженгилден дженгил ала, орнунда тепсей эди. Бир кере алай эте келиб, ёрге, арт аякъларында, шын турду. Джашчыкъланы кёзлерине ол ал аякълары бла кёкге джетиб къалгъанча кёрюндю. Бир кесек заманны ол болумда тургъандан сора энгишге тюшдю. Башын ёрге тутуб кишнеди. Джангыдан ал аякълары ёрге кетдиле. Аджир, шын турду да, ызына кетди. Аны къымылдагъан кючюне тёзелмей, джюгенни къайиши юзюлдю.

Аджир шын туруб тургъанлай, ызына кете барыб, тёрт аягъына бирден тюшдю да, ёзенни ёрге атылды. Аны ызындан къараб къалгъанлагъа кючлю аджирни бара тургъанын тохтатырча дунияда кюч болмагъанча кёрюне эди. Джашчыкъла ызындан чабдыла. Аджир баргъаныча барыб, кёз туурадан да ташаймагъанлай, къая тюбюнде тюзге чыкъды. Баргъанын тохтатмагъанлай, ол тогъайла этиб тебреди. Нечик ариу эди туурадан аджир! Нечик ариу эдиле тёгерегиндеги таула, къаяла, тюз. Нечик ариу эдиле ала бары да бирден: таулада кём-кёк кёкню тюбюнде акъ къаяла, таула, джашил тюзде тохтаусуз чабыб баргъан акъ аджир.

Къыйырсыз къум тюзню джашчыкъ таула андадыла деб ышанда тутхан джанындан джел урду. Узакъда булут кёрюндю. Булут, джууукъдан джууукъ бола келиб, акъ атлыгъа ушаб къалды. Ол, шыбылача, учуб, дженгил келе эди. Къолундагъы къылыч бла эки джанында да хауаны бирден туураб бара эди. Джашчыкъ тёгерекни сызгъырта, хауаны туурай келген аджирдеги атлы Хаджи-Махмут болгъанын таныды. Джашчыкъ къууанды. «Ма Хаджи-Махмут джетди», - деди. Арыкъ бетчигинде кёбден бери биринчи къууанчны толкъуну ётдю. Кёкде атлы джашчыкъны башы бла ётдю да, кёкню чексиз кенгинде тас болду. «Кёзюме кёрюндю болур, - деб келди джашчыкъны кёлюне. - Биле эдим Хаджи-Махмутну келлигин. Бушуу миллетде уллуду. Болушлукъ менден эсе бек керек болгъанла, сёзсюз да, болурла», - деб къарамы бла таурухлу атлы ётген джанына къарады. Къарамы къумлу тюзню къарауул атда садакъча учуб чыгъыучу джанына битди. Ол къоркъмай эди бусагъатда къарауулдан. Ол ийнана эди Хаджи-Махмутну анда ишлерин бошаса къайтырына.

Джашчыкъ, тёгерегине сескекли къарай, къаргъала арасында кесине орун алды. Тобукъланыб, бир-бирде кёкюрегинден джатыб къымылдай, ол нартюх сабахла излеб башлады. Сескекли тёгерегине къарай, бир къаргъаны аллындан джарты нартюх кесекни кесине тартды. Къаргъа аны ушатмады. «Къаркъ», - деб джити, къара бурнун джашчыкъгъа бурду. Джашчыкъ таууш этгенлейине, эки аягъында бирден чынгай, бир джанына джанлады да, кесичаланы араларында тас болду. Джашчыкъ нартюхню къойнуна, кёлек ичине, джашыргъан кёзюуде къарны къурулдады. «Кесим да ач болгъанма, энди табханымдан къабыб кёрюрме», деб, ол къолун къойнундагъы нартюхден айырды. Талайны барса да, нартюх сабахха тюртюлмеди. «Мен тюлме да былайда биринчи джыйгъан. Къаргъала да ашайдыла да?» - деб, нартюхлени къаргъаладан къызгъанды.

Къолуна ташны алыб, ала таба ата башлагъаны бла бирге къолу ташы бла бирге энгишге ийилди. «Бош къызгъанаса къаргъаладан нартюх бюртюклени, - деди ол. Ала учуб кетселе, сен къарауул кёрюрча туурагъа чыгъыб къаллыкъса». Къолундан ийген ташны бир джанына тюрте, нартюх излеб башлады. Къарны джангыдан къурулдады. «Ачма», - деди ол. Тюненеден бери ашхыныма джукъ тюшмегенди. Печ къатында къалгъан джарма хурттакны Патийчикге бишириб берген эди. Кесин эсгерте тургъан ач ашхынны булджута, ол джарты нартюх кесекни топуракъ тюбюнден къараб тургъанын кёрюб, аны эслеб бара тургъан къаргъадан эсе алгъа джетди. Къаргъа онгсунмагъанын «къакъ-къакъ» дегени бла билдире, бир джанына джанлады. Теблениб тургъан топуракъны тюбюнден, уллу болмаса да, сау нартюх чыкъды. Джашчыкъ къолу бла аны юсюнден топуракъларын ариулады. Сыйпады да, аллында бир кесекге ёрге тутду. Нартюх бюртюклени кюн тийген джанындагъыла джылтырадыла. Джашчыкъгъа бир да бир ариу кёрюндюле.

Кеси да ангылагъынчы къолу нартюхню ауузуна элтди. Энди уа тишлери нартюхге кирдиле деген кёзюуде бир кюч аны къолун ызына тартды. Нартюх чий болса да, аны ариу ийисинден башы тёгерек айлана, ол эсирген адамча, башы къатышыб, ач ашхыннга нартюх бюртюклени ашырыргъа излеген ауузундан къолун нартюхю бла ызына тартды. «Кеч, Патийчик, ашаб къоя эдим. Тюзю, мен да ачма. Ач болсам да, кючюм сенден кёбдю. Мен тёзерме», - деб, нартюхню къойнуна ашырды да, къаргъала арасында энтда нартюхле излеб башлады. Талай нартюх кесекни къойнуна джашырыб, эгешчиги кёзюне кёрюннгенинде, кетер къайгъылы болду.

Чексиз тюзню къыйырында батыб баргъан кюн таякъларын къумлу тюзге ата, тюзню къызартды. Джашчыкъ ёрге тура башлагъаны бла бирге ызына чёгеледи. Ол бу кёзюуде, къойнунда нартюх кесеклени къарнына къаты къысыб, кёзге кёрюнмезча джерге кириб кетерге хазыр эди. Анда, сабанны ары джанында, талай тиширыу машакъ джыя тургъанларын бёлюб кетерге гузабаландыла. Кюн батхан джанындан, джанлыча, къара атлы чыкъды. Тиширыула къачдыла. Атлы аланы ызларындан айланды. Кюнню, тюзню къыйырында къумгъа батыб баргъан къызыл саханыны таякълары тиширыуланы джарытдыла да, аланы къызыл бояугъа боядыла. Аланы джетерге атлы да къызыл болду. «Бары да къызыл болдула, къанны бети къызыл», - деб келди джашчыкъны кёлюне. Тиширыуланы бирлери орнунда симсиреб къалдыла. Джашчыкъ аны чий нартюхню джутланыб ашай тургъанын кёрдю. Къалгъанланы да бар эди къолларында нартюхлери. Атлы джетерден алгъа ала хазыр эдиле къолларындагъы нартюхлени бирден джутуб къояргъа. Ала, нартюхлени гузаба къаба, чайнамагъанлай джута эдиле.

Атлы тиширыуну къатына тюгел джетгинчи, сыбыртхысын хауада сызгъырта, ауузлукъну юсю бла кёмюк силегейле келе, бурун тешиклери, кёрюкча, кенгере-джыйыла тургъан атны тиширыуну юсюне бурду. Тиширыу тебмеди. Чий нартюхню ауузуна элте да, къаба, ууакъ чайнай, атлыны сан этмеди. Аны уллу кёзлерини гинджилери кёкню чексиз теренине ууланыб эдиле. Ол анда Хаджи-Махмутну, тауланы излей болур деб келди джашчыкъны кёлюне. Атлыны къолундагъы сыбыртхы кёкде ачыулу, элия ызны къатлады, эрши таууш чыгъара, сыбыртхыны къайишден токъмакълы учу сызгъыра, тиширыуну бетине тюгел джетмей ётдю. Ызына тогъай айлана келиб, белине чырмалды да, тиширыуну бир джанына тартды. Тиширыу, тюбю кесилген терекча, силкинди да, энгишге къуюлду. Джашчыкъ къарамы бла кёкню къармады. Акъ атда эки джанында бирден къолундагъы къылычы бла хауаны туурай, учуб келген Хаджи-Махмутну кёрюрю келди. «Нечик керек эдинг сен бусагъатда Хаджи-Махмут», деб, ахсынды, ызы бла эшитиб къойса уа деген дыгаласда «Ха-джи Мах-мут, Хаджи Мах-мут», - деб, кёкню теренине къычырды. Хаджи-Махмут кёрюнмеди. Джашчыкъ ёрге турургъа дыгалас эте тургъан тиширыу таба мыллыгын атды.

Атлы, тиширыудан къарамын узайыб баргъан нёгерлерине атды да, аланы ызларындан джумулду. Ол аланы джетерге тиширыула тогъай джолгъа бурулдула. Кюнню, тюзню къыйырында къумгъа батыб баргъан къызыл саханны таякълары тиширыуланы джарытдыла да, аланы къызыл бояугъа боядыла. Аланы джетерге атлы да къызыл болду. «Бары да къызыл болдула, къызыл къан бетли», - деб келди джашчыкъны кёлюне. «Аллах, Сен сакъла», - деб тиледи джашчыкъ. Къызыл кёк, къызыл атлы, андан къачыб баргъан къызыл тиширыула джашчыкъны кёз аллында унутулмазлыкъ сурат болуб сюелдиле.
Tinibek 21.02.2019 03:58:17
Сообщений: 1273
2019 дж. башилни 31 "КЪАРАЧАЙ"
Редакцияны къонакълары
ЮЛГЮГЕ ТЫЙЫНШЛЫ



Бир кюн редакциягъа Хабез районну Къош-Хабль элинден бир огъурлу къарт келди, биргесине къызы эмда джууукъ джетген бир джаш адам да бар эдиле.

- Мен Мамижев Сагит Ахьяевичме. 1930-чу джыл туугъанма. 1957-чи джыл къарачайлыла Орта Азия бла Къазахстандан ызларына къайтхан замандан хапар айтыргъа излейме, деб башлады ол кесини сёзюн. – Ал кёзюуде Хабез районну Ильич элинде милиционер болуб ишлеб турдум. Артда, комсомолну райкомуну члени болгъаным себебли, аны путёвкасы бла анда ферманы тамадасы этген эдиле. 1957-чи джыл джуртларына къайтхан 17 къарачай юйдегини мен ишлеген Ильич элге джибередиле. Биз бир-бирибизни ангылаб, мен да алагъа къолумдан келгенича болушуб джашай эдик.

Сагит озгъан-кетген заманланы эсге тюшюрген бла бирге кесини джашлыгъын да тюшюре эди эсине. Не сейирсиниу, джаш джылларын эсге тюшюрмей ким джашаялады дунияда?

- Ол заманда джаш эдик, арыгъан-талгъан не болгъанын билмей эдик, - дейди Сагит. – Къарачай юйдегини ичлеринде къартла, сабийле да кёб эдиле. Къартланы тилеклерин мен джерге тюшюрмей эдим. Къарачайлыла, ишлерге эринмеген адамла, юй ишлеб башладыла. Даусуз чегетчиликде танышларым болгъанлары себебли, мен ары барыб, сёлешиб, къарачайлылагъа агъач бла болушургъа мадар табдым. Юйлени ала самандан ишлеген эдиле.

Сагит, бир кесекни сагъыш этиб туруб, дагъыда, учунуб, былай айтыб тебреди.

- Къарачайлыла ишлеген юйлеге ток тартдырыргъа керек болду. Бу ишни юсюнде да бир джанында болургъа излемедим. Зеленчук ГЭС-ге барыб, джангы ишленнген юйлеге свет тартдырыргъа кереклисин айтдым. Ала да, кёб мычымай, ол джумушну тындырдыла.

Эл къарачайлыла келгени бла ёсюб башлады. Автобусла джангы юйле ишленнген джерледен узакъда тохтай эдиле. Тиширыула, къартла, сабийле, къышда, джангурда узакъ джолну барыб, Черкесскеге баргъан автобусха алай минерге керек бола эдиле. Мен биягъынлай, Черкесскеге барыб, автоколоннаны тамадасына тюбеб, автобус джангы тийреге дери барыргъа кереклисин ангылатдым. Ол да джолгъа къаратыб, автобус джюрютюрча да этдирди.

Къарт айтханнга кёре, Новоисправненская хуторда школгъа джюрюгендиле Ильич элни сохталары. Къарачайлыла джашаб башлагъанлай, школ ишлеуню къайгъысын да этерге керек болгъанды, нек десенг, адамланы, сабийлени саны да ёсгенди.

- Ильичде эки гитче юйчюкден къуралгъан школ да ачылады, - дейди андан ары Сагит. – Бюгюн кибик эсимдеди аны биринчи директору. Ол Эрикгенланы Магомет эди. Эл школда сохтала 1-чи классдан 4-чю классха дери окъуй эдиле. Школну сохталары билим алыргъа инджилиб узакъгъа джюрюмезча болгъанларына барыбыз да бек къууаннган эди.

Бир кюн къартла, келиб, сени бла сёлеширибиз барды, дейдиле Сагитге. Къуру да тюбеучюсюча, алагъа ол бек джарыкъ тюбейди. Ала, элде медпункт ачыуну къайгъысын башлайыкъ, сен да къолунгдан келгенича болуш, деген оюмну айтадыла.

Сагит, ол затха толу разы болуб, биригиб, медпункт ачдыргъынчы тынгы табмай кюрешедиле.

- Элге энди тюкен джетмегени барыбызгъа да ачыкъ болду. Аны да къайгъысын этерге келишдик. Айхай да, бизни ишибизни башхала этерик тюл эдиле, кесибиз этерге керек эдик, - дейди Сагит. – Ол кёзюуде Аргунов Аубекир Нухович Къош-Хаблде сельпону тамадасы эди. Аны иги таныгъаным себебли анга тюбедим. Ол, адамлыгъы, болуму да болгъан киши, сагъыш этиб, тюкен ачаргъа сёз берди. Сёзюне да толу болду. Былайда дагъыда бир затны чертерге тыйыншлыды. Къарачайлыла, бизни кесибизни энчи бригадабыз болса, ашхы иш боллукъ эди деб, колхозну председателине мени келечи этдиле. Алай бла, алагъа деб 6-чы бригада къуралгъан эди. Бригадагъа бир сюрюу къой бла иги кесек сауулгъан ийнек, эки трактор бла уллу джюк ташыгъан машина да берилген эдиле.

Джашау кесини джорукъларындан таймай келгенича, заман кетиб, тюнене джаш адам болуб, чабыб джумуш этиб айланнганла, бюгюнлюкде сакъаллары агъаргъан къартла болуб, тёрде олтурадыла.

- Мени атам бизни бла келген Мамижев Азретни да – ол Черкес драма театрны актёруду – мени да биргесине алыб джолгъа чыкъгъанды. Джылы тохсаннга джууукълашханды да, биз аны кесин ийиб къоялмагъанбыз, - дейди Сагитни къызы Люся. – Мен «Къарачай» газетни къуллукъчуларына, окъуучуларына да хапарымы айтыргъа керекме, ол джыллада биз бек ариу джашагъанбыз, бир-бирибизни эркелетгенбиз, ёсюб келген тёлюлеге ол юлгю болургъа керекди, - дегенинде, аны тилегин къабыл кёрюб, алыб келгенбиз.

Къарт, айтылгъаннга разылыгъын билдириб, башын силкеди. Аны кёзлеринде алкъын къартлыкъгъа бой салыргъа излемегени да кёрюнеди.

- Мен, Ильичде тёрт джыл джашаб, ызыма, Къош-Хаблге, кетдим. Бюгюн да анда джашайма. Ильичде ол кёзюуде джашагъан адамладан да киши къалмагъанды. Айхай да, сабийле ёсюб джетген болурла, ёзге ала мени таныяллыкъ тюлдюле. Джерде бир-бирине болуша джашагъандан, бир-бирине игилик этгенден уллу насыб джокъду, - деди Сагит, сёзюн тамамлай.

Огъурлу къартны айтханына бёлмей тынгылаб турдум. Ахырында бир соруу бердим: «Сагит, къарачайлыла сизни алагъа болушханыгъызны багъасын билгенлерин сездиралгъанмы эдиле?»

- Иги да дейсе. Ой, ол къартла мени бир сыйымы кёре эдиле, джашым, демей да сёлешмей эдиле. Ол заманда адамла бюгюн да кёзюме кёрюннгенлей турадыла. Ичлеринде Байрамукъланы Абук деб бир эсли адам да бар эди. Джашыны аты да Мухтар эди. Биз ол заманда джашагъанча, татлы джашасынла эндиги эмда келир тёлюле бир-бирлери бла.

Редакциягъа келген къонакълагъа, сый да бериб, уллу бюсюреу да этдик. Сагитге да, джюз джылында да аякъ юсюнде айланыб, миллетлени арасында шохлукъну отун джандырырча, мамырлыкъны байрагъын кёлтюрюрча бир кюч, саулукъ теджедик.

МАРАЛЛАНЫ Ина.
Tinibek 21.02.2019 17:14:53
Сообщений: 1273
2019 дж. башилни 31 "КЪАРАЧАЙ"
Алимни оюму
КЪАЛЛАЙ АДАМ ДЖАРЛЫ БОЛАДЫ?

Бу статьяда санларында, башлар ында кемизликлери болгъан инсанланы юслеринден айтмайбыз...

«Атамдан, анамдан ачха, мюлк къалмады. Эгечден, къарнашдан болушлукъ болмады. Тюбеген адамымдан кёлтюргюч джокъ. Тенгледен, танышладан да бир джукъ чыкъмады. «Неме» ачхамы алды да, ызына къайтармады. Билимиме кёре иш табалмайма. Иш къураб, этиб башладым да, кърал къуллукъчула тазир салыб, улху излеб къанымы ичиб бошадыла да, ишими джабыб къойдум», – дегенча сёзлени айтханлагъа хар бирибиз да тюбер керекли къалгъан болмазбыз. Аллай тарыгъыб туруучу адам бла киши иш джюрютюрге, сатыу-алыу этерге излемеученди. «Джарлы болама деб, джылаб тургъан ол ёмюрде да бай болмаз», – деб эски джырда бош айтмайдыла. Бюгюнлюкде алимле айтыугъа кёре уа, сёзле, сагъышла зат болуб (материализуются) тебрейдиле. Аны амалтын, аман джорала этиб, тарыгъыб, джылаб тургъан адамны юйюне рысхы хазна къонмаучанды.

Бир къауумла уа дженгил заманны ичинде рысхылы болуб къалыргъа излейдиле. Къайда эсе да сен танымагъан бир бай къарт атанг, къарт ананг болуб, ала дуниядан кете башлагъан сагъатларында, рысхыларын сеннге джаздырыб кетген болсала, аны иши бир башха... Алай мелиуан адамдан биринде болады. Не уа, адам терк бай болур ючюн, киноладача, бир банкны тонаргъа керекди. «Уруну арты къурур» дегенлей, урлаб да бир кёбгеми барады гудучу, ахыры тюрмеге тюшеди. Тюз ишлеб, халал къыйынын ашаб бай болгъан бек къыйынды. Бай болур ючюн, адам билген, сюйген иши бла кюреширге керекди. Ишин зор кёрюб этген адам, аны кереклисича баджараллыкъ тюлдю. Этген, чыгъаргъан заты чола болса, аны киши да сатыб алыргъа излерик тюлдю. Сёз ючюн, татыусуз, кюйген ётмек бишириб сатама десе, ким аллыкъды аны. Къысхасыча айтыргъа, къысха заманны ичинде бай болуб къалыргъа излеген, ол уллу джангылады. Дженгилликни сабырлыкъгъа байлаб, этген ишин деменгили этиуден башланады байлыкъны аллы.

Рысхылары болгъанлагъа бек зарланнган адам кеси кесин ичинден ашаб турады да, халиси ачыулу, адамла бла тюйюшюучю болады. Адам баласы бир кесек келишимли болургъа керекди. Кесинден акъыллыгъа, кесинден болумлугъа сый бере да билирге керекди. Къолундан джукъ да келмегенлей, кесин кёбдюрюб тургъан а кимге керекди? Келишимлилиги болмагъан, ачыулу адам ахырында джюрек ауруулу болуб, иш къайгъылы болалмайды. Кеси иш ачыб ишлемесе, табышлылыкъ бла кюрешмесе неда уллу айлыгъы болгъан кърал ишде ишлемесе, къайдан бай боллукъду адам. «Зарлыкъ айлыкъ бермез, ачыу ауну кёрмез» деб халкъда аны ючюн айта болурла. Адам баласы бир кесек келишимли болургъа керекди.

Болгъан ачхачыгъын, алтынчыгъын джашырыб, татымлы ашарыкъ сатыб алыргъа да кесинден, юйдегисинден къызгъаныб тургъан адам да бай болмайды. Адам бир мадарын табса, учуз химиялы ашарыкъны алмазгъа керекди; кесини, юйдегисини саулукъларына къаратыргъа керек болса, ачханы къызгъанмазгъа керекди; сабийлерин иги джерледе окъутур ючюн ачханы аямазгъа керекди. Кесибиз бек бай болуб кетелмесек да, къаты саулукълары, иги билимлери болгъан сабийлерибиз джашауда кеслерини орунларын табыб, баш джюрютюрюкдюле. Аны айтханыбыз, керексиз къарангы къысдыргъыч болуб да адам бай болаллыкъ тюлдю.

Заманын бош ашырыу да джарлылыкъны эм уллу шартларыны бириди. Белгили режиссёр, джазыучу Алийланы Шахарбий (джандетли болсун): «Заманны заманында заманламасанг, заман ызына айланыб табанлар», – деучен эди. Къысхасыча айтыргъа, бир мадары болгъан адам бюгюн этер ишин тамблагъа къоймазгъа керекди. «Къалгъан ишге къар джауар», деб бош айтмагъандыла буруннгула. «Заман ачхады», деб оруслула да сынаб, билиб айтадыла.

Бир ашхы ишни тамбладан, баш кюнден башларма деб, кесине сёз бергенча эте, эринчеклигин, кёлсюзлюгюн кесинден джашырыб кюрешген адам да бай болаллыкъ тюлдю.

Сабийлени гитчеликден ишге чыныкъдырмасакъ, мал байлыкъ бла тин байлыкъны базман этерге, Аллахны бирлигине ийнаныб джашаргъа юретмесек, бу башында айтыб кюрешген фатауаларыбыз капекге да тиерик тюлдюле. Джюреклеринде ийман, ангыларында тин байлыкъ, къолларында мал байлыкъ болгъанлагъа бизни да, бизден джаратылгъанланы да Уллу Аллах тенг этсин.

ТОМПАЛАНЫ Алибек,
педагогика илмуланы кандидаты.
Tinibek 21.02.2019 18:13:49
Сообщений: 1273
2018 дж. башилни 17 "КЪАРАЧАЙ"
Маданият джашау
«КЪОБУЗНУ СЁЛЕШДИРГЕН»


Къарачайда, Малкъарда да «къобузну сёлешдирген» деб сёз джюрюйдю. Алай эм усталагъа, эм фахмулулагъа махтау-сый бере айтхандыла. Аллай къобузчула ёмюрлени узагъына тойланы, башха къууанчланы тамалы болуб келгендиле. Аллахха шукур, энтда бардыла. Аланы бири болгъанды Къазийланы Асланмырзаны джашы Билял. Эртделеде Шимал Кавказда аны атын эшитмеген хазна болмагъанды. Алай а бусагъатда Къабарты-Малкъарда болмаса, башха джерледе аны энчи джашаууну юсюнден, музыка санатыбызгъа къошхан юлюшюню, бюгюн да юлгюге айтылыб тургъаныны юсюнден хазна билмейдиле. Аны амалтын, къарачайлыланы Билял бла шагъырей этерге излейбиз.

Къазийланы Билял 1879чу джыл Черек районну Коспарты элинде, тууады. Атасы Асланмырза сыбызгъы согъаргъа уста болгъанды. Малларын кюте, таулада айланнган сагъатында джашчыгъын да биргесине джюрютгенди. Артда Билял кеси айтханнга кёре, музыкагъа сюймеклиги сыбызгъы тартыуладан башланнганды. Бир кесек аякълана тебрегенинде уа, къобуз согъулса, джырлагъанланы эшитсе, барыб, алагъа тынгыларгъа талпыб тургъанды. Ол джыллада музыка школланы, училищелени атлары да айтылмай эди, аллай джукъ болса да джюрюб, билим алырча мадары да джокъ эди. Аллах берген фахмусу аланы барын да орнун тутады. Къобузгъа эси кетиб тургъанын ангылаб, ана джанындан джууукъ джетген Атабийланы Хуна юретиб тебрейди. Элде уста къобузчула да бередиле дерс. Къууанчы ичине сыйынмай айланнган кёзюуюнде атасы керти дуниягъа кетеди. Анга асыры къыйналгъандан, узаймай, анасы да ауушады. Уллу эгечи бла къалады. Ёксюз сабий, ол бушууладан сора да, джашауну хынылыгъын сынар ючюн къалмайды, алай болса да къобузгъа сюймеклиги сёнгмейди. Бир джолда хоншуларына киргенлей, терезе тюбюнде къобузну кёрюб къояды. Юйде адам болмайды. Чыдаялмай, къобузну къолуна алыб, шиндикге олтурады. Ол кёзюуде кириб къалады Шаханланы Тауджан, белгили къобузчу. Сабий джунчуйду, алай а Тауджан, ышарыб: «Сокъ», - дейди. Тартыула чыгъарады. Ким юретгенин сорады да, ол да аны юретгенни ауушханын айтады. «Келе тур, энди мен юретейим», - деб ашырады. Юретген да этеди. Артда ол къобузну Билялгъа саугъагъа береди.

Анасы сау заманда, бир кюн Билял, иги узакъ барыб, отунла кёлтюрюб келиб, арбазда солургъа олтургъанлай, бир тенгчиги, келиб, тойгъа чакъырады. Арыгъанын сылтаугъа салыб, унамайды. Ол кетгенлей къобузну алыб, согъуб тебрейди. Анасы, тынгылаб туруб: «Тартынма да бар, ариу согъаса», - деб кёл этеди. Ол кюнден башлаб, тойлагъа-оюнлагъа чакъырыб тебрейдиле. Бёлек замандан аты хоншу эллеге да джайылады. Аладан иш этиб келиб, джаш къобузчуну къууанчлагъа элтиб турадыла.

Совет власть киргенден сора, Билял Къабарты-Малкъар дараджада уллу байрамлагъа, къууанчлагъа барыб, Шимал Кавказда махтаулу къобузчуланы тизимине къошулуб, отузунчу джыллада саугъала алыб башлайды. Огъары Малкъарда Джарыкълыкъ юйню тамадасы болгъанында, ансамбль къураб, анга башчылыкъ этиб, мюлклени уруннганларына концертле кёргюзюб айланады.

1932-чи джыл, крайны аралыгъына саналгъан Дондагъы Ростов шахарда Шимал Кавказны халкъларыны спартакиадасы (бусагъатдача айтсакъ, фестивалы) болады. Къабарты-Малкъардан уллу делегация барады. Ол адамланы арасында къобузчула Къазийланы Билял бла Кураца Каширгова да боладыла. Билялгъа тепсеу тартыуланы ариу сокъгъаны ючюн биринчи орун бериледи. Аны ызы бла аллай къууанч ол кёзюуде Шимал Кавказны аралыгъы Пятигорскеде болады. Анда Къабарты-Малкъарны кърал ансамбли биринчи оруннга тыйыншлы болады. Саугъагъа ол джыллада аз табылгъан пианино бередиле. Ансамблни тамадасы Рахайланы Якъубха аякъ машина бла Сыйлы грамота, къобузчу Къазий улугъа да Хурмет грамота теджейдиле.

1934-чю джыл эл мюлкде джетишимлери ючюн республикагъа Ленинни ордени бериледи. Ол къууанчны этген сагъатда уа, маданият бла санат къуллукъчуланы арасында эм фахмулугъа Билял саналады. Анга сагъат эмда джангы къобуз бередиле саугъагъа. 1939-чу джыл тепсеуню устасы Улбашланы Мутай эмда джырчы Отарланы Омар бла бирге да ишлейди. Къазауат башланнгынчы бу тёгерекде болгъан тюрлю-тюрлю къууанчлада ёчле алыб, махталгъаны къурумайды. Фашистле былайланы кючлеген айлада джарыкълыкъ-маданият ишле тохтайдыла. Джамагъатны къайгъы, къыйынлыкъ басады. Джюреги такъыр болуб, сан бир дегенча къобузну къолуна алса да, Билял, аны согъаргъа кёлю бармай, ызына салыб турады.

Джаула къысталыб, хар ким эркин солуй тебрегенлей, 1944-чю джыл алтотур (март) айны 8-де малкъарлыланы зорлукъ бла киши джуртлагъа элтиб къуядыла. Билял Къыргъызстанны Ош областында Наукат районнга тюшеди. Зарауатлыкъ джетген адамлагъа эс табдырыр ючюн, тау тартыула, тепсеуле унутулмаз ючюн, не аз да мадар болса, къобузун сокъгъанлай айланады. Былайда Къабарты-Малкъар Республиканы санатларыны махтаулу къуллукъчусу И. И. Рахай улуну эсге тюшюрюуюн окъуругъузну излейме: «Мени Къыргъызстанны Культура министерствосунда ишлерге алгъан эдиле. Сора кетиб, Билялны къайда джашагъанын, ишлегенин билдим. Министр бла келишиб, ол сокъгъан тартыуланы радио бла берирча этиб, Къазий улу тургъан элге бардым. Бек къууаныб келди. Радиода талай тартыуну пленкагъа джаздыла. Джыйырмаминутлукъ концерт болду. Анга 1955-чи джыл республикада джашагъан къарачайлыла бла малкъарлыла къалай къууаныб тынгылагъанларын бюгюн да къартла айтыб турадыла. Ёмюрлюк нёгери болгъан къобузунда: «1914-чю джыл, Къазан шахарны фабрикасында чыкъгъанды», деб джазылыб тура эди. Артда аны Къазий улуну музейине салгъан эдиле».

