КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Tinibek 20.11.2018 00:25:07
Сообщений: 1273
2018 дж. абыстолну 15 "КЪАРАЧАЙ"
Сиз билемисиз?..
ЭМ ОНГЛУ АДАМЛА

Адам улу джер юсюне къуралгъанлы бери «Эм онглу адам ким болгъанды?» деген соруу инсанланы эслерине келгенлей тургъанды. Кеслерини заманларында патчахланы, ханланы, императорланы: «Мен онглума!» - деб тургъанлары хакъды. Бюгюнбюгече да, бир гитче къралчыкъгъа тамадалыкъ этген, бир арыгъан «бийчик» да «менме джерни тутуругъу!» дегенча джюрютеди кесин.

Адам улуну кёбюсю уа кесини миллетлигине, къралына, расасына, динине дагъыда башха тюрлю шартларына кёре айтырыкъ болур онглу адам ким болгъанын.

Дуниягъа электрон китабланы чыгъаргъан, «Гуттенберг» деген проектни къурагъан, астрофизик Майкл Стерн Харт (08.03.1947- 06.09.2011) «Адам улуну джашауун тюрлендирген эм онглу адам ким болгъанды?» деген соруугъа кёб сагъыш этгенди. Бу фахмулу американлы ахырында компьютерлени кючлери бла соруууна джууаб табханды. Майкл Стерн Харт табхан джууабха «хо», «огъай» дегенле да табыллыкъ болурла. Мени сартын, Гитлерча зулмучуланы бу тизимге къошарыкъ тюл эдим. Алай а, компьютерлени сезимлери джокъду, ала бетсине, алдай билмейдиле. Алагъа ариу айтыб не улху бериб кесинги фикиринг джанлы этеллик тюлсе. Ма аны себебли, компьютерле тинтиб чыгъаргъан «бегимге», былай-алай деб айтхан бек къыйынды. Дуния къуралгъанлы адамланы джашауларын тюрлендирген эм онглу 100 адам кимле болгъанларыны тизимин амариканлы Майкл Стерн Харт компьютерде чыгъаргъанча, тюрлендирмегенлей, «Къарачай» газетни окъуучуларына теджейбиз.

(Ангылатыу: (-) бу белги бла Исса файгъамбар туугъунчугъа, бизни эрагъа дери (до н. э.) джазылгъан джылланы, ёмюрлени белгилейбиз).


1. Мухаммат файгъамбар (Аллахны саламы Анга болсун) 570-чи джыл туугъанды, 632-чи джыл ауушханды.

2. Исаак Ньютон ингилизли физик, математик, механик эмда астроном 1642чи джыл туугъанды, 1727-чи джыл ауушханды.

3. Иисус Христос (Исса файгъамбар) христиан динни къурагъанды. (-) 2-чи джыл туугъанды, 29-чу джыл ауушханды.

4. Будда буддизм динни къурагъанды. (-) 563-чю джыл Непалда туугъанды, (-) 483-чю джыл ауушханды.

5. Конфуций конфуцианствону къурагъан къытайлы. (-) 551-чи джыл туугъанды, (-) 479-чу джыл ауушханды.

6. Павел абыстол (апостол) христиан динни абыстолу. 5-чи джыл туугъанды, 64чю джыл ауушханды.

7. Цай Лунь къагъытны къурагъан къытайлы 50-чи джыл туугъанды, 121-чи джыл ауушханды.

8. Иоганн Гутенберг китаб басманы къурагъан немцалы. 1397-чи джыл туугъанды, 1468-чи джыл ауушханды.

9. Христофор Колумб Американы ачхан бёлекни башчысы 1451-чи джыл туугъанды, 1506-чы джыл ауушханды.

10. Альберт Эйнштейн физик-теоретик, 1879-чу джыл туугъанды,1955-чи джыл ауушханды.

11. Луи Пастер французлу микробиолог, химик, 1822чи джыл туугъанды, 1895-чи джыл ауушханды.

12. Галилей Галилео италиянлы физик, механик, астроном, философ эмда математик 1564-чю джыл туугъанды, 1642-чи джыл ауушханды.

13. Аристотель философ, формал логиканы тамалын салгъанды, (-) 384чю джыл туугъанды, (-) 322чи джыл ауушханды.

14. Евклид математик, «геометрияны атасы» (-) 325-чи джыл туугъанды, (-) 265-чи джыл ауушханды.

15. Моисей (Мусса файгъамбар) иудаизм динни къурагъанды, (-) XIII-чю ёмюрде джашагъанды.

16. Чарльз Дарвин ингилизли натуралист эмда джолоучу болгъанды. 1809-чу джыл туугъанды, 1882-чи джыл ауушханды.

17. Цинь Шихуанди Цинь юзюкню къурагъан Къытайны биринчи императору болгъанды, (-) 259-чу джыл туугъанды, (-) 210-чу джыл ауушханды.

18. Октавиан Август румлу император. Аны аты сагъынылса Рум империяны маданиятыны «алтын ёмюрю» тюшюученди адамланы эслерине. Ол (-) 63-чю джыл туугъанды, (-) 14-чю джыл ауушханды.

19. Николай Коперник поляклы астроном, математик, механик, «дунияны гелиоцентрли системасы» деген илму ишни джазгъанды, «Грешма» деген экономика законну биринчи болуб ачханды. 1473-чю джыл туугъанды, 1543-чю джыл ауушханды.

20. Антуан Лавуазье французлу алим, бу замандагъы химияны къурагъанды. 1743-чю джыл туугъанды, 1794-чю джыл ауушханды.

21. Константин I Великий румлу император, христиан динни сыйын, кючюн бек онглу этгенди, къралыны ара шахарын Византийге (Константинополь) кёчюргенди, 272-чи джыл туугъанды, 337-чи джыл ауушханды.

22. Джеймс Уатт шотландлы къураучу-механик болгъанды, этген ишлери, чыгъармалары промышленностну къуралыууна, айныууна джол ачхандыла, 1736-чы джыл туугъанды, 1819-чу джыл ауушханды.

23. Майкл Фарадей ингилизли физик-экспериментатор эмда химик, электромагнетизмни тинтиуню юсю бла уллу излем-сынам ишле бардыргъанды, 1791-чи джыл туугъанды, 1867-чи джыл ауушханды.

24. Джеймс Максвелл шотландлы физик, математик, механик. Электродинамиканы тамалын салгъанды. 1831-чи джыл туугъанды, 1879-чу джыл ауушханды.

25. Мартин Лютер немцалы христиан дин къуллукъчу. Христиан тауратны немца тилге кёчюргенди. Христиан динде лютеран бёлюмню ачханды. 1483-чю джыл туугъанды, 1546-чы джыл ауушханды.

26. Джордж Вашингтон АБШ-ны биринчи президенти болгъанды. 1732-чи джыл туугъанды, 1799-чу джыл ауушханды.

27. Карл Маркс философ, социолог, экономист. Марксизмни къурагъанды. 1818-чи джыл туугъанды, 1883-чю джыл ауушханды.

28. Райт Къарнашла биринчи авиаконструкторла, лётчикле. Уимлбур (18671912), Омрвил (1871-1948).

29. Чингисхан Монгол империяны къурагъан хан. 1162-чи джыл туугъанды, 1227-чи джыл ауушханды.

30. Адам Смит шотландлы закий экономист, философ-этик. Бу заманда экономиканы теориясын къурагъанланы бири болгъанды. 1723-чю джыл туугъанды, 1790-чы джыл ауушханды.

31. Уильям Шекспир ингилизли назмучу эмда драматург, 1564-чю джыл туугъанды, 1616-чы джыл ауушханды.

32. Джон Дальтон ингилизли химик, метеоролог, естествоиспытатель. Бир-бир адамланы кёзлери бояуланы айырмагъаныны юсюнден 1794-чю джыл ачыкълау илму иш джазгъанды. «Закон парциальных давлений (закон Дальтона) (1801)», «Закон равномерного расширения газов при нагревании (1802)», закон растворимости газов в жидкостях (закон Генри-Дальтона)» деген эмда башха законланы чыгъаргъанды, джангылыкъла ачханды. 1766-чы джыл туугъанды, 1844-чю джыл ауушханды.

33. Александр Македонский Македон империяны къурагъан аскер башчы (-) 356-чы джыл туугъанды, (-) 323-чю джыл ауушханды.

34. Наполеон I-чи Францияны императору, аскер башчы, 1769-чу джыл туугъанды, 1821-чи джыл ауушханды.

35. Томас Эдисон американлы сатыу-алыучу, джангы затла къураучу, 1093 патентге ие болгъанды. Телеграфны, телефонну, киноаппаратураны джангыртханды. Электролампа накаливанияны тамам иги сатылырча «базар бетли» этиб чыгъаргъанды. Телефон бла сёлешиб башлагъан заманда «алло» деген сёзню да ол къурагъанды. 1847-чи джыл туугъанды, 1931-чи джыл ауушханды.

36. Антони ван Левенгук нидерландлы натуралист, микроскопла ишлеучю. Кеси къурагъан микроскопла бла адам кёз кёрелмеген эм гитче джанчыкъланы кёрюб башлагъанды. 1632-чи джыл туугъанды, 1723-чю джыл ауушханды.

37. Уильям Мортон американлы тиш дохтур, хирург. Ачытмаучу дарманны (наркоз) къурагъаннга саналады. 1819-чу джыл туугъанды, 1868-чи джыл ауушханды.

38. Гульельмо Маркони маркиз, италиянлы радиотехник, сатыу-алыучу, радиону къурагъанланы бирине саналады. 1874-чю джыл туугъанды, 1937-чи джыл ауушханды.

39. Адольф Гитлер Германияны фюрери, 1889-чу джыл туугъанды, 1945-чи джыл ёлгенди.

40. Платон философ, Сократны сохтасы, Аристотелни устазы, (-) 427-чи джыл туугъанды, (-) 347-чи джыл ауушханды.

41. Оливер Кромвель Ингилиз революцияны башчысы, Англияны, Шотландияны, Ирландияны лорд-протектору. 1599-чу джыл туугъанды, 1658-чи джыл ауушханды.

42. Александр Грейам Белл шотландлы алим, сатыу-алыучу, телефонияны къурагъанланы бири болгъанды эмда «Bell Labs» деген компанияны къурагъанды. 1847-чи джыл туугъанды, 1922-чи джыл ауушханды.

43. Александр Флеминг ингилизли алим, бактериолог, пенициллинни биринчи чыгъаргъанды. 1881-чи джыл туугъанды, 1955-чи джыл ауушханды.

44. Джон Локк ингилизли философ, педагог, кесини заманында айтхан сёзюне уллу эс бёлюннген адам болгъанды. Халкъны окъуулубилимли этерге амалсыз керекли болгъанын ачыкълай, джашаугъа либерализмни сингдирир ючюн илму ишле джазыб кюрешгенди. 1632чи джыл туугъанды, 1704-чю джыл ауушханды.

45. Людвиг ван Бетховен акъылман немца композитор, пианино согъуучу, музыка джаны бла кёбчюлюкге окъууну-билимни сингдириучю болгъанды. 1770-чи джыл туугъанды, 1827-чи джыл ауушханды.

46. Вернер Гейзенберг немцалы физик-теоретик, квант механиканы къурагъанланы бири болгъанды. 1901-чи джыл туугъанды, 1976-чы джыл ауушханды.

47. Луи Дагер французлу суратчы, химик, дуниягъа фотосуратланы къурагъанланы бири болгъанды. 1787чи джыл туугъанды, 1851-чи джыл ауушханды.

48. Симон Боливар Америкада Испанияны колонияларын джакълаб кюрешген эм онглу аскер башчы болгъанды. 1783-чю джыл туугъанды, 1830-чу джыл ауушханды.

49. Рене Декарт французлу философ, математик, механик, физик эмда физиолог болгъанды. Аналитика геометрияны алгебра белгилени (символика) къурагъанды. 1596-чы джыл туугъанды, 1650-чи джыл ауушханды.

50. Микеланджело Буонарромти италиянлы акъылман скульптор, сурат салыучу, архитектор эмда назмучу болгъанды. Ренессанс заманда эм уллу усталаны бирине саналгъанды. 1475-чи джыл туугъанды, 1564-чю джыл ауушханды.

Къарачай тилге ТОМПАЛАНЫ Алибек кёчюргенди.

Мындан арысы басмаланныкъды.





2018 дж. абыстолну 15 "КЪАРАЧАЙ"
Билдириу
ДЖАШ СУРАТЧЫЛАРЫБЫЗГЪА
ЧЁБ АТАЙЫКЪ!


Мындан алда халкъла арасы «Мир» телерадиокомпания «Дети рисуют мир» деб конкурс баямлагъан эди. Анга бизни республиканы школларында окъугъан сабийле да къошулгъандыла.

Эришиуледе сабийле салыргъа кюрешген суратланы юсю бла фахмуларын эмда дуниягъа къаллай кёзден къарагъанларын, джюреклерини теренинде ашхы муратларын ачыкъ кёргюзедиле. Аланы арасында бир къауумгъа уа «тамблагъы суратчыларыбыз» деринг келеди. Аны себебли, эм уста, фахмулу «гитче суратчыларыбызны» алчыла болурларын, атлары бизни республиканы тышында да айтыллыкъларын барыбыз да излейбиз.

Алайды да, башында сагъынылгъан сурат салыу конкурсха Къобан районда Николаевское элни орта школундан 20 сохта къошулгъанды. Ала табигъатха сюймекликлерин, Минги Тауну ариулугъун, джуртубузну бай сабан тюзлерин, юй-турмуш халны дагъыда кёб тюрлю затны суратларын салгъандыла.

Сабийлени къол ишлерин «Мир» компания сюзгенликге, кимни сураты алчы боллугъун киши да билмейди, алагъа джан аурутхан хар адам кеси Интернетде http:/ /konkurs.mir24.tv/ деген сайтда къайсы сабийни суратын джаратханын билдире, чёб атаргъа керекди.

Конкурсха къошулгъанла джылларына кёре юч къауумгъа юлешинедиле:1) 6-дан 9 джылгъа дери къауум; 2) 10-дан 13 джылгъа дери къауум; 3) 14-ден 17 джылгъа дери сабийле.