Орта Азиядан къайтханында, туугъан джери Коспарты эл чачылыб тургъанын кёрюб, бек къыйналады. Сора, Бабугент элге кёчюб, анда тамал салады. Халкъыбызны фахмулу адамлары, кёчгюнчюлюкде таргъа тыйылыб тургъан маданиятыбыз бла санатыбызны джангыдан джашнатыр джанындан кюрешиб башлайдыла. Къазийланы Билял ол къауумну ал тизиминде болады. Тойлада, уллу байрамлада миллет тартыуланы сыйларын чыгъарады, Нальчикге барыб, аланы радиода джаздырыб, кёбчюлюк эшитирча, магъана берирча, къобуз согъаргъа тырмашханла юренирча мадарла этеди. Ёмюрледен бери миллетге къанат болуб келген эски тартыула, бюгюннгю тёлюлеге унутулмай джетгенлери ючюн анга бюсюреу этебиз. Халкъны хауасына, шартларына келишген, ким да сюйюб тынгыларча тартыула къурашдыра да билгенди Билял. Ала бла да атын айтдыргъанлай тургъанды. Ариу тилли, джумушакъ, хар кимге игилик излеген белгили адамны келирин миллет къайда да ашыгъыб сакълагъанды. «Джылы келсе да, бармакълары тиекледе алгъынча ойнай эдиле», деген сёзлени кёбледен эшитгенме.

Ол юйдеги къурамагъан эди. 50-чи джыллагъа аны эт джууукъларыны бары да керти дуниягъа кетиб, къобузу бла кеси къалгъан эди. 1961-чи джыл: «Тюшюмде мен миниб баргъан машина ауду. Эшта, меннге кёб къалгъан болмаз»,-дейди бир кюн эртденбла хоншусуна. Ол кюн Безенгиге тойгъа чакъырадыла. Аллындан аягъына дери къобуз согъуб турады. Андан юйюне къайтханыны экинчи кюнюнде, ауругъаны-заты болмагъанлай, ауушады. Анга 82 джыл толгъан эди. Тёрт джанындан миллет джыйылыб, уллу сый, махтау бериб, Бабугент элни джамагъат къабырларында, дуния билген Чирик кёлледен («Голубые озёра») узакъ болмай, асыралгъанды.

Къазийланы Билялны 120-джыллыгъын белгилеген сагъатда республикада джууаблы къуллукъчула, сёлешиб, аны миллет маданиятха къошхан уллу юлюшюн айтхан эдиле. Аны иги таныгъан адамла эсге тюшюрген эдиле. Ол юретген республикада белгили къобузчула да аны тартыуларын сокъгъан эдиле.

ОСМАНЛАНЫ Хыйса.
Нальчик шахар.
Tinibek 21.02.2019 18:14:08
Сообщений: 1273
2018 дж. башилни 17 "КЪАРАЧАЙ"
Алимни оюму
САБИЙГЕ КЪОЛ КЁЛТЮРГЕН...

I. Излем-сынау ишле
Гитче сагъатыбызда сыркыулукъ этсек, къарт атам (джандетли болсун), бизге уруша келиб: «Биз сабий болуб медреседе окъугъан заманыбызда къылыкъ этсек неда дерсибизни иги билмесек, окъутхан устазыбыз чабырчыкъларыбызны тешдиртиб, балагъыбызгъа сипи чыбыкъ бла талай кере ура эди. Сени джауунгу балагъына да сипи чыбыкъ тийсин... Энди, тынч турмасагъыз, мен да сизни сипи чыбыкъ бла «шоп-шоп» этерикме», – деучен эди. Алай а Аппаны «шоп-шопун» бир кере да кёрмегенлей, сынамагъанлай къалгъан эдик. Абадан къауум да Аппадан юлгю алыб, бизни юйюрде ата-анала сабийлеге хазна къол кёлтюрмеучен эдиле. Мени сартын, биз асыры «джумушакъ» ёсюб, бек аламатла болмадыкъ эсек да, Аллахха шукур, ичкичиле, наркоманла, гудучула, адам ачытыучула болмадыкъ.

Бюгюнлюкде «сабийлени иги халиге юретиуню» юсюнден алимлени-педагогланы джазгъанларын окъусакъ, сёлешгенлерине тынгыласакъ, кёбюсю «сабийни чыртда урмазгъа керекди», деген оюмну билдиреди.

Хар миллетни адетинде, адебинде-намысында да бирер кесек башхалыкъ болгъанын эсге ала, биз – къарачай-малкъарлыла – балаларыбызны, туудукъларыбызны къалай ёсдюрюрге керекбиз? Къылыкъ этген сабийге къол джетдирирге керекбизми, керек тюлбюзмю?

Бу соруулагъа талай джылны ичинде джууаб излеб (нек соргъаныбызны кеслерине да билдирмей), кесибизни миллетден 1240 эсли адамгъа соруб кёрген эдик. Аладан 930-у «къылыкълы сабийге къол джетдирирге керекди» деген эди, 310 адам да, «сабийге къол кётюрмегенлей, сёз бла тюшюндюрюрге керекди», деген эди. Ма аладан бир къауумуну фатауаларындан юзюклени юлгюге келтирейик:

1. Азретни фатауасы: «Сабий, къоркъмаса, ата-ананы джукъгъа санамай къояды. Бюгюн къылыкъ этген заманында сен аны джылатмасанг, ёсе келсе, ол сени джылатырыкъды...».

2. Барадинни фатауасы: «Сабий дегенинг кийик джаныуарчады, гитчеликден къоркъмай ёсе келсе, къарыу алгъанлай юсюнге мыллыгын атарыкъды...».

3. Габийни фатауасы: «Сабийге ариу айтыб турсанг, ол аны къарыусузлукъгъа, къоркъгъанлыкъгъа санайды. Керек заманда сабийге джетдиргенчик да эте турмасанг, аны аллында сыйынг боллукъ тюлдю...».

4. Добайны фатауасы: «Сёзсюз да къылыкъ этген сабийге джетдирирге керекди. Алай а, санына сакъат салмазча эслеб урургъа керекди».

5. Идрисни фатауасы: «Гитчеликден джаш сабий тюйюлмей ёссе, къызтекерек болуб къалады. Артда, школда-башда бир адам анга аман сёз айтса не уа джетдирсе, джылаб, тарыгъыб башлайды...».

6. Казбекни фатауасы: «Джаш сабийге гитчеликден аман сёз да айтыргъа керекди, бек оздуруб иймегенлей, джетдире да турургъа керекди. Къысхасыча айтыргъа, эркиши эркиши болургъа керекди!»

7. Къазийни фатауасы: «Бу ачыулу, аман дунияда сабий гитчеликден къатылыкъгъа юренирге керекди. Джумдурукъ да тие, аман сёз да эшите ёссе сабий, уллу болса джашаудан юлюшюн алаллыкъды...».

8. Манафны фатауасы: «Сабийге, джаш сабийге дегенлигимди, амалсыз джетдире турургъа керекди. Джангыз нек ургъанынгы билиб, мардасын билиб урургъа керекди, ансы...».

9. Османны фатауасы: «...Кесиме ненча кере таякъ, белибау тийген эсе, анча игилик келсин. Ол юйде джаманла къылыкъ этселе, мен да джетдиреме. Ол ата-бабадан келген адетди бизде. Биз буруннгу къартладан акъыллыла тюлбюз...».

«Сабийге къол джетдире турургъа керекди» дегенледен къалгъан 930 адам да бу башында айтылгъан 9 фатауагъа ушаш затланы айтхан эдиле.

Энди «Сабийни урургъа джарамайды» дегенлени фатауаларындан да бир бёлегин келтирейик:

1. Аскерни фатауасы: «Тюйген, ургъан деген затла (артыкъсыз да бек сабийлени), ала кийик адамланы ишлеридиле. Къылыкъ этген, хата этген сабийни урсанг, ол ургъан сагъатчыгъынгда къоркъса да, ол артда ол ургъан адамны унутурукъ тюлдю. Дертли боллукъду...».

2. Асланны фатауасы: «Хата этгени ючюн сабий бир кере тюйюлгенликге, артда да бир башха хата этмей къоярыкъ тюлдю. Хата этгени ючюн сабий тюйюллюгюн тамам билсе, хата этгенин киши билмезча джашыртын «уста» этерге юренникди. Хатасы ачыкълана тебресе уа, не аз да мадар табханлай, кеси этген аманлыкъны башха адамгъа кюрерге кюреширикди...».

3. Баймырзаны фатауасы: «Бир-бир ишлени юслеринде, мен уллулагъа да, сабийлеге да бирча къарайма. Сёз ючюн, уллу адам ишине кечигиб келсе неда ишин кереклисича этмей заран салса, ол ишчини тамадасы аны урургъамы керекди? Тамада ишчини урса, ишчи да айландырыб аны урургъа керекди неда полициягъа тарыгъыргъа керекди. Былай алыб къарасакъ, биринчи гитчерек терсликни этген ишчи болады, экинчи уллу терсликни этген а тамада болады. Гитче сабий терслик хата этгени ючюн уллу адам аны урса, ол уллу терслик этгеннге саналады. Гитче сабий а хариб тарыгъа къайры барсын?..»

4. Гезамны фатауасы: «Сабийге къол кёлтюрген, ол къарыусуз адамны шартыды. Сёз бла айтыб ангылатыргъа башы джетмегени амалтын урургъа боллукъду уллу адам къылыкъ этген гитче сабийни...».

5. Дадашны фатауасы: «Башындан сакъат адам къол кёлтюрюрге боллукъду сабийге. Сабийни ургъан адамны (ким да болсун) Къубураннга ашырыргъа керекди».

6. Джамиляны фатауасы: «Сабийни ургъан ата-ана, ол кеси да эсгермегенлей кеси кесин тюеди. Акъылсызыракъ адам, кесини джетишмеген джерлерин башха адамда кёрсе, бютюн да бек ачыулу болады...».

7. Иссаны фатауасы: «Сабийге къычырыб сёлешмегиз, ургъан а чыртда этмегиз. Сабийни кёлю чокъуракъ миялача бир затды. Сабийни кёлюн сындырмайыкъ. Сыннган мияланы кесеклерин джелим бла бир-бирине джабышдырыб кюрешгенликге, сау болмайды, табы кёрюнмей къалмайды».

8. Къанитатны фатауасы: «Тюйюлюб санчыкълары ачыгъан сабийни психикасына уллу заран джетеди. Ол заранны къыйынлыгъындан сабий уллу болса да къутулалмайды. Ол заранны ол кеси да эсгермегенлей, кесини сабийлерине джетдирмей амалы болмайды».

9. Леуанны фатауасы: «Тюйюлген сабийни халиси ёмюрде да иги боллукъ тюлдю. Къоркъакъ, алдауукъчу, тилчи, бетсиниучю, сатлыкъ, хыйлачы, ичкичи, гудучу боллукъду; бир джерине табсыз уруб джиберсенг, ёлюб къаллыкъды, ёлмесе да, сакъат боллукъду. Сабийни ургъан, ким эсе да, ол Аллахны джаууду.»

II. Педагогланы,
психологланы оюмлары

Белгили педагогла-алимле, психологла айтханнга кёре, атаанала къол джетдириучю сабийле юч къауумгъа юлешинедиле.

1. Ата-ана айтханны этиучюле. Бу къауумгъа кирген сабийле анда-санда дегенча, не этгенлерин да иги ангыламагъанлай, бир къылыкъчыкъ, хатачыкъ этедиле. Аллай бир сабий ангыламагъанлыкъдан бир уллу хата этиб сирелирге да боллукъду. Сёз ючюн, джити бычакъ бла ойнайма деб бир джерине джара салыргъа, чюйню розеткагъа тыгъыб, кесин токга урдурургъа, сернек бла ойнайма деб от тыгъаргъа боллукъду. Аны амалтын, ол затланы къоркъунчлу болгъанларын эртдеден огъуна атала, анала арымай-талмай сабийлеге айтыб ангылатыргъа керекдиле. Хата эте башлагъанын кёрюб къоюб, джетиб огъурлу сабийни ургъан, тюйген да чыртда керекли зат тюлдю.

2. Ата-ана айтханны чыртда этмеген, айтхан сёзлерин эшитирге да излемеген бек къылыкълы сабийле экинчи къауумгъа киредиле. Аллай сабийлени да атала-анала ургъан бла, тюйген бла адам этеллик тюлдюле. Сабийни аллай къылыгъы нек болгъанын билирге керекди. Билир ючюн а, уялмай, тартынмай, ыйлыкъмай, психолог врачлагъа, сынамлы устазлагъа оноу сорургъа керекди.

3. Ючюнчю къауумгъа кирген сабийле кёбчюлюк сафны къурамында болуучандыла. Ала – тюз сабийле – тура туруб бир къылыкъ этиучендиле. Кёбчюлюкню къурамына кирген сабий къылыкъ этгенлей, анга урушургъа, къол джетдирирге ашыкъмайыкъ. Биринчиси, аны нек къылыкъ этгенин осмакъларгъа керекбиз. Билгенден сора сабийге къылыкъ этдирген чурумну кетерирге керекбиз.

Сёз ючюн, сен ишден арыб, кеч келдинг. Эртденбла эртде къобаргъа керексе. 4-5-джыллыкъ балангы уа джукъусу чыртда келмейди, ойнары келеди. Дауурусюйюрю тохтамайды. Къыджыраб, къоркъутуб, таб, къол да джетдириб тынч этерге кючюбюз джетерикди сабийге. Алай а ашыкъмайыкъ... Уллу адам бла сёлешгенча: «Джашчыкъ (къызчыкъ), ишден бир бек арыб келгенме. Тамбла эртденбла эртде къобуб, ишге бармасам, меннге уллу айыб этерикдиле, урушурукъдула, таб, ишден къыстаб да джиберликле. Мени ишден къыстасала уа, киши бизге ачха берлик тюлдю. Ачхабыз болмаса уа, юсюбюзге киерге кийимибиз, ашаргъа ашарыгъыбыз боллукъ тюлдю. Сеннге да конфетле, ариу кийимчикле, оюнчакъла алаллыкъ тюлбюз.

Ма бир садакъачы сабийчикча къарынчыгъынг ач болуб, юсюнгде да кир, зыккыл кийимчиклеринг бла айланныкъса. Къалгъан сабийле да, сени хыликке этиб кюллюкдюле. Алай болмаз ючюн, кел экибиз да джукълайыкъ да къалайыкъ...» – дегенча джумушакъ халда айтыб, сабийни тюшюндюрюрге керекди. «Джумушакъ халда айтыу деген», алай этиб, «сабийиме, мёлекча, бир ариу кёрюнейим» деген тюлдю. Сабий атаны, ананы ачыуланнганларын да кёрюрге керекди.

Нек ачыуланнганларын атаана сабийден джашырмазгъа керекдиле. Артыкъсыз да бек сабий къылыкъ этиб ачыуландыргъан эсе, аны кертисича айтхан дурусду. Ата-ана алай этмеселе, тёзе келликдиле да, ахырында тёзюмлери къуруб, сабийге джетдирликдиле. Сабийни уруб, этин ачытхан а, алимле айтыудан, ол кийикликди.

Кёбюсюне, кеслери гитче заманларында тюйюлюб ёсген ата-анала тюедиле сабийлерин. Аллай ата-анала, кеслери оюм этиб, сабийлерин тюйгенден кеслерин тыялмай эселе, психологга барыб, аны бла ушакъ этиб кёрюрге керекдиле.

Сабийни тюймегенлей ангылатыр, тюшюндюрюр акъылны аталагъа, аналагъа Уллу Аллах берсин, сабийлеринден къууаннганлагъа тенг этсин!

ТОМПАЛАНЫ Алибек,
педагогика илмуланы кандидаты.
Tinibek 01.03.2019 03:53:27
Сообщений: 1273
2019 дж. байрым айны 10 "КЪАРАЧАЙ"
Бизге келген письмола
ЗАМАН ШОХЛУКЪНУ
СУУУТАЛМАЙДЫ


Беш джылны мындан алгъа болгъан затны юсюнден хапар айтыргъа излейме. Нарсана шахарда орналгъан «Крепость» санаторийде солургъа барырдан алгъа алайдан узакъ болмай джашагъан бир ашхы тенгим эсиме тюшдю.

Мен 1962-чи - 1965-чи джыллада аны бла бирге аскер къуллукъда болгъанма. Ол Къарачай-Черкесияны Огъары Мара элинде джашагъан Абазалыланы Азретни джашы Борис эди.

Санаторийге келиб тюшгенлей, алайлада джашагъан эмда ол санаторийде солугъан адамлагъа, быллай адамны таныймысыз, деб сордум. Хо, ол элде аллай адам барды, дегенле болдула. Нарсанада джашагъан иги тенгим Алийланы Исмаил бла ючеулен болуб, Огъары Марагъа джол тутдукъ. «Жигули» машинагъа ашарыкъ-ичерик да салыб, саугъала да алыб, август айны исси кюнлерини биринде тау элге кирдик. Марагъа бек ариу джерле бла джетдик, кесим да Борисни кёрюрге бек ашыгъыб келеме – не сейирсиниу, бир-бирибизни кёрмегенли 50 джыл болады.

Элни къыйырында джаш адамла къолларында балталары эмда мычхылары бла джюк ташыгъан машинаны къатында сюелиб тура эдиле. Исмаил алагъа: «Абазалыланы Борис деб адам таныймысыз?», - деб сорду. Ала башларын чайкъаб: «Билмейбиз, танымайбыз», - дедиле. Мен аны суратын кёргюздюм.

- Ол эртдеден бери Садовыйдеди, - деди бирлери.

Мен къууандым, нек десенг, «Садовый» деген не орамды, не переулокду деб тура эдим.

Аны эл болгъанын айтханларында, иги узакъ барлыгъыбызны ангыладым. Къыйналыб, Исмаилгъа: «Нарсанагъа къайтайыкъ», - деб мыдах айтдым.

- Сен Кавказ тенглеринги алкъын иги билиб бошаялмагъанса, мен сени муратынга джетдирмей, ызынга алыбмы барлыкъма? Олтур, Садовыйге кетдик, - деди.

Кюнорта болургъа Садовый элге кирдик. Абазалылары къалайда джашагъанларын сордукъ.

- Майна ол юйню кёремисиз? Арбазда да къойла айланадыла. Борис джашы бла бау ишлей турады, - дедиле. Мени биргеме баргъан джаш, келигиз, къой алыргъа келгенча этейик, деген оюмну айтды. Юйню арбазына кириб, аллыбызгъа чыкъгъан тиширыугъа: «Бу Абазалыланы Борисни юйюмюдю?» - деб сордум.

Юч эркишини кёрген тиширыу не айтыргъа билмей джунчуду... Дагъыда «хо», деди. Мен Борисни чакъырлыгъын изледим. Юй бийчеси Борисни чакъырды. Борис, къолунда да чёгючю бла бачхадан чыгъыб келди.

- Ким керекди? – деб сорду ол.

- Бизге сен керексе, - дедим мен да.

Мен аны къолундан чёгючню алыб, бир джанына салдым. Борис, мени кёзюме къараб, бир зат айтыргъа излегенча этеди, алай а айталмайды. Мени мен болгъанымы билирге излейди, алай а билиб къоялмайды. Не сейирсиниу, хатерсиз заман экибизни да танг тюрлендиргенди.

- «АБА» деген наколканы къачан этдирген эдинг? - дейме, аскер джылларыбызны эсине бир тюшюрюрмю эди деген умутда.

Ол биягъынлай тынгылайды.

Аскерде экибизге да бирча бёркле тенг бола эдиле.

Борисни бёркюн алыб, башыма кийиб: «Къара, къара, сени бёркюнг меннге тенг болады», - дейме.

Борис андан ары тёзалмай: «Сен кимсе, меннге не джумушунг барды?» - деб сорады.

- Элде сенден иги къойлары болгъан адам джокъду, дегендиле да, къой алыргъа келгенбиз, - деб джууаб береме.

- Мени сатлыкъ къоюм джокъду, - дейди Борис.

Мен, къолума ачха алыб, кёремисе, ачха алыб келгенме, муну ал да, къой бер. Огъай десенг, бютеу къойларынгы сюрюб кетерикбиз. Былайда огъуна кесиб, арбазда олтуруб ашарыкъбыз, - деб кюлдюм.

Юй бийчеси, кюлгеними кёрюб: «Бер бир къоюнгу алагъа, кесинг да иги къара, ким болгъанын таныргъа болурса», - дейди.

- Сатлыкъ къоюм джокъду, дедим да бир кере, - дейди Борис.

Ким биледи, бу ушакъ къаллай бирни созуллукъ болур эди, Исмаил, андан ары тёзалмай: «Петя, бери, объективге, къара, суратха алайым», - деб, фотоаппаратны меннге бурмаса.

Сиз Борисни бетин бир кёрсегиз эди – ол, кюнча, джарыб:

- Сен Петямыса? – деб мени къучакълады.

Он такъыйкъаны бир-бирибизни къучакълаб турдукъ, экибизни джаякъларыбызны да джыламукъла джууа эдиле. Борисни юйдегиси, джууукълары бизни тёгерегибизни алдыла. «Москвадан Борисни Петя деген тенги келгенди» деб, къучакъ-ийнакъ этдиле. Тохтаусуз юрюб тургъан итчик да, сабыр болуб, арт аякъларына олтуруб, бизге сейирсиниб къарады. Бир кесекден, къонакълагъа сый берирге излегенча, къуйругъун булгъаб, ары-бери барыб тебреди.

Къараб къарагъынчы бизни юйге джыйыб, тепси джанына олтуртдула – тепсиде уа болмагъан зат джокъ эди, къой къурманлыкъдан башлаб.

Адам кеси къураб айтханча, бу сейир тюбешиуню юсюнден джазмай тынчлыкъ табалмадым. Арадан 50 джыл ётсе да, керти шохлукъ сууумагъанына шагъатлыкъды бу юлгю.

2019-чу джыл байрым (февраль) айны 10-да мени сюйген тенгим Абазалыланы Азретни джашы Борисге 80 джыл толады. Ол АдыгеХабль районну Садовый элинде Полевой орамны 4 «Б» юйюнде джашайды. Мен анга бу сёзлени айтама: «Пользуясь случаем, хочу поздравить через газету «Къарачай» и пожелать ему всякого добра и благополучия, тишины, уюта, спокойствия, достатка в доме, взаимопонимания, любви к детям и внукам, плодородной земли, синего неба, чистой воды и никакой беды, а также счастья, а оно бывает тогда, когда нет счастья, а есть только здоровье и только здоровье! Живи мой дорогой друг, ровно до ста лет, а после ста лет живи столько, сколько захочешь!»

Кесими юсюмден талай сёз айтайым. Мен, Гарькуша Пётр Иосифович, 1942-чи джыл Краснодар крайны Кущевский районуну Нардегин хуторунда туугъанма. Атам Уллу Ата джурт къазауатдан къайтмай къалгъаны амалтын, мен, беш классны тауусханлай, кёб сабийли анама болушургъа керек болуб, школну къоюб, колхозда ишлеб башлайма. 1962-чи - 1965-чи джыллада аскер къуллугъуму да бардыра, билимими ёсдюрюб кюрешеме.

Аскер къуллугъуму тауусуб къайтхандан сора, космос аппаратла хазырлагъан заводха киреме, алайда ишлей тургъанлай, ингирги школну да бошаб, ингирги техникумну да тауусама. Андан сора баш билим алыб, инженер-механик болуб чыгъама. Къолум устады, агъачдан кёб тюрлю зат этеме. Ёмюрюмю С. П. Королёв атлы «Энергия» РКК-да ишлеб ашыргъанма. Бусагъатда пенсиядама.

Аракъы ичмегенме, юйленнгенме, бир джашым да барды.

Адамгъа дунияда саулукъдан багъалы зат джокъду. Барыгъызгъа да, газет окъуучулагъа, саулукъ-эсенлик теджейме.

Абазалыланы Борисге баргъанымда, къалай ариу джерде джашагъаныгъызгъа тюшюндюм. Аллай ариу джерде джашагъан адамланы, айхай да, адамлыкълары уллуду, халилери ариуду, къонакъбайлыкъ эте биледиле. Ёмюрюгюз алайлай туругъуз.

ГАРЬКУША Пётр.
Москва область,
Королёв шахар.
Tinibek 01.03.2019 03:53:52
Сообщений: 1273
2019 дж. байрым айны 10 "КЪАРАЧАЙ"
Энчи оюмла
ХАСАУКАНЫ ДЖИГИТИ

Мындан алда Нарсанадан Лепшокъланы Ибрахимни «Хасаука урушха къошулгъан къарачай джашла кимле болгъанларын ачыкълаб, эсгертмеге джазаргъа керекди» деген оюму газетде басмаланнган эди. Мен бек уллу эс бёлюб окъудум, къууаннган да этдим, ол айтханны тюзге да санадым. Бир бёлек заман ётгенден сора Гитче Къарачайда телевидение «Ючкекен» каналда Хасауканы юсюнден кёргюзе тургъанын телефон бла билдирди джаш.

Телевизорну ашыгъыш къуруб, тынгыладым. Сау болсунла, эсгертмени ариу этгендиле, адам да кёб, башха миллетлени келечилери да бар. Мени кёлюмю къалдыргъан бир зат болду. Къазауатла бола тургъандыла, сёз джокъду. Таб, бир миллетлени ичинде бир-бирлери бла къазауат этгенле да болгъандыла, башха миллетле бла къой эсенг. Аланы кёбюсюнде джигитлик этген джашланы атлары айтыладыла. Бу урушда джигитлени нек сагъынмайдыла? Тарихде белгили джигитлени бири Умарны аты биринчи айтылыргъа керек эди ол къаугъагъа аталгъан джыйылыуланы къайсы биринде да. Бу джол да аны джашаууну, ким болгъаныны юсюнден хапар эшитмедим.

Мени кесиме 96 джыл болгъанды. Къарачайда сёз барды: «Бир аягъы тёрде, бир аягъы кёрде» деб. Мен бир адамны, не бир тукъумну кёлюне тиерге излемейме. Мени атым Умарды, Ижаладанма. Мени атым ол Умарны аты бла аталгъанды. Атамы къарнашыны аты да Умар болгъанды. Ючкекенде эсгертмеде джазылыб турады ол Ата джурт къазауатха алты джашын ашырыб, ызына бири да къайтмагъаны. Кеси да Азияда ауушханды. Аны аты да Хасауканы джигитини аты бла аталгъанды. Бизде Умар аты болгъанла кёбдюле. Мен кесим да билеме бир он-онбеш джашны Умар аты болгъан.

Сёз ючюн, Шидакълада Гылык атла кёбдюле. Ол айтылгъан джигит джаш болгъанды. Байрамукълада Джатдай деб аталгъанла кёбдюле. Ол да джигит джашны аты болуб атайдыла. Къайсы тукъумда да джаш тууса, кесини тукъумундан былача онглу адамны атын атаргъа излейдиле. Бизде да алай болгъан болур, деб кёлюме келиб, джууукъдан-тенгден, танышладан сорууладым. Бир кесек заманны ичинде мен кёб хапар билдим. Ол халда адамладан эшитгеними, ол адамла кимле болгъанларын да сизге айтыргъа излейме.

Ижаланы Билял Къызыл Октябрь элде джашайды, кесине да 84 джыл болгъанды.

- 1955-чи джыл Азияда, бюгюнча эсимдеди, бизден узакъ болмай джашагъан Шаманланы Такан деб къарт бар эди, кеси да конзаводчу. Къаты бла ётсек, барыб, саламлаша эдик. Биргесине да бола эдиле ныгъышда къартла. Кёбню кёрген, кёбню билген адам, эртделеде болгъан хапарланы айтыучан эди.

Бир кюн алай баргъанымда: «Мен сеннге айтайым Хасауканы юсюнден, уллу ана къарнаш, деди (Мен ол кюннге дери билмей эдим, аны атасыны анасы Ижаладан болгъанын). – Эндиге дери аны айтмай къалай тургъанма сеннге? Къарт анамы къарнашы Солтан-Хамид ол джигит Умарны тенги болгъанды. Мен гитче заманымда андан эшитген хапарымы айта тебрегенме, - деб, ангылатыб бараламамы дегенча, бизге джити къараб, эшитгенини андан арасын айтды. Ижаланы Умар Хасаука урушда Къарачайдан эм джигитлени бири болгъанды, атасыны аты - Бияслан, анасы да - Багъатырланы Биба. «Экиси да элде айтылгъан ариу адамла эдиле, - деб, аны да билдире эди. Ол джыллада, тыш къралдан келген джолоучула, къайсы къралдан болгъанларын тюзетиб айталлыкъ тюлме, быланы экисин бирге кёрюб: «Эгеч бла къарнашмысыз?» - деб соргъандыла. Бир-бирине да алай ушагъандыла.

«Къазауат болгъан кюн Умарны анасы джашыны шкогуну атхан тауушундан ангылаб тургъанды», деб, Солтан-Хамидден, башхаладан да эшитсек, биз, сабийле, бек сейирсине эдик, - деди Такан. Артда ангыладыкъ ол керти хапар болгъанын. «Эки атыб, тютюнюн бир этиучю», - деб, джырда да айтадыла. Къалгъанладан дженгил джерлеб, дженгил-дженгил да атыучу болгъанды шкокну. Къазауат баргъан кюн а анасы: «Ма, энтда атды, энтда атды, - дей туруб, сора: - мени джашымы шкок тауушу чыкъмай къалды, бир джукъ болгъан болурму?» - деб, ана джюрек ангылайды. Ол сёзле бла бошай эди къарт анамы къарнашы Солтан-Хамид, – деди Шаман улу, хапарыны аягъына джете. – Андан ары да, ныгъышда сорсала айтыучан эди, сабийле магъана бермей эдик. Мен уллайгъандан сора ол затланы кёргенледен киши табылмады сорургъа. Ол кёзюуде тюрлю-тюрлю хапарла джюрюй эдиле къалай ёлгенини, къалай асыралгъаныны юсюнден. «Биргесинде джашла бары да къырылыб, Умарны ёлюгюн келтирирге алайда адам табылмай къалыб, мындан ким эсе да баргъанды», «Сюйген къызы, эркишича кийиниб барыб, ол келтиргенди уруш майдандан», - деучен эдиле. Къайсы керти, къайсы джангылыч болгъанын айталлыкъ тюлме. Алай а, барысы да, «Умарны ёлюгюн келтириб, Къарт-Джуртну эски къабырларыны къыйырында, аскер джетеди деб къоркъуб, ашыгъыш асырагъандыла, ким болгъаны билинмесин деб, сын таш да салмагъандыла, деб бошала эдиле джюрюген хапарланы бары да», - деб намаз этерге кетген эди ол кюн 90 джыл болгъан Шаманланы Такан.