«Минги Тау»
Бостанланы Залина.




«Къойчу»
Къаракетланы Мурат.




«Къара тенгиз»
Байрамукъланы Ансар.

Конкурсха бютеулей да юч мингден аслам сурат джиберилгенди. Ала Эресейден, Азербайджандан, Белорусcиядан, Къазахстандан, Молдовадан, Къыргъызстандан, Украинадан эмда Узбекистандан сабийлени ишлеридиле.

Чёб атыуну эсеблери чыгъарылгъандан сора, алчыланы эришиулери абыстол (ноябрны) айны 13-ден 19-на дери бардырыллыкъды. Абыстолну 20-да уа эм иги сурат салгъанланы атлары белгили боллукъду. Хорламлы болгъан сабийлеге дипломла бла багъалы саугъаланы ол кюн берликдиле.
Tinibek 20.11.2018 00:25:45
Сообщений: 1273
2018 дж. абыстолну 15 "КЪАРАЧАЙ"
Басмаланнганны ызы бла
КЁРГЕНИМ, ЭШИТГЕНИМ

«Къарачай» газетни къыркъаууз айны 8-де чыкъгъан 70-чи номеринде Элкъуш элден Абайханланы Назирни «Мен кимге осият этерге керекме?» деген статьясы басмаланнганды. Статья бек магъаналыды, ёлгенни юсюнде адетлеге аталгъан къыйын материалды. Мен аны талай кере окъуб, кесими кёлюме келгенни айтыргъа таукел болдум.

Бусагъатда толусу бла эсимде тюлдю, Байрамукъланы Абдулкерим афенди (джандетли болсун) бир ёлгенде алайдагъылагъа бёлек затны ангылатхан эди: «Ата баланы, бала атаны, къарнаш къарнашны, ата, ана къарнашланы, аладан туугъанланы джууаргъа болады. Къайын ата кюёуню, кюёу къайын атаны, къайынлары кюёулерин джууаргъа буюрулмайды, ёлюк «тартыннган» этеди, эркиши тиширыуну, тиширыу эркишини джууаргъа буюрулмайды. Джууаргъа тартыннган, джюрегим кёлтюрмейди, деген ол джийиргенеме дегенликди. Керти сюйген адам джууаргъа не аз да артына турлукъ тюлдю. Ёлюкню сууукъ санларына тийгенлей, адам кеси да сууугъан, тюнгюлген этеди».

Джуугъанла джийиргенмез ючюн, быстыр къоллукъланы къоюб, резин къоллукъла бла джууаргъа керекдиле. Тылы сапынны туураб айланмай, ол «жидкое мыло» дегенни да хайырландырыргъа боллукъду. Ёлгенни джуугъан сагъатда ол ишни бир адам этеди. Суу къуйгъан да, къалгъанла да киндик бла тобукъланы арасын кёрмейдиле. Биреу эки къолу бла джабыуну тутуб, аураты кёрюнмезча, экиси да ариу тешиндириб, джуугъан да ол джабыуну тюбюнде джууады, къалгъан затлары да алай этиледиле. тыш адамлагъа джууундургъан деген, билмейме, къалай болур? Алагъа ачха тёлерге керекди. Ол а ислам динни бузгъан этерикди. Нек десенг, ёлгенни юсюнде джоюм этерге болмайды.

Назир къарнашым, ёлгенден сора мени бастырмай, менден тансыкъларын алсынла дегенинг келишмейди. Къур’анда, «ёлгенни ашыгъыгъыз басдырыргъа», дегенни магъанасы ёлюк тюрлениб къалмаз ючюндю. Тюрлениб башласа, не кюрешсенг да аны тыялмайса, сора ол къадар къыйналыб джуугъанынг бузулады, чырмаб, башын джабыб къояса. Мен къошулуб тёртеуленни алай этгенбиз, Къур’анда «ашыгъыгъыз» деген, чабдырыб элтигиз демеклик тюлдю. Кёб тутмагъыз, демекликди.

Хызенлени этгенле бла бош кюрешебиз, ала да сюйюб этмейдиле. Ол хызенлени не Аллахдан къоркъмай, не адамдан уялмай, алыб баргъанла бла кюреширге керекбиз. Киши хызен алмаса, берир адам табмасала, не этерикдиле, къоярыкъдыла этгенлерин.

БАЙРАМКЪУЛЛАНЫ Рамазан.
Дружба эл.
Tinibek 08.12.2018 01:14:06
Сообщений: 1273
2018 дж. абыстолну 17
Сют малчылыкъ
ЮЧ КЪАРНАШ ДА БИР БОЛУБ ИШЛЕЙДИЛЕ

Байрамкъулланы Рашидни мен 1988-чи джылдан бери таныйма. Совет Союз чачылмагъан кёзюуде «Къарачай» ат заводда ферманы тамадасы болуб ишлей эди. Сют саууудан, тёлю алыудан планын артыгъы бла толтуруб туруучан эди. Мюлкню директору Къаракетланы Хусей не заманда да Рашидни ишине уллу багъа бериучен эди.

20 джылдан асламны мен Рашидни кёрмей тургъан эдим. Кёб болмай Первомайское элни башында Сюйюнбайланы Мурат башчылыкъ этген элчи-фермер мюлкге баргъанымда, Байрамкъулланы Рашидге тюбедим.

- Сюйюнбай улуну фермасындамы ишлейсе? - деб сордум анга.

- Огъай, - деди ол. - Сют келтириб турама алыучу пунктха.

- Кесинги фермангмы барды огъесе элчиледен сют джыйыбмы келтиренсе?

- Кесими фермам барды. Совет Союз чачылгъанында, элчи-фермер мюлк къурагъан эдим...

Ишсиз турмаз ючюн Рашид къарнашлары Рустам, Мурат бла келишиб, ол кёзюуде аланы 20 чакълы бир ийнеклери бар эди, элчи-фермер мюлк къурайдыла. 20, андан аслам ийнекге орунлары болгъаны себебли, уллу баула, мал орунла ишлерге ашыкъмайдыла. Кеслерини бачхаларында джер сайлаб, чынг алгъа 200, артдан 100 ийнекге баула ишлейдиле талай джылны ичинде. Алай бла бусагъатда элчи-фермер мюлкню 300 ийнек сыйынырча джарагъан эки баулары барды.



Байрамкъулланы Рашид сют алыучу пунктну тамадасы Тамбийланы Юсуф бла.

- Ненча ийнегигиз барды?

- 120 ийнегибиз барды. Къызыл-къолан ийнекледиле кеслери да. Тутхандан ары иги ийнеклени тутайыкъ деб къурагъанбыз бу тукъумлу малланы. Орта тергеу бла суткагъа хар бири 17 литр сют береди. «Ийнекни сютю ауузундады» дегенлей, ашатханынга кёреди аланы сют бериулери. Сют берликди деб, баугъа джыйыб, алларына аш салмай турсанг, сыфатлы малланы къуру сюеклери къаллыкъды. Аны амалтын, биз аланы аш джаны бла инджитмейбиз. Къыш айлада бичен, джарма беребиз. Гитче Къарачай районда нартюхден силос салгъанларын къойгъандыла да, ашны бу тюрлюсюн, уллу джоюм этерге керек болгъаны амалтын, узакъ джерледен келтирмейбиз. Аны орнуна мюрзеуню асламыракъ беребиз.

- Джай кёзюуде малларыгъызны тау джайлыкълагъа чыгъара бо- лурсуз?

- Чыгъармайбыз. «Къарачай» ат заводну, мюлк чачылгъынчы сабанлары, къышлыкълары, джайлыкълары кёб эдиле. Мюлк къуру атчылыкъ санагъат бла кюрешиб къалмай эди. Аны тууар маллары, къойлары да кёб эдиле. Мюрзеу да, гардош да ёсдюре эди. Ол джерлери бусагъатда да турадыла. Мени 115 гектар джерим барды. Ма ол сандан 70 гектарны къышлыкъ этгенме. Джыл сайын аллай бир джерде бичен хазырлайма. Къалгъан джерибиз джайлыкъладыла. Сууукъла тюшгюнчю малланы кютюб турабыз.

Къыш айлада 1000 тонна бичен, 70-80 тонна да джарма керек болады. Этген биченибиз малларыбызгъа джетишеди. Мюрзеуню уа сатыб алабыз.

- Бусагъатда 120 ийнегибиз барды, дединг. Ийнеклени санын аслам этерикмисиз? Бусагъатда ненча ийнегигиз сауулады?

- Эки бауну да, бара баргъан заманда 300 ийнек къурарбыз, деб ишлегенбиз. Бусагъатда 120 ийнекден 35-си сауулады. Къалгъанлары къыш айлада тёлю бериб башларыкъдыла. Сют алыучу пунктха кюн сайын 200-250 литр сют бериб турабыз. Бир литр сютню 22 сомдан аладыла. Джай айлада кюн сайын 700-800 литр да бериученбиз. Малларыбызны сютлери къалынды - 4,5 процент.

- Ийнекледен алгъан тёлюню не этесиз?

- Биз мал багъыу бла кюрешмейбиз. Бузоулагъа 6-7 ай болса, аланы сатабыз. Малларыбыз асыулу тукъумлудула. Тиши бузоуланы районну джамагъаты алыб, ийнекле этедиле. Бир къауумла, эркек бузоуланы багъыб, ауурлукъларын 300-400 килограммгъа джетдириб, кесиб неда джанлары саулай сатадыла.

- Первомайскийде Сюйюнбайланы Мурат башчылыкъ этген элчифермер мюлкде сют алыучу пункт ачылгъанын игиге санаймысыз? Ачхагъызны заманында беремидиле?

- Сют алыучу пунктну ачылгъанын игиге санайбыз. Алыучу пункт болмагъан заманда сютюбюзню къайры берирге билмей, бек джунчуучан эдик. Энди ингирги, эртденнги сютюбюзню келтириб бери бериученбиз. Пунктну тамадасы Тамбийланы Юсуфду. Эртден сайын бизге джылы тюбеб, сютюбюзню къалынлыгъын тюз салыб, алдауукъ-зат этмей, алыб къояды. Ачхабызны да, созгъан-зат этмей, ол бериученди. Башха элчи-фермер мюлкле да сютлерин бери келтириучендиле.

Малчылыкъ санагъатда ишлеген тынч тюлдю. Къыйналсакъ да, къыйыныбызны табабыз...

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.
Tinibek 08.12.2018 01:15:25
Сообщений: 1273
2018 дж. абыстолну 17
Ашхыла
«ШОХЛУКЪНУ БАЙРАКЪ ЭТГЕНМЕ»

Малкъар элледе кёбню кёрген, кёбню билген, юлгюге айтылгъан къартла хар заманда да болгъандыла. Аланы къайсы бла болса да ушакъ этсенг, миллетни тарих джолун терен билгенча боласа, дуниягъа башха тюрлю къарайса, бир игиликге джолукъгъанча къууанаса.

Мындан алда Аппаланы Баширни джашы Магометге тюбегенимде мен да алай болдум. Анга быйыл 95 джыл толады. Эт адамлары эски малкъар элде – Булунгуда – джашагъандыла, кеси да анда туугъанды. Энтда ата элинде турады. Совет власть оноуну къолгъа алгъандан бюгюннге дери джашауда тюрлениулени шагъатыды. Ушагъыбызны джангы джашауну ал джылларындан башладыкъ да, ол былай айтыб тебреди.

- Элибизде школ ачылгъаны, ара мюлк къуралгъаны эсимдедиле. Уллу, гитче да колхозда ишлей эдиле. Адамланы къара таныргъа юретиуге бек эс бёле эдиле. Алгъы бурун ликбез къуралыб, кюндюз сабийле, ингирде уа уллула, ишден бош болгъанларындан сора, бара эдиле. Узаймай школ да ачылды. «Къарангы баудан джарыкъ майданнга чыгъаргъа тебрегенбиз», - деб, элчиле къууана эдиле. Малларын колхозгъа алгъан кёзюуде онгсунмасала да, ара мюлк джамагъатны бирикдирди, адамланы джашау болумлары, ангылары кёлтюрюлдюле. Бизни тамам сейирсиндирген зат машина болду. Аны тёбенден Ностуланы Хусей джюрютюб келген эди. Ёмюрде аллай затны кёрмеген миллет тёгерегинден алды. Кёзлерине ышанмагъанча болуб, кёбле тийиб да кёрдюле. Кесине да «Темир арба» атадыла. Хусей хапар айта эди адамлагъа, не айтханын унутханма, атла бла чабышдырыб кёргенлери уа кёз аллымда турады.



- Ол джыллада бизни атлары айтылгъан онглу адамла бла тюбешгенинг болгъанмыды?

- Кязимни айтыргъа боллукъма. 1937-чи джыл къыш солуу кюнледе огъары класслада окъуучуланы Бызынгыгъа элтиб, айландырыб келейик дейдиле да школда, сууукъ кюнлени биринде, лыжаларыбыз да бар, джолгъа чыгъабыз. Биринчи Шыкъыгъа ётерикбиз. Алда уллула сокъмакъ сала, биз да ызларындан ауушдан ауабыз. Алайда Бийсолтан деб бир кишини къошуна джетебиз. Иерге унамай, эчки союб сыйлады. Шыкъыгъа ингирде джыйылыб, школда кече къалдыкъ. Эртденбла орамгъа чыкъдыкъ. Элден адамла да къатыбызгъа келиб хапар сордула. Ол кёзюуде бир уллайгъан адам да келди алайгъа. Башында ажиген бёркю, юсюнде тышланмагъан тону, аякъларында джюнден этилген уюкълары бар эдиле. Саламлашыб: «Къайдансыз?» – деб сорду. Айтдыла устазларыбыз. «Иги этгенсиз келгенигизни, джуртубузну къалайын да таныргъа, билирге керексиз. Меннге да Чегемден эки джаш къонакъгъа келиб турадыла», - деб ол къарт юйю таба атланды. Элчиледен бири: «Бу Мечиланы Кязимди, иги къарагъыз», - деди. Ма алай бла танышхан эдик Мечиланы Кязим бла.

- Магомет, сен джарыкълыкъ ишлеге тири къошулгъан, республикада белгили адамланы бирисе. Артыкъ да бек ариу тепсегенинги хапарын кёбледен эшитгенме.

- Школгъа джюрюб башлагъанлай огъуна тау тепсеуге эс бёле тебреген эдим. Юретген а Рахайланы Окъуб болду. 1936-чы джыл бир бёлек сабийни Нальчикге элтдиле. Къабарты-Малкъарны джер-джеринден мындан бир джукъ чыгъар дегенлерин келтирген эдиле. Къыркъ кюнню юретдиле. Сабий болсакъ да, бизге энди башхаланы юретирге борч салыннган эди. Мен да къайтыб келгенден сора элде нёгерлериме хореография дерсле берирге кюрешиб турдум. Иги эс киргенден сора Тёбен Чегемде клубда юч джыл ишледим. Ол заманда юренирге сабийле огъай, уллула да келе эдиле.

Билемисе, тау тепсеуде ариулукъгъа, ёхтемликге, миллет шартлагъа, адамлыкъ ышанлагъа бюгюн да сейирсиниб къарайма. Не келсин, энди аны да тюрлендире барадыла. Къартлыкъ къысыб, бутларым бир аз къарыусуз болгъандыла ансы, арагъа чыгъыб, аякъ бюгюб бир тепсесем кесими насыблыгъа санарыкъ эдим, керти тау тепсеу къалай болгъанын да кёргюзюрюк эдим.

- Сени фахмунг кёчгюнчюлюкде да джарагъан болур эди?

- Джарыкълыкъ джаны бла ишлерге тюшмеди. Алай а, унутулуб къалмасын деб, джашланы, къызланы тепсерге юретгеними къурутмай турдум. Бизни Къыргъызстанны Ош областыны Къызыл Къая деген джерине элтиб къуйгъан эдиле. Малкъар, къарачай да кёб эди. Алайда ишге джарашдым. Къайда уруннган да къыйын заманлада баш кечиндирирге кюрешгенибиз бла бирге, миллетни тилин, адетлерин, динин сакъларгъа дыгалас эте эдик. Ишден бош кёзюуде хар ким джаш тёлюню кеси билген, ангылагъан затлагъа юретир джанындан эди. Мен билген да тепсеу эди да, аны юсюнден айтыб, кёргюзюб турдум. Бек тырмаша эдиле. Артда ол джашладан, къызладан джашауларын джарыкълыкъ ишле бла байламлы этгенле да болдула.

- Джуртубузгъа къайтхандан сора ол санагъатда бир джууаблы ишни тындыргъанынгы юсюнден энтда айтадыла.

- Къабарты Эресейге къошулгъанына 400 джыл толгъанына аталыб, кёб зат этилди ол заманда. Аланы арасында эм уллу магъана бергенлери Москвада республиканы маданият бла санат джетишимлерин кёргюзюу эди. Джыр, тепсеу къауумну джыяргъа, юретирге меннге буюрдула. Ара шахардан къууаныб къайтдыкъ. Андан сора элиме джыйылдым, аллай джумушлагъа къошулгъаным болмады.

- Сиз кёчгюнчюлюкден къайтхан сагъатда элледе болум къалай эди?

- Болгъан оюлуб, чачылыб. Булунгу да алай. Ата джерине келгени миллетни кючюне кюч къошуб, артыкъ да тири, болумлу этиб къойгъан эди. Талай джылны ичинде юйле да ишледиле, хар нени джарашдырдыла. Колхоз къуралгъан эди. Биринчи председатели Акъкъызланы Шарапий эди. Андан сора Таппасханланы Магометни сайладыла. Экиси да къайда да сёзлери ётген, къурау хунерли къуллукъчула эдиле. Магомет а Алтайдан якланы келтириб, джайды. Мен 27 джылны бригадир болуб ишледим. Колхозубуз бек бай, адамланы джашау болумлары да анга кёре аламат болгъан эди. Артда бёлек заманны егерь болуб, кийик джаныуарланы сакъладым. Алайдан кетгенимде юч джылны да джолланы къурулушунда уста болуб турдум. Энди балалагъа, туудукълагъа къууана ашырама кюнлерими.

- Сен узун джашау джолунгда игиликни, аманлыкъны да кёргенсе, кёб тыйгъычладан, сынамладан да ётгенсе. Ызынга бурулуб къарай бюгюннгю джаш тёлюге къаллай алгъыш этерге боллукъса?

- Биз кёрген къыйынлыкъланы, инджиулени Аллах сынатмасын. Окъуулу, билимли болсунла. Къайда айлансала, джюрюселе да кимле болгъанларын унутмасынла, халкъыбызны атын иги бла айтдырсынла. Мен шохлукъну байракъ этгенлей джашагъанма. Не табсыз кёзюуде да ол дагъан болгъанды. Бирбирлери бла да, миллетле арасында да къарнаш шохлукъну сакъласынла. Алай этселе джашауда абынныкъ тюлдюле, абыннган тёрелери болсала да, аланы дженгил огъуна ёрге сюерикле кёб боллукъдула. Аллах дуниягъа тынчлыкъ, рахатлыкъ берсин!

- Сени да джюзджыллыкъ къууанчынгы этерге буюрсун Уллу Аллах.

ОСМАНЛАНЫ Хыйса.

Нальчик шахар.
Tinibek 08.12.2018 03:42:42
Сообщений: 1273
Интернет-версия:zaman.smikbr.ru
2010 жыл 20-чы январь,бараз кюн.
Сыр
Журтха махтау эр келтиреди

Бюгюнлюкде биз Уллу Малкъардан чыкъгъан кёп ахшы адамларыбыз бла ёхтемленирге эркинбиз. Аладан бир къаууму ауушхан эселе да (жаннетли болсунла), кёбюсю уа шёндю къыралны, республиканы тюрлю-тюрлю предприятияларында, учрежденияларында, саулукъ сакълауда, билим бериуде, культурада, илмуда, эл мюлк ишледе атларын айтдыргъанладыла.

Биринчи тарыхчы Абайланы Мисост, биринчи музыкант Абайланы Солтанбек, биринчи драматург Геляланы Рамазан малкъарлыла ёхтемленирча адамладыла. Филология илмуланы доктору Бёзюланы Ахия дуниядан кетгинчи СССР-ни Илмула академиясында кёл жылланы ишлегенди. Миллетибизни тюрлю-тюрлю илмулада ишлеген адамларыбызгъа жол кёргюзте, кёбюсюне уллу болушлукъ этгенди.

Малкъарны тарыхын жазыуда Цораланы Магометни бла Азаматланы Камилни къыйынлары да чексизди. Халкъ ийнагъы Кючюкланы Магометни къуру бизни республикада угъай, Къарачайда бла Дагъыстанда да бек уста таный эдиле.

Подполковник Батчаланы Исмайыл жууаплы къуллукълада кёп жылланы ишлегенди. Башийланы Магомет да халкъны жумушларын жалчытыу жаны бла министрни къуллугъунда талай жыл уруннганды.

Узбекистанны алчы районларындан биринде райкомну секретары болуп тургъан, Социалист Урунууну Жигити деген атха тийишли болгъан Тетууланы Шамшудинни, экономика илмуланы доктору Къазакъланы Исхакъны эм, алача, кёп башха айтхылыкъ жашларыбызны унутмайбыз. Эллилени саулукъларыны сакъ къалауурлары болуп тургъан врачла Чаналаны Абдулланы, Байсыланы Керимни, Къарчаланы Хусейни къыйынларын да унутмайдыла бир жерлилери эм алагъа жаннет чыракълары болугъуз, дейдиле.

Бусагъатда да аламат адамларыбыз кёпдюле, насыпха. Аланы араларында тюрлю-тюрлю илмуланы кандидатлары, докторлары да бардыла. Тетууланы Алим бла Борис, Темуккуланы Ибрагим бла Хусей, Иттийланы Алий, Мисирланы Магомет, Къарчаланы Халимат, Хуболланы Борис бла Сахадин, Геляланы Ариука, Цийкъанланы Магомет кибиклерибизни атларын санай, жюрегибизни ёхтемлик бийлейди.

Медицина илмуланы доктору, профессор Таукенланы Магометни уа ким танымайды? КъМР-ни Президентини социальный-экономика жаны бла кенгешчиси Уяналаны Мухтарны къызы Аминат, композитор Асанланы Кулина, техника илмуланы кандидаты, Черек районну администрациясыны башчысы Темиржанланы Османны жашы Махти да биз эллиледиле. КъМР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчулары Геляланы Халимат бла Лиза да аланы санындадыла.

Уруш жыллада да огъары малкъарлыланы уллу жигитлик этгенлерини юсюнден газет, радио, телевидение бла да айтылып тургъанды. Совет Союзну Жигити Уммайланы Мухажир, Османланы Дадаш, Элсюерланы Кёккёз, Мамайланы Ибрагим, Таукенланы Абдулла бла Алихан, Мисирланы Зубей бла Шаухал, Мокъаланы Муталиф бла Табакъсойланы Хашим кибик адамларыбызгъа биз бюгюн да ала бизни бетибизни чыгъаргъан ахшыладыла.

Тиширыуларыбыз, анала, ыннала да къачан да махтаулу болгъандыла. Эл жангы, къурала тургъан заманда Советни биринчи башчысы болуп ишлеген Улбашланы Сафиятха тынч тюйюл эди. Черек районну таматасыны экинчиси болуп талай жыл уруннган Глашланы Зоя да бизни эллиди. Оракъланы Меретханны бла Фаризатны, Зумакъулланы Хаджатны бла Фатиматны, Байкишиланы Жюзекни, Биттууланы Кокашны, Буштокъланы Абидатны, аланы ызындан келген тёлюде уа Къоспартыда колхоз председательни заместители болуп тургъан Ностуланы Дулдусханны, ёмюрде таулу тиширыу болуп биринчи парашют бла секирген Бегийланы Шерифатны, устазла Этчеланы-Къазакъланы Сафиятны, Улбашланы Марзиятны бла Фатиматны, дагъыда ала кибик кёп адамларыбызны атлары эллилериме бек хычыуун кёрюнюрюн билип сагъынама. Ала заманларына кёре жангы жашауну къурауда, колхоз мюлкню аягъы юсюне салыуда, ликбезледе билим бериуде дегенча жумушланы кеслерини баш борчларына санай эдиле.

Эллилерибиз, къайда жашасала, ишлеселе да, кеслерини тийишли юлюшлерин къыралны, элни жашауун айнытыугъа къошхандыла эм къошадыла. Жигерликлери, адежликлери, хунерликлери бла да башха халкъланы араларында уллу сыйгъа, хурметге тийишли боладыла. Социалист Урунууну Жигити Жангоразланы Ибрагим Къазахстанны бек уллу, бай мюлклеринден бирини директору болуп тургъанды, бусагъатда уа бу къыралны башчысыны кенгешчисиди. Урунууну кёп саугъалы ветераны Мечукаланы Магомет Къыргъызда, Ново-Покровка элде жашайды, урунууну кёп саугъалы ветераны Мисирланы Хажи-Мурат да Къазахстанны Джамбул шахарындады. Ала да бизни элдендиле.

Жарсыугъа, бир газет материалда, бизнича, уллу элни ахшы адамларыны барысыны да юсюнден толу айтыргъа къыйынды. Биз аланы жаланда бир къауумун санап чыкъгъанбыз.

МАМАЙЛАНЫ Хаулат,
элни администрациясыны ишчиси.
Tinibek 08.12.2018 04:27:19
Сообщений: 1273
zaman.smikbr.ru
2010 жыл 20-чы январь, бараз кюн
САУЛУКЪ
Азгъынланыргъа сюе эсегиз, сют ичигиз

Сизни артыкъ килограммламы жарсытадыла? Сиз кесигизни ашдан тыялмаймысыз, жангы жыл каникулланы кезиулеринде жарым пудха ауурму болгъансыз? Къаты диеталаны тутуп, кесигизни къыйнаргъа ашыкъмагъыз, баям, сизни чархыгъызда тёрели кальций жетише болмаз.

Кальций ол жаланда школда хайырланылгъан мел, къурулушда жюрютюлген шпаклёвка неда тиш паста тюйюлдю. Бизни сюеклерибиз, тишлерибиз, тырнакъларыбыз да андан къураладыла. Андан сора да, кальций бизни чегилерибизде холестеринни бегитеди, артыкъ кислоталаны кетереди Врачла сабийлени, жюклю тиширыуланы, къарт адамланы чархларында кальцийни мардасы къаллай бир болгъанын биледиле. Бу элемент биринчилеге ёсюулерин жалчытыр, экинчилеге тёлюлерини саулукъларын тап этер, ючюнчюлеге уа кальций жыл сан бла байламлы тюрлениуле эм дарманла аны ол адамланы чархларындан терк жуууп кетергенлери ючюн дайым керек болгъанлай турады.

Бек къужурду, алай абадан адамланы тюрлю-тюрлю къау умларына кальцийни сутканы ичинде керек болгъан ёлчемлерини башхалыкълары уллуладыла. Сутканы ичинде ол адамгъа 1200 миллиграмм тюшерге керекди. Алай бизни асламыбыз кальцийни 600 миллиграммын ашайбыз, сютден этилген ашарыкъланы сюймегенле уа андан да аз. Ол адамны чархында жетишмей эсе уа, сюеклерибиз къарыусузла боладыла, тишлерибиз бузуладыла. Дагъыда тохташдырылгъаныча уа, артыкъ ауурлукъну сылтауу - адамны чархында къальцийни мардадан азлыгъыды.

Лавльны университетинде (Квебек, Канада) ишлеген диетолог Анжело Трембли дуниягъа семизликни сылтауларын билиу жаны бла тинтиулери бла белгили болгъанды. Токъ тиширыула къатышып бардырылгъан кезиулю тинтиуню программасына ол кальцийни да къошхан эди. Сынау тынгылы бардырылыр ючюн, анга къатышхан 60 токъ тиширыу эки къауумгъа бёлюннген эдиле. Биринчи къауумда хар бирине сутка сайын къарыусуз ашарыкъла бла бирге 1200-шер миллиграмм кальцийлери болгъан 2-шер таблетка, экинчи къауумдагъылагъа уа тыш сыфатлары биринчилеге берилген таблеткалагъа ушагъан таблеткала-плацебола берилип тургъандыла. Тёрт айны ичинде кальцийни ичип тургъан токъ тиширыула 6 килограммгъа, контроль къауумдагъыла уа жаланда 1 килограммгъа азгъандыла.