- Хасаука бла байламлы кёчгюнчюлюкде эшитген дагъыда бир хапарымы айтайым, – дейди Ижаланы Билял. - Сюргюнню джылларында алты джаш болуб, Фрунзе шахаргъа бир джумуш бла барабыз. Кече къалыргъа къонакъ юйню джокълайбыз. Алайда ишлеген бизден эки-юч тиширыу: «Къонакъ юйню къоюгъуз да, ма былайда Военная Антоновка элде, малкъар юйге келин келгенди, тойгъа барыгъыз», - дедиле. Арабызда тамада Къобанланы Борис разы болду да, бардыкъ. Арбазда той къызыудады. Бизни юйге чакъырдыла. Бир бёлмеде къартланы кёрюб, ары кириб, къолларын тутдукъ. Малкъар, къарачай да бар. Тёрде къарт: «Къайдан келгенсиз, кимлесиз?» - деб сорду. Айтдыкъ. Бош шиндиклени кёргюздю да, олтурдукъ.

Сора меннге: «Умар деб джигит къарнашынгы атын эшитген да болурса, хапарын да биле болурса. Меннге да къарт атам аны атын атагъанды, - деди. Бир-бирде «Кючюк» да дейдиле меннге. Аны хапарын а билемисе, айтайым, - деб башлады. – Биз алгъын Малкъарда Хабаз деб бир гитче элде джашагъанбыз. Айтыуларына кёре, XIX-чу ёмюрню ал сюреминде аманлыкъчыла, тюзелиб, малланы, таб, сабийлени да урлаб, азаб бериб тургъандыла. Аны эшитиб, сизден тёрт джаш келеди. Башчыларыны аты Кючюк болады. Ол чам аты эди, керти аты Умар болгъанын, алай нек атагъанларын да айтхан эди артда. Бу тёртюсю аманлыкъчыла къайсы сокъмакъла, джолла бла келгенлерин билиб, алларын сакълаб, талайын къурутадыла. Къалгъанла элибизни артда джокъламадыла. Умар (Кючюк), тенглери кетгенден сора да, энди келмезле, деб ишексиз болургъа дагъыда бир ыйыкъ турады.

Мен туугъанымда аны атын атагъандыла, аякълана тебрегенимде чам атын да къошайыкъ деб, Кючюк да, дейдиле».

Дагъыда бир хапарны Биджиланы Алийден кёб болмай эшитдим. Ол да урунууну ветераныды, Къызыл Октябрь элде джашайды. Алий айтхан Шаман улуну хапарына шагъатлыкъ этгенине эс бёлюгюз.

- Озгъан ёмюрню сексанынчы джылларында, мында джюн тарагъан таракъла джокъ эдиле. Биз, тёртеулен болуб, Биджиланы Ахмат, Ижаланы Алиса, Аппакъланы Юнюс, мен, Малкъарда барды, дегенлеринде, машинала бла Хабаз деген элге бардыкъ. Таракъчы Ёзденланы Рамазан деб бир киши эди, ол да эсимдеди. Аны бла да танышдыкъ. Джюнюбюз да тарала, биз да ушакъ эте тургъанлай, бир амма келди. Таракъчыны къарт анасымы эди неда къысха джууугъуму эди, аны унутханма. Ёрге туруб, аны къолун тутдукъ.

«Бу джашла уа къайдан келгендиле, балам? - деб сорду Рамазандан. Къарачайлыла болгъаныбызны айтды. Амма бек эркелетди, атыбызны, тукъумубузну сорду. «Ижаладанмамы дединг, джашым?» – деб, Алисагъа джити къарады. Алиса тукъумун къайтарыб айтды.

- Сора сен Кючюкню къарнашыса. Бир къучакълайым, –деди да, баууруна къысды. Биз аны артыкъ нек эркелетгенин ангыламай, Кючюк дегени да ким болду муну деб, симсиредик. Былай хапар айтды:

- Къарт анам сизден джашны бир бек махтай эди, ол эсиме тюшдю. Кеси да джюзден атлаб, алай ауушхан эди, джандетли боллукъ. Кёб джашагъаныча, игини, аманны да кёб кёрген болур эди, тийреде андан тамада джокъ эди, хоншу тиширыула, къызлары-затлары аны хапарларына тынгыларгъа бек сюе эдиле. Меннге тогъуз-он джыл болгъан болур эди, бир затланы ангылай тебреген эдим. Мени башымы сылай: «Мунуча сабий заманымда...» - деб башласа, хар сёзюн эшитирге излеб, андан кёзюмю алмай эдим. «Орамгъа-затха чыкъмагъыз, урлаб кетерикдиле, деб эшикге иймей турдула», – деди бир джолда, мени да кесине къысыб. - Не эсе да элде бир къоркъуу бар эди. Тышындан сауутлары-сабалары бла тёрт джаш келиб, хоншубузгъа тюшдюле. Мени атам-зат да барыб айландыла алагъа. «Кючюк, Кючюк», - деб, юйде сёлеше эдиле. Иги кесек туруб кетдиле. Андан сора мен да, башха сабийле да орамда ойнай эдик, хоншулада тенгчиклерибизге да бара эдик. Бир кесек уллайгъандан сора билдим, къайдан эсе да аманлыкъчыла кече бла келиб, гудулукъ этиб айланнганларын. Аладан къоркъуб юйден тышына иймегендиле сабийлени. Ол джашла кетгенден сора джамагъат рахат болгъан эди. Кючюк дегенлерини аты Умар болгъанын, эртделеде Ижаладан аллай аты бла бир джигит Къарачайны сакълай, къазауатда джан бергенин элде джюрюген хапарладан артда билдик... Сени къарнашынг нёгерле да алыб келмесе, сабийле дагъыда таргъа тыйылыб турлукъ болгъандыла юйге джыйылыб. «Аманлыкъчыла сабийлени да къоратханларын, ала кимленикиле болгъанларын да айтса, тынгылагъанла аны эсине бек сейирсине эдиле», - деучен эди артда анам хариб...

- Келигиз юйге, ауузлана кетигиз, - деб кюрешди амма. Кечигиб бара эдик да, разылыкъ билдире кетген эдик, – деб бошады хапарын Биджиланы Алий.

- 1994-чю джыл юч джаш, джумушубуз болуб, Къарачайны тарихин эм иги билген адамланы бири Алийланы Солтаннга тюберге, Нарсанада юйюне бардыкъ, – дейди ол шахарда джашагъан Ижаланы Халинни джашы Умар. - Хар бирибизни атыбызны, тукъумубузну соруб чыкъды. Меннге джити къараб: «Сора, Хасаукада Ижаланы джигит Умарны атын атагъандыла сеннге», - деди. Ай, медет, ол кюн мени Хасауканы, Умарны юслеринден хапарлагъа терен кирирча мадарым болмады, тенглерими къатларында ушагъыусуз боллукъ эди. Башха сорлукъларыбыз бар эдиле да, нёгерлерим алагъа кёчдюле. Артда келиб бир рахат ушакъ этерме, дей кетдим ичимден. Тюзю, эки-юч кере баргъан да этдим, юйюнде табмадым.

Меннге Умар деб экеулен атагъандыла, бири атамы анасы, ол бири да атамы къарнашы. Хасаукада Умаргъа ушагъан джаш болсун деб...

Джазыучу Аппаланы Билял айтхан хапар:

- Кёчгюнчюлюкде мен школда окъугъан сагъатда, атамы анасы Ижаланы (Махара атауулдан) Гытды, сюргюнде джашагъан джерлерибизде, андагъыладан адамла къарачайлылагъа къатылгъандыла-зат деб эшитсе: «Бизни Умарча талай джаш болса, алай эталлыкъ тюл эдиле», дегенин кёб эшитгенме. Уллула биле болур эдиле сёз кимни юсюнден баргъанын, тюз айтаса, дегенча башларын силке эдиле. Олсагъатда къарт анама джетмишледен атлагъан эди. Бери келиб, Ючкекенде ауушхан эди.

Энтда бир хапар:

- XX-чы ёмюрню 1980-чы джылында, мен Красногор станседе рабкоопда бухгалтер болуб ишлей эдим, - деб хапар айтды Ёзденланы Гитчени къызы Галя, Ижаланы Аубекирни юй бийчеси. – Мекямны бир джанында «Махар» деб кафе бар эди. Ауузланыргъа ары джюрюй эдик. Анда хант этиучю болуб ишлеген Тебердиден Батчаланы Ибрахимни къызы Мухурджан (кесине да Света деучен эдик) бизге джарыкъ тюбеучен эди. Экибизни да ишибиз аз болгъан кёзюуледе, ушакъ да этиучен эдик. Атасындан эшитген хапарланы айтыргъа да ёч эди. Аланы бири Хасаука урушну юсюнден эди. Мен Ижаланы келинлери болгъаным ючюн, не къадар терен ангыларча айтыучан эди да, тюнене эшитгенча ол хапарла эсимдедиле.

- Атам Батчаланы Ибрахим 1884-чю джыл Къарт-Джуртда туугъанды. Бу Къарачайда айтылгъан ётгюр, эсли адам болгъанды. Биринчи къазауатха да, экинчи къазауатха да къошулгъанды. «Дикая дивизияда» къарачай джашланы бири болгъанды. Алай а, къайда болса да, халкъыны тарихи бла байламлы затладан хапар джыйыб айланнганды. Къазауатлагъа къошулгъан адам, бу джуртлада болгъан къазауатлагъа, айырыб да Хасаука урушха, бек магъана бере эди атам. Ол кёб материал джыйгъанын, сакълагъанын билиб, тарих джаны бла кюрешген алимле, журналистле, джазыучула келе эдиле алагъа къараргъа, кесинден хапар сорургъа. Аладан Лайпанланы Тананы джашы Къазий бла Семенлены Исмаилны джашы Азрет эсимдедиле. Экиси да Къарачайны белгили адамлары...

Бизге бу хапарны айтхан Ижаланы келинлери Галя, джюз джылны тюбюнден кирген амма, бюгюн да сауду, Черкесскеде джашайды. Аллах энтда кёб джылланы джашатсын.

Бу хапарны эшитгенден сора, Светагъа кесибиз тюбесек деб, аны да излеген эдик. Ол Сахалинде эди. Андан сора эшитдик ауушханды деб, джандетли болсун.

Аны къарнашы Маджитни табдыкъ. «Атам айтхан хапарланы бир къаууму эсимдедиле, – деди ол. – Хасауканы джигити Умар Ижаладан болгъанына ишексиз эди. Ол джыллада Теберди джанында анга экили болгъан да джокъ эди. Кеси да чертиб айта эди Махараладанды деб. Мен Магияладан, Магулаладан дегенча ангылаб, экинчи атама соргъанымда, тюзетдим Ижаланы атаууллары Махараладан болгъанын. «КъартДжуртда Ижалары бла Батчалары хоншула болуб джашагъандыла. Батчаладан Даулет деб бир къызгъа сёз тауусуб тургъанлай ёлгенди Умар», деб, атам кимледен эсе да джазыб алгъан, джыйгъан къагъытларыны тамалында кескин айта эди. Умарны ёлюгюн Даулет, эркишича кийиниб барыб чыгъаргъанды. Анга этилген джырда да бардыла быллай сёзле:

«Керек эдинг быллай кюнде тууаргъа,
Даулет барад кёзлеринги джумаргъа...»


Атамы айтханына кёре, кишиге билдирмей, КъартДжуртну эски къабырларында басдыргъандыла... «Бу хапарны атасындан эшитиб айтхан Маджит да сау-эсенди, Московский посёлокда джашайды.

Бир кесекге ызыбызгъа къайтайыкъ. Азияда хапар айтхан къарт Такан, биз оюм этгенден, 1864чю джыл туугъанды. Ибрахим да 1884-чю джыл туугъанды. Ала бла Хасаука урушну ортасы узакъ да тюлдю. Ол кёзюуледе бу адамланы аталары, къарт аталары, аналары, къарт аналары да сау болгъандыла. Аланы хапарларына эс бёлгенлери да хакъды. Малкъарда Хабаз элде айтылгъан хапарны, башха эшитгенлерибизни барысын да бирге джыйсакъ, 1828-чи джыл болгъан Хасаука урушну эмда Умарны юсюнден кёб затны билирге, ангыларгъа, джораларгъа боллукъду. Статьяны да ол затланы тамалында джазгъанма. Мындан ары да бу айтылгъанлагъа шагъатлыкъ этген затла чыгъа барлыкъларына ишек джокъду.

Кёб болмай, Ижаладан бир бёлек джаш, барыб, Къарт-Джуртну эски къабырларына къарагъандыла. Шаманланы Такан бла Батчаланы Ибрахим айтханнга кёре, Умарны къабырын табарчады, деб келдиле. Энтда барыб, не джаны бла да тинтиб кёрюргеди муратыбыз.

ИЖАЛАНЫ Умар.
Терезе эл.
Tinibek 22.03.2019 05:00:58
Сообщений: 1273
2019 дж. алтотур айны 9 "КЪАРАЧАЙ"
Дин
МУХАММАД ФАЙГЪАМБАР (гъ.с.)

Ассалам алейкум сыйлы джамагъат!


2018-чи джыл абыстол (ноябрь) айны 15-чи кюнюнде чыкъгъан «КЪАРАЧАЙ» газетде «Эм онглу адамла» деген статья басмаланнган эди. Ол статьяда «Адам улу джер юсюне къуралгъанлы бери эм онглу адам ким болгъанды?» деген соруугъа джууаб излеб, дуниягъа электрон китабланы чыгъаргъан, «Гуттенберг» деген проектни къурагъан астрофизик Майкл Стерн Харт (08.03.1947- 06.09.2011) компьютерни кючю бла ол соруугъа джууаб табханы джазыла эди. Эсигизде эсе да, дуния къуралгъанлы бери адамланы джашауларын тюрлендирген эм онглу 100 адамны ичинде Мухаммад файгъамбар (гъ.с.) чынг биринчи болгъан эди. Ол статьяны окъугъанладан кёбле «Къарачай» газетни редакциясына джюрек разылыкъларын, талай адам къууаннганын, бир къауумла да сейирсиннгенлерин билдирген эдиле.

«Кеслери башха динни тутхан белгили адамла уа Мухаммад файгъамбаргъа (гъ.с.) къаллай кёзден къарагъандыла, аны юсюнден не айтхандыла?» – деб соруб джазгъанла да болгъан эдиле. Ма аланы соргъанларына билгенибизге кёре, джууаб бере, «Мухаммад файгъамбар» (гъ.с.) деген статьябызны окъуучулагъа теджейбиз.

Белгили адамланы айтханлары орус тилде къалай джазылгъан эселе, башха тилден орус тилге къалай кёчюрюлген эселе, къарачай тилге кёчюрмейин, алайлай къоябыз. Нек? Мухаммад файгъамбарны (гъ.с.) юсюнден башха динлени, миллетлени келечилери айтханланы айтханларыча, кёчюргенлерича къойсакъ, аланы фикирлерине, оюмларына, сёзлерине ахлуларыбыз бегирек ийнанныкъдыла деб келеди кёлюбюзге. Алай эсе, сора башлайыкъ. Аллах джол берсин.

Альфонс Ламартин
(1790 - 1869) – француз джазыучу, политика къуллукъчу былай айтханды: «Никогда человек, вольно или невольно, не ставил перед собой столь высокой цели, потому что эта цель была сверхчеловеческой – подорвать суеверия, нагроможденные между созданием и Создателем, отдать Бога человеку и человека Богу, восстановить разумную и святую идею Божества в хаосе материальных и искаженных идолопоклонничеством богов. Если величие цели, скромность средств и выдающиеся результаты являются тремя критериями человеческого гения, то кто посмеет сравнить какого-либо великого человека в современной истории с Мухаммадом? Все, что создавали самые знаменитые люди, — это оружие, законы, империи. Они создавали вообще, не более чем нечто материальное, что часто разрушалось на их глазах. Но такой человек, как Мухаммад, оказал свое влияние не только на армии, законы, империи, народы и династии, но и на миллионы людей, более того, на престолы, божества, религии, идеи, убеждения и души. ... Кого можно сравнить с ним, когда речь идет о трех измерениях: невероятно большая цель и изумительные результаты, достигнутые ничтожными средствами... Философ, оратор, апостол, законодатель, воин, покровитель идей, реставратор рациональной веры, в которой нет места идолам, основатель двадцати земных империй и одной духовной – все это Мухаммад. Рассмотрев все критерии, по которым может оцениваться величие человека, мы можем смело спросить: «Есть ли более великий человек, чем он?»

Анни Безант (1847 1933) – дуниягъа белгили ингилиз тиширыу. Ирландияны, Индияны азатлыкълары ючюн, тиширыуланы эркинликлери ючюн кюреш этгенди. Джазыучу, уста сёлешиучю, теософ болгъанды. Ол Мухаммад файгъамбарны (гъ.с.) юсюнден былай джазгъанды: «Он не был ни цезарем, ни папой. У него никогда не было таких претензий. За его спиной не было их войск. Ни о какой личной охране и речи не было. Он не имел ни жалования, ни определённого материального состояния. Никогда он не жил во дворцах. Если кто-нибудь мог вести за собой массы лишь с помощью религиозных канонов, то это был Мухаммад. Он никогда не нуждался в поддержке или в специальной одежде. Он никогда не переоценивал себя. Право быть Пророком, без сомнения, принадлежало ему. Ныне те, кто исследует жизнь и взгляды этого Пророка, глубоко преклоняются перед его величием. На эту тему я могла бы сказать многое, но в обобщенном виде я хотела бы отметить: любой текст о нём вызывает во мне чувство преклонения и восхищения. И надолго я остаюсь в плену этого замечательного Учителя».

Джордж Бернард Шоу
(1856 - 1950) – дуниягъа белгили ингилиз джазыучу, Нобель саугъаны лауреаты кёлюне келген таза фикирлерин былай ачыкълагъанды: «Если бы человеку, подобному Мухаммаду, суждено было единолично управлять нынешним миром, он преуспел бы в разрешении его проблем, что, в свою очередь, принесло бы этому миру покой и счастье, которых ему так недостает. Его следует назвать Спасителем человечества... Если какая-нибудь религия и имеет шанс властвовать в Англии и Европе следующие сто лет, то эта религия — Ислам». Дагъыда Бернард Шоу былай айтханды: «Я всегда уважал религию Мухаммада за её удивительную жизнестойкость. Я считаю, что это — единственная религия, которая обладает гибкостью, и именно этим она привлекает людей. Я предсказываю о религии Мухаммада то, что она будет приемлема в сегодняшней Европе. Из-за неведения или фанатизма, средневековая эклектика изобразила ислам в темном свете. В действительности, европейцев научили ненавидеть личность Мухаммада и его религию. Я уверен, что если бы такой человек, как он, руководил бы современным миром, то он успешно разрешил бы все мировые проблемы, и мы бы жили наконец-то в счастье и согласии, в которых мы так нуждаемся. Добавлю, что в девятнадцатом столетии такие знаменитые мыслители, как Карлайл, Гиббон и Гёте, осознали значительную ценность религии Мухаммада, и уже сегодня многие люди приняли эту религию, и, можно так сказать, началась исламизация Европы».

Жюль Массерман – иудей динни тутхан американлы алим, психоаналитик, Чикагода университетни профессору: «Лидеры должны выполнять три функции: обеспечить благополучие и процветание своих подданных, обеспечить социальный порядок в обществе, в котором люди будут чувствовать себя в относительной безопасности, и сплотить свой народ единой системой убеждений. Такие яркие представители человечества, как Пастер и Сальк, являются лидерами в первом смысле, а такие, как Махатма Ганди и Конфуций, с одной стороны, и Александр Македонский, Юлий Цезарь и Адольф Гитлер – с другой, являются лидерами во втором и, возможно, в третьем смысле. Иисус Христос и Будда относятся только к третьей категории. Величайшим вождем всех времен и народов является Мухаммад, который в полной мере выполнил все эти функции. В меньшей степени Моисей сделал то же самое», – деб кёлюнде болгъанны таза ачыкълагъанды.

Иоганн Вольфганг Гёте (1749 - 1832) – дуния къуралгъанлы эм уллу поэтлени бири, немцалы кърал къуллукъчу: «Пречист Иисус и был покорен лишь Богу одному Единому; Оскорбляло Бога, что возвеличили, как Бога Иисуса. Пусть воссияет правда, которую донес до нас Мухаммад, Который через постижение Единого Весь мир к покорности склонил». Гёте дагъыда алай дегенди: «Он не поэт, а Пророк, и донес до нас Мухаммад Коран – божественный закон, а не книгу, написанную человеком для развлечения или повышения общей образованности».

Карл Маркс (1818 1883) – немец философ, социолог, экономист, джазыучу, журналист, джамагъат къуллукъчу, илму коммунизмни тамалын салгъан: «Мухаммад понял опасность заблуждения христианства и иудаизма. Рискуя своей жизнью, он начал призывать к единобожию идолопоклонников и начал засеивать поле вечной жизни. Было бы несправедливо причислять его лишь к выдающимся людям человеческой истории. Мы обязаны признать его пророчество и то, что он небесный посланник на Земле», – деб джазгъанды.

Лев Николаевич Толстой (1828 - 1910) – дуниягъа аты айтылгъан, уллу орус джазыучу: «Что касается до самого предпочтения магометанства православию... я могу только всей душой сочувствовать такому переходу. Как ни странно это сказать, для меня, ставящего выше христианские идеалы и христианское учение в его истинном смысле, для меня не может быть никакого сомнения в том, что магометанство по своим внешним формам стоит несравненно выше церковного православия. Так что, если человеку поставлено только два выбора: держаться церковного православия или магометанства, то для всякого разумного человека не может быть сомнения в выборе и всякий предпочтет магометанство с признанием одного догмата, единого Бога и Его пророка, вместо того сложного и непонятного в богословии – Троицы, искупления, таинств, святых и их изображений и сложных богослужений...», – деб кёлюне келгенни сёз бла суратлагъанды. Лев Толстой андан сора да алай джазгъанды: «Пророк Мухаммад является великим правителем. Он сплотил общину в свете истины, и этого достаточно для почета. Он спас людей от пролития крови и достиг мира. Он открыл им пути духовного возвышения. Такой человек заслуживает всеобщего уважения».

Лион Фейхтвангер (1884–1958) – дини иудей болгъан, белгили немца джазыучу былай ачыкълагъанды фикирин: «Прошло восемьдесят лет после смерти пророка Магомета, и созданное мусульманами государство стало мировой державой, протянувшейся от границ Индии через Азию и Африку вдоль южного берега Средиземного моря до Атлантического океана. На восьмидесятом году своего победного шествия мусульмане переправились через узкий западный пролив Средиземного моря в «Андалус», в Испанию, разорили государство, основанное триста лет тому назад христианами - вестготами, и в своем мощном движении вперед заполнили весь полуостров до самых Пиренеев. Новые властители принесли с собой высокую культуру и превратили Испанию в самую прекрасную, благоустроенную и населенную страну в Европе».

Махатма Ганди (1869 1948) – акъылман политик, Индиягъа азатлыкъ келтирген башчыланы бири джюрекден келген сёзлерин былай джазгъанды:
«Я хотел бы знать лучшего из тех, кто сегодня имеет бесспорную власть над сердцами миллионов людей. Я стал более чем уверен, что не меч завоевал Исламу место в то время... Это была непреклонная чистота, высшее самопожертвование Пророка, пристальное выполнение своих обязанностей, его большая преданность своим друзьям и последователям, его отвага, его бесстрашие, его абсолютная вера в Бога и свою собственную миссию».

Наполеон Бонапарт (1769-1821) – Францияны императору, закий аскер башчы, Мухаммад файгъамбарны (гъ.с.) этген ишлерине уллу багъа бере: «Я надеюсь, что скоро настанет то время, когда я смогу объединить всех мудрых и образованных людей всего мира и установить единый режим, основанный на принципах Корана, которые единственные являются верными и только они могут вести людей к счастью», – дегенди.

Отто Бисмарк (1815 1898) – гиназ, политик, Герман империяны биринчи канцлери, Мухаммад файгъамбарны (гъ.с.) Аллахны келечиси болгъанына ишексиз бола, былай джазгъанды: «Рискуя своей жизнью, он начал призывать к Единобожию идолопоклонников и начал засеивать поле вечной жизни. Было бы несправедливо причислять его лишь к выдающимся людям человеческой истории. Мы обязаны признать его пророчество и то, что он небесный посланник на Земле». Отто Бисмарк Мухаммад файгъамбарны (гъ.с.) джарыкъ сыйыны аллында баш ура дагъыда былай айтханды: «Я жалею, что не был твоим современником. О Мухаммад! Человечество один раз увидело избранного и больше не увидит. С глубоким почтением преклоняюсь перед тобой».

Пауло Коэльо (1947) – белгили бразиль джазыучу, назмучу былай айтханды: «Пророк дал нам Коран и возложил на нас лишь пять обязанностей в течение жизни. Самая главная — помнить, что нет Бога, кроме Аллаха. Четыре другие – молиться пять раз в день, поститься, когда наступает месяц Рамадан, быть милосердным к неимущему... Он снова замолчал. При упоминании Пророка глаза его увлажнились. Он, хоть и был человек живой, нетерпеливый и горячий, все же сумел прожить в согласии с законом Магомета... Я желаю только мечтать о Мекке. Тысячи раз я представлял, как пересеку пустыню, как приду на площадь, где стоит священный камень, семь раз обойду вокруг и лишь потом прикоснусь к нему. Я всякий раз представляю, сколько людей будет толкаться рядом со мной и как мой голос вплетется в общий молитвенный хор».

Петр Яковлевич Чаадаев (1794 - 1856) – эресейчи акъылман, фахмулу публицист: «Мухаммад несравненно более заслуживает уважения со стороны людей, чем вся эта толпа бесполезных мудрецов, которые не сумели ни одного из своих размышлений облечь в плоть и кровь и ни в одно человеческое сердце вселить твердое убеждение; которые лишь внесли разделение в человеческое существо вместо того, чтобы постараться объединить разрозненные элементы его природы...», – деб джюрекден келген сёзлерин къагъытха тюшюргенди.

Реверенд Босуорт Смит (1839 - 1908) – ингилиз дин къуллукъчу тамам кёлюнде болгъанны былай ачыкълагъанды: «Мухаммад был одновременно и царем-триумфатором, и папой римским, но папой без папской амбициозности и царем без легионов, без постоянной армии, телохранителей, дворцов и стабильного годового дохода. Если кто-нибудь и когда-нибудь и имел право заявить о себе, что он правил по праву, данному свыше, Божественному праву, то это был Мухаммад, ибо его влияние и власть росли и распространялись без рычагов и атрибутов власти».

Ричард Белл (1876– 1952) – белгили ингилиз алим, арабист ХХ-чы ёмюрде Европада халкъланы тинлери, динлери мууал болуб баргъанын эсгериб, Аллахдан келген Мухаммад файгъамбар (гъ.с.) кёргюзген тюз джол бла бармасала европачы халкъла талкъ боллукъларына къайгъырыб былай джазгъанды: «Европа стоит на пороге большого упадка. За блестящим, великолепным фасадом таятся стрессы, безумие, самоубийства, душевные болезни, разврат, употребление наркотиков и алкоголя, разбой, изнасилования, невообразимый рост венерических заболеваний. Взаимная любовь и доверие друг к другу исчезли. Всех панически угнетает страх смерти. Нарушена целостность семьи и оборваны связи между ее членами. Правители государств не могут найти выхода из этого положения. Интеллектуальные круги бездействуют в нравственной пустоте. Перед Европой стоит единственный выбор. Единственный путь к спасению. Этот путь — Ислам. Другого выбора нет».

Роже Гароди (1913 2012) – француз джазыучу, философ, профессор, политик: «Ислам – это законы, которые охватывают светскую и духовную жизнь, так как они неотделимы друг от друга. В основе Ислама лежат знание и разум. Ислам признает человека совершенным творением и ставит его на высокое место. Ислам учит ценить свой труд и, не посягая на чужое имущество, жить в гармонии. Ислам искореняет несправедливость и неравенство. Если марксизм и капитализм эксплуатируют человека, то Ислам поднимает человека на высокое место и одинаково распространяется, как на людей руководящих должностей, так и на подчиненных, ибо все мы равны перед Аллахом», – дегенди.

Стенли Лейн-Пуль (1854 - 1931) – британлы востоковед, археолог, джерни джукъасын, къалынын билген айдын адам, Мухаммад файгъамбарны (гъ.с.) Аллахны келечиси болгъанына тюшюне былай дегенди: «Он был Посланником Единственного Бога и никогда до конца своей жизни не забывал, кто он есть и какова его миссия, которая стала сущностью его бытия. Он нес людям весть с большим достоинством, исходящим из осознания своего великого долга, и с глубоким смирением, корни которого в знании собственной слабости».

Томас Карлейль (1795 1881) – шотланд джазыучу, тарихчи, публицист Мухаммад файгъамбарны (гъ.с.) акъылманлыгъына, закийлигине, адамлыгъына, тазалыгъына сейирсине былай айтханды: «Видели вы, чтобы лживый человек смог создать удивительную религию? Ведь он не мог построить себе дома из кирпичей. Он же, не зная ничего об особенностях извести, гипса, глины и тому подобное, не мог построить ничего, кроме холма из смеси стройматериалов, тем более он не мог бы оставить своих основ в течении 12 веков, по которым живут 200 миллионов человек, тем более, его столпы должны были рухнуть и разрушиться, как будто их и не было. И я твердо знаю, что человек во всех своих делах должен следовать в соответствии с законами природы, иначе она не ответит на его требование. Ложь то, что распространяют эти неверующие, даже если украсили её так, чтобы она казалась правдой... И горем является то, что люди обманываются этими заблуждениями целыми народами и общинами».

Уильям Монтгомери Уотт (1909 - 2006) – британ арабист, Эдинбург университетни сыйлы доктору, Кюнбатышны къралларында бир заманда да Мухаммад файгъамбар бла (гъ.с.) тенглешдирирча адам болмагъанына тюшюне, къалгъанланы да тюшюндюре ма быллай сёзлени джазгъанды: «Во имя своих убеждений Мухаммад (да благословит его Аллах и приветствует) был готов перенести любые мучения. Будучи лидером, он имел уравновешенный и устойчивый характер. Он высоко ценил людей и уважал их. Доказательством его величия являются его успехи. Величие его личности обеспечивает успех и его делу. Возможное обвинение его в шарлатанстве было бы не выходом, а безвыходностью. Западу не известна другая личность, достигшая такого достоинства».

Эдвард Гиббон (1737 1794) – фахмулу ингилиз тарихчи, Аллахдан Мухаммад файгъамбарны (гъ.с.) келечилиги бла Джерге келген таза диннге ийнаныб, кёлюндегин былай ачыкълагъанды: «Я свидетельствую о своем убеждении, что Аллах Один Единственный, а Мухаммад (да благословит его Аллах и приветствует) – Его Пророк! Его живые проповеди продолжают благородно сплачивать единомышленников в рамках разума и религии».

Багъалы окъуучула! Джюреклеринде болгъан керти затны башха динни адамы бола тургъанлайыма, деб къоркъмай, тартынмай Аллахха, ислам диннге, Мухаммад файгъамбаргъа (гъ.с.) махтау салыб айталгъан белгили таза адамланы сафларына къошарча инсанла бек кёбдюле. Анга шагъатлыкъ излей, статистикагъа да бир эс бёлейик.

Бюгюнлюкде Джерни юсюнде джашагъан адамладан 23 процент чакълысы муслиманлыды. Джыл сайын Халкъла арасы Бюллетенияны миссионер тинтиуизлем ишлери ачыкълагъаннга кёре, муслиманланы саны кюн сайын 79 минг адамгъа кёб болады. Сёз ючюн, 2010-чу джыл дунияда муслиманланы саны 1 миллиард 600 мелиуан адам болгъан эсе, 2050-чи джылгъа ол сан 2 миллиард 800 мелиуан боллукъду. Статистика кёргюзген бу санла Аллахха, ислам диннге, Мухаммад файгъамбаргъа (гъ.с.) махтау салгъанланы тюзлюклерине шагъатлыкъ эте болурла. Керти муслиманла не къадар кёб болсунла. Керти муслиманлы Аллахны Бирлигине, Мухаммад файгъамбар (гъ.с.) Аны келечиси болгъанына таза джюрекден ийнанады. Адамны ол джюрек халына шахада дейдиле. Керти муслиманлы хар кюн сайын 5 ууахты намазын (салят) къылады. Керти муслиманлы хар джыл сайын Рамазан айда ораза тутады. Керти муслиманлы къарыууна кёре онгсузлагъа закят береди. Сакъатлыгъы, кемизлиги джокъ эсе, керти муслиманны Меккягъа барыб хадж къылады. Бу 5 затны керти кёлю бла этген адам мурдар боллукъ тюлдю; гудучу, тилчи, зарланыучу, тюйюшюучю, онгсузну хакъын ашаучу, уятсыз, сыйсыз ишни этиучю, уллуну, атаны, ананы къачын кёрмеучю, боллукъ тюлдю. Керти муслиманлы аракъы, наркотикле дегенча адамны мыйысын къурутхан затланы ичерик тюлдю. Керти муслиманлы башха миллетлени бет тюрсюнлери ючюн, динлери ючюн, тиллери ючюн кёрюб болмагъанлыкъ этерик тюлдю. Керти муслиманлы кир политикагъа къатышырыкъ тюлдю. Керти муслиманлы къайсы къралда джашаса да, джашагъан къралыны законуна, джоругъуна сыйыныб, къайгъысыз джашарыкъды.

Бу фикирлеге, оюмлагъа да хар бирибиз джюрегибизде болгъан ашхы нюзюрлени къоша, муслиманлыкъны шартларын бузмагъанлай: «Аллах Бирди, Мухаммад файгъамбар (гъ.с.) Аны келечисиди деб, уллу Эресей къралыбызны ичинде рахатлыкъда, эсенликде, шохлукъда джашарча насыбны Сен бер», – деб Аллахдан тилейик.

ТОМПАЛАНЫ Алибек,
педагогика илмуланы кандидаты.
Tinibek 26.03.2019 12:54:15
Сообщений: 1273
2019 дж. алтотур айны 21 "КЪАРАЧАЙ"
Дин
АЛЛАХНЫ ДЖОЛУН САЙЛАГЪАНЛА

Дуниягъа джаратылгъан адамны ийнамы, дини юйдегисине, миллетине, джерине ангысыны джетгенине кёре болуучанды.

ХХ-чы, ХХI-чи ёмюрледе, Европада, Америкада демократла, либералла,.. фикирлерин дуниягъа артыкъ да бек джайыб кюрешген заманда, долларны, фитналыкъны, зийналыкъны д.а.к.з. кеслерине «дин» этгенле да кёб болгъандыла. Джюреклерин нафысха хорлатыб тургъанларын ангыламай, кеслерин айдын къралланы айдын адамларына санаб тургъанлагъа: «Керти диннге къайт! Таза динни ал!» – деб, таза джюрекден джумушакъ айтханны ангылаб къойгъан бек къыйын болады. Къатыракъ айтыргъа уа, къраллада джюрюген законлагъа кёре, кишини эркинлиги джокъду. Кёбчюлюкге неда энчи бир адамгъа заран келтирмеген, дунияда ёмюрледен бери келген динледен бирин тутханнга кимни не сёзю барды. Сёз ючюн, «Сен христианлыса неда муслиманлыса, сени дининг аманды!» – деген, ол кеси аман болуб айтырыкъды.

Адам улуну ангысы ёсгенден ёсе барса, ахырында кёбчюлюк учхара джери болмагъан эм таза, эм тюз динни аллыкъды деб келеди кёлюбюзге.

Ма ол излемни джолунда бара, бир динден башхагъа кёчгенле кёбдюле дунияда. Аланы тюз-терс этгенлерине Аллах Кеси тёрелик этерикди. Биз а, бир тюз адамла, кёбчюлюк таныгъан, дуниягъа белгили бир къауум адамны ислам диннге нек кёчгенлерини юсюнден билгенибизге, эшитгенибизге кёре оюмла этиб кёрейик.

Порохова Валерия Михайловна
1940-чы джыл хычаман (май) айны 14-чю кюнюнде (бюгюннгю) Коми Республиканы Ухта шахарында туугъанды. Москвада кърал педагогика институтну, андан сора МГУ-ну философия факультетин бошагъанды. «Гуманитар академияны керти члени, Евразияда халкъла арасы маданият академияны правлениесини члени, Халкъла арасы информатизацион академияны керти члени, Евразияны миллет университетини сыйлы профессору» деген атлагъа тыйыншлы болгъанды. 1975-чи джыл Валерия Михайловна сириячы джашха – Мухаммад Саид АльРошдха – эрге чыгъады. 1981-чи джыл христиан динни православ бёлюмюне киреди. 1985-чи джыл Москвадан Сириягъа кёчеди. Къур’анны хар сёзюне эсин бек бёлюб окъугъанындан сора, ич дуниясы тамам тюрленеди да, ислам диннге кёчеди. Ма алай бла уллу фахмусу, билими, акъылы болгъан тиширыу Къур’анны магъанасын орус тилге кёчюрюб башлайды. Валерия Михайловна Къур’анны кёчюрюб бошагъанындан сора, аны ишине уллу алимле бек мийик багъа бергендиле.

Полосин Вячеслав Сергеевич 1956-чы джыл Москвада туугъанды. 1978чи джыл МГУ-ну философия факультетин тауусханды. Совет эмда эресейчи дин, политика, джамагъат къуллукъчугъа саналады. Политика илмуланы кандидатыды, философия илмуланы докторуду. 1990-чы джылдан 1993-чю джылгъа дери Эресейни Парламентини халкъ депутаты болуб да тургъанды. Христиан бабас (православный священник) болуб да талай джылны ишлегенди. 1990-чы джыл Полосин Вячеслав Сергеевич Дагъыстаннга барыб, Саидафенди аль-Чиркави деген суфий шейххе тюбеб ушакъ этгенинден сора ислам диннге кёчгенди, кесине да Али атагъанды. Айтыугъа кёре, Алини ызындан православ клисалада ишлеген 45 дин къуллукъчу ислам динни алгъанды. Бусагъатда Али Эресейде белгили муслиман дин башчы Равиль Гайнутдинни кенгешчиси болуб ишлейди эмда кёб джамагъат, дин ишлени баджарады.

Жак-Ив Кусто 1910-чу джыл Францияны ара шахары Парижде туугъанды. Океанлада излем,тинтиу ишле бардырыучу, джангы затла къураучу, суратчы, фахмулу джазыучу, режиссёр, талай китабны, кинону автору. Кусто Француз академияны члениди, «Почётный легион» деген орден бла да саугъаланнганды. Хар тутхан иши бла атын дуниягъа айтдыргъан Жак-Ив Кусто океанланы тинте баргъан заманында тузлу суу бла ичерге болгъан сууну бир-бирине къатышмагъанларын эсгериб, бек сейиртамаша болгъанды. Аны алай нек болгъанына джууаб излеб башлагъанды. Излей барыб, ислам динни иги билген алимге тюбегенди да, алим анга ол излеген зат минг джылланы мындан алгъа Къур’анда джазылыб тургъанын айтханды. Къур’анны (АЛЬ-ФУРКАН суураны 53-чю аятында) Аллах тенгизде тузлу суу бла таза сууну орталарына тыйгъыч салгъанын окъугъанында, дуния таныгъан Жак-Ив Кустону сейирсиннгенини чеги болмагъанды. Ма аны бла ислам динни кючюне, теренлигине, уллулугъуна тамам тюшюнюб Жак-Ив Кусто муслиманлы болгъанды.

Дуниягъа белгили боксёр Мохаммед Али 1942-чи джыл АБШ-да афроамериканлы юйдегиде туугъанды. Ол дуниягъа джаратылыб хайт деген джаш болгъунчусуна дери аны аты, тукъуму Кассиус Марселлус Клей болгъанды. Кассиус Клей 1964-чю джыл биринчи кере дунияны чемпиону болуб, андан сора ол сыйлы атын талай джылны джакълаб тургъанды. 22 джылы тола муслиман динни алгъаны бла бирге Мохаммед Али деген атны да атагъанды кесине. 2016-чы джыл ауушханды (Аллах джандетли этсин).

Дуния таныгъан боксёр Майк Тайсон 1966-чы джыл АБШ-ны Нью-Йорк шахарында туугъанды. 1982-чи джыл Олимпия оюнлада алтын медаль алгъанды. 1987чи – 1990-чы джыллада дунияны абсолют чемпиону болуб тургъанды. 1992-чи джыл Майк Тайсон тюрмеде олтургъан заманында ислам динни алгъанды, кесини атына да Малик АбдульАзиз деб атагъанды. Кеси айтыугъа кёре, ол ислам динни алгъанындан сора, джашаугъа бир тюрлю кёз бла къараб, ашхылыкъны джолуна тюшгенди. «Мен Аллахха керек тюлме, Аллах меннге керекди», – дегенди ол. 2010-чу джыл Меккягъа барыб хаджи болгъанды. Бюгюнлюкде Малик Абдуль-Азиз беш уахты намазын къылгъан таза муслиманлыды.

Дунияда эм белгили баскетболчуланы бири Фердинанд Льюис Алсиндоргитче 1947-чи джыл туугъанды. Баскетбол ойнаб 38 387 очко алалгъан андан башха бир спортчу да болмагъанды. 1968-чи джыл Фердинанд Льюис Алсиндор ислам динни алыб, 1971-чи джыл кесине Карим АбдулДжаббар деб атагъанды. 42 джылы толгъанында баскетбол ойнагъанын къойгъанды. Бюгюнлюкде диннге берилген керти муслиманлыды.

Франк Рибери 1983-чю джыл Францияда туугъанды. 2013-чю джыл Европада эм иги футболчугъа саналгъанды. 2006-чы джыл ислам динни алыб, кесине да Биляль деб атаб, Вахибе Бельхами деген алжирли (муслиман) къызгъа юйдегили болгъанды. Хизия бла Шахинез деб эки къызы, Сеиф-аль-Ислам, Мохаммед деб да эки джашы бардыла.

Тьерри Даниель Анри 1977-чи джыл Францияда туугъанды. Футбол оюндан Дунияны, Европаны, Францияны, Англияны, Испанияны да чемпиону болгъанды. УЕФА-ны чемпионы деген лигасыны кубогун да алгъанды. 2006-чы джыл Тьерри Анри ислам диннге кёчгенди. Андан сора, хар гол ургъаны сайын шеждеге кетиб, Аллахха сый-багъа бергенди. Тьерри Анри «Аль-Джазира» каналгъа интервью берген сагъатында: «Мени джашаууму баш магъанасы ислам динди», – дегенди.

Американлы профессионал тюйюшюучю (рестлер), АБШ-ны эки кере чемпиону Алвин Бёрк тюрмеге тюшеди да, анда оюмла эте, джашауну магъанасын излей келиб, ахырында ислам диннге кёчюб, кесини атына да Хасан Хамин Ассад деб атайды. 2010-чу джыл ол реслинг (театрализованное спортивное шоу, сочетающее борьбу и работу на публику) деген къуджур ишин да къоюб, джашауун Аллахны тюз джолунда башлайды.

Эм фахмулу ингилиз джырлаучуланы бири Стивен Деметр Гиоргиу (дуниягъа белгили аты Кэт Стивенс) 1976-чы джыл Малибу сууда джуууна келиб, батылыб кетерге аз къалгъанды. Кэт Стивенс сууда тунчугъа тебреген заманында: «Хей, Бизни Джаратхан! Сен бу джол мени бир къутхарсанг, ёмюр-ёмюрюм джангыз Сеннге къуллукъ этиб турур эдим», – дегенди. Ол да аны айтыб бошаргъа, таурухдача, бир уллу толкъун келиб, уруб Кэт Стивенсни джагъагъа чыгъарыб атханды. Ол кюнден сора Стивенс кесине тюз джашау джол излеб, астрологияны, нумерологияны эмда башха затланы окъуб кюрешгенди, алай а джюрек излемине керекли джолну табалмагъанды. Ахырында Къур’анны окъугъанды да, джашауну магъанасы ислам динде болгъанына тюшюннгенди. Ма алай бла, 1978чи джыл Кэт Стивенс ислам динни алыб, кесини атына да Юсуф Ислам деб атагъанды. Андан бери Юсуф Ислам талай ислам школ ишлегенди, онгсузлагъа, ауругъанлагъа, сакъатлагъа джарар керекли къалмайды.

Хип-хоп джырланы джырлагъан дунияда эм уста джырчыланы бири Джонатан Дэвис (сахнада аты QTip) 1970-чи джыл АБШ-да туугъанды. Ачхасы да, рысхысы да, кёбчюлюкню ичинде уллу сыйы да болгъанлыкъгъа джашаууну магъанасын айыралмай башлагъанды. Кесине себеб излеб, тюрлю-тюрлю акъылманланы, философланы джазгъанларын окъуб кюрешгенликге, джюреги излегенни табалмагъанды. Ма алай бла, Къур’анны къолуна алыб, окъуб башлагъанында, бир джангы, сейир дуниягъа келгенча болгъанды. Озгъан ёмюрню 90-чы джылларында Джонатан Дэвис Къур’анны окъуб ангысы тамам бегигенинде, ислам динни алгъанды, кесине да Камаль ибн Джон Фарид деб атагъанды.

Джермен Джексон (дуниягъа белгили джырчы Майкл Джексонну туугъан къарнашы) 1989-чу джыл Бахрейннге баргъанында кёб затха тюшюнюб, ислам динни алгъанды. Ары дери аланы юйдегилери саулай да христиан динни свидетели Иеговы деген бёлюмюне ийнаннгандыла. Джермен ислам динни алгъанындан сора: «Ислам динни алгъанымда мен джангыдан туугъанча болгъанма. Мен ислам динде хар излеген сорууума джууаб табханма», – дегенди.

Джанет Джексон американлы джырчы къыз (Майкл эмда Джермен Джексонланы туугъан эгечлери) катарлы миллиардер Висам АльМанагъа эрге чыкъгъанды. Муслиманлы баш иесини динини тазалыгъына, теренлигине сейир-тамаша болуб, джашаугъа къарамы бек тюрлениб, 2013-чю джыл ислам динни алгъанды. Къысха чепкенлени кийгенин да къоюб, башына да джаулукъ къысыб, тамам намыслы келин болгъанды. 2017-чи джыл джашчыкъ табханды, аны атына Иса атагъандыла.

Белгили ингилиз джырчы Ричард Томпсон бир кёзюуде джашаудан магъана айыралмай башлайды да, оюмла эте келиб, дунияны дуниягъа Джаратхан Бир болгъанына тюшюнеди. Алай а, ол Анга ийнамын, джюрек разылыгъын къалай билдирирге билмей, кёб излем ишле бардырады. Ахырында кесини энчи сорууларына джууаб Къур’анда табады да, ислам динни алады. Ислам динни суфизм джолунда баргъан Ричард Томпсон джанына себеб табыб, кесин эм насыблы адамланы бирине санагъанды.

Данте Террелл Смит (сахнада аты Мос Деф) 1973-чю джыл АБШ-да НьюЙоркда туугъанды. Джырчыча, музыкантча, актёрча дуниягъа атын айтдыргъанды. Джашлай джарыкълыкъ джашауну аманын, игисин да кёре, джашауну керти магъанасын излеб тебрегенди. 19 джылы тола джашауну магъанасын Къур’анда табыб, ислам динни алгъанды. Бюгюнлюкде ол муслиман джырчыла бла шохлукъ джюрютеди, санат ишлерин ислам динни джоругъуна кёре бардырады.

Эресейде «Фабрика звезд» деген проекни юсю бла джырчы бёлекни къурамына кирген, фахмулу къыз Мария Алалыкина 2007чи джыл ислам динни алгъанды. Сахнагъа чыгъыб джырлагъанын да къойгъанды. Европада джашагъан беш халкъны эмда араб тилни уста билгени себебден, тылмачлыкъ этиб, муслиман сайтлагъа керекли затланы кёчюрюб кюрешеди. Бюгюнлюкде Мария: «Чтобы осознать свое место, услышать свое предназначение, нужно подготовить «слуховой аппарат», очистить его. А руководство по чистке – шариат», – деб кёлюнде болгъанны айтыучанды. Юлия Волкова – фахмулу джырчы, алгъаракълада «Тату» деген попбёлекни джырлаучусу. 2010чу джыл ислам динни алгъанында, алай айтханды: «Хоть я и не знаю наизусть Коран, не соблюдаю все традиции, я приняла ислам, так как он близок моему сердцу. Меня всегда завораживали мечети, пение муллы, женщины в парандже».

Американ киноакадемияны эм уллу саугъасы «Оскаргъа» ие болгъан египетчи актёр Мишель Демитри Шальхубну атасы, анасы да христианлыла (католикле) болгъандыла. Уллу фахмусу болгъан Мишель Демитри белгили актриса Фатен Хамам деген муслиман къызны сюйгенди. Сюймеклиги учундургъан Мишель Демитри муратына джетер ючюн Къур’анны окъуб башлагъанды да, дуниягъа джангыдан джаратылгъанча болуб, ислам динни алгъанды. Ма алай бла Мишель Демитри кесине Омар Шариф деб атагъанды, Фатен Хамамгъа юйдегили болуб, муратына толу джетгенди.

Белгили египетчи актриса, джырлаучу Лилиана Мурад/Лейла иудаизмни къаты тутхан чууут юйдегиде туугъанды. Лейла Мурад джашауну керти магъанасын излеб кюрешгенди да, ахырында аны ислам динде табханды. Ма алай бла алгъанды ислам динни. Лейланы атасы, анасы аны билгенлеринде, бютюн ачыуланыб, къызларын харам этгендиле. Лейла анга бек къыйналса да, кеси сайлагъанны тюзге санаб, ислам динни джолунда барады.

Дуниягъа белгили артист, чамчы, кюлдюрюучю (комик) Дэйв Шапелл да кесини джашауун магъанасызча кёрюб, джюрегине себеб излеб, уллу философланы джазгъанларын, тюрлю-тюрлю сыйлы китабланы окъуй келиб, ахырында эм сыйлыгъа, эм уллугъа Къур’анны санаб, ислам динни алгъанды. Дэйв Шапелл алай айтханды: «Я считаю, что религия прекрасна, если правильно изучать её. А на это уйдет целая жизнь, не меньше. Я уехал (актёр на пике карьеры на некоторое время уехал в Южную Африку – прим.), потому что хотел утихомирить своё эго. Не хотел, чтобы моя слава отвлекала меня».

Озгъан ёмюрню 70-чи джылларында Американ киноакадемияны «Оскар» саугъасына алты кере тыйыншлы болгъан, дуниягъа белгили актриса Эллен Бёрстинни джыл саны отузлагъа келе, джашаугъа терен сагъыш эте тебрегенди. Джюрек сорууларына джууаб Къур’анда табыб, ислам динни алгъанды, кесине да Хадия деб атагъанды.

Белгили американлы актёр, сценарист, продюсер Льюис Аркетт христиан юйдегиде туугъанды, чууут къызгъа юйдегили болгъанды, кеси уа 1997-чи джыл ислам динни алгъанды.

Белгили ингилиз кинорежиссёр Овидио Салазарны аты дуниягъа айтылса да, ачха, дуния мал кереклиси хазна болмаса да, ич дуниясыны сорууларына кескин джууаб табалмай, джюреги кёб джарсыгъанды. Ахырында, ислам динден терен хапары болгъан алимге тюбеб, ушакъ этгенинден сора, ислам диннге кёчгенди. Андан сора ислам дин бла байламлы кинола чыгъарыб, джашаууну магъанасын ангылаб, джюреги хош болгъанды.

Мойша Кривицкий Дагъыстанны ара шахары Махачкъалада раввин болуб тургъанды. Башын къатышдырыб, джюрегин джарсытыб тургъан джашауну сорууларына джууаб табалмай кёб джарсыб, ахырында излеген джууабларын Къур’анда табханды. Аны юсюнден Мойша Кривицкий кеси былай айтханды: «Я обнаружил истины, но далеко не все, так как не зная арабского, приходилось довольствоваться переводом. Возможно, большое влияние на меня оказали труды Ахмеда Дидата, сравнивающего библейские, торические и коранические писания».

Уилл Смит 1968-чи джыл АБШ-ны Филадельфия штатында туугъанды. Фахмулу актёр, режиссёр, джырчы Уилл Смит Американ киноакадемияны баш саугъасы Оскарны эки кере, Алтын глобусну саугъасын беш кере, реп джырланы эм иги джырлагъан джырчыча «Грэмми» саугъаны да бир кере алгъанды. 2008-чи джыл ол Голливудда иши ючюн эм кёб ачха тёленнген актёр болуб, бир джылгъа 80 мелиуан доллар алгъанды. Мохаммед Алини юсюнден кино этген заманларында Уилл Смит баш ролну ойнагъанды. Дуния къуралгъанлы эм уллу боксёрланы бири, ислам динни алгъан Мохаммед Алини ролюн ойнагъан Уилл Смит аны ич дуниясына киргенча болуб, ислам динни тазалыгъына, мийиклигине сейир-тамаша болуб, ахырында кеси да муслиманлы болгъанды.

Ашока Колин Янко Орта Африкада христиан динни халкъгъа джайыб кюрешгенди, ол тёгерекде клиса советни генеральный секретары болгъанды. Католик клиса анга кардинал атны да бергенди. Кардинал Колин муслиманланы христиан диннге бурургъа умут этиб, «Къур’анны учхара джерлерин табалсам» деб, Къур’анны окъуб башлагъанды. Бир деб бир кемлик табалмагъанды. Ма алай бла уллу христиан дин къуллукъчу, муслиманланы христиан этеме деб, кеси ислам динни алгъанды.

Иудаизм динни тутхан белгили американлы режиссёр, кинематографист О. Стоунну джашы актёр Шон Кристофер Стоун 2012-чи джыл атасы аллыкъ документли кинону юсю бла Ираннга баргъанды. Ол заманда ислам динден тыйыншлы билим амалсыз керек болгъанын ангылагъанды. Ол себебден, Шон Стоун Къур’анны окъуб башлагъанды, мадаргъа кёре ислам динден терен билимлери болгъан адамла бла да ушакъ этгенди. Ма алай бла Шон Стоун ислам динни тазалыгъын, уллу магъанасын теренден терен ангылай тебрегенинде, ислам динни алгъанды, кесини атына да Али деб атагъанды.

Американлы джамагъат къуллукъчу Малкольм Икс 1945-чи джыл урлагъаны ючюн тюрмеге тюшеди. Тюрмеде болгъан мадаргъа кёре бир бёлек муслиманлы къурагъан миллетчи къозгъалыугъа къатыша тебрейди. Миллетчиле хар адамны терисини акълыгъына, къаралыгъына кёре сыйын кёре неда кёрюб болмай башлайдыла. Арадан 7 джыл озгъандан сора Малкольм Икс ол къозгъалыугъа башчы болады. 1958-чи джыл НьюЙоркда бир полициячы кеси законну бузуб, бир къара адамгъа зорлукъ джетдиреди. Ол джарсыгъан адамны эркинлигин джакълай, Малкольм Икс атын дуниягъа белгили этеди. 1963-чю джыл Малкольм Икс кёб затда кесини фикирлерини терс болгъанына тюшюнеди. Ма алай бла ол ислам динни суннит джолуна тюшюб, джашауун башлайды. Ауузу-сёзю джетген адамланы кеси сайлагъан джолда барыргъа чакъырады. Малкольм Иксни таза джюрекден чакъырыу этгенине ийнаныб эки мелиуан афроамериканлы ислам динни алгъанды.

Александр Рассел Уэбб Америкада журналистиканы къурагъанланы бириди. Тюзлюкню сюйген, сабыр, акъыллы, билимли адам болгъанды ол. «Адам баласы дуниягъа нек джаратылгъанды? Джашауну баш магъанасы неди?» деген соруулагъа христиан динде джууаб табалмай, Къур’анны окъуб башлагъанды. Аны бла бирге, Александр Рассел Филиппинледе муслиманланы бир бёлеги бла къагъыт джюрюте келиб, артда ала бла тюбешиб, ислам динни юсюнден кёб ушакъ этгенди. Аладан сора да Александр кёб алим бла тюбешиб, аланы оюмларына да тынгылагъанды. Ата джуртуна къайтхандан сора, кёргенин, эшитгенин, ангылагъанын джазыб, китабла этиб чыгъаргъанды. Ахыр кюнюне дери ислам динни джарыкъ фикирлерин кёбчюлюкге джайыб кюрешгенди.

Багъалы окъуучула! Бизни кёлюбюзге келгеннге кёре, бу статьябызда бир адамны, бир миллетни, бир къралны, бир динни да сыйларын тюшюрмегенлей, дунияда 30 чакълы белгили адамны ислам динни къалай, нек алгъанларын суратларгъа кюрешдик. «Динде зорлукъ джокъду» деген оюм Сыйлы Къур’анны кесинде ачыкъ айтылыб турады. Дунияны башында киши кишини зорламагъанлай, адам улугъа неда энчи бир адамгъа да заран келтирмеген динлени тутхан таза адамланы кесибизни бир эт адамыбызча кёре: «Я Аллах, джангылгъанланы тюз джолгъа сал, ангылары джетмегенлени башларына акъыл бер, чыртда тюзелмезлик аман къанлыланы айыбларына джолукъдур», – деб Аллахдан тилейик.

ТОМПАЛАНЫ Алибек,
педагогика илмуланы кандидаты.
Tinibek 26.03.2019 12:59:14
Сообщений: 1273
2019 дж. алтотур айны 21 "КЪАРАЧАЙ"
Адетлерибиз
ОНОУНУ КЪОЛУБУЗДА ТУТАЙЫКЪ

Кёб болмай бир эртдеги танышыма тюбеб, ушакъ этген эдим. Ол меннге, Черкесскени тёгерегинде къарачай эллени биринде ёлгенни асыраб келгенден сора, тиширыулагъа хыны сёлешгенини юсюнден хапар айтды.

- Мен тиширыулагъа: «Хар оноуну да къолугъузгъа алыб бошагъансыз, энди джангыз ёлгенни къабырлагъа элтиригиз къалгъанды!» – дедим... – деб танышым кесини айтханына тамам разы болгъанча ышарылды.

«Ауаз берген» танышымы сёзюн бёлмесем да, аны ангысыны джетгенине сейирсиндим. «Тиширыула ол кюннге нек джетгендиле деб, кеси-кесине сора билмеймиди?» – дедим ичимден. Тиширыуланы терслеб сёлешген танышымы сандырагъына андан ары тынгылаб турургъа тёзюм джетмеди.

- Эркиши кесини орнун тутхан эркиши болса, тиширыу да кесини орнунда турлукъду. Эркиши кесини орнун туталмаса уа, не къарыусуз тиширыу да кючлю болуб къалады. Да сора биз кимге айыб этебиз?! Мен сенича болсам, тиширыулагъа айыб этерик тюл эдим да, эркишилеге айыб этерик эдим! – дедим.

Къысхасыча айтыргъа, ол кюн ол танышым бла мен бир-бирибизни ангыламай чачылдыкъ.

Артда, кесим бу соруулагъа сагъыш эте, бу оюмлагъа келдим...

ЭНЧИ ОЮМЛАРЫМ

Ол танышымы кёзю бла къарагъанда, бютеу оноу тиширыуларыбызгъа нек джетгенди?

«Иш джокъду» деб, сылтауланы салыб бир къауум эркишиле тиширыуларын сибирлеге сатыулагъа ашырыб тургъандыла. Юйде сабийле уа къаллай бир джарсыгъандыла? Сатыулада айланыб (аманны-игини да кёрюб), ачха этиб келген тиширыуну сёзю уллу болуб, эркишисин буштукъ этиб тебрегенди. Аллай айтыу барды «Чыпчыкъ уясында нени кёрсе, учханда аны этер» деб. Сёз ючюн, бир джашчыкъ юйде «буштукъ» болгъан атасын кёрсе, бара баргъан джашауда кеси да юйдегили болса, адет былайды деб, атасындан кёргенича «буштукъ» болургъа хазыр боллукъду.

Къызчыкъ да, баргъан джеринде, анасындан кёргенича этерине не сёз. Къолундан келсе, ол да баш иесин «буштукъ» этерикди.

Энди, бизни джоллада баргъан машиналагъа да бир къарайыкъ. Омакъ машиналада кимле айланадыла? Хар озгъан экинчи, ючюнчю машинаны джюрютгенле тиширыуладыла. Мен Дагъыстанда, Чеченде, Ингушда да кёб айланнганма, аланы къой, бизге хоншу миллетледе да, машиналаны джюрютюб, кеси башларына къалыб, адетлерине, адеблерине, намысларына келишмеген «оноуланы» этиб айланнган тиширыула бек аз тюбей болурла. Хар тиширыугъа да бир кёз бла къарагъандан Аллах сакъласын. Алай а, таулу тиширыуланы машина джюрютгенлери, мени сартын, бек эрши кёрюнеди.