- Биз оюм этгенден, кальций жетмесе, адамны кёлю ашха бек ачылады, ол санда адамны ауурлугъуна кёп къошхан продуктлагъа да, - дейди доктор Трембли. - Кальцийни мардасы бла хайырланыу, баям, адамны аппетитин тап халда тутады. Канадалы алимлени тинтиулеринде тохташдырылгъаныча, асыры ауур тиширыуланы жарымындан асламысы кальцийни кереклиси тенгли бир ашамайдыла. Аны бла бирге уа аланы чархларында холестерин асыры кёп жыйылады. Ол а жюрек-къан тамыр системаны аурууларын чыгъаргъан баш сылтауду. Диетаны тутхан, алай кальцийни кереклиси тенгли бир ашамагъан адамлада жюрек эм къан тамыр ауруула чыгъарла деген къоркъуу бютюнда уллу болгъанын врачла 2007 жылда окъуна шарт тохташдыргъан эдиле.
Tinibek 09.12.2018 23:29:01
Сообщений: 1273
2018 дж. абыстолну 24 "КЪАРАЧАЙ"
Адамлыкъ
ЁЛЮМДЕН КЪАЛДЫРГЪАН ЭДИ

Кёчгюнчюлюкню заманында ол исси джерледе уулу гыбыла кёб эдиле. Артыкъ да бек къаракъурт дегенлери къоркъуулу эди. Быйыл талай регионда аллайла бардыла, деб телевидение бла айтдыла. Бизде да бардыла, деб, орам сёзле джюрюйдюле. Аллах сакъласын ала къабхан къыйынлыкъдан, алай болса да билген игиди, сабийлигимден эсимде къалгъан бир хапарны айтайым.

Биз, сабийле, бир-бирибизге, таурух айта тургъанлай, анам, ишден арыб келиб, лампаны да мутхуз этиб, солургъа хазырлана башлады. Атам къазауатда ёлюб, анамы къолунда тёрт сабий къалгъан эдик. Юйде эм гитче мен эдим, юйюр тамада къарнашыма он джыл бола эди. Эшик къагъылды да, къарнашым ачды. Санлары титирей, тили чала, кечмеклик тилей, юйге арлакъда джашагъан Саша деб орус джаш кирди. Болушлукъ излегени таныла эди. Анам, орусча иги ангыламай, къарнашчыгъымы тылмачлыгъы бла билди эшикден киргенни ууу болгъан гыбы къабханын.

Кечеги къонакъ, кём-кёк кёгериб дингиз кёбюб баргъан къолун анама кёргюзгенлей, къол джаулукъ бла бууунундан ёргерегинде билегин къаты къысыб байлады. Ызы бла айран ичирди. Бир хоншубуз мал дохтур эди да, къарнашымы да биргесине алыб, аны чакъырыргъа кетди. Табмай, къайтыб келдиле. Анам, ийнени учун отда къыздырыб, гыбы къабхан джерин ийне бла чучхуб, тёгерегинден басыб, сыгъыб къанатды. Къолуна ингирчек салыб байлады. Сашагъа айран ичиргенинден сора, тылы сапынны джылы суу бла къол аязында эзиб, тылдан хазырлады. Ингирчекни ызы бла, сапын тылдан салыб, байлады. Къарнашыма: «Джашчыкъ, къатындан кетме, кёлюне чабмасын, бети бир бек къызаргъанды, бир кесек солусун», - дей, кеси сохан биширирге ашыкъды. Врач, фельдшер джокъ эдиле. Анам сапын байлауну алыб, соханны салыб байлады да, ызы бла энтда айран ичирди. Алай бла тангнга дери талай кере байлауларын кёзюулетиб турду.

Саша да, эс джыя, кесине келе тебреди. Сандыракъ этиую, ынгычхагъаны да бир кесек сериуюннге айландыла. Анам анга аз-аз айран ичиргенин тохтатмады. Саша кюн чыгъаргъа тынгысыз болду, анасына джукъ билдирмегени ючюн. Юйюне кетерге таукелленди. «Джашчыкъ, сен биргесине бар, юйлерине дери ашыр», - деб, туч битончукъгъа айран къуюб, ол анда ичерге къарнашымы къолуна тутдурду.

Кюнлени биринде Саша анасы бла келди бизге. Анасы, анамы къучакълаб, разылыгъын билдирди. Ол кюнден сора бир-бирибизге барыб-келиб, биз Кавказгъа кетгинчи, бек татлы джашаб турдукъ.

ТЕМИРБОЛАТЛАНЫ Сапият.
Къарачай шахар.
Tinibek 09.12.2018 23:49:55
Сообщений: 1273
2018 дж. абыстолну 22 "Къарачай"
Сиз билемисиз?..
Сернексиз от къабындырыу

Солургъа барыб, неда тишлик ашаргъа чыгъыб, адамны сернеги болмай къалса, бурундан келген мадарла бла хайырлана, от къалай табаргъа боллугъуну юсюнден хапар айтайыкъ.

Бурундан келген аллай ышаннгылы мадарланы бири кийик табигъатда къургъакъ терекле бла хайырланыуду. Биринчиси джерде, хауа баргъан, уллу болмагъан чунгур къазылады. Андан сора, къургъакъ джайпакъ агъач алыб, аны къазыб, теренирек тешик этиледи. Алай джити таш бла этерге да болады. Аны ызындан ингичге къургъакъ агъач хазырлаб, аны бир джаны джити этилинеди. Аллай ишге къуу бутакъ да джарарыкъды. Ючюнчюге терекни джумушакъ, къургъакъ къабукълары, терекни бутакъларында болгъан (къуу) деб мамукъча ханс, къайын терекни ууалгъан тыш къабугъу джыйылады. Аланы тешик маталлы къазылгъаннга салыб, хазыр этген таягъыбызны ингичге джанын ары тыгъыб, аны кючюбюзню салыб, дженгил-дженгил бурабыз. Ичине хауа кирсе, ол тютюнлеб тебрейди. Талай кере алай этилсе, тютюнлей тургъан къуу къабыныб, джаныб башлайды. Ол заманда аны хазыр этген чунгурубузгъа салыб, от этебиз.

От этиуню дагъыда талай мадары барды. Къаты темирни алыб, анга отлукъ таш урулады, ол заманда джукъа къобхан къабукъчукъ къызыб, джилтин болуб джанады. Алай бир экиюч кере этилинсе, хазыр болуб тургъан къуу джанмай къалмайды.

Дагъыда бир мадар. Отну кюн таякъланы болушлукълары бла этерге да мадар чыгъады. Кюзгюню, мияланы, кюнню иссисин керекли джерге айландыргъан башха затны хайырланыргъа боллукъду. Кюзгю неда мияла болмаса, темир банканы сууун ичиб бошагъандан сора, аны тюб джанын джаулу затла бла ышыб джылтыратыб, кюннге тутулса, кюн таякъланы керекли джерге бурады. Ол заманда алайы къызыб, тютюнлеб джаныб тебрейди.

Къолунда аллай заты да болмагъан адам а, буз бла хайырланыргъа да боллукъду. Беш-джети сантиметр базыкълыгъы болгъан буз кесекни алыб, аны къыйырлары къалгъан джеринден ингичгерек болургъа керекди, кийим бла неда къол бла ышыб джылтыратылса, ол да алай этеди.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин
хазырлагъанды.
Tinibek 14.12.2018 23:38:43
Сообщений: 1273
2018 дж. абыстолну 24
Ананы кюнюне
ДЖАШАУУ ЮЛГЮЛЮ ДЖАРЫКЪ АММА

Хар джыл сайын абыстол (ноябрь) айны ахыр ыйых кюнюнде бютеу Эресейде аналаны байрамлары бла алгъышлайдыла. Быйыл ол байрам кюн 25-сине тюшеди.


Дунияны башында джашагъан къайсы миллетде да ананы сыйы уллуду. Аурусанг, абынсанг да «ой, анам», дейсе. Сабий тиллениб башласа, биринчи «анам» деген сёзню айтады. «Ана» деген сёз эркишини ашхылыкъгъа, джигитликге, джашау ючюн кюрешге кёллендиреди. Ана джюрек тынгысызды, хар неге да къайгъыргъанлай турады. Ол огъай эсенг, джуртундан башха джерледе къаугъаланы эшитсе, кимден да алгъа ана къайгъылы болады. Адетни, намысны, адебни джорукъларын, халкъны миллетлигин ана сингдиреди балагъа. Отуз, элли, тохсан джыл болса да, ана къучагъы балагъа бешикди, таянчакъды. Ананы ёмюрю сыртында кёлтюрюб айландырса да бала къыйынын толу къайтаралмаз. «Джандетигиз анагъызны аякъ тюбюндеди» дегенди сыйлы файгъамбарыбыз (гъ.с.). Ол хадис Аллахны, адамны аллында да ананы къачы уллу болгъанына шагъатлыкъ этеди.

Уллу Ата джурт къазауатны джылларында да къоюнларында балаларын аманатха къоюб, эркишиле бла тенгликге къолларына сауут алыб, Джуртлары ючюн джанларын аямай уруш этген джигит анала да кёб болгъандыла. Бюгюнлюкде аланы ёмюрлени джашау толкъунларында этген джигитликлерини юслеринден айтыб кишини къолундан келмез.

Бюгюнлюкде, хар не да багъа болгъан, юйдегисин тыйыншлысыча ёсдюрюб аякъ юсюне салгъан тынч болмагъан заманлада, сабий къурау, ол бурху затчыкъ ючюн джууаблылыкъ алыу да бек уллу джигитликди. Кёб сабийли анала уа аллай джигитликни эки къат этедиле. Джашауда ол атламны этер ючюн, эм алгъы бурун юйдеги кёллю, джумушакъ джюрекли, тёзюмлю болургъа керекди ана.

Мен хапарын айтырыкъ къумушчу Кипкеланы Османны къызы Кёгаланы юсюнде ол шартла артыгъы бла бардыла. Кёгала 1939-чу джыл Кипкеланы Осман бла Абайханланы Супиятны кёб сабийли юйдегисинде тёртюнчю сабий болуб туугъанды. Эсли да болгъунчу, ол миллети бла тенг сюргюнню ачыуун сабийлей огъуна сынагъанды. Алай болса да, аны кеси айтхан хапарына кёре, къалай кёчгенлери бюгюнча, эсинден кетмей турады. Орта Азияда тургъан джылларында кёлтюрген джарсыуланы эсине тюшюргени сайын, Кёгала, джюрегинден сыгъыб чыкъгъанча, кёз джашларын тыялмай къалады. - Бизни зор бла кёчюрген сагъатларында меннге тёрт джыл болгъан эди. Гинджиле бла ойнагъан сабий болгъанлыгъыма, бюгюнча эсимдеди, джюк ташыгъан вагонлагъа тыкъ урулуб баргъаныбыз. Мени сабий мыйыма сыйынмагъан кёб къыйынлыкъны, джарсыуну кёрюб бардыкъ узакъ джолну. Мени кёлюме бу бошалмазлыкъ джолду, деб келе эди, - деб, мыдахлыкъ джюрегин кючлей, хапар айтады ол.

Кёгала юйдегилери бла бирге Къыбыла Къазахстан областны Пахта-Аралдан узакъ болмай Ильичёвский районуну Киров атлы колхозуна тюшгендиле. Ала биринчи 5-6 айны бек къыйын хыйсаблада джашагъандыла. Сабийле сау къалырлай мадарла къураргъа кюреше, аманны кеминде кечине тургъандыла да, алайдан Пахта-Аралгъа кёчгендиле. 1947-чи джыл Кёгала абадан къауум бла бирге биринчи классха баргъанды. Ол джыллада кёчюб баргъан миллетибизни ичинде хар адамгъа да мадар табылыб бармагъанды окъургъа, аны амалтын кёб фахмулу, тири къызла бла джашла заманында окъуу, билим алалмай къалгъандыла.

- Биз школгъа баргъан джылла бек къыйын джылла эдиле. Бизге джазаргъа дефтер, къалам дегенча амалсыз керекли затла табылмай эдиле. Анам, джарлы, къагъыт машокланы кесиб, бирча ариу тёртгюлле этиб, къолу бла сызла тартыб, бизге алай къурай эди дефтерлени. Эсимден кетмейди, бюгюн да окъутхан устазларыбыз къарачай сабийлени окъуугъа талпыуларын, тырмашханларын юлгюге айтханлай тура эдиле. Ол къадар къыйынлыкъны кёре, ол тукъум джарсыуну сынагъан адамларыбызны иги бла атлары анда да айтылгъанлай тургъандыла, - дейди тёрт джыйырма джылны къатлагъан огъурлу амма.

Кёгала гитчеликден огъуна окъургъа сюйген, билим алыргъа талпыгъан сабий болгъаны биринчи классха баргъанында огъуна белгили эди. Алай болса да, сегиз башлы юйюрге джашау тынч берилмегени амалтын гитче, уллу деб къарамай, ишлерге керек болгъан эди. Ол тёрт классны тауусхандан сора, абадан эгечлери бла тенгликге колхозну мамукъ сабанларында ишлерге джарашады. Алай бла айырмагъа окъуй тургъан сабий анасына болушур ючюн, эгечлерича мамукъ джыйыуда урунуб башлайды.