Мухаммад файгъамбар (Аллахны саламы анга болсун): «Тиширыуну бир джерге иерге боллукъду джангыз - хаджиликге, кесин да кесича тиширыулагъа къошуб», – дегенди.

Аны ючюн, эркишиле, биз ангыларгъа керекбиз тиширыула бизни къолубуздан оноуубузну алыб бармайдыла, биз кесибиз бериб барабыз.

«Ирият болсун тиширыу оноу этген миллетге!» деб, бурундан келген аллай айтыу барды. Аны айтханым, бизни «Ёзде адет» китабыбызда кёб соруулагъа джууабла бардыла. Келигиз, ол ашхы адетлерибизге кёре джашайыкъ. Тиширыу тиширыу орнунда турсун, эркиши эркиши орнунда турсун. «Тиширыула оноуну къолгъа алдыла!» – деб, тарыгъыргъа кюрешген эркиши, ол толу эркиши тюлдю. Эркиши атны толу тутар болумну, насыбны Аллах халкъыбызда хар эркишибизге берсин. Ол заманда тиширыуларыбыз эм насыблыла боллукъдула. Ата бла ана бир-бирин ангылаб джашагъан огъурлу юйдегиде туугъан балала адеблиле, намыслыла, сарыджиликле болуб ёсерикдиле. Алайсыз а, биз дуниядан къуруб кетген миллетлени тизимине кирликбиз. «Аллах, Сен сакъла ол къыйынлыкъдан», – деб тилейик барыбыз да.

ТЕНГЛИЛАНЫ Абрек.
Ючкекен эл.
Tinibek 26.03.2019 12:59:54
Сообщений: 1273
2019 дж. алтотур айны 21 "КЪАРАЧАЙ"
«Къарачайны юсюнден хапарла»
КЪАЧАН ДА СЕЙИР ЗАТЛА

Тарихге политика къатышмай къалмайды, ол себебден кёб затны тюрлендиреди, бузады. Бизни джуртубуздан кёчюргенден сора, тегей алим Абаев, «аланланы туудукълары бизбиз», деб джазыб чыгъарады. Ол кёзюуде анга джууаб берир адам болмайды. Къарачайлыла ызларына къайтханларындан сора алим Лайпанланы Къазий бу ётюрюк ишлеге къаршчы турады. Абаев, башха амал табмай: «Аланла тюрк эмда иран тиллиле болгъандыла», - деб башын алады. Арадан талай джыл озгъандан сора тегейлиле, чынг алгъа футбол командаларына, ызы бла республикаларыны атына «Алания» деб атаб чыгъарадыла.

Бизге тюрк тилли миллетледен сора, эм джууукъ тегей миллетди, не ючюн десенг, ала бла биз кёб джюз джылланы бирге джашагъанбыз. Анга шагъатлыкъ этген бирча тукъумларыбыз (Хачирлары, Бытдалары, Джуккалары, Къасайлары д.а.к.), къалгъан тюрк тилледе болмагъан, бирча сёзлерибиз (ныгъыш, къама, апсын, дорбун, сыра...) кёбдюле, ол огъай эсенг, адамларыбызны санлары, сюеклери, сыфатлары да ушайдыла. Сёз ючюн, бусагъатда Тегейде баргъан Терк сууну аты къарачай сёздю, дженгил баргъаны ючюн аталгъанды. Бий-Аслан деген элни атына Беслан деб къоядыла. Татар-Туп деген уллу шахарда (бусагъатда аны къуру минарети къалгъанды) бурун тюрк миллетле джашагъандыла. Аллай затла, бир-бирибизге къаршчы этмей, къарнашлыкъ этдирселе, эки джанына да хайыр боллукъ эди. Алай а журналда бир тегейлини: «Иисус Христос габдешде туугъанды, ол тегейли боллукъду», - деб бир тюрлю затла джазгъанын окъуйма. Лондон шахарны тегейлиле къурагъандыла, деб да айтадыла. Ол себебден, аланланы къуру кеслерине теджегенлерине да айыб джокъду. Эки минг джылны мындан алгъа христиан дин джайылыб тебрейди. Грузияны аты эртделеде Георгия болгъанды, ол себебден къарачайлыла бла малкъарлыла грузинлилеге гюрджюле дейдиле. Алада эм сыйлы шыйыхха Георгий Победоносец саналады. Христиан динни алгъан хазарлыла, аланла (къарачайлыла да аланы ичлеринде) ол атны да алгъандыла: Гиргокъ, Гюргокъа эмда ыйыкъда кюнню аты – гюрге кюн. Аны тышында, Къаракентде (Орджоникидзе посёлок) уллу, 5-6 метр мийиклиги болгъан, таш бар эди. Джумушакъ топуракъгъа басылгъанча, ат туякъла басылыб, аны башына чыгъа эдиле. Ол ташны атына Сосуркъаны эмда Гюргокъну ташы дей эдиле. Аны чачыб, эки этажлы юй ишлеген эдиле. Христиан динден къалгъан кёб сёзге тюбериксе бюгюн да бизни тилибизде, сёз ючюн, «элия урсун» (Илья Громовержец), клиса, бабас/папас (поп) д.а.к. Бизни республикада болгъан храмлагъа (Архыз, Чууана), «къарачайлыланыкъы тюлдюле», деб кюрешгенле джангылгъан этедиле: ала бизни бабаларыбыз христиан динни тутхан заманларындан къалгъандыла. Алкъын ангылашынмагъан сейир затланы бири тешик ташладыла. Тешик ташла Къобан ёзенде, Гумлада кёбдюле. Тамам сейири – ала туура кюн чыкъгъан бла кюн батханнга айланыбдыла, кеслери да ёзенни сол джанындадыла. Эм уллулары Нарсананы къатындады, атына да орусча «Кольцо-гора» дейдиле. Андан да сейири – Мара башында Акъ Къаяны эм мийик джеринде, къаяны «хамхотунда» оджакъ къазылыбды, кеси да тёртгюл болуб, адамла къазгъанлары белгилиди. Андан энгишге къарасанг, джерни тюбюне дери кёрюнеди. Ол бирлери кюн чыкъгъан бла кюн батханнга къарай эселе, бу джерни тюбюне къарайды. Быланы дин джаны бла магъаналары болмаса, аллай бир кёб къыйын кетерлик болмаз эдиле къаяланы тешер ючюн. Дагъыда бир сейир зат – башларында чунгурчукълары болгъан ташла. Аланы уллулары да, гитчелери да, къырыкъчыкълары болгъанла да, болмагъанла да тюбейдиле. Илмуда алагъа «чашечные камни» дейдиле, кеслери да Лаба суудан Терк Башына дери тюбейдиле. Къобан баргъан джанындан къарасанг, къабыргъаланы кюн чыкъгъан джанында табыладыла. Чунгурлары болгъан ташла да нек этилгенлери белгисизди.

НОГЪАЙЛЫЛАНЫ Джагъафар.
Tinibek 26.03.2019 13:28:32
Сообщений: 1273
Цитата
Tinibek пишет:
Абаев, башха амал табмай: «Аланла тюрк эмда иран тиллиле болгъандыла», - деб башын алады.

Abaev aythanlay Alanlılanı (bizni) atababaları mingle cıl alga Şam'dan kelip İran'da bolup alaydan Kafkasga kelgen bolurla dep de sağış etiuçenme. İran'da ol zamanlada da bugün bolganıça Türk em İran tille söleşile boluredi. Bizni aman (osal, ploha), şuuşan (şeşen) sözleribiz alayladan kele bolur.
Изменено: Tinibek - 26.03.2019 13:29:28
Tinibek 26.03.2019 17:50:30
Сообщений: 1273
2019 дж. байрым айны 14 "Къарачай"
Совет аскерлени Афганистандан чыкъгъанларына — 30 джыл
АФГАН ДЖЫРЛА



1979-чу джылдан 1989-чу джылгъа дери Афганистанда баргъан урушда, айтыугъа кёре, 15 031 совет солдат ёлгенди. Анда бизни миллетден да талай джаш ачыгъанды.

Ол заманда болгъан затлагъа бюгюнлюкню кёзю бла къараб, анда уруш этген джашлагъа «терс-тюз» этгенсиз деб багъа бергенден магъана джокъду. 18-19-20 джыл болгъан джаш адамла Ата джуртлары къайры бар десе, ары баргъандыла. къралны аллында борчларын толтургъандыла

Афганистанда уруш эте ёлген джашларыбызны Аллах рахмат этсин. Бюгюнлюкде сауэсен джашагъан джашларыбызгъа уа Аллах саулукъ берсин.

Къолубуздан келиб, алагъа уллу хайыр эталмасакъ да, таза джюрекден джылы сёзюбюзню хар заманда айтыргъа къызгъанмайыкъ.

Биз да Афганистанда уруш этген джашлагъа саулукъ, насыб тилей, эм бек сюйген адамларыгъызны къууанчларын кёре терен къартлыкъгъа дери джашагъыз, дейбиз. Аны бла бирге, озгъан ёмюрню 80чы джылларында Ёзденланы Альбертни афганчы джашлагъа атаб джазгъан джырларындан бир бёлегин окъуучулагъа теджейбиз.


«Къарачай» газетни редакциясы.


АХЫР БЕЛГИ

Ата джуртну буйругъу бла келдик биз,
Болургъа деб афган халкъны джакълагъанла,
Керти кюнде таза болсун бетибиз,
Алсала да ёлюбюзню сакълагъанла.

Солдат бетле танылмайла букъудан,
Ауур хауа солуу бермей, къан ичед,
Хар бир джаш да хапар сакълай Джуртундан,
Рахатлыкъны эсге сала кечинед.

Джашланы уа сен джылларын санасанг,
Уллусуна болгъанд дерсе джыйырма.
«Не кёргенсе сен джашаудан?» — деб сорсанг,
Сагъыш этер, джууаб табмай айтыргъа.

Къанлы сермеш башланнганды джангыдан,
Кёк кюкюреб гюрюлдейди, джер джанад.
Бир солдатны ёшюнюнде джарадан
Джалын басхан гяхиникге къан агъад.

Джансыз бола баргъанлыкъгъа хар саны,
Джазыууна бой салалмай ёчешед,
Бек джутланыб, къысха солуй хауаны,
Тюшюндеча ол кеси бла сёлешед:

«Былай мутхуз кёрюне да болмаз кюн,
Ата джуртун сакълагъаннга тийсе окъ!
Ким ючюннге, не ючюннге ёллюгюн
Билмегенден ачы ёлюк джокъду джокъ!

Ёлюм хорлаб къысылсала кёзлерим,
Хомух болмай ёлгеними кёрюрле,
Ёлюгюмю алыб барлыкъ тенглерим
Минги Таугъа менден салам берирле...»

Тас этди да, эсин джыйды джангыдан,
Дуниягъа ачды мутхуз кёзлерин,
Суратчыкъны чыгъарды да джанындан,
Анга къарай, айтды ахыр сёзлерин:

«Эсингдемид, сен былтырны джазында
Белгиге деб суратынгы бергенинг?
Айталмагъан бир кёб сёзюм ауузумда
Къалгъан эди, энди ахыр тилегим, —


Джаз башында къабырымы табалсанг,
Топуракъ белги алыргъа деб келирсе,
Баш джанымдан наратчыкъны орнатсанг,
Сен да меннге ахыр белги берирсе». 1981 дж.

КЪЫЗНЫ САРЫНЫ

Ой, анам, анам, къалай этейим,
Не дерти баред Аллахны?!
Биргеме алыб къайры кетейим
Мен юйюбюзден палахны?!

Джыл бла юч айны сакълагъан анам,
Нек тёзалмады юч кюннге?!
Ёмюр джукъуну сайлагъанд анам,
Бу кюнню кёрмез ючюннге.

Къабырдан къараб кёралмагъанды
Къалай къайтханын баласы...
Джангыз джашына сандыкъ болгъанды
Афганистанны саугъасы!

Бетине джангыз бирчик къарайым,
Сен бир ач, атам, сандыкъны.
Ол бурма чачын бирчик тарайым,
Джашчыкъ бир кёрсюн джарыкъны.

Сандыкъда джатхан керти ол эсе,
Ачыгъыз башын, кёрейим.
Джашчыкъ сандыкъдан чыгъала эсе,
Аны орнуна кирейим.

Афганистаннга бармайла дейле, —
Къуллукъчуланы джашлары...
Атам, джашынгы букъдуралмалла,
Афган тауланы ташлары...
1982 дж.

ОГЪУРСУЗ КЮН

Солдатны басдырдыкъ Джёгетей элинде.
Бюгюнлю джюрегим эсгертеди кесин.
Ашыкъсам да юйге, джыйылдым ингирде,
Кесекге бешикге бёлюннгенди эсим.

Джукълагъанды рахат туудугъу атамы,
Ышарады ол шашмай ушаб кесиме.
Насыблыма къалай! Даууру элияны
Къартаймаз къайгъыны чакъырды эсиме.

Бешикде балачыкъ, илгениб элиядан,
Уянды, джылады, джукълады джангыдан,
Хапарсызды джашчыкъ огъурсуз дуниядан,
Хапарсызча солдат бегиген сандыкъдан.

Солдатны анасы сандыкъгъа къабланды,
«Ой, Аллах, аяусузса», — деб эс ташлады,
Къарнашы анасын кёлтюрюб атлады,
Эгечи къалтыраб сарынын башлады.

Ауузундан сёзю чыкъмай тургъан атасы,
Ол сюйсе да, атача, туугъан баласын,
Оялмаз таулада намысны къаласын,
Тёзюмю мелиуан джылауну багъасы!

Бетими сылатама бала тылпыугъа,
Бурулады, хойнухча, тиним тёгерек.
Солдатны атасыча джарсый бушуугъа,
Бешикде джашчыкъгъа къайгъырады джюрек.

1986 дж.
Изменено: Tinibek - 26.03.2019 17:52:06
Tinibek 26.03.2019 17:51:20
Сообщений: 1273
2019 дж. байрым айны 14 "Къарачай"
Ма санга!..
73 джылдан табылгъан ана


Ирландияда джашагъан Дублина Паулина Джонсха 73 джыл болгъанды. Ол туугъан анасы ким болгъанын билмей джашагъанды.

Кёб джылны узагъына аны асырагъан ата бла ананы кесини атасы бла анасына санаб тургъанды. Алай а къаллайла эсе да, аны табхан ана башха болгъанын билиб къойгъанды.

Кёб джылны ол кесини анасын излеб тургъанды. Узакъ джууукъ джетген адамланы табыб, ала аны анасы ким болгъанын айтхандыла.

Аны асырагъан ата бла ананы джюреклерин къыйнайма деб къоркъгъандан ол иги кесек заманны ДНКтест этдирирге таукел болмай тургъанды.

Ахырында ДНК-тест этдириб, кесини анасы ол болгъанына ажымсыз ийнаннганды. 2018-чи джыл абыстол (ноябрь) айда ана 94 джыл болгъан Кэтлин болгъанын билгенди.

- Анам бла мен бир-бирибизге асыры бек ушагъандан аны биринчи кере кёргенимде, таб, къоркъаракъ да болдум. Къолубузну, ауузубузну къымылдагъанларына дери ушайдыла, - дегенди Дублина Паулина.
Tinibek 26.03.2019 17:53:30
Сообщений: 1273
2019 дж. байрым айны 14 "Къарачай"
Билсегиз, джарар
Компьютерде тюз ишлеу

Бусагъат заманны излемине кёре адамла компьютерсиз болмайдыла – ишде, юйде да кёбюсюне сау кюнню аны аллында ашырадыла. Алай ишлеб тургъан адамны кёзлери къызарадыла, сырты муккур болады, бет къаны тюрленеди. Быллай затладан сакъланыр ючюн бир талай амалсыз этилирге керек затны айтайыкъ.

1) Компьютерге деб ишленнген кресло сатыб алыргъа керекди. Тюз шиндик джарарыкъ тюлдю – шиндикде сыртыгъызны бюгюб олтурлукъсуз. Креслону уа кесигизге табыча ёрге, энгишге этиб джарашдырыргъа боллукъду. Кесин да бек джумушакъ болмагъанны сайларгъа керекди.

2) Ноутбукдан эсе компьютер сатыб алсагъыз игиди. Алай а сизни ноутбугугъуз бар эсе, тюбюне анга деб ишленнген тиреу сатыб алыгъыз. Алайсыз ноутбукда ишлеген сагъатда сыртыгъызны бюгюб, билеклеригизге да кюч джетдириб турлукъсуз. Тиреуню уа кесигизге табыча джарашдырыб экран кёзлеригизни туурасында болурча этериксиз. Эсигизде болсун экран бла сизни арагъыз 50 сантиметр болургъа керекди.

3) Сау кюнню компьютерни аллында олтуруб ишлеб тургъан адамны къаны иги джюрюмей тебрейди. Адамны тёнгегини тюб джанына кюч джетеди. Омурауларыгъызгъа чымылтыр (грыжа) чыгъаргъа, джик ауруула къозгъалыргъа боллукъдула.

Сау кюнню тохтаусуз кёзюгюзню, башыгъызны чабакъ этлерине (мышцы) кюч джетдириб турсагъыз башыгъыз ауруучу боллукъду. Аны амалтын къымылдай турургъа керекди. Хар 60 такъыйкъадан ишден бёлюнюгюз. Мадар бар эсе эшикге, хауагъа, чыгъыгъыз. Алимле айтханнга кёре, 15 такъыйкъаны эшикде айланнган адам 2 сагъат ишлерча бир къарыу алады.

4) Терезени туурасында олтуруб ишлемегиз. Андан ургъан кёлекке сизни джунчутуб турлукъду. Ингирде неда кече компьютерде ишлесегиз тепсиге салыныучу лампа джандырыгъыз. Къарангыда ишлесегиз кёзлеригизге кюч джетерикди.

5) Компьютерде ишлеген сагъатда столгъа джукъ артыкъ зат салмагъыз. Салсагъыз да арлакъ тюртюгюз. Бир джанындан ала сизни эсигизни бёлюб турлукъдула, экинчиси къолларыгъызны таб, тюз салыб ишлерге орун боллукъ тюлдю. Алай бла джик ауруу башланыргъа боллукъду.

БАЙЧОРАЛАНы Алина
джарашдыргъанды.
Tinibek 26.03.2019 20:20:37
Сообщений: 1273
2019 дж. байрым айны 28 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхыла
ТАУЧУ — ТАБИГЪАТНЫ САКЪЛАУЧУ

Тутхан ишине толу берилиб, аны деменгили толтурургъа тырмашхан керти уланланы бириди мен хапарын айтыргъа излеген таулу Хапаланы Биймырзаны джашы Таучу. Ол 1955-чи джыл къыркъар (август) айны 16да, халкъыбыз кёчгюнчюлюкде болгъан сагъатда, Къазахстанда туугъанды. Эркинлик берилиб, кёчюрюлген халкъла джуртларына къайтханларында, Хапаланы Биймырзаны юйюрю да туугъан элине, Хурзукга, келиб тюшеди. Таучу былайда Къасайланы Осман атлы школда сегиз классны бошайды. Къартладан халкъны ашхы адетлерине юреннген, адебни-намысны тёрюнде ёсген джигер джаш Къасайланы Осман атлы совхозну 2-чи бёлюмюне тамада къойчу болуб ишге киреди. Ишлей тургъанлай, кечеги школгъа джюрюб, 10 классны тауусады. Гитче къарнашы Тауджигит, башха иш нёгерлери да болуша, ол 1000 къарачай къойдан къуралгъан сюрюу джюрютеди. Къошу Бийчесында болады. Таучуну башчылыгъы бла къойчула къолларындан келгенни этиб кюрешедиле.

Хапа ул, алай бла 1974-чю джыл 1000 къойдан 1000 къозу алыб, алчы къойчуланы тизимине киреди. Ол джыл аны Ставрополь край управлениеден «Социалист урунууда хорлагъан» деген белги бла саугъалайдыла. 1975-чи джыл Таучугъа 100 къойгъа 75 къозу план бериледи. Хапа улу, къойчуланы бирикдириб, кече-кюн демей кюрешиб, ана къойланы ариу кютюб, аланы семиртиб, къозу тёлюню да сакълаб, 1000 къойдан 1000 къозу алады. Къозуланы ёсдюрюб, алты айдан къралгъа ётдюреди. Джюнню да анга кёре кърал берген пландан артыкъ толтурады. Аны Коммунист партиягъа членнге аладыла. Джигер къарачайлы «Социалист урунууда хорлагъан» деген белгиге экинчи кере да ие болады. Хапа улу аны бла тохтаб къалмайды.



Къой малгъа къарагъан бек къыйынды. Ол адамдан фахму, билим, джюрек кенглик да излейди. Таучу, сынамын ёсдюре, билимини кючюн джая, джангы мадарла, амалла къураб башлайды. Къой сюрюуюн 4-ге, 5-ге юлешиб, чагъым этиб, аланы башха тутуб, хар бирине энчи къараб тебрейди. Джерле излеб, совхозну къысыр тууар маллары тау джайлыкълагъа кёчген сагъатда 200-шер юлешген къойларын аланы орунларына элтиб да къарайды. Аны магъанасы мал не къадар аз болса, аллай бир чырмаусуз, иги болады. Къойла ашдан, кырдыкдан тоюб къозласала уа, къозу чарпымайды. Алай этиб кюрешгени анга уллу джетишимле келтиреди.

1977-чи джыл кърал анга салгъан планны артыгъы бла толтуруб, хар 100 ана къойдан 101 къозу алыб, аланы сау-саламат ёсдюреди. Кърал, аны уллу къыйынына тыйыншлы багъа бере, 20 джыл болгъан таулу джашны, ол джыл СССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы бла «Хурмет Белгиси» орден бла саугъалайды. АЗК маркалы «Москвич» машина да береди.

Таучуну заманы джетиб аскерге барады. Ол Челябинск областха тюшеди. Анда аны джетишимлерине сый бере, коммунистни бирджыллыкъ партия школда окъутадыла. Тири къарачайлы инженер-техника ракета аскерледе атын сый бла айтдырыб, юлгюлю къуллукъ этеди. Аны бла байламлы анга «Коммунист урунууну джигерини» удостоверениесин бередиле.

Замполитни политика джанындан орунбасары къуллукъну толтура, комсомол организацияны да секретары болуб, политика джаны бла къуллукъ этгенди. Аны, 1979-чу джыл чабыб ротада биринчи орунну алгъаны ючюн, «Воин-спортсмен» деген белги бла саугъалагъандыла.

Хапаланы Таучу, 1979-чу джыл аскер къуллугъун сый бла толтуруб, туугъан элине къайтыб келеди. Мында совхозда атасыны къарнашы бла малчы болуб ишлеб башлайды. Ала яклагъа, къарачай къойлагъа, тууарлагъа да къарагъандыла. 1986-чы джыл ол Къарачай район чегетчиликни Худесдеги участогуна ишге джарашады. Алайда 34 джылны ичинде атын махтау бла айтдыра, чегетчиликни устасы болуб ишлейди. Чегетлени болумарына контроль этген кърал инспекторду. Чегетлени Худес участогуну тамадасы Батчаланы Муссады. Ол бу ишинде 45 джылдан артыкъ заманны ишлегенди. Бусагъатда ол къуллукъну аны джашы Тимур толтурады. Ала чегетлени сакълай тереклеге, адамлагъа терен къайгъырыб, эс бёлюб кюрешедиле.

Таучуну биргесине ишлегенлени, башхаланы арасында да сыйы уллуду. Тохтаусуз усталыкъ дараджасын ёсдюре, джангы чыкъгъан законланы, марданы ачыкълагъан документ къагъытланы окъугъанлай, тинтгенлей турады. Хапа улу хар адамгъа игилик излеген джумушакъ тилли адамды. Къарачай район чегетчилик бардыргъан ишлеге тири къошулады.

Къуллугъуну юсюнден мени бла ушакъ эте, Таучу андан ары сёзюнде айтхандан, аны иши джууаблыды, къыйынды. Хапа улу, эки нёгери Батчаланы Мусса бла аны джашы Тимур кече-кюн чегетлени отдан, кесгенден сакълаб кюрешедиле. Отун, башха агъач керекге, къуу болгъан, суу келтирген, отдан джарсыб, джараусуз болгъан, ауруу тийген тереклени, адамны ачхасына кёре, 25-50 кубометр агъачха бёлмеле этедиле. Юч терекден бирин, тёртден экисин белгилеб, къолларына къагъыт бериб, къралгъа ачха тёлегенден сора аланы кесдиредиле. Ала, участокга барыб къараб, бутакъ, джонгурчха къоймай ариулатадыла. Алайын трактор сюргенден сора къалгъан нызы тереклени гагаракларындан тюшген урлукъну джел чачыб, алай бла джангы терекле чыгъыб къаладыла.

Халкъда джюрюген айтыугъа кёре, чегетчи башхаладан басымлы, сабыр болургъа керекди. Таучу да ол мардада джашайды. Адамлагъа багъышлагъан сёзюн хазыр этиб алай айтады. Чегетде хата эте тургъан бир адамгъа тюбесе, аны бла тюйюшюб башламайды. Ариу айтыб, законну-джорукъну излемин ангылатыб, тазир салынныгъын, тутулургъа боллугъун билдириб, аны бла таб келишеди.

Джаз келиб, къар эриб, сабийле чегетлеге чыгъыб башлагъан заманда Къарт-Джурт, Эльбрусский эллени школларына барыб, ала бла ангылатыу ишле бардырады. Гагарак, сибирткиликле джыябыз деб, табсыз тереклеге миниб, тюшалмайын, кеслерине заран джетдирирге боллукъларын айтыб ангылатады. Чегет бизни багъалы байлыгъыбыз болгъанын, аны сакъларгъа кереклисин билдириб, сабийлеге къагъытха къол салдырады. Чегетде уучулагъа тюбесе, аланы шкокларын тинтиб къарайды. Окъдан от тюшерге болады. Окъ барыб, къаты ташха тийсе, андан чыкъгъан джилтинден къаудан къабыныб кетеди. Чегетлени аладан, башха чурумладан сакълай, ол хар терекге, кесини багъалы тенгине къарагъанча, эс бёледи. Алты айдан элледе джыйылыула этиб, бу джаны бла ангылатыу ишле бардырады.

Таучу юй бийчеси Биджиланы Ахматны къызы Захара бла эки джаш бла, бир къыз ёсдюргенди. Ала баш билим алыб, толу юйдегиле болуб, республиканы тюрлютюрлю санагъатларында атларын иги бла айтдырыб ишлейдиле.

Хапаланы Таучу 2015-чи джылдан бери Эресей Федерацияны урунуу ветераныды, джигер урунууда алгъан саугъаларыны арасында Эресейни профсоюзлары, Къарачай-Черкесияны Ветеранларыны совети берген медаллары, «10 лет службы в государственной лесной охране» деген белги аны кёкюрегин джасайдыла. Къарачай район чегетчиликни управлениесинден, районну администрациясындан, Ставрополь крайдан, республикан дараджада алгъан 20-дан артыкъ Хурмет грамотасы, Бюсюреу къагъыты барды.

Анга 2016-чы джыл «Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу чегетчиси» деген сыйлы ат аталгъанды.

Ол, бусагъатда да къарыуун-кючюн аямай, тутхан ишине толу берилиб ишлейди.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
Tinibek 26.03.2019 21:24:42
Сообщений: 1273
2019 дж. байрым айны 16 "КЪАРАЧАЙ"
Совет аскерлени Афганистандан чыкъгъанларына — 30 джыл
АТА ДЖУРТХА КЕРТИЛЕЙ КЪАЛГЪАНДЫЛА

Нек керек болгъан эди бизни аскерлеге Афганистанны джерине кирирге?


Афганистанны юсюнден сагъынылса, эм алгъа Совет Союзну Къоруулау Кючлерини аскерлери ары киргенлерини юсюнден сагъышла келедиле кимни да башына. Алай болса да, анда аскер къаугъала кёбден бери баргъандыла. Афганистанны ичинде къазауат, таб, бюгюнлюкде да тохтамагъанды. 40 джылны мындан алда, 1978-чи джылдан башлаб, Афганистанны правительствосуну башчылары Совет Союздан болушлукъ излеб Леонид Ильич Брежневге 20 кере тилек къагъыт джазгъандыла. Афганистанны ичинде бара тургъан къалабалыкълагъа совет кърал алгъы бурун къатышыргъа излемей тургъанды. Алай болса да аны къаугъалары совет къралны Афганистан бла джууукъ тургъан республикаларыны чеклерине къоркъуу салгъанлары амалтын, Совет Союз къарнаш афган халкъгъа болушлукъ этерге керек болгъанды.

Алай бла 1979-чу джыл эндреуюк (декабрь) айны 25де Туркменистан бла Афганистанны байлагъан кёпюрню юсю бла Совет Союзну Къоруулау Кючлерини 40-чы аскери Афганистанны джерине киргенди. Совет аскерле анда 1989-чу джыл байрым (февраль) айны 15-не дери тургъандыла. Ол заманны ичинде Совет Союздан Афганистанда къазауатха 620 минг адам къошулгъанды. Аны 520 минги аскерчиле, 90 минги чекчиле бла кърал къоркъуусузлукъну комитетини (КГБ) къуллукъчулары, 5 минги да СССР-ни Ич ишлерини аскерлериндеги къаууму болгъандыла. Башында сагъынылгъан джылланы ичинде хар джыл сайын совет аскерледен бу къауумгъа 80 мингден 104 мингнге дери аскерчиле къошулуб баргъандыла. Статистика билдиргенден, аланы 15 мингнге джууугъу анда ёлгенди, 53 мингден асламы да сакъат болуб къайтханды джуртуна.



Тогъуз джылдан аслам заманны ичинде анда къазауатны юсюнден кюнде-кечеде хар совет адам хапар билирге излегенлей тургъанды. Ол къралны миллети бла тенг Афганистанда бола тургъан ишлеге бизни къралда да сагъыш этмеген адам хазна болмаз эди. Кёб совет ананы анда сабийлери окъ тюбюнде айланнганлары амалтын, аланы тынчлыкълары бузулуб, сагъышларына сагъыш къошулгъан эди. Бир къауумгъа ол кюн байрам болса да, бир къауумгъа уа анда, къазауатда, джанларын берген аскерчи джашланы эсгериу кюндю.

Алайды да, бизни Къарачай-Черкесиядан къуллукъ этерге чакъырылгъан аскерчилени арасында Афганистанны джеринде 2238 кюнню ичинде 1200 адамы урушха къошулгъанды. Бу кёргюзюм алкъын толу ачыкъланыб бошалмагъанды. Аны ичинде 42 джердешибиз аскер борчун толтура, Ата джуртну аллында этген антына кертилей къалыр ючюн анда джан бергенди. Аланы 16-сы да къарачай уланладыла. Къазауатдан джанларын сау-эсен келтиргенлени 300-ден асламы анда алгъан джараларындан, бирси чурумладан дуниядан кетгенди. Афганчыланы къалгъан къаууму да бюгюн кече тюшлеринде афган къазауатны кёргенлей, инджилиб джашайдыла.



Андан бери, 30 джыл ётсе да, къралда кёб тюрлениуле болгъандыла. Джашауну эбине тюшерге кимден да бек ол къауумгъа къыйын тийгенди. Нек десегиз, къазауатны афганчыла отлу джолларындан ётюб, джашлай сакъат болуб, туугъан рахат къралыбызгъа келдик деб тургъанлай, эс джыйгъынчы, уллу кърал чачылыб, алагъа тыйыншлысыча эс бёлюнмей къалгъанды. Ол джыллада совет къралны тамадасы Михаил Горбачёв сау-эсен къайтхан совет аскерчилени кереклилерине тыйыншлысыча къараргъа керек болгъанын ачыкъ айтхан эди.

Архив документледен ачыкълагъаныбызгъа кёре, 1988-чи джыл байрым (февраль) айда бютеу совет басмада КПСС-ни Ара Комитетини Баш Секретары М. С. Горбачёв Афганистан бла байламлы билдириу этген эди. Кърал башчыла кенгешиб Совет аскерлени Афганистанны джеринден чыгъарыргъа деген оюмну юсюнден да басмаланады. Анда былай джазылады: «...Афганистанда аскер къаугъа кёбден бери барады. Ол эм къыйын эмда ачыулу регион къаугъаланы бириди. Бусагъатда болумгъа кёре, анда халны политика джаны бла джарашдырыр ючюн белгили таблыкъла къуралгъандыла. Ол себебден совет къралгъа башчы бёлек кесини оюмларын айтыргъа, кесини тутхан джолун аягъына дери ачыкъларгъа тыйыншлыгъа санайды. Джууукъ заманда Женевада Афганистан бла Пакистанны арасында БМО-ну (ООН) Баш секретарыны энчи адамы да къошулуб сёлешиулени кёзюулю ушагъы боллукъду. Ол ушакъ тамамланырлай болургъа иги танг мадары барды...

Афганистандан совет аскерлени чыгъарыуну хар кимге да джараулу болджалларын белгилерге керекди. Неден да алгъа болджалланы юсюнден, не ючюн десегиз, совет аскерлени чыгъарыуну юсюнден принципли политика бегимни афган башчылыкъ бла талай заманны алгъа огъуна къабыл этген эдик, аны юсюнден ол заманда билдирген эдик...



Ишни политика джаны уа, Афганистанны ич ишлерине къатышыуну болдурмауну тамалында совет аскерлени чыгъарыуду. Ол джумушну баджарыуну мадарлары энди къуралгъандыла.

Женевада афган-пакистан сёлешиулени дженгил эмда джетишимли тамамларгъа кёлтюргючлюк этерге тырмашыб, СССР бла Афганистан республиканы правительстволары совет аскерлени чыгъарыб башлауну кескин болджалын белгилерге келишгендиле – 1988чи джыл хычаман (май) айны 15-де башларгъа эмда аланы чыгъарыуну он айны ичинде тамамларгъа...

Миллет келишиуню политикасыны джетишимлери афган джерлени бир бёлегинден совет аскерчилени чыгъарыргъа мадар бергенди. Бусагъатда 13 афган провинцияда аскер къаршчылыкъла тохтагъанлары себебли, алайда совет аскерле джокъдула. Афган джерде рахатлыкъны орнатыуну джюрюшю не къадар дженгил болса, совет аскерлеге андан чыгъаргъа тынч боллукъду...»

Алай болса да, киши джуртда не ючюн, ким ючюн къазауат этгенлерин да толу ангыламай, 18-19 джылларында замансызлай башлары агъарыб, джашаугъа бир башха кёзден къараб келген эди ол къауумну асламысы. Джанлары, санлары ачыгъанларын кеслеринден иги бир адам да ангыламагъанды. «Ат басханны джер биледи» дегенлей, бюгюнлюкге дери афганчыла джанларын джюрютюрге кюреше, саулукъларын бегитирге излей джашаргъа кюреше баргъанлары хакъды. Эки джыйырма джылны ичинде медицина болушлукъ, социал джакълау джаны бла да кёб зат тюрленнгенди. Ол мадарла бла толу хайырланыргъа эмда афганчылагъа не джаны бла да болушлукъ этерге кереклисини юсюнден М. Горбачёв кесини докладында чертиб былай айтхан эди ол джыллада: «...Энди бизни джашланы, Афганистанда бизни аскерчилени юслеринден: ала керти ётгюрлюк бла джигитлик таныта, кеслерини борчларын таза толтуруб тургъандыла эмда толтурадыла. Афганистанда аскер къуллукъларын баджаргъанлагъа бизни халкъ терен сюймеклигин танытады. Кърал алагъа иги билим, сейир эмда тыйыншлы иш табаргъа эм иги мадарланы береди. Афганистанда джигитлеча ёлгенле бизге бек сыйлыдыла. Партия, совет органла ёлген аскерчилени юйдегилерине, джууукъларына уллу эс бёлюнюрча, толу къайгъырылырча болум къураргъа борчлудула.

Афганистанда ишни ахырына дери политика джаны бла келишдириу регионал дауланы сынджырын юзюб чачыуда биринчи атлам боллукъду...»


Алай болса да алагъа башында айтылгъан болушлукъла этилмегенлерин барыбыз да толу билебиз. Кърал чачылгъан кёзюуге салыб къоядыла сылтауну. Ол тюзмюдю да? Ол огъай эсенг джарсыуу болгъан афганчы болушлукъ излеб не медицина учреждениеге, неда къралны толтуруучу властларыны органларына барыб билдирсе, джюреклери къыйналыб, баргъанларына сокъураныб къайтыучан эдиле. Нек десегиз, «...ары сени менми ийген эдим?..» деген джууабны эшитгенлей тургъанларын ветеранла бюгюн да джашырмай айтадыла. Алай бла аланы асламысы джуртларында не бола тургъанын танг кесек заманны иги ангылаялмай, тургъандыла. Алай а, ол джашланы къачан да миллетине, джуртха сюймекликлери сууумайды эмда къайгъысыз, рахат къралда джашагъанлары алагъа себеблик бергенлей турады.

Ала борчларын толтургъандыла...

Бу арт джыллада афганчыланы юслеринден кёб тюрлю хапар эшитгенлей турабыз. Бир къауумла, «ким ийген эди, аланы кеслерини сайлаулары болгъанды...» дейдиле, бир къауумла да, «аланы этген къуллукълары керти джигитликни юлгюсюдю...» дейдиле. Аны дагъыда афганчыланы бу кюнлери бла байламлы сорууланы Къарачай-Черкесияда талай кърал къуллукъчугъа эмда джамагъат бирлешликлени келечилерине, ветеранлагъа соргъанбыз. Ала бюгюн джангы джашауда ол затлагъа къалай къарагъанларын, Афганистанда къазауатха къаллай багъа бергенлерин эмда кеслерини оюмларын газетге билдиргендиле.

КъЧР-ни Джамагъат палатасыны председатели Вера Молдованова:

«Совет Союзну чеклеринден ётюб, тыш къралда къуллукъ этген джашланы аналарын кёзюме кёргюземе, эм алгъы бурун. Ана кёзден къараб айтсам, ол кёзюу бизни къралда кесича мутхуз ыз къойгъанды. Нек десегиз, Афган къазауатдан сауэсен келгенликлерине, ол джашланы окъдан-тобдан ангылары, санлары джарсыб, бютеу саулукъларыны чархы бузулуб келгенлери амалтын, аланы кёбюсю джашауларын къураялмай къалгъандыла. Юйдегили болгъанланы да асламысы айырылыб къалгъанды. Аллай бир джашаудан суууй баргъан джаш адамлагъа уа ким къайгъыргъанды, дейсе. Дагъыда къазауатны отлу джолларындан чыгъыб туугъан джуртларына былай келгенлей, кёб турмай кърал чачылыб, ала да атылыб, сансыз болуб къалгъандыла. Сагъыш этсенг, ол затла барысы да адам мыйыгъа бек ауур тиерик сагъышладыла. Хар бирибизни, хазна къалмай, анда джууугъу неда тенги болмай къалмагъанды. Аны айтханым, бюгюн да ала тюшлеринде окъ-тоб атылгъан тауушлагъа илгениб уянадыла. Аланы ангыларындан, эслеринден кетмегендиле джанларын къолларына алгъан къоркъуулу кюнлери. Арадан заман не кёб озса да, аланы джарсыулары сёнгерик тюлдюле, джюрек джаралары сау боллукъ тюлдюле. Ёсюб келген тёлюге уа айтырым, Афганистаннга баргъан тёлюле керти патриот сезимледе ёсгендиле. Ол затлагъа аланы аскерде кеслерин джюрюте билгенлери, къоркъуу тюшген кёзюуде батырлыкълары, Ата джуртха кертиликлери шагъатдыла. Аны себебли, бюгюннгю джаш адамлагъа ол ашхы шартланы сингдирир ючюн, алагъа афганчыланы юслеринден хапар айтханлай, тюрлю-тюрлю тюбешиуле, джарыкълыкъ ишле бардыргъанлай турургъа амалсыз керекди. Афганчыла бизни бюгюннгю джигитлерибиздиле, аскер борчну бериуде аскерчилени юлгюсюдюле».

Шимал Кавказны Муслиманларыны координа- цион советини председатели, Къарачай-Черкесияны муфтийи Бердиланы Исмаил хаджи:

«Джылдан джылгъа джашау тюрлене баргъанча, къралыбызда да хар не анга кёре бола баргъаны хакъды. Бюгюнлюкде, Аллахха болсун махтаула, динлеге эркинлик берилген рахат къралыбызда джашайбыз, ол да бир насыбды, шукур этерге керекбиз. Афганчыланы юслеринден а мен башымдан ётген эмда бир затха шагъат болгъан затны айтайым.

Афганистанда къазауат башланнган джыллада, мен Бухарада дин институтну студенти эдим. Биргеме Къабарты-Малкъардан Шарафутдин аты бла бир джаш окъуй эди. Ол аскерге алкъын бармагъаны себебли, алайдан чакъырылгъан эди аскер борчун берирге. Не эди амал – Ата джуртха борчун бермеклик ол да эркишини бир борчу болгъанды. Алай бла ол джаш Афганистаннга джиберилген эди. Аны барын сагъыннганым, бюгюнлюкде джамагъатны эки бёлюрге чакъыргъан «Ала дин къарнашларын ёлтюрюрге баргъандыла» дегенча керексиз сёзле джюрюб тебрегендиле. Аллай сёзлени тюз сагъыш эте билмеген, динден хапары болмагъан эмда джашагъан къралына аманлыкъ излеген адам айтырыкъды. Ол сёзлеге киши тынгыламасын. Джашагъан къралыны закону бла къалайгъа ашырылгъан эсе ол джаш, алайда аскер борчун берирге керекди. Мени уа айтырым, Афганистанда аскер къуллукъларын этиб келгенлеге: ала Ата джуртларына къуллукъ борчларын толусу бла бергендиле, мен аланы джигитлеге санайма. Аллаху Тагъаланы буйругъу болмай джукъ болмайды. Ол себебден, ол къауум джашлагъа да ары барыргъа Аллахны буйругъу болуб тюшгенди. Кеслери да бек къыйын сынамны тёзюмлю ётгендиле. Алагъа барыбыз да бюгюнлюкде «сау болугъуз» деб, разылыгъыбызны айтыргъа керекбиз. Ата джуртларына къайтханларында да ала уллу къралыбызны чачылгъан заманына тюшюб бек къыйналгъандыла. Ол тёлюню андан да бек джарсыулары мында болгъандыла, десем, тюздю. Анда ёлгенлени Аллах джандет ахлула этсин, адамларына да даулет берсин».

КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутаты, Байрамукъланы Халимат атлы республикан библиотеканы тамадасы Хапчаланы Салых:

«Бусагъатда афган къазауатны юсюнден кёб тюрлю затланы кёребиз, иги да, аман да эшитебиз. Ол огъай эсенг, джамагъатны эки бёлюрге излеб, афганчыланы юсю бла къаугъаланы чыгъарыргъа излегенле да табыладыла. Алай болса да, барыбыз да бир затны ангыларгъа борчлубуз. Къралны буйругъун тыйыншлы тындырыргъа аны ичинде джашагъан халкълагъа борч болгъаны хакъды. Ол себебден бизни аскерчилерибиз керти джигитледиле, ала Ата джуртларына керти къуллукъ этгендиле. Аланы хар бирини юсюнден толу хапар джыяргъа керекди.

Бу арт джыллада Ленинград къуршоуда, Кавказ урушда дагъыда башха Ата джуртубузда ётген къазауатлада, къаугъалада урушлагъа къошулгъан адамларыбызны юслеринден толу хапар джыйыб кюрешебиз. Аланы тамамлаб бошасакъ, афганчыланы юслеринден материалла джыяргъа муратлыбыз. Аланы юслеринден бирер тюрлю ачыкъланыб джазылады. Аны себебли, ненча аскерчи къошулгъаны, анда башсыз-хапарсыз болгъаны, бери келгенден сора ауушханланы саны дагъыда аны кибик талай зат толу ачыкъланыб бошалмагъанды. Ол бек уллу ишди, аны республикада аскер комиссариатны бёлюмлерини къуллукъчуларыны эмда муниципал районланы башчыларыны болушлукълары бла бардырлыкъбыз. Анга хар бирибиз да къолубуздан келгенича юлюш къошаргъа керекбиз.

Бюгюннгю джаш тёлюге уа айтырым: Уллу Ата джурт къазауатны ветеранлары, суу саркъгъанлай, таркъайыб баргъанлары, ай медет, бизни барыбызны да мыдах этедиле. Алай болса да, къазауатны сынамлы джолларын ётген афганчы ветеранланы джигитликлерини юсюнден джаш адамла кеслери къулакълары бла эшитиб, аланы кеслери бла тюбешиуле бардырыб турсала, тамбласында джашауларына себеб боллукъ эдиле. Бюгюнню джигитлерин – афганчыланы - сыйларгъа борчлубуз барыбыз да. Ала керти джигитледиле, ёсюб келген тёлюлеге эркишиликни танытхан патриот сезимлени уясыдыла, Ата джуртха уллу сюймекликни деу белгисидиле.

Бизни тюненеги уллу къралыбызны политикасына терен кириб, анда тинтиуле бардырсакъ, олсагъатда иги ангыларыкъбыз, ол джыллада Совет Союзну Къоруулау Кючлерини аскерлери нек джиберилгенлерини чурумун да. Аны себебли, къралыбызгъа керек кюнде ёрге туруб Ата джуртуна къуллукъ этиу эркишиге эм уллу сыйды».

КъЧР-ни миллет ишлерини, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы хакъындан министрини заместители Хубийланы Ислам:

«СССР-ни Афганистанда баргъан къазауатха къошулгъаныны дуния магъанасы болгъанды. Анда уллу совет къралдан къоранч аз болмагъаны хакъды. Эксперт устала, политологла ачыкълагъаннга кёре, «мардаланнган контингентни» кючю бла Афганистандан келиучю наркотрафик тохтатылгъанды эмда терроризм иги танг заманнга дери ыхтырылгъанды. Бир къауум политикле бюгюнлюкде «...ол джумушда Совет Союз кесини халкъларын терроргъа къаршчы салыб аяусуз этгенди» деб, Совет къралны башчыларын терслеген да этедиле. Алай болса да, биз билирге керекли Ата джуртну буйругъуна бойсунуб, борчларын толусу бла берген совет аскерчилени ол кюрешде къыйынлары уллуду. Аны барыбыз да билирге керекбиз. Ол джашла барысы да Эресейни патриотларыдыла, джигитлеридиле. Ёсюб келген тёлюлеге аскер къуллукъну, аскерчилени этген антларына кертиликни юлгюсю болгъанларын ангылатыргъа керекбиз барыбыз да. Афганчы джашларыбызны хар бири да къыйын кёзюуледе джигитлик, ётгюрлюк танытыб миллетлерини атларын да айтдыргъандыла».

Афганистанны Эресейде Ветеранларыны союзуну КъЧР-де регионал организациясыны тамадасы, отставкадагъы подполковник Мамчуланы Исса-Алий:

«Мында, таулу джуртлада, джашлыгъыбыз ёте, джаш адамла болуб, джашауда насыб къалала ишлерикбиз деб муратла салыб, «аякъ тюбюбюзде чёб сынмагъан» сагъатыбызда, къолубузгъа сауут-саба алыб Ата джуртубузну буйругъуна ёрге тургъан эдик. Биз борчубузну бергенбиз. Анда, кирпик къакъгъанча, бир кесек заманны ичинде, джанларын кёб аскерчи бергенди. Аланы эсгерирге бизге борчду. Афганистанны ауур хауа болуму, тюрлю-тюрлю джукъгъан ауруула да бизни аскерчилерибизге заран салыр ючюн къалмагъандыла, таб, бюгюнлюкде да ол чурумладан арабызда талай джашны саулукълары абызырагъанды, бир къаууму да ол аурууланы заранындан дуниядан кетгенди.

Алайды да, ары баргъан тёлюлени гитче классладан башлаб, юйдегини ичинде да къралны сюерге, Ата джуртха керек сагъатда ёрге турургъа юретгенлей тура эдиле бизни. Патриот иннет бла пионер, комсомол органзиацияла да ёсдюре эдиле. Бюгюнлюкде ол шартланы ёсюб келгенлеге биз бермесек, аланы ол затлагъа киши да юретирик тюлдю. Афганистан бизни ёмюрлюкге багъылмаз джарабыз болгъанын а чыртда унутмайыкъ.

Хар бири да къолундан келгенича къыйын къошханды

Афган миллетни тынчлыгъын сакъларгъа, республиканы миллетини джашау болумун иги этерге деген нюзюр бла кюрешге анда къуру аскерчиле болуб къалмай, бирси совет адамла да къошулгъандыла. Аланы хар бири кесича Совет къралны башчылыгъыны оноуу бла шахарлада институтлада окъуй тургъан студентле да Афганистанда къазауатха ашырылгъандыла. Сёз ючюн, бюгюннгю ветеран тиширыу Къарачай райондан Семенланы Тамара эки гитче сабийчигин да анасына аманат этиб, Ташкентде окъуй тургъан медицина училищеден Афганистаннга кетген эди. Аны кибик Абайханланы Азрет-Алий да, МГУ-ну студенти, Москвадан ашырылгъанды. Бу тизимни арты узунду. Аланы барысын да джангыз бир зат байлагъанды – Ата джуртха сюймеклик сезимлери. Былайда айтыргъа борчлубуз дагъыда къарачай миллетни атын айтдыргъан генералполковник Махаметланы Солтанны, авиацияны полковниги Джатдоланы Шакъманны. Аланы Афганистанда этген джигитликлери бюгюн-бюгече да айтылгъанлай турадыла.

Аны тышында да Афганистанда джашагъан миллетле джашау-турмуш болумларын совет къралны болушлугъу бла иги джанына тюрлендирген эдиле. Сёзден, афганчы джаш тёлю Москвада, Ленинградда, Ташкентде, Минскеде дагъыда бирси уллу шахарланы институтларында окъуб, инженер, устаз, врач, къурулушчу, ала кибик башха усталыкъланы алгъанды. Ол билимлерин анда хайырландырыргъа да совет устала барыб болушханлай тургъанларыны юслеринден бюгюнлюкде хазна киши сагъынмайды.

Алайды да, афганчылагъа аталгъан кюнде –байрым айны 15-де - болуб къалмай, аланы барысын да эсибизге тюшюрюрге эмда сыйларгъа, аланы юслеринден толу хапар джыяргъа керекбиз. Ала бизни бюгюннгю ветеранларыбыздыла, Ата джуртха къуллукъ этиуню юлгюсюдюле.

Бетни БАТЧАЛАНЫ Фатима
джарашдыргъанды.

Tinibek 31.03.2019 05:02:35
Сообщений: 1273
2019 дж. алтотур айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Эсге тюшюрюу
МИЛЛЕТИНИ ДАГЪАНЫ ЭДИ

Джерни юсюне джаратылгъан адам джер тюбюне кирмей къалмайды. Ол джашауну тюрленмеген джоругъуду. Бир къауумла дуниядан кетгенлей, аланы атлары унутулуб къаладыла. Бир къауумланы атлары уа, ёлюмге бойсунмай, миллетни эсинде джашайдыла, ёсюб келген тёлюлеге юлгю боладыла.

Аллайланы бири эди Къочхарланы Сейитбийни джашы Казбек - белгили спортчу, Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу тренери, эркин эмда миллет тутушдан спортну устасы, Шимал Кавказны талай кере чемпиону, халкъла арасы ветеран эришиулени ёчюню иеси, кимге да къолундан келгенича болушлукъ этерге артха турмагъан халал адам.

Казбек джашаууну асламысын джаш спортчуланы ёсдюрюуге бергенди. Аны сохталары, Эресей, Европа эмда дуния дараджада эришиулеге къошулуб, ёчлю орунлагъа ие болуб, халкъыбызны, Къарачай-Черкесияны, таб, Кавказны да атларын айтдырыб тургъандыла. 1990-чы джыллада спортчуланы аякъ юсюне салыр ючюн, аланы тюрлютюрлю уллу эришиулеге элтир ючюн, ачха керек болгъанын ангылаб, Казбек табышлылыкъ иш бла кюрешиб тебрейди. Алай а тюшген ачхасын ол, юйюне-юйдегисине джоймай, спортчулукъну айнытыугъа береди. Ол кесини ачхасына халкъыбызны атын айтдырлыкъ джашланы Эресейни эмда Европаны тюрлю-тюрлю шахарларында чемпионатлагъа элтиб тургъанды. Ол огъай эсенг, Къарачай шахарны спортчулары аны башчылыгъы эмда болушлугъу бла Американы Бирлешген Штатларына дери джетгендиле. Халал, кирсиз, кенг джюрекли Казбекге кетген джылны аякъ сюреминде 60 джыл толлукъ эди.

Джарыкъ джаныб джукъланнган джулдуз, дейдиле анга аны иги таныгъанла. Аны сохталары, тенглери, ол кеси джашагъан Къарачай шахарны джамагъаты аны эслеринде тутадыла – ол тюлмюдю адамгъа дунияда эм уллу саугъа. Айхай да, ол мийик саугъагъа Аллахны сюйген къуллары ие боладыла.

Къочхарланы Сейитбий бла юй бийчеси Атабийланы Кулийни юч джашлары бла тёрт къызлары болгъанды. Юч джашны ортанчылары эди Казбек. Аталары Сейитбий джашларын бек чыныкъдырыб ёсдюргенди. Ол, джалкъаулукъну сабийлерини къатларына джууукъ иймез ючюн, ала аякъ юсюне турур турмаз, чалкъы ызгъа салгъанды. Сейитбий, элчи



Къочхарланы Казбек.

сабийледен джыйын къураб, кеси да анга тамада болуб, бир джылгъа къралгъа 300 тоннагъа джууукъ асыулу бичен бериб тургъанды.

Казбек, сабий кюнюнден башлаб, ишден баш джанлатмагъанды, не затны къолгъа алса да, аны джикджигине дери джетдириб тургъанды.

Тёбен Марада сегизджыллыкъ школну тауусхандан сора, ол Огъары Марада орта школгъа джюрюгенди. Ол кёзюуде Огъары Мараны орта школунда завуч болуб ишлеген Хайыркъызланы Рамазан айтханнга кёре, Казбек школда окъугъан джылларында да юлгюлю сохта болгъанды. Спортну эмда шахматланы бек сюйгенди. Кёб сабий аны юлгюсю бла шахмат ойнаргъа алланнганды.

Эркин тутуш бла Къочхар улу Эресей Федерацияны махтаулу тренери Мелекерланы Юрийни башчылыгъы бла кюрешиб башлагъанды. 1979-чу джыл ол, Орджоникидзе шахарда биринчи кере эркин тутушдан уллу спорт эришиулеге къошулуб, ёчлю орунну алады. Ставрополда политехника институтну Черкесскеде орналгъан филиалын тауусхандан сора, ол «Мара» совхозда электрик болуб ишлеб тебрейди.

«Урожай» ДСО-ну регион советини председатели Алботланы Альберт бла бирге 80-чы джылланы ара сюреминде Совет Союзну Джигитини ёчюне миллет тутушдан Бютеусоюз эришиулени бардырады. Ол эришиулеге алгъыннгы СССР-ни айтылыб тургъан тутуш джыйынлары келедиле. Бурят поэт-тутушуучу Булат Бутунаев былай джазгъанды: «Раньше тутуш в Карачае знали на тое да в детской игре. От Карачая до Байкала ныне тутуш на борцовском ковре».

1986-чы джылны къышында КПСС-ни XXVII-чи съезди ачылады. Эресейни Спорт комитети Къарачай райондан юч эм иги спортчуну съездни делегатларына джораланнган спорт къууанчха къошулургъа чакъырады. Айхай да, аланы бири Къочхарланы Казбек болады. 60 секундну ичине Казбек тенглери бла, миллет кийимлери да юслеринде, халкъыбызны тепсеуюн, тутушун да кёргюзюб, Къарачайны бетин чыгъарадыла.



- 90-чы джылланы ара сюреминде «Звёзды спорта Карачаево-Черкесии» деген китаб чыкъгъан эди, анга спонсорлукъ этгенлени бири Къочхарланы Казбек эди, деб эсине тюшюреди спортну устасы, Къарачай районда окъуу управлениени физкультура бла спорт бёлюмюню тамадасы Ахтауланы Сейит-Умар. - РФ-ны махтаулу тренери, спортну устасы Сираж Гаджиагаев бла джангы чыкъгъан китабны юсюнден сёлеше тургъанлай, Казбек келиб къалды. «Салам, джашла, солургъа заман джокъду. Швейцарияда ветеранланы арасында эркин тутушдан чемпионатха барлыкъбыз, хазырланыгъыз», - деди. Ойнай тура болур, деб келди кёлюбюзге. Алай а ол ойнамагъанын терк ангыладыкъ. Сагъыш бир этигиз, районда спорт эришиулени бардырыр ючюн, къаллай бир джоюм керекди. Казбек кесини ачхасына бизни алыб Швейцариягъа, Болгариягъа да барды. Биз ветеранлагъа багъышланнган эришиуледе ёчлю орунлагъа ие болуб къайтхан эдик.

Эки джылны мындан алгъа Къарачай шахарда «Олимп» деб спорт къала ачылгъанды. Анда ёсюб келген джаш тёлюню спорт бла кюреширге мадар табханы бек уллу ашхылыкъды – спорт къаланы бассейни да барды. Былайгъа, таб, кемизли адамла да джюрюйдюле. Бу мекямны тамалын салгъан, аны къабыргъаларын сюеген да Къочхарланы Казбек болгъанды. Ол бу спорт къаланы кесини ачхасына ишлеб башлагъанды, алай а къралдан болушлукъ табалмай, иш тохтаб къалгъан эди. Алай а 2015-чи джыл, насыбха, ол федерал программагъа кириб, ишлениб, хайырланыугъа теджелгенди. Халал джюрекли Казбек кёб ашхы спортчугъа джол бергенди.

- 1991-чи джыл эди. Мен, эркин тутушдан СССР-ни биринчилиги ючюн баргъан эришиуледе алчы оруннга ие болуб, къралны джыйым командасыны къурамына киреме, - дейди Джуртубайланы Осман – спортну устасы, джаш адамланы арасында эркин тутушдан дунияны чемпиону. – Турнир Канаданы Алма шахарында бардырыллыкъ эди. Ай медет, ары барыргъа кърал джанындан бир тюрлю бир болушлукъ табалмадым. Казбек, мени хапарымы эшитиб, болушлукъгъа джетди. Ол, ачха бериб, мени Канадагъа ашырды. Мен андан чемпион атны алыб къайтдым. Казбек Олимпия резервни сабийджаш тёлю спорт школунда ишлеген заманда кёб онглу гёджебни ёсдюргенди: Къочхарланы Борисни, Каканайланы Казимни, Токъланы Русланны, Шаугенланы Къурманны дагъыда башхаланы.

Ёлюмсюзлюкню джолун сайлатханды

Казбекни чексиз халаллыгъы ёлюмсюзлюкню джолун сайлатханына шагъатлыкъ этген юлгюле кёбдюле. Аны таныгъанла, билгенле аны юсюнден дунияда эм ариу сёзлени айтадыла. Аны бла бирге Къочхар улуну джюрегинде кёб къыйынлыкъ, зарауатлыкъ да чекген миллетине уллу сюймеклиги болгъанын да чертерге дурусду. Аны не къадар айнытыр, тирилтир, атын иги бла айтдырыр ючюн, ол бир джугъун да аямагъанды. Ол шартны биз аны тамада къарнашы, белгили джамагъат къуллукъчу, халкъына халал джумуш этген Къочхарланы Джашарбекни юсюнде да кёребиз. Бир да ишексиз, бу зат аланы къанларында болур, дерибиз келеди.

Къолундан келгенича миллетге джарагъан, къайгъыргъан адам эди Казбек. Аны иги таныгъаным себебли, бир тукъум уллу кёллюлюгю, махтанчакълыгъы болмагъанын ариу билеме. Ол этгенни ондан бирин этмегенле къалай уллу сёлешгенлерин да кёргенбиз. Мени кёлюме келген бла, Казбек, джаш тёлюню спортха илешдириб, аны кенг, тюз джолгъа салыр ючюн, бу дунияда бир затын да аямагъанды. Намыслы, адебли, уллу ишленмеклиги болгъан Казбек миллетини дагъаны эди.

- 1990-чы джылланы аллында эди. Биз, КъарачайЧеркес Республиканы джыйым командасы, ол кёзюуде Минскеде эдик. Ары да эркин тутушдан юч кере олимпия чемпион Александр Медведни ёчюне аталгъан турнирге къошулургъа баргъан эдик, - деб хапар айтады Эресей Федерацияны махтаулу тренери Джанкетланы Азрет. – Казбек да бизнесни юсю бла Ригада эди. Бизни хапарыбызны эшитиб, не ишин да къоюб, Казбек Минскеге келеди – бизге кёл берир иннетде.