Артда 7-джыллыкъ кечеги школну ол айырмагъа тауусханды. Андан сора Кёгала билимин ёсдюрюр акъыл алады. Алай бла Пахта-Аралны политехника училищесине окъургъа кириб, электрик усталыкъ алыб чыгъады. Орта Азияны бирси джерлерича болмай, Пахта-Аралны хауа болуму къыйын тийгенди ары тюшген къарачайлылыгъа. Алай болса да, къачан да ишден къоркъмагъан, тири къызны билими бла тирилиги бир-бирине келише, колхозда да атын айтдыра, не къыйын болумда да ишден къоркъмай, джигерлигин таныта баргъанды таулу къыз. Кёгала ишлеген заводда мамукъну эм дамлысын айырыб, къалгъанын да джараусузгъа чыкъгъан урлукъларындан шкок от (порох) дагъыда башха тюрлю аскер керекле этгендиле. Анда ишин тыйыншлы дараджада бардыргъанын кёрюб, заводну бир уллу бёлюмюн Кёгалагъа ышаныб, аны тамадагъа сайлагъандыла.

1957-чи джыл миллетибиз сюргюнден туугъан джуртуна къайтхан заманда, Кёгаланы иерге излемей заводну тамадасы: «Билимли, тири адамгъа санаб эм уллу цехни сеннге бек ышанабыз. Бюгюнлюкде къралгъа муну магъанасы уллуду. Ишлерге къалсанг бек разы эдик», - деб билдиргендиле. Кёгала эки абадан эгечи Зумрат эмда Балбу бла заводда ишлерге къалады. Юч эгечин – Къаракъызны, Аминатны, Халиматны - атасы бла анасы Къарачайгъа алыб кетедиле. Андан сора Кёгала анда уруна, атын айтдыра, кърал саугъалагъа да ие болгъанды. Социалист эришиуледе ол алчы болгъанды, аны районда депутатха да сайлагъандыла. Таулу джигер тиширыуну сураты стахановчуланы тизиминде, алчыланы Хурмет къабыргъасында тагъылгъанды. Талай джылдан, джюрегин эт адамларына тансыкълыкъ кючлеб, Кавказгъа кетерге кёлленеди Кёгала. Урунууда джигерлик танытханы ючюн «Хурмет Белгиси» орденнге теджелиб тургъанлай, ол аны да алмагъанлай: «Эм сыйлы саугъа меннге туугъан Джуртума къайтханымды», - деб, 1960-чы джыл Джуртуна кетеди.

Бери келгенинде, ишлей юреннген тири тиширыу мында Къумуш совхозгъа ишге киреди. Ол «ишин сюйген - сюйюмлю» дегенлей, кёб тюрлю санагъатлада уруна, адамладан да сый, махтау табханлай келгенди.

1962-чи джыл Кёгала Къумуш элден Гаджаланы Келеметни джашы Магомед бла джазыуун бир этгенди. Ол кёзюуде Магомед (Хопай) Къумуш совхозну баш агроному болуб ишлегенди. Ол огъурлу, билимли джаш, кесини ишин толу билген адам, юйдегисин ёсдюрюуню эм алгъа салгъанды. Кърал ишни да толу баджара Кёгала бла бирге юлгюге тутарлай тёрт сабийни ёсдюргендиле. Ай медет, Магомед 1989чу джыл ауушуб къалгъанды (джандетли болсун). Андан сора тёрт сабийни аллында ата-ана борчун толтуруу джюк Кёгаланы бойнуна тюшеди.

Кёбню сынагъан таулу ана, къачан да окъуугъа, билимге уллу багъа бергенлей джашагъаны себебли, сабийлерине да ол затланы гитчеликлеринде огъуна сингдиргенлей тургъанды. Аны сабийлери барысы да Карачай шахарда школну алтын медаллагъа бошагъандыла. Абадан къызы Фатима Ставрополдагъы медицина институтну айырмагъа тауусуб, бюгюнлюкде Къарачай шахарда район больницаны сабий бёлюмюню тамадасы болуб ишлейди. Экинчи къызы Оля Пятигорск шахарда фармацевт институтну тауусуб, Къарачай шахарда ол больницаны дармандары бла баджаргъан район аптекасына башчылыкъ этеди. Джашы Асабали дженгил промышленностну технологиясыны Къазанда институтун айырмагъа бошаб, кёб джылланы Сургут шахарда ишлегенди. Бюгюнлюкде Краснодарда табышлылыкъ бла кюрешеди, ол ишде алчыланы бирине саналады. Къартлыкъ джашы Азрет-Алий ата арбазда анагъа билек, сабийлерине да юлгюлю ата болуб, атасы Магомедни аманатын толтура, стауатны джарсытмай джашайды.

Бюгюнлюкде Кёгалагъа тёрт джыйырма джыл болса да, кесин къартлыкъгъа хорлатмай, кюнде-кечеде къралда тюрлениулеге да эс бёле, дуниядан хапарлы болгъанлай турады.

Амманы туудукълары бла аладан туугъанла онбирдиле. Юйюрге энтда адам саны къошула барады, аланы хар бири кесича джюрек балхамдыла анга. «Мени туудукъларым бла аладан туугъанла джетмишден асламдыла дейме, киши сорса. Нек десенг, дунияларын ауушдургъан эгечлерими туудукъларына да мен анняма, аланы да кесимикиледен башха кёрмейме. Аланы да хапарларын билгенлей, аланы къууанчлары бла, джарсыулары бла джашайма», - дейди, Кёгала джарыкъ кёллю амма.

Кертиси да, аны джарыкъ бетинден нюр тёгюле, хар адамгъа да джюрек джылыуун бере, ариу сёзю бла джарагъа балхам кибик джарай, намазларында Уллу Аллахдан миллетине мелхум джашау, къралына рахатлыкъ эмда тынчлыкъ тилей джашайды огъурлу амма.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.
Изменено: Tinibek - 14.12.2018 23:42:54
Tinibek 21.12.2018 00:24:31
Сообщений: 1273
2018 джыл, эндреуюк айны (декабрь) 1, шабат кюн
Шимал Кавказ федерал округ

Эресей Федерацияны къурамына киреди, ол Эресейни къыбыла джанында, Шимал Кавказны арасында эмда шаркъ табасында, орналгъанды. Шимал Кавказ федерал округну къурамына Федерацияны 7 субъекти киреди - 6 республика бла 1 край.


Шимал Кавказ федерал округ 2000-чи джыл хычаман (май) айны 13-де Эресей Федерацияны Президенти Владимир Путинни указы бла къуралгъанды. Алай а ол джыл никкол (июнь) айны 21де Къыбыла федерал округга бурулгъанды. 2010-чу джыл башил (январь) айны 19-да Эресейни Президенти Дмитрий Медведевни указы бла Къыбыла федерал округдан чыгъыб, джангыдан Шимал Кавказ федерал округ къуралгъанды. Аны джерини уллулугъу 170439 квадрат километрди. Ол Эресей Федерацияны территориясыны 1 процентин тутады. Анда джашагъан джамагъатны саны 9823481 адамды. Ол Эресей Федерацияны джамагъатыны 6,69 проценти болады. 2010-чу джыл къыркъаууз (сентябрь) айда Эресей Федерацияны Правительствосу Шимал Кавказ федерал округну 2025-чи джылгъа дери социал-экономика ёсюмю бла байламлы комплекс программасын бегитгенди.

Шимал Кавказ федерал округну къурамына Дагъыстан Республика, Ингуш Республика, Къабарты-Малкъар Республика, Къарачай-Черкес Республика, Терк Башы Тегей Республика, Ставрополь край эмда Чечен Республика киредиле.

Шимал Кавказ федерал округ Эресейни федерал округларыны ичинде джери бла эм гитчеди. Аны чеклери Къыбыла федерал округ, Абхазия, Азербайджан, Гюрджю, Къыбыла Тегей эмда Къазахстан бла ётедиле. Ортача, округну джамагъатыны 49,81 проценти шахарчыладыла. Эресей Федерацияны округларыны ичинде сабий туууу бла Шимал Кавказ федерал округ биринчи орунну алады. Бу округда 2854040 оруслу (30,26 проценти), 1335857 чеченли (14,17 проценти), 865348 аварлы (9,18 проценти), 541552 даргинли (5,74 проценти), 502817 къабартылы (5,33 проценти), 481492 тегейли (5,11 проценти), 466769 къумукълу (4,95 проценти), 418996 ингушлу (4,44 проценти), 396408 лезгинли (4,2 проценти), 211122 къарачайлы (2,39 проценти), аны тышында да кёб тюрлю миллетни келечилери джашайдыла.

Шимал Кавказ федерал округну эм уллу шахары Махачкъалады. Андан сора Ставрополь, Владикавказ, Грозный, Нальчик барадыла. Пятигорск Шимал Кавказ федерал округну ара шахарыды.

Шимал Кавказ федерал округда Эресей Федерацияны Президентини Толу эркинликли келечиси бюгюнлюкде Александр Анатольевич Матовниковду. Ол бу къуллукъгъа 2018-чи джыл никкол (июнь) айны 26-да салыннганды. Ары дери бу къуллукъда Александр Геннадьевич Хлопонин 2010-чу джыл башил (январь) айны 19-дан 2014-чю джыл хычаман (май) айны 12-не дери, Сергей Алимович Меликов 2014-чю джыл хычаман (май) айны 12-ден 2016-чы джыл элия (июль) айны 28-не дери, Олег Евгеньевич Белавенцев 2016-чы джыл элия (июль) айны 28-ден 2018-чи джыл никкол (июнь) айны 26на дери ишлегендиле.

Эресейни кючю — халкъларыны бирлигинде


ПЯТИГОРСК
Эресей Федерацияны Ставрополь крайыны курорт шахарыды. Муниципал къуралышны административ аралыгъыды.

2010-чу джылны башил (январь) айыны 19-дан бери Шимал Кавказ федерал округну «Кавказские Минеральные Воды» деген регионуну промышленность, сатыу-алыу, илму, маданият эмда турист аралыгъыды. Шахарны аты Бештау деген тауну аты бла аталгъанды. Ол кеси да бу тауну этегинде орналгъанды. Пятигорскеге аты 1930-чу джыл байрым (февраль) айны 18-де аталгъанды.

Бюгюнлюкде Пятигорскеде 145885 адам джашайды. Анда кёбюсюне оруслула джашайдыла. Андан сора да эрменлиле, азербайджанлыла, украинлыла дагъыда башха миллетлени келечилери бардыла.

Пятигорск Шимал Кавказда айтылыб тургъан курортланы бириди. Аны тышында да бу шахар белгили орус поэт Михаил Юрьевич Лермонтовну юйю бла белгилиди. 1973-чю джыл Пятигорскеде М.Ю. Лермонтовну кърал музейи-заповедниги къуралгъанды.

ДАГЪЫСТАН РЕСПУБЛИКА
Эресей Федерацияны субъектиди. Шимал Кавказ федерал округну эмда Шимал Кавказ экономика районну къурамына киреди. 1921-чи джыл башил (январь) айны 20-да къуралгъанды. Махачкъала аны ара шахарыды.

Дагъыстан Республиканы чеклери Азербайджан Республика, Гюрджю, Чечен Республика, Ставрополь край эмда Къалмукъ Республика бла ётедиле. Дагъыстан 42 район бла 10 шахар округдан къуралгъанды. Республиканы Конституциясына кёре орус эмда республикада джашагъан бютеу миллетлени тиллери кърал тиллеге саналадыла. Аланы ичинде джазмасы эмда официал статусу болгъан тилле быладыла: авар, агуль, азербайджан, даргин, къумукъ, лак, лезгин, ногъай, рутуль, табасаран, тат, цахур тилле.

1930-чу - 1940-чы джыллада Дагъыстанны шимал, тюз эмда тау джерлеринде миллетле бир-бирлери бла къумукъ тилде сёлешиб тургъандыла. Бёлек замандан ала орус тилге кёчгендиле.

Дагъыстанда джашагъан адамланы саны 3063885 адамды, ол сандан 45,16 проценти шахарчыладыла. Эресей Федерацияда, Ингуш бла Чечен республикаладан сора, эм кёб сабий Дагъыстанда тууады.

2018-чи джылны къыркъаууз (сентябрь) айыны 9-чу кюнюнден бери Дагъыстан Республикагъа Васильев Владимир Абдуалиевич башчылыкъ этеди.

ЧЕЧЕН РЕСПУБЛИКА
Эресей Федерацияны субъектиди. Шимал Кавказ федерал округну эмда Шимал Кавказ экономика районну къурамына киреди. Грозный аны ара шахарыды.

Анда 290 минг адам джашайды. Кърал тиллеге чечен бла орус тилле саналадыла. Бютеулей да адам саны 1,4 миллионнга джетеди, бютеулей джерини уллулугъу 15647 квадрат километрди. Аны чеклери Ингуш, Терк Башы Тегей республикала, Ставрополь край, Дагъыстан Республика эмда Гюрджю бла ётедиле. Чечен Республика 17 муниципал район бла 2 шахар округдан къуралгъанды. Джамагъатыны 34,88 проценти шахарчыладыла. Республикада джашагъан миллетлени 95,3 проценти чеченлиледиле, андан сора да оруслула, къумукълула, аварлыла, ногъайлыла, ингушлула джашайдыла. Чечен Республиканы Конституциясына кёре чечен бла орус тилле кърал тиллеге саналадыла. 2007-чи джылны арттотур (апрель) айыны 5-чи кюнюнден бери республикагъа башчылыкъ Рамзан Ахматович Кадыров этеди.

ИНГУШ РЕСПУБЛИКА
Эресей Федерацияны субъектиди. Шимал Кавказ федерал округну эмда Шимал Кавказ экономика районну къурамына киреди. Магас аны ара шахарыды.

Республиканы чеклери Терк Башы Тегей, Чечен республикала эмда Гюрджю бла ётедиле. Ингуш Республика 1992-чи джыл никкол (июнь) айны 4-де къуралгъанды. Эресей Федерацияда, федерал магъаналы шахарланы санамасанг, мындан гитче регион джокъду. Аны узунлугъу шималдан къыбылагъа дери 144 километрди. Кюн батхандан кюн чыкъгъаннга дери 72 киломертге джетеди.

Республикада бюгюнлюкде 488043 адам джашайды. Ол сандан 60 проценти шахарчыладыла. Эресей Федерацияны субъектлерини ичинде эм кёб сабий Ингушетияда тууады. Асламысына республикада ингушлула джашайдыла. Андан сора чеченлиле, оруслула эмда башха миллетлени келечилери бардыла.

Ингушетияда 5 шахар бла 122 эл бардыла.