Биз «Минск» деген къонакъ юйде тургъанлай, ол келиб къалды. Къонакъ юйню ичине кирген джеринде мийиклиги адам тенгли, кёзюнгю алалмазча бир ариу джелпекни (парус) макети салыныб тура эди. Казбек анга къараб туруб: «Джашла, Александр Медведь мени сабийлигимден бери да эм сюйген спортчумду. Келигиз, бизни команданы атындан анга бу джелпекни саугъа этейик», - деди.

Бюгюн да ангылаялмайма, къонакъ юйню тамадаларына не зат айтыб, къалай тукъум алгъанын ол сейирлик затны. Талай такъыйкъаны ичине джелпек бизники болду. Бешеулен болуб, Спортну къаласына имбашларыбызгъа салыб, аны алыб бардыкъ. «Медведге саугъаны берген заманда мени атымы сагъыныб айланмагъыз, бизни команда сизге бу саугъаны береди деб къоюгъуз», - деб къаты айтды...

Казбекни чомартлыгъыны, адамланы къууандыра билгенини хакъындан миллетде кёб тюрлю хапар джюрюйдю.

Бюгюнлюкде Огъары Мараны спорт комплекси Къочхарланы Казбекни атын джюрютеди. Ол, Мара ёзенде ёсюб келген джаш адамланы спортну джолуна салыр ючюн, не заманын, не рысхысын аямай кюрешгенди. Акъыллы, онглу джаш болгъаны себебли, табышлылыкъ иш бла кюрешген заманда да джолу болгъанды. Алай а тюшюрген хайырыны бир бурхусундан къалгъанын, ол адамлагъа чачыб тургъанды. Бютюн да спортчулада аны айырылыб уллу къыйыны барды.

Аны болушлугъу бла бизни джаш спортчуларыбыз, алгъыннгы Совет Союзну джер-джеринде къой эсенг, Американы Бирлешген Штатларында, Египетде, Тюркде, Европада уллу эришиулеге къошулуб, Къарачай-Черкесиягъа сый, махтау келтиргендиле.

Бир кере ачха бек керек болгъанында, арам-къарам этмей, эки юйюн сатыб, спортчу джашланы къолларына тутдургъанды.

Казбек ёмюрде не аракъы, не тютюн ичмеген бир юлгюлю улан эди. Ол кесим деб, башына тартыб турса, миллетибизде эм бай адамланы бири боллукъ эди, он уллу шахарда беш этажлы он юй ишлерик эди. Алай а ол анга керек тюл эди. Аллахны, адамны да эсгерген Казбек джерни юсюнде ёмюрлюкге киши къалмагъанын, биргесине адам джукъ кёлтюрюб кетмегенин билгенди.

Къызгъанчлыкъ адамны эки кёзюн сокъур, эки къулагъын сангырау этгенин ангылагъанды, дунияда къаллыкъ адамны этген ашхы ишлери болгъанын сезгенди.

«Мен ёмюрде бай боллукъ тюлме»

Казбекни бизнеси тамам кючлю баргъан кёзюуде ол ышаннган тенглерини бири эркин тутушдан дунияны чемпиону Бердиланы Шамилге былай айтханды: «Мен ёмюрде бай боллукъ тюлме, нек десенг, рысхымы адамлагъа чачыб турлукъма».

Ол айтхан сёзюне да толу болгъанды. Джерни юсюнде мингле бла джылланы анга дери джашагъан сыйлы мубареклени джолу бла баргъанды – мюлк-рысхы этиб, джамагъатны кереклисине джойгъанды, адамланы муратларына джетдиргенди, онгсузлагъа болушханды, спорт санагъатны айнытханды.

Къарачай халкъда «ушамагъан джукъмайды» деб бир аламат сёз барды. Казбекни юй бийчеси Блимгъотланы Добайны къызы Хаулат джаш заманында дуниягъа айтылырча бир ариу къыз болгъанды. Ариу, субай тиширыу болгъаны бла да къалмай, акъыллы, басымлы, намыслы, тёзюмлю болгъаны бла да къайынларындан бюсюреу табханды. Казбек ачхасын спортха джойгъан заманда анга сёз айтыб, къаршчы барыб, аны джюрегин къыйнамагъанды. «Бизге бергени да джетерикди», - деб тургъанды. Ёмюрде да Казбекни ачхасына джутлукъ этиб, аны бетин уялтмагъанды.

Казбек бла Хаулатны юч сабийлери болгъанды: Кемал, Мадина, Шамил. Аланы да ата бла ана халкъыбызны бурундан келген ашхы адетлерин тамалгъа тутуб ёсдюргендиле. Казбек бла Хаулат 22 джылны бирге джашагъандыла. 2003-чю джыл элия (июль) айны 1-де 45-джыллыкъ Казбек, Къарачай шахарны мэриясыны аллында башхагъа джораланнган, джалгъан, окъ тийиб, ауушханды.

Аны ахыр джолгъа ашырыргъа келген миллетни учу-къыйыры джокъ эди – бютеу Шимал Кавказда джашагъан миллетлени келечилери бары да бар эдиле. Ёлюрюню аллы бла Къочхар улу Элистада ветеранланы-тутушчуланы чемпионатындан биринчи оруннга ие болуб къайтхан эди. Кеси да Венгрияда турнирге хазырлана тура эди.

Шимал Кавказны миллет тутушдан тогъуз кере чемпиону, Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу тренери, меценат, сууаблыкъ ишни неден да баш салгъан Казбекни аты КъарачайЧеркес Республиканы спорт тарихинде алтын харифле бла джазылгъанды. Аны атына, сыйына аталыб таймаздан бардырылгъан уллу спорт эришиуле ол затха толу шагъатлыкъ этедиле.

Айтыргъа, озгъан джылны ахыр кюнлеринде Къарачай районну Джангы Къарачай элинде 2002-чи 2007-чи джыллада туугъанланы араларында, Къочхарланы Казбекни 60джыллыгъына аталыб, миллет тутушдан эришиуле ётгендиле.

Кеслерини къарыуларын-кючлерин сынаргъа КъЧР-ни шахарлары бла эллеринден бу турнирге 400-ге джууукъ джаш адам келген эди. Бу спорт байрамны Къарачай муниципал районну администрациясы, «Бирикген Эресей» партияны Къарачай район бёлюмю эмда Казбекни тенглери, сохталары къурагъан эдиле.

Онеки сагъатны баргъан эришиуледе спортчула 23 къауум ауурлукъда тутушхандыла, аланы усталыкъларына, кючлерине 12 сюдю тёрелик этгенди.

Турнирге Хаулат къызы Мадина эмда аны сабийлери бла келген эди. Ай медет, Казбекни эки джашы да, Кемал бла Шамил, замансызлай илинмек аджалны юсю бла дуниядан кетгендиле. Шамилни эки къызчыгъы ёседи. Къарачай районну башчысы Къушджетерланы Спартак Хаулатха гокка хансла бериб, сыйлы джерге олтуртханында, джыйылгъан миллет уллу разылыгъын билдирди.

Турнир мийик дараджада бардырылды. Кёб адам Казбекни уллу спортчу, ашхы адам, чомарт меценат болгъанын чертиб сёлешдиле. Къарачай шахарда «Олимп» деген спорт къалагъа Къочхарланы Казбекни атын атаргъа эмда джыл сайын аны сыйына атаб эркин тутушдан эришиуле бардырыргъа деген оюм да айтылды. Спортчула, джыйылгъан адамла – ала 800-ден аслам эдиле – бу оноугъа разылыкъларын харс уруб билдирдиле.

Турнирде биринчи оруннга Ногъай районну командасы чыгъыб, анга 100 минг сом ачха берилди. Экинчи оруннга Къарачай районну командасы ие болуб, 60 минг сом бла саугъаланды. Ючюнчю орун да Къарачай шахар округну командасына джетди – анга да 40 минг сом ёч теджелди. Хорлагъанлагъа эмда ёчлю орунланы алгъанлагъа медалла, грамотала, дипломла, ачха берилдиле.

Казбекни къарнашы Джашарбек – «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни Къарачай район бёлюмюню тамадасы, «Мара» ассоциацияны башчысы спортчулагъа, джыйылгъан миллетге да разылыгъын билдирди. Тюз тёрелик этген сюдюлеге да бюсюреу-сыпас этди.

Дунияда эм уллу байлыкъ адамла берген багъады. Алай эсе уа, Къочхарланы Казбек дунияда эм бай адамланы бири болгъанды.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 31.03.2019 05:03:10
Сообщений: 1273
2019 дж. алтотур айны 14 "КЪАРАЧАЙ"
Адетлерибиз
АЛЛАХ АЙТСА, ХАР НЕБИЗ ДА ТАБ БОЛУР

Кёб болмай бир ауругъан болуб аны Кавминводда Горленко Владимир Владимирович деген онколог врачха элтгенем. Кюнортада солугъан заманнга тюшюб къалгъанлыкъгъа, орталыкъда аны да, мени да таныгъан адамла болдула да, сау болсун Владимир Владимирович, бизге эс бёлдю. Ушакъ этдик. «Бу аман ауруу къайсы миллетде да кёбмюдю огъесе къуру бизни миллетдемиди былай кёб?» – деб сордум.

- Къайда да ауругъан кёбдю. Арт заманда, мен сынагъаннга кёре, Къарачайда бир да кёб болгъанды... Ол сёзюн да бошагъынчы мен ашыгъыб: «Кёбюсюне неден болады? Ашарыкъданмы?» – деб сордум.

- Аны кёб чуруму барды. Кюнден да, хауадан да, суудан да, ашарыкъдан да болады. Бизге келишмеген тышындан келген кёб хант барды... – деди.

Мени эсиме бир зат тюшдю. Машинам бла хоншу республикадан келе тургъанлай джолда сатыла тургъан ариу алмаланы кёрюб, тохтадым. Алма сатханны къатына барыб: «Бир ящик алма берсенг эди», – деб джашха ачханы узатдым. Ол ышарылыб ачханы алды.

«Тюзюн бир айт, алма тереклеге ненча кере дарман къуйгъанса?» – деб соргъанымда, ол меннге сынагъанча къараб: «14 кере къуйгъанма», – деди. Ол адам меннге тюз хапар айтханнга санадым. Ол тюзюн айтхандан сора, мен аны алмаларын алмай, «ачхамы ызына къайтар» десем, ол артда адамланы алдаб сатарыгъы эсиме келиб, ящик алмасын алдым. Джолда келе алмаланы бирин да ашамадым, кишиге да бермедим, маллагъа да бермедим.

Горленко деген врач мени эсим башха джары кетгенин ангылаб: «Нек эсе да терен сагъышха кирдинг...» – деб, кёзюме къарады.

- Адамны къайгъысы кёб болса, джюрекни джарсытхан сагъышы да кёб болуб, ауруула да аны ючюн кючлей болурла, – дедим. Ол мен айтханнга «хо» дегенча башын силкди.

Врач не дарман-дары джарарын, мындан ары не этерге кереклисин айтыб, биз да анга разылыгъыбызни билдириб, джумушубузну тамамлагъаныкъда, юйге атландыкъ. Бир сагъышдан бирине кёче келеме. «Ауруула бир джанындан, къууанчда, бушууда джангы чыкъгъан къуджур адетлерибиз да бир джанындан джарсыта... Биз къалай джашаргъа керекбиз?» – деб кесиме соруула соргъанлыкъгъа кескин джууаб табалмай джарсыйма.

Юйге келгенимде, мутхуз сагъышларымы чачар умутда, джангы келиб тургъан «Къарачай» газетни кёрюб, къолума алдым. Байрым (февраль) айны 14-де чыкъгъан газетни 3-чю бетинде «Ассалам алейкум, сыйлы джамагъат!» деген статьяны кёрюб, окъуб башладым.

Аллахны буйругъу болур эди бюгюн мен ол врачха да тюбеб, бу газетде статьяны да окъугъаным...

«Миллетибизни джарсыуларына сагъыш этген джашларыбыз алкъын бар кёреме... Аллахдан бир болушлукъ болуб, халкъыбыз кесин джарсытмай джашарча джолгъа тюшергеми тебрегенди?» – деб, кёлюм тогъуракъча болду.

Керти-кертиси да, юйдегиде къыз да, джаш да джетиб, ана да ауруб тёшекге тюшюб, сабийле да: «Керекли затны атабыз этерикди», – деб, сени кёзюнге къараб, сен да нени къайры джетдирирге билмей, тёгерегинге къарасанг, айыб этмегиз, таб шашарынг келеди.

«Ассалам алейкум, сыйлы джамагъат!» деген статьяны джазгъан джашланы кёбюсюн мен таныйма, бек онглу джашладыла. Ачхалары бла, болумлары бла бир махтанныкъ адам болса, ала махтанныкъ эдиле. Ала бу джангы чыкъгъан, «халкъны къанын ичген адетлени къояйыкъ» деб, болумсузла болуб айтмайдыла. Тамам да халкъгъа джанлары ауруб айтадыла. Мени сартын, аланы айтханлары, мени джюрегиме бек джарайды. Оноу этген къыйын затды, оноугъа тынгылагъан андан да къыйынды. Быллай бир джаш оноу этген эселе, биз оноугъа тынгыларгъа, сыйыныргъа керекбиз.

Аны бла бирге, мадарлары болгъанла, бачхаларыбызгъа кесибиз гардош салайыкъ, кёгет тереклеге да кесибиз къарайыкъ, бачхалагъа, тереклеге химия затланы къуймайыкъ, порошокдан этилген айранны да ичмейик. Джангы тууарыкъ сабийлеге аман къанны сингдирмейик, джетиб келген джаш тёлюню наркоманлыкъгъа, ичкичиликге бошламайыкъ, ийнамыбызгъа сакъ болайыкъ. Къысхасыча айтыргъа, «Ассалам алейкум, сыйлы джамагъат!» деген статьяны джазгъан джашланы ашхы фикирлерине хар бирибиз дагъан болургъа кюрешейик. Аллах айтса, бизни хар небиз да таб болур.

ЛАЙПАНЛАНЫ Исхакъ.
Ючкекен эл.
Tinibek 10.04.2019 05:11:37
Сообщений: 1273
2019 дж.алтотур айны 30 Къарачай"
Кърымшаухалланы Исламны 155-джыллыгъына
УЛЛУ КЪЫЙЫНЫ КИРГЕНДИ



Къарачай-малкъар халкъны профессионал маданиятыны тамалын салгъан фахмулу адамланы бири, суратчы, джазыучу, маданият къуллукъчу, джамагъат ишчи Кърымшаухалланы Пачаны джашы Ислам (Ислам Тебердичи) 1864-чю джыл алтотур айны (мартны) 31-де Къарачайны эм эски эллерини биринде – Къарт-Джуртда - туугъанды.

(Исламны къарт атасыны атасы Кърымшаухалланы Исламны XIX-чу ёмюрню ал сюреминде Къарачайгъа олийге сайлагъандыла.

1828-чи джыл болгъан Хасаука урушдан сора, Къарачай Эресейни къурамына кирген сагъатда Къарачайдан келишиу этерик келечилеге башчылыкъ этген да, кесамат къагъытха бизникиледен биринчи къол салгъан да Кърымшаухалланы Ислам болгъанды).

1877-чи джыл Исламгъа 13 джыл бола Ставрополда гимназиягъа кириб окъуб башлагъанды. Анда эки джыл окъугъанындан сора, юйюне къайтханды.

1880-чы джыл орус патчахны аскерине къуллукъгъа чакъырылыб, СанктПетербургда патчахны сакълагъан бёлекде (конвой) къуллукъ этгенди. Анда Кърымшаухал улу орус, араб, ингилиз, тюрк тиллеге юреннгенди, орус маданият бла, тарих бла терен шагъырей болгъанды, суратла салгъанды, орус, къарачаймалкъар тилледе назмула, хапарла, статьяла джазгъанды. Ол театрлада, музыка, адабият салонлада Петербургну фахмулу адамлары бла танышханды.

1884-чю джыл Кърымшаухалланы Ислам абычар чын да алыб Ата джуртуна къайтханды.

Джашаууну арт онбеш джылын ол халкъыны арасында джарыкълыкъны, билимни джаяр джанындан къайгъырыуда ашыргъанды. Латин харифлени тамалында къарачай тилден элибле джарашдыргъанды, алай а аны чыгъаргъынчы дуниясын алмашдыргъанды.

Кърымшаухалланы Пачаны джашы Ислам 1910-чу джыл башил (январь) айны 3-де Ялтада ауушханды. Тебердиде джамагъат къабырлада асыралгъанды.

Курорт Тебердиде Кърымшаухалланы Пачаны джашы Ислам эртделеде джашагъан юйню бюгюнлюкде музей этгендиле.

Бу арт джыллада къарачай-малкъар халкъны айныууна санат, адабият, илму, экономика, джамагъат ишле бла эм уллу юлюш къошхан адамланы Кърымшаухалланы Исламны атын джюрютген джамагъат медаль бла саугъалайдыла.

Бара баргъан заманда Кърымшаухалланы Пачаны джашы Исламны къарачаймалкъар халкъны тин хазнасын айнытыугъа уллу къыйыны киргенин бютюн бек ангылаб, тыйыншлы багъа берирбиз деб ышанабыз.

Бюгюн а окъуучулагъа Кърымшаухалланы Исламны «Бёрю бла киштик» деген чыгъармасын теджейбиз.

ДЖАЗАЛАНЫ Лида,
КъЧР-ни махтаулу журналисти.

БЁРЮ БЛА КИШТИК
Аманлыкъны къоймагъан,
Ашаб, ашдан тоймагъан,
Чегетледе, тапхырда,
Кёлеккеде, салкъында
Къуйрукъ учун къайырыб,
Бёрю деген джашаед,
Мал эслесе, джайылыб,
Тутаед да ашаед.
Урлагъандан талмаед,
Улакъ-тумакъ айырмай,
Бир кечени къалмаед,
Сыртха, къолгъа джайылмай.
Итле алыб, тууайлаб,
Мараучула чабдыла,
Мыллыклагъа сойланыб,
Уручуну табдыла.
Къуйругъундан, къойнундан,
Къулагъындан, бойнундан
Джабышдыла, къабдыла,
Ёрге-энгишге тартдыла,

Хахай этиб, сермешиб,
Джагъалашыб, ёрелешиб,
Арты-аллы джулкъунду,
Кючден-бутдан къутулду Къаты туруб талагъы,
Хыр-хыр этиб тамагъы,
Ауузу-тили ачылыб,
Силегейлери чачылыб,
Эрни-бурну къан болуб,
Тёрт санына тер уруб,
Бёрю келди тийреге –
Бугъунургъа юйлеге.
Арбазлагъа кирирге
Адамладан къоркъаед,
Тынчырагъын билирге
Ёрге-энгишге джортаед.
Юй артында айланыб,
Кёкге къараб эснеди,
Кюнтурушда сойланыб
Бир киштикни эследи.

Кёзлеринден тёнгереб,
Джыламукъла ташлады,
Къуйругъундан чёгелеб,
Былай айтыб башлады:
- Киштик, джаным, акъыллы!
Меннге шкокла атылды.
Мени сюрюб джетелле,
Саудан тулукъ этелле.
Арбазлада, юйледе,
Сен джашагъан тийреде,
Намысына уяллыкъ,
Кимди къонакъ къояллыкъ?
Киштик турду кёрюрге,
Джол кёргюздю бёрюге:
- Салам айт да, кир юйге
Кийик улу Алийге.
- Алийгеми?..
- Алийге!
Арбазында парийге
Тууайлатыб тутдурур.
Хатерими кёрмейин,
Мени саулай джутдурур:

Кёб болмайын, джууукъда,
Джауум кече, сууукъда,
Бау ичине кирмейин,
Арбазында джатханем,
Къарангыда, билмейин,
Таначыгъын къабханем.
- Шахым улу Чомакъгъа
Барсанг, алыр къонакъгъа...
- Ортабызда тил джюрюб,
Хатам джокъду, мен билиб,
Ол айтыудан — джети мал!
Аны меннге дерти бар.
- Бусагъатдан мычымай,
Башынг къалды айыбха
Сен салыб бар, джунчумай,
Батчаланы Найыбха.
- Найыбхамы?
- Найыбха!
- Найыб мени джаулайды,
Бир текечик даулайды!
- Джорт, алай эсе, алайгъа -
Лайпанланы Шамайгъа.

- Шамайгъамы?
- Шамайгъа!
- Тас болгъанды бек эртде,
Бир бугъачыгъы джеркде...
Ким этгенин билмейди,
Мени аны ючюн сюймейди!..
- Аманлыкъгъа юрениб,
Къарнынг джерге сюйрелиб!
Сагъыш этсем, къорарыкъ,
Хаталадан тёбесе!
Сени юйюне къоярыкъ
Киши джокъду, кёресе.
Кесинг сюрген сабанлыкъ
Сеннге азыкъ-аш болду,
Кесинг этген аманлыкъ
Таякъ болду, таш болду...

Киштик сёзюн бошаргъа,
Итле бла уучула
Хырылдашыб джетдиле,
Ура кириб, бёрюню
Саудан тулукъ этдиле.
Tinibek 10.04.2019 05:13:05
Сообщений: 1273
Арттотур айны 1— Чамны-накъырданы кюню
2019 дж.алтотур айны 30 Къарачай"
ЙАЧАРАКДАН КЪОНГУРАУ

Американы Президенти Джордж Герберд Уокер Бушну телефону зынгырдады. Телефонну чолпусун кёлтюре: «Тынгылайма», – деди Президент. Ёмюрюнде эшитмеген бир къуджур ауазны эшитиб, не тилде сёлешгенин да ангыламай, сейир-тамаша болду. Не да болсун, Буш джунчуб къалмай, кнопканы басыб, ол сёлешгенни диктофоннга джаздырыб башлады. Джорджну кёлюне: «Бир ишексиз, Эресейни башчысыны тартханчыгъы болуб, кимни эсе да сёлешдириб мени къозургъа излей турады...» – деб келди да, орусча къыйдыра: «Коллега, свиязь очин плох, потом говорит будим», – деб телефонун джукълатды. Президент терк огъуна болушчуларын чакъырды. Болушчула ол ангылашынмагъан тилни диктофондан джаздырыб алыб эрлай компьютерге тыкъдыла. Сен кёрген, ол Бушха сёлешген инсанны ауазы гюрбени ичинденча чыкъса да, тили таза къарачай тилге ушагъан бир тил болуб чыкъды! Къарачайлыны излерге керек болду...

Джордж Бушну спецслужбаларындан бир джити джаш эрлай Нью-Джерси штатны Паттерсон шахарына истребитель самолёт бла джетиб, анда джашагъан Батчаланы Мухаммат деген къарачай джашны да миндириб, Акъ Юйге терк огъуна джетдирди. Батча улу Буш бла саламлашыб, тынчлыкъ-эсенлик соруб бошаргъа – биягъы къонгурау!!! Джордж эрлай телефонну алыб, кёз къысхан кибик эте, ма сёлеш дегенча, телефонун аллында сюелген Мухамматха берди.

- Тынгылайма... – деди Мухаммат аз-буз джунчуюракъ бола.

- Аллахха шукур, бизнича сёлешген да бир инсан чыкъды. Атынг къалайды?

- Мухаммат...

- Мен сизни Джерден 9 триллион 876 миллиард 543 мелиуан 210 минг километр узакълыкъда орналгъан Йачарак деген планетада джашагъан инсанланы патчахыма. Джангылмай эсем сен Чудай Мухаммат болурса?

- Кет амандан Чудай болмагъын. Мен Батча Мухамматма!

- Чудай Мухаммат а къайдады?

- Да Русияда, Къарачай шахарда, юйюнде болур... мен къайдан

билейим? Энди сен патчах-матчах деб омакълана турма да ким болгъанынгы айт, иги джаш, ансы Американы Президенти бла быллай къуджурла ойнагъанынг ючюн, сени кереклинги табдырлыкъдыла!

- Джаш, сен мени бла аллайла сёлешме! Мен сеннге энтда бир кере айтама, мен Йачарак деген планетада джашагъан инсанланы патчахларыма! Мен айтханны этиб бармасагъыз, сагъышны джюрюшю бла терк джетиб, президентинги да, кесинги да кереклигизни табдырлыкъма! – деген ауаз чыкъды биягъы телефондан.

Батча улу кёргюзюучю бармагъын кесини хончасыны баш джанына тийириб ары-бери бура, Бушха къараб, эшитгенин ары-бери бурдурмай, ингилиз тилге кёчюрюб айтды.

Буш тамам ачыуланыб: «How stupid you are! (Не тели эдинг сен!)» – деб къыджырай, телефонну чолпусун таркъ этдириб орнуна салыб, Мухамматха къараб (ингилизча): «Энди, Батча улу, кёргенинги, эшитгенинги чыртда кишиге айтма, ол кърал тахсады! Башынга бошса...» – деди.

Мухаммат чыгъа тебрегенлей, биягъы телефон зынгырдады. Джордж Мухамматха: «Тохта, кетме! Алчы телефонну джангыдан!» – деди.

Мухаммат ызына къайтыб телефонну алыб: «Эй, сен не къуджур адам болдунг?! Сен Къарачайдан къонгурау ачыб, бизни Президентни нек ачыуландыраса?! Сен ойнадынг да къутулдунг, артда сени дертинги бизге джетдирликди Буш. Ойнама бизни бетибиз бла! Аллай залим джаш эсенг, уруб къачханча этме да бери кел, мында сёлеширбиз... Сеннге бу къонгурауну кърал тамадагъыз этдире тура болур? Бизни Президент ачыуланса, тамадагъызны да, сени да аякъларыгъызны бузда бардырлыкъды! Сёлешме бери бу джолдан сора!» – деди.

Ол кёзюучюкде спецслужбаладан биреу Президентни кабинетине чартлаб кириб: «Джюйюсхан Президент! Не кёб кюрешдик эсе да...» – дей къулагъына бир затланы шыбырдады. Джордж Бушну башында тюклери ёрге туруб, ауузу ачылыб, бир кесекни сир къатыб турду. Батча улу уа телефон бла къарачайча дау айырыуну бардырады. Буш эсин джыйыб, Мухамматны аллына келиб, кёргюзюучю бармагъын эки эрнине кёнделен салыб, «тиш-ш-ш, сабыр сёлеш, сабыр сёлеш» дегенча бирси къолун энгишге-энгишге силкди. Мухаммат Джорджну излемин толтура, тамагъына «кишен» салды. Телефонну чолпусуну тёбен джанын къол аязы бла къыса: «Не болгъанды?» – деб шыбырдаб, Бушха соруулу къарады.

- Сен сёлешген джерчи инсан тюлдю. Башха планетаданды! Не дей эсе да иги тынгыла... – деди Президент.

Мухаммат аны айтханына ийнанмаса да, ичинден, «тамада айтханны этейим» дей, телефонну чолпусундан къол аязын алыб, къулагъына джууукъ келтире: «Айт, тынгылайма, Патчах!» – деди.

- Хы, энди харсха келе тебредигиз... Къысхасыча айтыргъа, мелиуан джылны мындан алгъа, биз сизни планетагъа барыб, сизни сёлеширге да юретиб, бир бёлек инсаныбызны да сизде къоюб, келечилерибизге башчылыкъ этген джашха: «Къара джай бу кийик инсанлагъа!» – деб буйрукъ бериб кетген эдик. Ол да къара джая, адамланы окъута келиб, «немеле бла джыйылгъан ат не эсе да бир» дегенлей, эригиб, кеси да бир адам къызны алыб, кийигирек болуб къалгъан эди. Не боллукъду быланы артлары деб, биз да сынаб, къараб турдукъ. Чынг ахырында, сизни заманыгъызгъа кёре ХХ-чы ёмюрню ахыр сюреминде ол бизден баргъан келечини туудугъу Мухаммат Чудай деген кесини ким болгъанын эсгериб, «Карачаевцы – народ, избранный Богом», «Адам был чистокровным карачаевцем», «Династия карачаевских царей в Атлантиде», «Койсанские народы произошли от карачаевцев» деген китабланы да джазыб кюрешди. Алай а аны киши ангыламады.

Энди, арттотур айны биринчи кюнюнде, эртденбла сагъат онда, мен аскерлерим бла учуб Къарачай шахаргъа тюшерикме. Чудай Мухамматны китабларыны байрамын да этиб, кесине да «Къой Джолну акъылман алими» деген сыйлы атны берликбиз. Баш кюн джерде болгъан къралланы башчылары да Къарачай шахарны стадионуна джыйылсынла! Аякъ юсюне сюелелген къарачай-малкъарлыланы уа бири да къалмай келсинле алайгъа! Орун джетмей къалмазча хар ким юйлеринден шиндикчиклерин да ала келсинле. Джыйылмай къалсагъыз сизге этерибизни кесибиз билебиз... Акъылман Чудайны уа кесигизге бий этиб тыйыншлысыча сыйын чыгъармасагъыз, биргебизге, Йачарак планетагъа, алыб кетерикбиз. Сора кёрюрсюз кюнюгюзню... Ангыладынгмы?! Энди, мен айтханны кёчюр тамадагъызгъа! – деб, патчах телефонун джукълатды.

Биягъы Батча улу Йачарак патчахны сёзюн сёзча АБШ-ны Президентине кёчюрдю.

Мыйысын къайгъы кючлеген Буш: «Баш кюннге самолётуму хазыр этигиз! Къарачай шахаргъа учарыкъма!» – деб буйрукъ берди.

Ол кюн АБШ-ны Президенти паникагъа кириб, бу къоркъунчлу сейир хапарны дуниягъа джайыб чыкъды.

Энди, арттотур айны биринчи кюнюн саулай адам улу ашыгъыб сакълайды. Не боллукъ эсе да бир кёрюрбюз...

ТОМПАЛАНЫ Алибек.
Tinibek 26.04.2019 04:36:54
Сообщений: 1273
2019 дж. арттотур айны 11 "КЪАРАЧАЙ"
Миллет шартланы сакълай
АТАЛАРЫБЫЗЧА КИЙИНИРГЕ ЫЙЛЫКЪМАЙЫКЪ



Дружба элни акъсакъаллары миллет кийимлерибизни халкъыбызгъа къайтарайыкъ, деген акъылда уллу байрамлада, къууанчбушуу кюнледе, къарачай кийимле адамланы эслеринде сакъланырча этерге эмда аланы сыйларын алгъыннгы дараджагъа чыгъарыу ишлени да кенг джаяргъа, деб кюрешедиле. Ала кеслери да алай кийиниб, къарачай кийимлени адамланы юслерине таб джарашханларын эмда аллай кийимлени юслери бла тиширыуланы намысларын, ырызларын сакълаугъа юлгю кёргюзюб кюрешедиле.