2008-чи джылны аууз-герги айыны 31-чи кюнюнден бери Ингуш Республикагъа Евкуров Юнус-Бек Баматгиреевич башчылыкъ этеди.

ТЕГЕЙ РЕСПУБЛИКА
Эресей Федерацияны субъектиди. Ол Шимал Кавказ федерал округну эмда Шимал Кавказ экономика районну къурамына киреди. Владикавказ аны ара шахарыды.

Къабарты-Малкъар, Ставрополь край, Ингуш бла Чечен республикала, Гюрджю эмда Къыбыла Тегейни бир кесеги аны чеклери бла ётедиле. Шимал Тегей автоном область 1924-чю джыл элия (июль) айны 7-де къуралгъанды. 1936-чы джыл ол автоном республикагъа бурулгъанды. Кърал тиллеге тегей бла орус тилле саналадыла.

Бу республикада 701765 адам джашайды, ол сандан 64,25 проценти шахарчыладыла. Республиканы джамагъатыны 56 проценти Владикавказда джашайды. Тегейлилени саны 459688 адамды (64,5 проценти). Оруслуланы саны 147090 адамды (20,6 проценти). Аны тышында да мында ингушлула, эрменлиле, къумукълула, гюрджюлюле дагъыда башха миллетлени келечилери джашайдыла. Республиканы къурамында Владикавказ шахар бла 8 район бардыла.

2016-чы джылны къыркъаууз (сентябрь) айыны 18чи кюнюнден бери Терк Башы Тегей Республикагъа Битаров Вячеслав Зелимханович башчылыкъ этеди.

КЪАБАРТЫ-МАЛКЪАР РЕСПУБЛИКА
Эресей Федерацияны субъектиди. Шимал Кавказ федерал округну эмда Шимал Кавказ экономика районну къурагъанланы бириди. Нальчик шахар аны аралыгъыды.

Къабарты-Малкъар Республикада къабарты, малкъар эмда орус тилле кърал тиллеге саналадыла. Бу республиканы чеклери Къарачай-Черкес Республика, Ставрополь край, Терк Башы Тегей эмда Гюрджю бла ётедиле. 1936-чы джыл эндреуюк (декабрь) айны 5де къуралгъанды Къабарты-Малкъар автоном республика.

Бюгюнлюкде КъабартыМалкъарда 865828 адам джашайды, ол сандан 52,13 проценти шахарчыладыла. Къабартылыла 490453 (57,2 проценти) адам боладыла. Оруслуланы саны 193155 адамды (22,5 проценти). Малкъарлыланы саны 108577 адамды (12,7 проценти). Бу республикада кёб тюрлю миллетни келечиси джашайды.

2018-чи джылны къыркъаууз (сентябрь) айыны 26дан бери Къабарты-Малкъар Республикагъа Коков Казбек Валерьевич этеди башчылыкъ.

СТАВРОПОЛЬ КРАЙ Эресей Федерацияны субъектиди, Шимал Кавказ федерал округну къурамына киреди, Шимал Кавказ экономика районну ичиндеди, ара шахары Ставрополду. Ставрополь крайны Кюню джыл сайын къыркъаууз (сентябрь) айны 3-чю шабат кюнюнде белгиленеди.

Ставрополь край Шимал Кавказны ара сюреминде орналгъанды. Шималдан къыбылагъа дери аны узунлугъу 285 километрди. Кюн батхандан кюн чыкъгъаннга дери узунлугъу 370 километрге джетеди. Аны чеклери Краснодар край, Ростов область, Къалмукъ, Дагъыстан, Чечен, Терк Башы Тегей, Къарачай-Черкес эмда Къабарты-Малкъар республикала бла ётедиле.

Бюгюнлюкде Ставрополь крайда джашагъан адамланы саны 2800674 адамды. Джамагъатыны 58,45 проценти шахарчыладыла. Крайда кёб тюрлю миллетни келечиси джашайды. Джамагъатны асламысы оруслуладыла. Экинчи орунда эрменлиле, ючюнчю орунда даргинлиле, тёртюнчю орунда румлуладыла. Аны тышында да украинлыла, ногъайлыла, азербайджанлыла, къарачайлыла, тюркменлиле, чеченлиле дагъыда башхала бардыла. Ставрополь крайны къурамына 10 шахар бла 26 район киредиле.

2014-чю джылны къыркъаууз (сентябрь) айыны 14чю кюнюнден бери Ставрополь крайны губернатору Владимир Владимирович Владимировду.

КЪАРАЧАЙ-ЧЕРКЕС РЕСПУБЛИКА
Эресей Федерацияны къурамына киреди. Шимал Кавказ федерал округну эмда Шимал Кавказ экономика районну къурагъанланы бириди. Черкесск шахар аны аралыгъыды.

Аны чеклери Краснодар эмда Ставрополь крайла, Къабарты-Малкъар Республика, Гюрджю эмда Абхазия бла ётедиле.

Къарачай-Черкес автоном область 1922-чи джыл башил (январь) айны 12-де къуралгъанды. 1926-чы джыл чачылыб, 1957-чи джыл джангыдан къуралгъанды. 1992-чи джыл Къарачай-Черкес Республикагъа бурулгъанды. Абаза, къарачай, ногъай, орус, черкес тилле республикада кърал тиллеге саналадыла.

Республиканы Конституциясына кёре миллетле бирбирлери бла сёлешген эмда иш джюрютген тилге орус тил саналады. КъарачайЧеркесияда 80 миллетни келечиси джашайды.

Миллетни бютеулей саны 466305 адамды, ол сандан 42,72 проценти шахарчыладыла. 2010-чу джыл тергелгеннге кёре республикада джашагъан джамагъатны 194324 адамы (41 проценти) къарачайлыладыла, 150025 адамы (31,6 проценти) оруслуладыла, 56466 адамы черкеслиледиле, 36919 адамы абазалыладыла, 15654 адамы ногъайлыладыла, андан сора да тегейлиле, эрменлиле, украинлыла, татарлыла, румлула джашайдыла.

Къарачай-Черкес Республикагъа 2011-чи джыл байрым (февраль) айны 28ден бери Темрезланы Бориспийни джашы Рашид башчылыкъ этеди.
Tinibek 21.12.2018 02:46:11
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 1
Шимал Кавказны белгили адамлары
Белгили спортчу


Дагъыстанны халкъыны ёхтемленирча кёб белгили адамы барды. Аланы бириди Али Зурканаевич Алиев.





Ол аварлыды. Али Алиев 1937-чи джыл абыстол (ноябрь) айны 29-да Губин районну Чох элинде туугъанды. Орта школну тауусхандан сора Дагъыстанда медицина институтну бошагъанды. Андан сора, диссертациясын джетишимли джакълаб, «Медицина илмуланы кандидаты» атха ие болгъанды.

Али Зурканаевични атын бютеу Дагъыстаннга айтдыргъан спорт джетишимлери болгъандыла. Ол эркин тутушдан СССР-ни спортуну махтаулу устасыды. Али эркин тутушдан дунияны чемпионатында беш кере биринчи оруннга чыкъгъанды. Айтыргъа, 1959чу, 1961-чи, 1962-чи, 1966-чы, 1967-чи джыллада дунияны чемпионатларында хорлагъанды. Аны бла да къалмай, 1963-чю джыл спортну бу тюрлюсюнден дунияны чемпионатында кюмюш медаль бла саугъаланнганды. 1968-чи джыл Европаны чемпиону болуб, туугъан республикасына махтау келтиргенди. Залим спортчу 1959-чу, 1960-чы, 1961чи, 1963-чю, 1965-чи 1966-чы, 1967-чи, 1968-чи, 1970-чи джыллада СССР-ни чемпиону болгъанды. 1962-чи джыл СССР-ни чемпионатында кюмюш медаль бла саугъаланнганды.

1963-чю джыл айтылыб тургъан спортчуну Дагъыстан Республиканы Баш Советине депутатха сайлагъандыла. 1988-чи джыл аны Дагъыстанны спортдан кърал комитетине председатель этиб салгъандыла.

2011-чи джыл дуниягъа айтылгъан атлет Иван Поддубныйни 140-джыллыгъына аталгъан къууанчда FILA штабквартирада Али Алиевге – биринчи болуб совет тутушчугъа - эсгертме ачылгъанды. 1998-чи джыл Махачкъалада Ленинчи комсомол атлы паркда анга эсгертме салыннганды. 2011-чи джыл Каспийскеде аны аты бла ишленнген спорт къаланы аллында анга эсгертме ачылгъанды.

Туугъан эли Чохда 2015-чи джыл анга эсгертме салыннганды.

Дагъыстан кесини онглу гёджебин унутмайды – джыл сайын аны аты бла турнир бардырылгъанлай турады. Аны кибик Махачкъалада сабий-джаш тёлю спорт школ аны атын джюрютеди.

Эресей Федерацияны халкъ артисти



Чечен Республиканы къой эсенг, бютеу Шимал Кавказны айтылыб тургъан режиссёрларыны бириди Руслан Шалаудинович Хакишев. Ол 1938-чи джыл элия (июль) айны 11де Грозный шахарда туугъанды. 1962-чи джыл Ленинградда музыка бла кинематографияны кърал театр институтуну драмасанат факультетин тауусханды. 1964-чю джыл ол институтну режиссёр факультетине киргенди. 1968чи джыл аны джетишимли тауусуб чыкъгъанды. Окъугъан кёзюуюнде СССРни халкъ артистлери Валентин Плучек эмда Евгений Симоновну башчылыкълары бла режиссёр лабораториялада ишлегенди, СССР-ни Ара телевидениесине бериуле хазырлагъанды.

1970-чи эмда 1990-чы джыллада Х. Нурадилов атлы Чечен-Ингуш драма театрны баш режиссёру болуб тургъанды. 1977-чи джыл «Песни вайнахов» деген спектаклни салгъаны ючюн РСФСР-ни Станиславский атлы кърал саугъасына тыйыншлы болгъанды.

Ол Эресейни кёб тюрлю театрларында режиссёр болуб ишлегенди: Махачкъалада, Брянскеде, Черкесскеде, Марискеде, Хакасскеде, къарачай эмда лак театрлада. Руслан Хакишев Идрис Базоркин атлы Ингуш кърал драма театрны къурагъанды.

Чечен Республикада къазауат баргъан джыллада Чечен театр Шимал Кавказны республикаларында эмда Краснодар крайда эвакуацияда тургъанды. Хакишев кесини нёгерлери бла театргъа не джаны бла да болушлукъ табдырыр ючюн къалмагъанды.

Къарачай-Черкес орус кърал драмтеатрда Руслан Хакишев бёлек джылны баш режиссёр болуб ишлегенди. Ол салгъан спектакллени театрны артистлери Европаны талай шахарында кёргюзгендиле. Аны башламчылыгъы бла джаш чечен актёрладан Черкесск шахарда «Прометей» деген труппа къуралгъанды.

Руслан Шалаудинович 1990-чы джыл «РСФСР-ни санатларыны махтаулу къуллукъчусу» деген атха ие болгъанды. 2009-чу джыл анга «Эресей Федерацияны халкъ артисти» деген ат берилгенди.

2006-чы джылдан башлаб 2010-чу джылгъа дери Эресей Федерацияны Президентинде маданият бла санат советни члени болуб тургъанды. Бюгюнлюкде ол Ханпаши Нурадилов атлы Чечен драмтеатрны баш режиссёру болуб ишлейди.

Илмуланы Эресей академиясыны академиги

Ингуш кърал университетни «Общая физика» кафедрасыны тамадасы Ахмет Хасанович Матиевни бир аууздан Естественный илмуланы Эресей академиясына академик этиб сайлагъандыла.



Ахмет Матиев ингушлуланы ичлеринде физика-математика илмуланы биринчи докторуду. Ол 1948-чи джыл башил (январь) айны 25-де Къазахстанны Алма-Ата шахарында туугъанды. Орта школну алтын медалгъа тауусханды. 1966-чы джыл ол СССР-ни радиоспортдан устасы эмда СССР-ни футбол спортдан устасына кандидат болады. Ол джыл огъуна Москвада кърал университетни механика-математика факультетине киреди.

Бюгюнлюкде Ахмет Хасанович Ингуш кърал университетни «Общая физика» кафедрасына башчылыкъ этген бла бирге Грозныйде Миллионщиков атлы кърал нефть-техника университетни «Физика» кафедрасыны профессоруду.

Алим доктор диссертациясын джарым проводниклени юслери бла джакълагъанды. Илму бла кюрешгенли бери ол физика-математика илмуланы беш кандидатын хазырлагъанды. Аны илму ишлерини саны 270-ден асламды.

Арт беш джылны ичинде Ахмет Матиев физика бла байламлы тёрт окъуу китабны чыгъаргъанды – «Электричество», «Обработка результатов физического эксперимента», «Магнетизм. Колебания и волны», «Практикум по общей физике».

Бу китабла барысы да Эресей Федерацияны Окъуу бла илму министерствосуну мухуру бла чыкъгъандыла эмда баш окъуу заведениелени студентлерине окъуу пособие халда теджелгендиле.

Фахмулу дирижёр

Валерий Абисалович Гергиевни аты бизни къралдан тышында да белгилиди. Ол тегейлиди, 1953-чю джыл хычаман (май) айны 2-де Москвада туугъанды.



Совет Союзну заманында огъуна белгили режиссёр болуб тургъанды. Ол, тюрлю-тюрлю къуллукълада ишлеб, атын иги бла айтдырыб, уллу кърал саугъалагъа тыйыншлы болгъанды.

Айтыргъа, 1988-чи джылдан башлаб, Мариинский театрны суратлау джаны бла тамадасы эмда баш директоруду, Мюнхенде филармония оркестрни баш дирижёруду. 2007чи джылдан 2015-чи джылгъа дери Лондонда симфония оркестрге башчылыкъ этиб тургъанды. Санкт-Петербургда кърал университетни санат факультетини деканыды. Бютеуэресей хор бирлешликни председателиди. Аны эгечи Лариса Абисаловна Гергиева Эресейни эмда Украинаны халкъ артисткасыды.

Гергиев Валерий бла аны юй бийчеси Наталья Дзебисованы эки джашлары бла бир къызлары бардыла: Абисал, Валерий, Тамара.

Музыка маданиятны ёсюмюне къошхан уллу юлюшю ючюн 1996-чы джыл «Эресей Федерацияны халкъ артисти» деген сыйлы атха ие болгъанды. Ол Эресей Федерацияны кърал саугъасын юч кере алгъанды – 1993-чю, 1998-чи, 2016-чы джыллада. 2015-чи джыл анга Эресей Федерацияны Правительствосуну саугъасы да берилгенди. Валерий Абисалович Санкт-Петербургда Люксембургну сыйлы консулуду.

2013-чю джыл хычаман (май) айны 1-де анга «Эресей Федерацияны Урунуууну Джигити» деген ат аталгъанды. 2003-чю джыл арттотур (апрель) айны 24-де «Къралыны аллында джетишимлери ючюн» деген ючюнчю дараджалы орден бла саугъаланнганды.

2008-чи джыл хычаман (май) айны 2-де «Къралыны аллында джетишимлери ючюн» деген тёртюнчю дараджалы орденнге ие болгъанды.

2016-чы джыл никкол (июнь) айны 4-де дуниягъа белгили дирижёр Александр Невскийни ордени бла саугъаланнганды.

2000-чи джыл арттотур (апрель) айны 12-де анга Шохлукъну ордени берилгенди.

Малкъарны уллу назмучусу

Малкъарны фахмулу назмучусу Зумакъулланы Танзиля, Мустафаны къызы, 1934-чю джыл элия (июль) айны 18-де Къабарты-Малкъар автоном областны Гирхожан (бусагъатда Тырныауз шахар) элинде туугъанды.



Ол 1940-чы – 1944-чю джыллада Гирхожан элни гитче классларында окъугъанды. Малкъар халкъны туугъан джуртундан зор бла кёчюргенден сора Зумакъулланы юйдегилери Къыргъызиягъа тюшедиле. Анда ол окъууун андан ары бардырады. Школда окъугъан кёзюуюнде огъуна назму джазыб башлайды.

Фахмулу къызны назмулары биринчи кере 1954-чю джыл басмаланадыла. 1957-чи джыл малкъар миллет тарих джуртуна къайтады. Эки джылдан Танзиляны «Къаяда гюлле» деген назму китабы чыгъады. 1961-чи джыл ол СССР-ни Джазыучуларыны союзуна киреди. 1968-чи джыл Москвада баш литература курсланы тауусуб чыгъады.

1957-чи джылдан башлаб, Танзиля къралны адабият эмда джамагъат джашауунда атын айтдырыб башлайды. 1989чу джыл ол СССР-ни халкъ депутатына сайланады. Ол СССР-ни Джазыучуларыны союзуну ревизион комиссиясыны, РСФСР-ни Джазыучуларыны союзуну правлениесини члени болуб тургъанды.

Бюгюнлюкде Танзиля Къабарты-Малкъар Республиканы Джазыучалырыны союзуну правлениесине киреди, аны кибик ол Джазыучуланы союзларыны халкъла арасы бирлешлигини исполкомуну члениди.

«Танзиляны чыгъармачылыкъ фахмусун, джазгъан затларыны магъанасын, теренлигин, поэзиясыны онглулугъун дунияны эм уллу джазыучулары бла - А. Твардовский, М. Карим, Я. Смеляков, Д. Кугультинов, Зульфия дагъыда башхала бла - тенглешдирирге боллукъду», - деб джазады С. Баруздин.

1977-чи джыл Танзиля РСФСР-ни М. Горький атлы кърал саугъасына тыйыншлы болгъанды. Ол Нальчик шахарны сыйлы адамыды.

Зумакъулланы Танзиля Къабарты-Малкъарны эмда Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэтиди.

Армияны генералы — айтылгъан аскер башчы

Къарачай халкъны къой эсенг, бютеу Шимал Кавказны да атын айтдырыб, СССР-ни Джаяу аскерлерине эмда Эресей Федерацияны Джаяу аскерлерине башчылыкъ этген генерал Семен улу 1940-чы джыл никкол (июнь) айны 8-де Къарачай автоном област- ны (бусагъатда Къарачай-Черкес Республика) Хурзук элинде туугъанды.



1958-чи джылдан башлаб Семенланы Магометни джашы Владимир кесини джашауун аскер-къуллукъ бла байламлы этгенди. 1962-чи джыл ол Азейбарджан ССР-ни Баку шахарында Верховный Совет атлы аскер училищени тауусханды. 1970-чи джыл М.В. Фрунзе атлы аскер академияны бошайды. 1979-чу джыл Къоруулау Кючлени Баш штабыны К. Е. Ворошилов атлы аскер академиясын тауусуб чыгъады.

Урунуу джолун мотострелковый взводну командири болуб башлайды, андан сора ротагъа башчылыкъ этеди, андан сора батальонну, полкну командирлери болады.

1975-чи джыл Семен улуну мотострелковый дивизияны штабына тамада этедиле. 1979-чу джыл дивизияны командири къуллукъгъа салынады. 1982-чи джыл аскер корпусну командири болады. 1984-чю джыл Забайкал аскер округну 29-чу общевойсковой аскерини тамадасы къуллукъгъа теджеледи. 1986-чы джыл Забайкал аскер округну тамадасыны биринчи орунбасары болуб салынады.

1988-чи джылдан 1991-чи джылгъа дери Забайкал аскер округну аскерлерини тамадасы болады. 1984-чю джылны аууз-герги (октябрь) айында анга генерал-лейтенант чын бериледи. 1988-чи джыл абыстол (ноябрь) айда ол генералполковник чынны алады.

1991-чи джыл къыркъар (август) айны 31-де Семен улу СССР-ни Джаяу аскерлерини Баш командующийи, СССРни къоруулау министрини орунбасары болады.

1992-чи джылдан 1997-чи джылгъа дери Эресей Федерацияны Джаяу аскерлерини Баш командующийи къуллукъну баджаргъанды. 1999-чу - 2003-чю джыллада КъарачайЧеркес Республиканы Президенти болуб ишлегенди.

Бюгюнлюкде Эресей Федерацияны Къоруулау министерствосуну баш инспекторуду.

1989-чу – 1991-чи джыллада СССР-ни халкъ депутаты болуб тургъанды. Семенланы Магометни джашы Владимир Къызыл Байракъны ордени эмда «СССР-ни Къоруулау Кючлеринде Джуртуна къуллукъ этгени ючюн» деген 2-чи, 3-чю дараджалы, «Аскер джетишимлери ючюн» орденле бла саугъаланнганды.

Эресейни джыйым командасыны капитаны

1996-чы джыл XXVI-чы Олимпия оюнланы чемпиону Андрей Иванович Чемеркин 1972-чи джыл байрым (февраль) айны 17-де туугъанды.



Ставрополда милицияны баш школун тауусхандан сора да Ставрополда кърал аграр университетде окъугъанды.

Ол ауур атлетика бла кюрешеди. 1999-чу джыл аны ауурлугъу 180 килограмм болгъанды. Олимпия чемпионланы арасында ёмюрде андан ауур адам болмагъанды. Андрей Иванович дуния чемпионатлада эмда Олимпия оюнлада уллу джетишимлери себеблик этиб ауур атлетикадан Эресейни джыйым командасыны капитаны болгъанды.

Ол спортну махтаулу устасыды. Ич ишлени министерствосуну полковнигиди, 2000-чи джыл XXVII-чи Олимпия оюнлада джез медаль бла саугъаланнганды. 1995-чи, 1997-чи, 1998-чи, 1999-чу джыллада дунияны чемпиону атха тёрт кере ие болгъанды. 1994-чю джыл дунияны чемпионатында экинчи орунну алгъанды. 1993-чю эмда 2001чи джыллада дунияны чемпионатында джез медалла бла саугъаланнганды.

Европаны чемпионатларында эки кере хорлагъанды – 1994-чю эмда 1995-чи джыллада. 1993-чю, 1998-чи джыллада Европаны чемпионатында экинчи орунлагъа чыкъгъанды. Алты кере дуния рекордну салгъанды.

1996-чы джыл Ётгюрлюк орден, 1997-чи джыл «Ётгюрлюк ючюн» медаль бла саугъаланнганды.



Чечен Республика Шимал Кавказда не джаны бла да иги айныб баргъан регионду. Мында социал комплекс артыкъ да иги джюрюш бла ёседи. Билим бериуню, маданиятны, саулукъ сакълауну, спортну айнытыуну ишлери да тири бардырыладыла.

Республиканы промышленносту бла эл мюлкюн ёсдюрюу а ЧР-ни башчылыгъы таймаздан баш магъана бериб тургъан санагъатладыла. Аланы ичинде алгъа уруб баргъан предприятиелени бирине нефтехимия комплекс саналады. Санагъатда баш орунну «Грознефтегаз» ОАО алады. Бу предприятие былтыр 448,08 тонна продукция чыгъаргъанды. Ол а мында чыгъарылгъан продукцияны 91 процентиди.

Регионну халкъыны 60 проценти элчи адамладыла. Ол себебден республиканы башчылыгъы, аны эсге алыб, ишин анга кёре да къурайды. Аны себебли аны продукция бериую, 100,9 процентге ёсюб, 14,83 миллиард сом багъасы болгъанды.
Tinibek 23.12.2018 03:14:54
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 6
Оюмлашыу
УЛЛУ ТЁЛЮНЮ СЫЙЛАУ — АШХЫ БОРЧ

Къарачай халкъны адеби, намысы мийикди, ашхы адетлери кёбдюле. Ала, бек эртделеден башлаб, тёлюден тёлюге кёче, джашауда орун ала келедиле. Кавказда джашагъан башха тау миллетлени да джашаулары ол мардада барады.

Къарачай юйдегиле сабийлерине бурундан ата-бабаладан келген ашхы адетлени, адебни, намысны бек гитче заманларындан юретиб башлагъандыла. Бешикге бёлеген сагъатда сабийчик къолчугъун джабыуну тюбюнден тартыб бери алыб, ана да ызына салыб, ол да, джылаб, тартыб алыб, ана унамай, кеси айтханны этдире, ызына салыб алай ёсдюргенди. Сабийни ариу халиге юретиу ол замандан башланнганды. Сабий ёсе, сынамлары болгъан ата бла ана анга кеслери айтханны этдире, ол джашауну тюз джолунда абынмай орун ала баргъанды.

Кесинден уллуну сыйлау да тау миллетлени ашхы адетлерини бириди. Тиширыуну къачын кёрюу, эркишиге бойсунуу да ол заманладан келеди. Халкъыбызны ашхы адетлери, адеби, намысы, тин, иннет байлыгъы аны хазнасыды, маданиятыны тамалыды. Аланы тутуб джашагъан, джашау джолунда абынмай, ёмюрюню бир джылын да бошуна иймей, джерни юсюнде Аллах буюргъанча тюз джашау къурарыкъды. Алай болур ючюн, гитчеле, джашау тарих ызларын уллула юретгенча этиб, аланы сыйларгъа борчлудула. Ол заманда гитче, орта, уллу тёлюлени араларында байлам юзюлмей, рахат джашау орун ала алгъа барлыкъды. Хар адам, букъучукъну ауурлугъу чакълы бир болса да, этген гюнах иши ючюн Аллахны аллында джууаб берликди, сууаб иши ючюн а саугъа аллыкъды.

Уллуну сыйлау да иги, сууаб ишлени бириди. Адам кесинден уллугъа сый бермесе, алайда маданият орун алмагъаны, джамагъат тюз джашау къурамагъаны хакъды.

Заман къанат таууш этиб алгъа терк бара, илмуда, башха санагъатлада хар зат ёсюб, адамны билими уллу болуб, аны ёрге чыгъарса да, халкъыны ашхы адетлери, адеби, намысы, дини аны джашау тамаллары болургъа тыйыншлыдыла. Джаш адамны заманнга кёре, дуниягъа джангы кёз бла къарагъаны, аны миллетини маданиятын бузмазгъа керекди.

Биз бусагъатда кёре тургъан мамыр джашауну буруннгу къартларыбыз, аталарыбыз, бабаларыбыз къурагъандыла. Буруннгуларыбызгъа сый бере, ала баргъан ашхы ызны атлай, кесибизни тыйыншлысыча тутаргъа борчлубуз.

Бусагъатдагъы уллайгъан тёлюню келечилери, джаш заманда, кесинден уллугъа джууаб этген къой эсенг, айтханын джерге тюшюрмегендиле. Таныса, танымаса да, гитчени терс этген ишин эслеб, эсгертсе, урушса да, башларын энгишге ийиб, уялгъандыла, аланы айтханларына къайтхандыла, экинчи алай, анга ушаш башха терс иш этмегендиле.

Бюгюнлюкде сабийлени, джаш адамланы бир къауумуну кеслеринден уллугъа къарагъанлары кёблени джюреклерин къыйнайды. Башхалагъа къой, кеслерини аталарына, аналарына, къарт аталарына, къарт аналарына, аланы джукъ билмегеннге, къарангыгъа санаб, хыны джууаб этедиле, айтханларын къулакъгъа алмайдыла. Аллайла, джамагъатны арасында, башха джюрюген джерлеринде да кеслерин аман бла кёргюзе, миллетни сыйын тюшюредиле.

Кесинден уллуну сыйлау неди? Уллуну кёб джашагъанын, кёб кёргенин, кёб затны билгенин мюкюл этиудю. Бир заманда ала да сынам алмагъан джаш адамла болгъандыла. Алай а кеслеринден тамадалагъа сый бергендиле, оноу соргъандыла.

Адамгъа джерни юсюнде атадан-анадан багъалы зат болмаз, эшта. Ала, бизни ёсдюре, кёб кюнлерин тынгысыз, кечелерин джукъусуз ашыргъандыла. Бизни хар ашхы затха юрете, кийиндире, къарныбыз ач болмазча эте, кеслери инджилселе да, джюрек джылыуларын бизге бере, къарыуларын, саулукъларын аямай кюрешгендиле. Алай бла кюнле, кечеле, айла, джылла озгъандыла. Аны ючюн аланы, бизге ашхылыкъ излеген башха тамадаланы сыйларын кёрюрге керекбиз. Атаны, ананы дженгил-дженгил барыб кёрюрге тыйыншлыбыз. Бирге джашагъанла уа сыйлаб, юйде, эшикде джумуш этерге, айтхан затларын джерге тюшюрмей терк толтурургъа керекдиле. Бала не ашхылыкъ этсе да, ата бла ананы къыйынын къайтараллыкъ тюлдю. Алай болса да, къолундан келген игиликни этиб кюрешсе, аланы юслеринде Аллахны кечмеклигин табарыкъды.