Джашыракъ адамла да аладан кёргенлерин эте барадыла. Бюгюнлюкде онла бла саналгъан къарачай кийимле энчи юйледе, къууанчлагъа барлыкъ иелерин сакълай, тагъыладыла. «Ол зат барыбызны да джюреклерибизни бек къууандырады, адамланы кеслерин тутуулары, джюрютюулери да иги джанына тюрлене барлыкъларына ышандырады», - дейди Дружба элде межгитни азанчысы Катчиланы Халид хаджи.

- Къарачай тукъумлу атланы тутхан адамла къарачай кийимлени киерге да уялмасынла! «Джылан кесини къабындан джийиргене эди» дегенлей, ата-бабаларыбыз кийиучю кийимлеге ыйлыкъмайыкъ, деб кюрешебиз. Алай кийиниу джашау джоругъубузда, алгъын замандача, орунлу болурун излеб кюрешебиз, биз, къартла. Аны бла къарачай кийимлени да кийиб, республикабызны районларында болгъан къууанчлада эмда башха джерледе къонакъда болгъанбыз. Къайры барсакъ да адамла тауча кийиннгенибизни бек онгсунадыла, къууаныб тюбейдиле.

Алтотур (март) айны 28де малкъар халкъны туугъан джуртуна къайтханына аталгъан байрам бла алгъышларгъа излеб, 14 адамдан къуралгъан делегация, Дружба элни азанчысы Катчиланы Халид хаджини башчылыгъы бла - Орусланы Абдуллах хаджи, Эрикгенланы Борис хаджи, Джанибекланы Солтан хаджи, Къобанланы Юсуф хаджи, Къобанланы Хамзат хаджи, Лепшокъланы Расул хаджи, Бостанланы Абу-Бекир хаджи, Орусланы Ханафий хаджи, Байрамкъулланы Асхат хаджи, Бытдаланы Азнаур хаджи, Орусланы Кемал бла Байрамкъулланы Расул хаджи эмда Кипкеланы Аслан хаджи - Малкъаргъа джол тутхан эдиле.

«Уллу Малкъаргъа джетгеникде, Къашха-Тау элни Джарыкълыкъ юйюнде къууанч тамам къызыу бара тура эди. Биз къууанчны ахыр сюремине джетген эдик. Делегациябыз тизилиб эшикден киргенинде, адамла къууанчны тохтатыб, бары бирден ёрге туруб, сый бере, биз олтурур джерибизге ётгюнчю, тохтаусуз харс ургъанлай турдула. Къонакъбайла делегацияны тёрге ётдюрдюле эмда сёз бердиле. Биз да аланы джылы алгъышладыкъ, игиликле теджедик. Шунгарланы Хорлам джырлаучу бир джырны да къартланы атларындан саугъа этдик. Алай бла байрам бошалды, бизни да къурулуб, джасалыб тургъан тепсилеге чакъырдыла эмда тёр бердиле.

Къашха-Тау элни администрациясыны башчысы Уяналаны Азрет хаджиди. Ол диннге толу берилген ашхы адамланы бириди. Джарыкълыкъ юйден чыкъгъанлай, Азрет хаджи къонакъбайлыкъ джумушну бойнуна алгъан эди. Керти муслиман халили, тюз адам болгъаны да бет къанында танылыб тура эди. Барыбызны да сыйыбызны мийик кёрюб, багъалы къонакъларыбыз деб, бек сыйлады.

Экинчи кюн Уллу Малкъаргъа барабыз да, алайдагъы межгитде джума къылабыз. Бек кёб адам келген эди джумагъа. Сюргюн болурдан алгъа, Уллу Малкъарда джарашыб ишлеб тургъан межгитни мекямы арт джыллада тууар орун болуб тургъанын айтхан эдиле хапарда. Талай заманны алайыны имамы болуб ишлеген Цийкъанланы Мухаджир хаджини джашы элчилеге кеси башчылыкъ этиб, ол межгитни юйюн джангыдан ишлетдиргенди, джарашдыртханды. Бюгюнлюкде элчиле хар джангы айны ал кюнюнде ол межгитге келиб, джума, гъайыт намазларын да анда къыладыла. Биз алайгъа баргъаныкъда алгъыннгы имамны, Мухаджир хаджини да, алайгъа алыб келдиле. Джылы келсе да, алкъын тирилей тургъан къарт, бизге бек джылы тюбеди, ариу сёлешди.

Сора алайда Уллу Малкъарда ветеранланы советини председатели, джазыучу Къазакъланы Борис бла да танышдыкъ. Ол бизге кеси джазгъан бир къауум назмуну окъуду. Ызы бла «Сто шагов к Къайсыну» деген фондну председатели Тетуланы Хадис фондну иши бла шагъырей этди бизни.

Тюркде, башха джерледе да бола келгенбиз. Алай болгъанлыкъгъа къарачай кийимлени юсюнде бизге спонсорлукъ этген адам болмагъанды. Нек дегенде, аланы къурар ючюн, кёб ачха джояргъа керек болады. Юлгюге айтсакъ, къаманы багъасы, орта тергеу бла, 50-60 минг сомду. 40 минг сомдан атлайды белибауну багъасы да. Къалгъан затланы багъалары да алагъа кёреди...

Бу джол Малкъаргъа тебрегенибизде уа, миллетибизни кемсиз бек сюйген бир уланыбыз (ким болгъанын айтырыбызны излемегенди) бизни кесини ачхасына джолгъа къураб, имамыбыз бла бир оноулу болуб, ашыргъандыла. Алай бла къартларыбыз, джашыракъладан артха къалмагъанлай, чырмаусуз джыйылгъанбыз юйюбюзге, Аллахха шукурла болсунла», деб бошады джолоучулукъну юсюнден сёзюн Халид хаджи.

СОЗАРУКЪЛАНЫ Норий.
Tinibek 26.04.2019 04:38:02
Сообщений: 1273
2019 дж. арттотур айны 11 "КЪАРАЧАЙ"
Халкъыбызда джюрюген адетле
САЛАМЛАШЫУ

САЛАМ БЕРИУНЮ СЫЙЫ

«Салам Аллахны саламыды», деучендиле халкъда. Къанлы джауунг эсе да, ол салам берсе, саламын алыргъа керексе.

Санында сакъаты болгъан неда ёрге къобалмазча ауруб тургъан адам болмаса, олтуруб неда джатыб тургъанлай салам берген-алгъан адет болмайды.

Уллу кёллюлюк этиб, бир кере сени саламынгы алмай къойгъан адамгъа, экинчи тюбеген заманынгда, ол кесини терслигин эсгериб кечгинлик тилемесе, салам бермей къояргъа эркинлигинг барды.

Сен танымагъан адамгъа бир сорлугъунг болса, чынг алгъа салам бер. Къабырлада ауазынгы чыгъарыб салам бериб айланма да, къол тутуб къой. Аякъ джолдан чыгъыб келген адамгъа салам бермейдиле, къол а чыртда тутмайдыла.

САЛАМ БЕРИУ

Экеулен тюбешселе, джылы бла ким гитче эсе, ол биринчи салам берирге керекди.

Огъартын келген бла тёбентин келген джыллары бла тенгиш эселе, огъартын келген тёбентин келгеннге биринчи салам береди.

Эшикден кирген – юйде тургъаннга; келе тургъан – сюелиб тургъаннга салам берирге керекди. Бир адам сюелиб тургъанлай къатына бёлек адам келди эсе, ол келген къауумда эм тамада ким эсе, ол салам береди. Ол къол тута эсе, къалгъанла да тамадаларыны ызындан къол тутадыла.

Бир бёлек адам сюелиб тургъанлай, биреу келсе, ол келген адам салам береди да, аны саламын бёлекни ичинде джылы бла тамада ким эсе ол алады.

Кесингден тамада бла неда тиширыу бла сёлеширик болсанг, аланы къатларына джетгинчи, машинангдан, атынгдан тюшюб, къатларына барыб, саламлашыб (кюн ашхы бериб) бошаб, хапарынгы алай башларгъа керексе.

Салам берген, салам алгъан заманынгда ауазынгы бек къаты да, бек акъырын да чыгъарма. Бек къаты къычырыб саламлашсанг – дюргенча, телича; шыбырдагъанча саламлашсанг – кёлсюзча, къызбайча кёрюннюксе.

КЪОЛ ТУТУУ

Тамада къолун узатса, эки къолунг бла тут, ол къолун узатмаса къолунгу узатма. Къол ким алгъа узатса ол къолун алгъа алады. Къол узатхан адамны бармакъларындан тутма, къол аязын къол аязынга тийириб тут. Адамны къолун къаты къысма, кесинги къолунгу да «бусхулча» этме. Къол тутханынгдан сора адамны къолун джибермей кёб тутуб турма. Бир бёлек адам тёгереклешиб сюелиб тура эсе, саламлашыб, къол тутама десенг, биринчи тамаданы къолун тут да, андан сора онг джанынга (сагъат джюрюгенча) барыб къол тутуб чыкъ. Эркиши тиширыугъа къолун узатмайды.

КЪУЧАКЪЛАШЫУ

Къарачай-малкъар эркишиледе къучакълашхан адет болмагъанды. Бурун заманлада эркишиле кёб заманны бир-бирлерин кёрмей туруб тюбешселе, бири сол къолун, бири да онг къолун аз аллына созаракъ эте, сора къабыргъаларын бир-бирине тийиргенча этгендиле. «Адамгъа къабыргъасын берген адам» деб, таза иннетли, адамла бла джаулукъ джюрютмеген, келишмеклиги болгъан адамгъа айтхандыла.

ОРАМДА САЛАМ БЕРИУ

Буруннгу элледе орамла тар болгъандыла, юйле бирбирине къысыкъ ишленнгендиле. Келген атлы элни къыйырындан киргенлей огъуна атындан тюшюб, аны джюгенинден тартыб баргъанды.

Бюгюнлюкде элледе орамла кенгдиле. Атха миниб адам болмагъан орамда бара эсенг да, атны чабдырмай акъырын бар. Адам кёб джюрюген орамны къыйырындан киргенлей, атдан тюшюб, атны джюгенинден тартыб барсанг дурусду. Ныгъышха, адам кёб джыйылгъан джерге джетсенг, атны башын тартыб кёбчюлюкню ичине кириб бармай, кенгирекден салам бер.

Сен атда баргъанлай аллынга джаяу келген адам чыкъса, атынгдан тюшюб саламлашыргъа керексе.

Эркиши орамда озуб бара эсе, тиширыу юй джанында ныгъышчыкъда олтуруб тура эсе, эркиши «кюн ашхы» берирге керекди. Тиширыуну уа ёрге турурча къарыуу бар эсе, ёрге туруб: «Ашхылыкъ кёрюгюз», дерге керекди.

Ишлей тургъан адамланы къатлары бла алгъыш этмей, озма.

Сен бир юйге киргенлей ауузлана тургъан адамланы кёрсенг, салам бер, алай а къолларын тутма. Аш тепсини джанында ашай тургъан адамны къолун тутмагъан ол тазалыкъны сакълагъанлыкъды.

ЮЙДЕ, КЪОШДА, НЫГЪЫШДА САЛАМЛАШЫУЛА

Эки эркиши тюбешселе, джылы бла гитче къайсы эсе ол: «Ассалам (салам) алейкум!» – дейди. Ол салам алгъан да: «Уалейкум салам! – деб джууаб къайтарады.

Келген адам юйге кирсе: «Юйге да игилик!» – дейди. Юй иеси да: «Келгеннге да игилик! Хош кел, джууукъ бол!» – дейди.

Къошха келген: «Къошха игилик!» – десе, къош иеси да: «Келгеннге да игилик! Хош кел, джууукъ бол!» – дейди. Келген адам: «Къошугъуз майлы болсун!» – десе, къош иеси да: «Джашауунг хайырлы болсун! Сау кел, джууукъ бол!» – дейди. Ныгъышны къатына келген: «Табула болсун ныгъышха!» Неда: «Ныгъышыгъыз толу болсун!» – дейди. Олтургъанла: «Сау бол, джууукъ бол ныгъышха!» – дейдиле. Олтургъанлада келгенден джылы бла гитчерек ёрге туруб, ол келгеннге орнун береди.

- Ассалам алийкум, ныгъыш!

- Уалийкум салам, ахшы улан (къонакъ, тамада, джаш)! Джууукъ бол, ушакъ нёгер этейик! – деб да саламлашадыла ныгъышда.

КЮНДЕ ЗАМАННГА КЁРЕ САЛАМЛАШЫУЛА Эркишиле бла тиширыула тюбешселе, эшикде, юйде, орамда болсун, бир-бирлерине былай салам бередиле:

- Танг ашхы болсун!
- Ашхылыкъ кёр!
- Эртден ашхы болсун!
- Ашхылыкъ кёр!
- Кюн ашхы болсун!
- Ашхылыкъ кёр!
- Ингир ашхы болсун!
- Ашхылыкъ кёр!
- Кече ашхы болсун!
- Ашхылыкъ кёр!
Айырыла башлаб айтадыла:

- Хайда сора, сау къалыгъыз!
- Аллах саулукъ берсин!
- Ашхы кюнлю болугъуз!
- Аллах ашхылыкъ берсин!
- Ашхы ингирли къалыгъыз!
- Аллах ашхылыкъгъа джолукъдурсун!
- Тынч кечели къалыгъыз!
- Аллах тынчлыкъ берсин!
- Сау тангнга чыгъыгъыз!
- Аллах саулукъ берсин!

БОЛУМГЪА КЁРЕ САЛАМЛАШЫУ

- Иш къолай болсун! (Не ишни да ишлей тургъаннга).

- Сау бол, къолайлы бол!
- Кёб болсун! (Мал кютген адамгъа).
- Сау бол, Аллах кёб насыб берсин!
- Мюрзеуюнг кёб болсун! (Тирменчиге).
- Сау бол, джашар джылынг кёб болсун!

- Мекямыгъыз огъур болсун! (Юй ишлей тургъанлагъа). - Аллах разы болсун, къууанчлагъа келиучю бол!

- Берекет болсун! (Сабанчыгъа).

- Сау бол, берекетли бол!
- Бачха толу болсун! (Бачхада ишлей тургъаннга).
- Сау бол, насыбынг толу болсун!

- Кёб берсин Аллах! (Уучугъа).

- Сау бол, Аллах сеннге да кёб насыб берсин!

- Саугъанынг таркъаймасын! (Ийнек сауа тургъан тиширыугъа).

- Сау бол, насыбынг таркъаймасын!

- Акъдан къуру болмагъыз! (Ийнек сауа тургъан эркишиге).

- Сау бол, берекетинг къурумасын!

- Базар болсун! (Базарда сатыу этгеннге).

- Сау бол, Аллах берекет берсин!

- Джол болсун! (Джолда тюбешселе).

- Сау бол, джашау джолунг джарыкъ болсун!

- Аурууунгу алайым! Къатдыр кесинги! (Ауругъан адамгъа аны кёре келген айтады).

- Сау бол, Аллах саулукъ берсин! Сау бол, Аллах разы болсун!

- Мамырлы бол! (Ишден солуй тургъан кёзюуде).

- Сау бол, мамырлыкъ Аллах берсин!

- Аш татлы болсун! (Ашай тургъан адамгъа).

- Сау бол, джашауунг татлы болсун!

- Байрамыгъыз къууанч болсун! (Юйню иелерине тойгъа келген айтады).

- Сау бол, къууанчдан Аллах айырмасын! Кир юйге, къонакъ этейик сени да.

- Къууанч бла келигиз, хош келигиз! Келген аякъларыгъызгъа кёкюрегим кёпюр болсун, аркъа узунум джол болсун! (Узакъдан келген къонакълагъа юйню иеси айтады).

- Сау кел, огъурлу кюнде кел! (Узакъ джерде кёб туруб къайтхан адамгъа неда биреуню къонагъына алай салам бередиле).

- Сау бол, огъур, насыб Аллах берсин!

- Айыб этме, кимсе, кимледенсе? (Атын айтса, кесини атын айтыб). Огъурлу кюнде танышайыкъ.

- Огъурлулукъ Аллах берсин.

АЙЫРЫЛА БАШЛАБ

Ишлей тургъан адамла бла ушакъ этиб, кете тебрегенлей былай айтылады:

- Сау (хайырлы, огъурлу, къууанч, насыб) иш этигиз!

Ишигизни Аллаху Тагъала къурасын! Аллаху Тагъала онг берсин (сизге)! Башлагъан ишигиз оюлмасын! Башлагъан ишигизни къууанч бла бошагъыз! Тутхан ишигизден къууаныгъыз! Къол ызынг бузулмасын! Усталыгъынга къошула барсын! (Устагъа). Сеннге – саулукъ, меннге – эсенлик! (Джолда танышхан адамгъа). Сеннге – игилик, меннге – ашхылыкъ! (Тенгле, джолоучу болуб, айырылгъан заманда).

- Джабагъы да джюндю, джолукъмазлыкъ кимди?

- Иншаллах, энтда да тюбеширбиз. (Джангы танышханла).

- Менден да, салам айт. (Экиси да таныгъан адамгъа).

- Саламынг узакъ болсун. Аллах буюрса айтырма.

- Къолунг толу, башынг сау къайт, ахшы джолгъа бар! (Уучуну алай айтыб ашырадыла - юйюнден да, джолда тюбегенле да).

- Сенден меннге хайыр джокъ, менден сеннге хайыр джокъ. (Эки тенг джаш бир-бирине базынмай башласала, бири джерден бир чёбню алыб, къыйырын тенгине тутдуруб, алай айтыб, чёбню эки юзюб, джерге атыб, «энди тенглигибиз, шохлугъубуз тауусулду», дегенни билдириб кетгенди.

КЪАЙЫНЛАГЪА АЙТЫЛГЪАН АЛГЪЫШЛА

Келген келинигиз огъурлу болсун! Келген келинигиз огъур аякъ бла келсин! Келген келин уланла бешигин тебретсин! Келген келинни аягъы балда болсун! (Келин джаш табса, аны аягъын балгъа салгъан адет болгъанды). Толу юйюрлю болсун! Уланла атасы болсун! (Джашны атасына, анасына айтадыла). Кюёуюгюз огъурлу болсун! Джангы джууукъларыгъыз огъурлу болсунла! Тукъум-джукъ болсунла! (Келинни, кюёуню джууукъларына). Огъур бла келсин! Ахшы кюнде келсин! Ашхылыкъ бла келсин! (Ол-бу юйге келин келгенин эшитген адамла).

САБИЙ ТУУГЪАНДА АЙТЫУЛА

Ол юйню адамларына келген-тюбеген адамла айтадыла: Джашар сюек болсун! Туугъанындан джашагъанына къууаныгъыз!

Аллах бу сабийге сюек саулукъ берсин! Онгнганлагъа (ашхылагъа) нёгер болсун! Атасын, анасын къууандырыучу болсун! Тукъумун, халкъын иги бла айтдыргъан джаш (къыз) болсун! Къууанч кюнюне къууанч бла джетер насыб Аллаху Тагъала берсин барыбызгъа да!

Джыйгъан, хазырлагъан кёзюуде Джуртубайланы Махтини «Ёзден адет» китабында болгъан материалла бла да хайырланнганбыз.

БОТАШЛАНЫ Ансар.
Tinibek 03.05.2019 21:04:44
Сообщений: 1273
2019 дж. арттотур айны 13 "КЪАРАЧАЙ"
Хубийланы Магометни 90-джыллыгъына
БАТМАЗ ДЖУЛДУЗ



Хубийланы Ахияны джашы Магомет 1929-чу джыл арттотур (апрель) айда Огъары Тебердиде туугъанды. Орта школну Къыргъызстанда бошагъанды. Джуртубузгъа къайтхандан сора, Къабарты-Малкъар кърал университетде баш билим алыб чыгъады. Урунуу джолун «По Ленинскому пути» деген район газетде башлайды. Андан сора Къарачай-Черкес кърал институтха ишге киреди. Аны орус эмда тыш кърал адабият кафедрасыны доценти болуб ишлеб тебрейди. 1960-чы джылдан башлаб, керти дуниягъа кетгинчи (1987-чи джыл), ол къуллукъну сый бла баджарыб турады. Ол кёзюуню ичинде диссертациясын джакълаб, филология илмуланы кандидаты да болады. Къарачай-малкъар фольклорну, республиканы халкъларыны адабиятларыны эмда тыш къраллы классиклени юслеринден илму ишлерин басмалайды. Талай джылны областны школларында адабият дерслени Хубий улу джарашдыргъан окъуу китабла бла бардыргъандыла.

Магомет халкъны тин байлыгъын тинтиуге, джыйыугъа, джайыугъа уллу юлюш къошханды. 1979-чу джыл басмаланнган статьясында: «Сен халкъынга не этгенсе, деб сорсала, 1200 джыр джыйгъанма, деб махтаныргъа боллукъма», - деб джазгъанды.

Хубийланы Магомет сегиз китабны автору эди. Аланы арасында «Алан», «Къарачай-малкъар халкъ джырла», «Ёрлеу», «Батмаз джулдузну джарыгъы» дагъыда башхала бардыла. Аны чыгъармалары алты джыйым китабда да басмаланнган эдиле. СССР-ни Джазыучуларыны эмда Журналистлерини союзларыны члени эди.

Магометни джашау, чыгъармачылыкъ джолларыны юсюнден къарачай, орус тилледе да статьяла чыгъар ючюн къалмагъандыла. Аланы адамла окъугъандыла, энтда окъуйдула. Аны себебли, ол затлагъа терен сингмей, эсде къалгъан тюбешиуледен талайын айтайым. Ала Магометни адамлыкъ шартлары бла байламлыдыла.

Джарашыулу, дюргенлиги болмагъан адам сёлешген, даулашхан джерледе ариу бла араны айырыргъа, оюмун сингдирирге кюреше эди. Болмаса, ичинден къыйналгъанын сезе эдик, тышындан а хыны этгени
болмай эди.

Хубий улу алтмышынчы джыл институтда ансамбль къурады. Кеси мандолинаны тамам да ариу согъа эди. Скрипканы согъаргъа джангы юрениб башлагъанча кёрюне эди. Неге да фахмусу болгъан адам, анга да дженгил тюзелди. Джетеуленни, мен да аланы бири болуб, мандолина согъаргъа юретди, кеси эски, джангы джырланы да кёб биле эди, ауазы да ариу эди. Джырлагъанла дагъыда бар эдиле. Шахарда, Къарачай, Джёгетей Аягъы районланы эллеринде концертле кёргюздюк. Джарыкълыкъны джаяргъа кюрешгенини тышында да, миллет шартланы сингдириу баш мураты болгъанын артда ангыладыкъ.

Магомет дагъыда халкъ маданиятны саудан, адебни, намысны, башха адамлыкъ шартланы да кёбчюлюкге сингдириб кюреше эди. Бизни ол кёзюуледе, андан тогъуз-он джылгъа джаш болгъаныбыз амалтын, къатында ауазыбызны кёлтюртюб, кимге болса да хыны этиб, бир аман сёз айтыб, къайдам, адебсизлик этди деб, адам ишекли болурча джугъубуз чыкъмай эди. Аны джылындагъыланы къатларында уа кесибизни
туура алай тутханбыз, деб билмейме. Алай а сейир неди десегиз, Магометден уллула да эслеб сёлеше эдиле, эслеб атлай эдиле ол биргелерине болса. Ала да, андан тартыныб, кеслерин бошламай тургъанларын кеч
ангыладым. Бир джерде оюмлу сёлешген, оюмлу атлагъан башха джерде да алай этерге ёчдю. Магомет кесин къайда да, не болумда да ариу тутханыны къалгъанлагъа магъанасы болгъанына шагъатдыла ол затла. Аны дагъыда мен бек сукъланнган бир аламат шарты бар эди. Ол да неди десегиз, аз-кёб эсе да, адамны этген затыны багъасын чыгъара биле эди.

Теберди тауланы къойнунда туугъан, сабийлик джылларын да ол сейир джерде ашыргъан адам джуртха сюймеклик, иннет тазалыкъ, ёхтемлик, адамлыкъ да табигъатыбызны тамалында джаратыладыла, бегийдиле, деген оюмну тута эди. Не аз фахмусу болгъаннга да, чыгъармачылыкъ ишде ёсюмюне бек болуша эди. Студентледен къуралгъан адабият бирлешликни членлерин кёзюукёзюую бла Теберди, Къобан ёзенледе ариу джерлеге, тау джайлыкълагъа алыб чыгъыучусу да эсимдеди. Джол усталыкъ да эте, табигъат эсгертмеледен да хапар айта, алда да кеси барыучан эди. Шынгкъарт джандырыб, назмула окъуй, аланы сюзе, джырла джырлай, суу джагъалада, чегет ичинде кече къалгъаныбыз да бола эди. Институтда да биз къауумгъа бек эс бёле эди. «Келир заманда адабиятыбызны, маданиятыбызны алгъа элтирик сизсиз, кюрешигиз, заманыгъызны бош иймегиз», - дегенлей тура эди. Анга хар сагъат, хар минут багъалы эди. Къуру да ашыкъгъанлай, джюз тюрлю затны айтыб, аланы тындырыргъа керекди, дегенлей айлана эди. Къайсы ишни къачан тындырыргъа кереклиси, талай кюнню алгъа, сагъатына дери, джазылыб эди.

Кеси замансызлай дуниядан кетсе да, джашауда къойгъан сокъмагъы кёблеге тин байлыгъыбызны мийигине чыгъаргъа онг бергени хакъды. 1968-чи джыл орус тилде басмаланнган "Карачаево-балкарские народные песни современного периода" деген китабы да джол усталыкъ этериклени бириди.

Кеси тенглилеча, Магомет да джашауда тыйгъычлагъа, табсыз кёзюулеге, бушуугъа, джарсыугъа да тюбей келген адам эди. Алай а, тенглерини бир къауумуча болмай, бу тири, не да иги джанына тюрленнигине ышаннган, чырмаулагъа бой салмагъан адам эди.

1987-чи джылны ал сюреми эди. Джазыучуланы биздеги бёлюмюнде бир джыйылыу болуб, алайда тюбешдик. Сёзю, кесин джарыкъ тутханы алгъынча болса да, бети аман эди. Халын джаратмай, ол кюнню джыйылыуун андан кёз алмагъанча ашырдым. Джыйылыу да бошалыб, келгенле да чачылгъанларындан сора, сабыр болуб, уллу къарнашы Осман бла бирге чыкъдыкъ. «Саулугъу къалайды?» деб андан сордум. "Къайдам, халын мен да таб кёрмейме, былай деб джукъ айтмайды сорсам", - деди ол. 1987-чи джыл къыркъар (август) айны 19-да ауушду, джандетли болсун.

Ол кёзюуде "Ёрлеу" деб назму китабы чыгъа тура эди. Артда, 1989-чу джыл, 60-джыллыкъ юбилейи бла байламлы да "Батмаз джулдузну джарыгъы" деген ат бла сайламаларындан къуралгъан китабы басмаланды.

Ол керти да батмаз джулдуз эди. Мындан ары да ол магъанасы сакъланыр, деб умут этеме.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 03.05.2019 21:05:46
Сообщений: 1273
2019 дж. арттотур айны 13 "КЪАРАЧАЙ"
Басмаланнганны ызы бла
«... АНАЛАРЫГЪЫЗНЫ ЭСИГИЗГЕ ТЮШЮРЕ БИР ТУРУГЪУЗ»

Ассалам алейкум, багъалы «Къарачай» газетни редакциясы!

Арттотур (апрель) айны 4-де чыкъгъан «Къарачай» газетни 25-чи номеринде «Джазыуну ызындан сюрмейик!» деген ат бла бир магъаналы статья басмаланнган эди. Анда Ючкекенден «Аманат» деген бёлекни членлери джолда джюрюген джаш тёлюге этген чакъырыуну бек эс бёлюб окъудум. Артыкъ да бек: «Багъалы джаш адамла! Машинагъызда къызыу баргъан заманыгъызда аналарыгъызны эсигизге тюшюре бир туругъуз...» - деген сёзле эсимде къалгъандыла.

Кертиси бла, хар бир ана баласына къайгъыргъаны ол хакъды. Джолда джюрюген заманыбызда, къайсы бирибизни анабыз да сагъышлы болуб, джетдими экен барлыкъ джерине не уа бу не болду, деб сабийин эсге тюшюргенлей турады. Сора бир джукъ болгъаны болса, аналагъа джетген кюнню айтыб айталмазчады. Дагъыда статьяда машина джюрютюрге эркинликлери болмагъан, акъыл-балыкъ болмагъан сабийлеригизни рулгъа олтуртмагъыз деб, атала бла аналагъа да тилекчи боладыла. Ол бары да сабийлени керексиз эркелетиуду. Бир-бир атала-анала, бизни балабыз хар кимден да иги, аламат болсун деб, бирер машина алыб берирге ёч боладыла. Сабийле да эркинлик къагъытлары болмагъанлай, асыры ёхтем болуб, джолда джюрюген заманда машинаны къызыу сюргенлери бла башлары палахха къалады. Мен да, 20 джыл болгъан джаш адам, ол статьяда айтылгъанны барын да тюзге санайма. Эм бек «...аналарыгъызны эсигизге тюшюре бир туругъуз» деген сёзле эсимде къалгъандыла. Арт кёзюуде джол чарпыула асламыракъ болгъандыла. Ала кёбюсюне джаш адамланы къызыу джюрюгенлери бла байламлыдыла. Артда джаралы боладыла неда замансызлай дунияларын ауушдурадыла. Аны амалтын, келигиз джашланы айтханларын эсге ала, кесибизни илинмек аджалдан сакълайыкъ.

Ол статьяны джазгъан джашлагъа Аллах саулукъ берсин! Миллетибизни адетлерини, тилибизни, башха джарсыуларыбызны юслеринден джыйылыула бардырыб, алада этген оюмларын «Къарачай» газетни юсю бла джамагъатха билдиргенлей тургъанлары ючюн, сау болсунла. Мен оюм этгенден, быллай ишле республикабызны эллеринде, шахарларында бардырылсала тилибиз, адетлерибиз, намысыбыз сакъланныкъдыла, хар небиз да алгъа барлыкъды.

САЛПАГЪАРЛАНЫ Умар.
Къарачай шахар.
Читают тему (гостей: 3)

Форум  Мобильный | Стационарный