Джолда бара, кесибизден уллугъа тюбесек, анга джол бере, автобусда, башха транспортда орун къоя, къарыусузгъа болуша, акъыл юретгеннге тынгылай, башха иги ишле этиуню кесибизге борчха санасакъ игиди. Ол затланы, алагъа ушаш башха ишлени этген къыйын тюлдю, алагъа ачха джоюм да этилмейди. Адам бла саламлашхан, аны сыйын тюшюрмей, кёлтюрюрге кюрешген, кесини джюрегине тарлыкъны, зарлыкъны джибермей, огъур кючюн тёгерекге джая джашагъан ол тюз джолну барады, насыблыды.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
Tinibek 25.12.2018 00:19:24
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 13 "КЪАРАЧАЙ"
Юбилей
Махтаугъа тыйыншлы адам

Бизни халкъыбызда алгъыш этген заманда къуру да «кёб джаша» демей къоймайдыла. Башха ашхы сёзле бла бирге аны айтхан адетди.

Бир да ишексиз, ол сёзде уллу магъана барды. Аны хар ким кесича ангылайды. Бу затны айтханыбыз, бюгюнлюкде джылы 90-нга джетген адамгъа кёбле сукъланныкъдыла – бир насыблы тюбейди кесини 90джыллыгъына.

Байрамукъланы Чочакъны джашы Дуда быйыл кесини 90-джыллыкъ юбилейин белгилейди. Ол 1928-чи джыл эндреуюк (декабрь) айны 16-да Гитче Къарачай районну Схауат элинде туугъанды. Байрамукъланы Чочак бла Сарланы Кърымгерийни къызы Анайны Дудадан сора да эки къызлары бла эки джашлары болгъандыла: Сапра, Шамкъыз, Азрет-Алий, Хасан.

Дуда кесини урунуу джолун башлагъанында, анга сынгар джети джыл болгъанды. Ол элде ишлеб, чыныгъыб ёсгенди. Аны бла бирге орта билим да алгъанды.

1943-чю джыл миллетибизни кёчюрген заманда Дуда Къобан районда прирезкалада башха къызла, джашла бла нартюх джыйыу бла кюрешгенди. Алайда, юйдегисинден да хапар билмегенлей, биргесине ишлегенле бла Къыргъызиягъа тюшгенди. Дуда бла экиде тургъан эгечи Налмаз да биргесине, къыйналыб, алларына тюбеген машиналагъа мине-тюше, бир-бирде джаяу да бара, Къыргъызиядан Къыбыла Къазахстан областны «ПахтаАрал» совхозуна арадан тёрт ай озгъандан сора джетедиле. Алайда джууукъ эт адамларын табадыла.

Не къыйналыб келсе да, солургъа, кесин эркелетирге джараулу заман болмагъаны амалтын, Дуда дженгил ишге кирир къайгъы этеди. Алай бла, «Пахта-Арал» совхозну сабанчы бригадаларыны бирине ишлерге джарашады. 1944-чю джыл Байрамукъ улуну тракторист курслагъа ашырадыла. Аны джетишимли тауусуб къайтхандан сора, ол совхозну бёлюмюнде механизатор болуб 1951-чи джылгъа дери урунады.

Ол джыл алчы механизаторну мамукъ ёсдюрген бригадагъа башчы этиб саладыла. Бригада къысха заманны ичине атын иги бла айтдырады. Бёлюмде эм ашхыгъа саналыб, кёчюучю Къызыл байракъгъа ие болады.

Айтыргъа, Дуда тамадалыкъ этген бригада кёзге илинеди, аны башхалагъа юлгюге айтадыла.

Мамукъ ёсдюрюуде уллу джетишимлеге ие болгъан бригаданы башчысы Байрамукъланы Дуданы Москвагъа Бютеусоюз эл мюлк кёрмючге юч кере ашырадыла. Ол эки джез медаль, Эл мюлк кёрмючню гитче алтын медалы бла саугъаланады. Анга аны тышында да къол сагъат, мотоцикл, велосипед да бередиле.

1953-чю джыл, мамукъ джыйыудан бригада планын артыгъы толтургъаны ючюн, Дуда Бюсюреу къагъыт бла саугъаланады. 1954чю джыл Байрамукъ улу, бригадасы биягъынлай салыннган планын иги артыгъы бла толтургъаны ючюн, Москвагъа Бютеусоюз эл мюлк кёрмючге ашырылады, анда кёрмючню гитче алтын медалы бла саугъаланады.

1955-чи джыл урунууда ашхы джетишимлери ючюн багъалы саугъалагъа тыйыншлы болады.

1956-чы джыл бригада уллу битим алгъаны ючюн аны башчысы Байрамукъланы Дуда Урунууну Къызыл Байрагъыны ордени бла саугъаланады. Ол джыллада кёчюрюлген халкъланы келечилерине аллай уллу кърал саугъаланы, элекден сюзгенча, бек къыйын бергенлерин барыбыз да ариу билебиз. Байрамукъ улу, сабийлей ишде чыныгъыб ёсгени себебли, не къыйын ишден да къоркъмагъан, тутхан джолун ахырына дери сый бла ётген адам болгъаны ючюн, кёчгюнчюлюкню къыйын джылларында кесини, миллетини атын да иги бла айтдыргъан таулу уланланы бириди.

ИШИН СЮЙГЕН — СЮЙЮМЛЮ

- Къарачай миллет кючлю, онглу миллетди. Аны кючлю, деменгили этген шартла кёбдюле, аланы эм аллында сюелген а ишге сюймекликди, - дейди уллу джашау джолну ётген акъылман Байрамукъланы Дуда. – Бизни халкъыбыз Къазахстаннга кёчгюнчю мамукъ сабанланы кёрмегенди. Аланы кёргенлери бла бирге бизни халкъны келечилери мамукъ ёсдюрюуде джигерликни, тириликни юлгюсюн да танытхандыла. Бизни бригада бир гектар джерден 40 центнер битим алыб тургъанды. Ол бек ашхы кёргюзюмге саналгъанды, аллай зат ол заманда джокъну орнунда эди.



Байрамукъланы Дуда.

Аллай онглу джетишимлери ючюн, кёчгюнчю миллетни келечиси болгъанына да къарамай, Байрамукъ улуну КПСС-ге член этедиле. Кёчгюнчю миллетни келечилерин партиягъа алмагъанларын эсге алсакъ, Дуда тамам этимли адам болгъанына, урунууда бек онглу джетишимле этгенине тюшюнесе. Кърал мюлкню аякъ юсюне салыуда кесин аямай кюрешген миллетден айырылыргъа излемей, Къазахстанны башчылары къарачайлылагъа, мында къалыгъыз, кесигизни автономия этейик, деб тилегендиле. Ишин сюйген адам сюйюмлю болгъанына ол зат шагъатлыкъды. Алай а онглу халкъыбыз, башха миллетлеге да джол ачыб, джанын туугъан джери таба атханды.

Кёкюрегинде да Урунууну Къызыл Байрагъы джылтырай, Байрамукъланы Дуда, миллети бла Кавказгъа къайтыб, 1957-чи джыл Къызыл Курган эл Советни председатели къуллукъгъа сайланады.

1958-чи джыл Ставрополда совет-партия школда партия эмда совет къуллукъчуланы билимлерин ёсдюрген экиайлыкъ курсланы тауусады.

1960-чы джыл Байрамукъ улу 168-чи ат заводну биринчи бёлюмюне тамадагъа салынады, андан сора аны райпотребсоюзгъа кёчюредиле. 1962-чи джыл ол Гитче Къарачай районда райпотребсоюзну район заготконторасыны директору болуб ишлеб башлайды.

1972-чи джыл чындай кийимле, халы этген, ремонт ишле бла кюрешген Къарачай-Черкес область фабриканы Гитче Къарачай районда орналгъан бёлюмюне башчылыкъ этеди.

1975-чи джыл Гитче Къарачай районда 168-чи ат заводну директоруну мюлк ишледен орунбасары къуллукъгъа теджеледи.

1984-чю джыл Байрамукъ улу «Велинград» деген пансионатда баджарыу джаны бла агент къуллукъгъа салынады.

1986-чы джыл ол «Бал чучхурла» деген солуу базаны директору къуллукъгъа тюшеди.

1989-чу джыл Дуданы Гитче Къарачай районда 168-чи ат заводну директоруну орунбасары этиб саладыла.

Ол кёб тюрлю къуллукъда ишлегенди. Къайры барыргъа керек болса, ары баргъанды. Тутхан ишин, аллында башлагъаныча, къуру да деменгили баджарыб, сыйгъа-бюсюреуге тыйыншлы болгъанды. Таулу киши ишине ие кёзден къарагъаны себебли джуртунда да кёб кърал саугъагъа ие болгъанды.

1970-чи джыл «Ашхы уруннганы ючюн» деген медаль бла саугъаланнганды. Аны джети юбилей медалы барды. Ол Уллу Ата джурт къазауатны тылыны ветераныды.

2000-чи джыл «Къызыл Курган элни сыйлы адамы» деген атха да ие болгъанды. Коммунист партияны край, область, район комитетлерини Хурмет грамоталары бла таймаздан саугъаланнганлай тургъанды.

Махтаулу улан джамагъат ишлеге къуру да тири къошулгъанлай джашагъанды. Ишлеген джерлеринде партия эмда профсоюз комитетлени членлери болгъанлай тургъанды, талай джолда Къызыл Курган эл Советни депутатына да сайланнганды.

Пенсиягъа чыкъгъандан сора да ол, юйде олтуруб турмай, Къызыл Курганда, Нарсана шахарда межгит ишлеу бла кюрешген адамланы бири болгъанды. 2008чи джыл Байрамукъ улу Шимал Кавказны Муслиманларыны координацион аралыгъыны ордени бла саугъаланнганды.

АШХЫ ШАРТЛАРЫБЫЗНЫ САКЪЛАЙЫКЪ

1949-чу джыл Дуда Ёзденланы Таукъанны къызы Люба бла бир юйдеги къурайды. Адебли, намыслы, уллуну-гитчени да сыйын кёре билген Люба баш иесине къанат берген тиширыу болгъанды. Дуда бла Люба, тёрт сабийни ариу халиде ёсдюрюб, джашауну кенг джолуна салгъандыла. Аланы бир джашлары бла юч къызлары болгъанды: Мудалиф, Фатима, Ася, Аминат.

Сабийлени барысын да Эресейни уллу шахарларында окъутуб, баш билим алдыргъандыла. Мудалиф, орта школну кюмюш медалгъа тауусуб, Санкт-Петербургда институтну да къызыл дипломгъа бошагъанды. Андан сора аспирантурагъа кириб, аны да джетишимли тамамлаб, 33 джылында техника илмуланы кандидаты болады. Ол Санкт-Петербургда Ленсовет атлы технология институтда джакълагъанды кесини диссертациясын. Андан сора Мудалиф П.Тольятти атлы инженер-экономика институтда декан болуб ишлегенди. Ай медет, 39 джылында замансыз дуниядан кетгенди.

Мудалифни уллу джашы Мурат бла гитче къызы Мадина аталары ишлеген институтну тауусуб чыкъгъандыла.

Дуданы къызы Фатима Краснодарда политехника институтну тауусханды. Ася Ставрополда медицина институтда баш билим алгъанды.

Аминат, къарнашы Мудалифча, Санкт-Петербургда П.Тольятти атлы инженерэкономика институтну бошагъанды.

Дуда бла юй бийчеси бирге 62 джыл джашагъандыла. Люба керти дуниягъа кетгенди. Алай а Дуда кесини сабийлери эмда туудукълары бла 90-джыллыкъ юбилейине къууанч бла тюбейди.

Аны тогъуз туудугъу да Мурат, Мариям, Мадина, Эльмира, Радмила, Назим, Зухра, Руслан, Фарида – баш билим алгъандыла. Дуданы туудукъларындан туугъанла да онюч бардыла: Расул, Алан, Алия, Амина, Даулет, Ася, Амина, Сафина, Айша, Муслим, Эльдар, Радмир, Магомед-Амин.

Байрамукъ улуну эки туудугъу Борлакъланы Радмила бла Гапполаны Зухра юрист эмда медицина илмуланы кандидатларыдыла.

- Кёбню насыбы да кёбдю, - дейди Байрамукъланы Дуда. – Мени насыбым сабийле эмда аладан туугъанладыла. Ала эшикден кирселе, мени джюрегим къууанады. Халкъыбыз къум тюзледе тас болуб кетмей, дагъыда ызына къайтыб келиб, тарих джуртуна ие болгъаны эм баш насыбыбызды. Бюгюнлюкде миллетибизни ёсюб, чагъыб баргъанына къууанырчады. Хар юйдеги да беш-алты сабийден аз болмасын. Джаш адамла ана тиллерин билсинле, динлерин тутсунла, баш билимли болсунла, кеслерин бурундан келген адетлерибизге кёре джюрютсюнле. Ёмюрлени теренинден бери да Къарачайгъа келгенле бизни халкъыбызны кирсизлигине, адебине-намысына, къонакъбайлыкъ эте билгенине, сёзюне ие болгъанына, адамлыгъына уллу багъа бергендиле. Ол шартларыбызны ёсюб келген джаш адамла тас этмесинле, деб тилейме.

Тохсан джылны башындан къарагъан огъурлу, сыйлы адамны хар сёзю эл багъасыды. Аллай акъылманланы айтханларына эс бёлген тёлюле тюз джолдан таярыкъ тюлдюле. Бизни халкъыбызда тохсан, джюз джыл джашагъан адамланы саны сансыз-санаусуз кёб болсун. Байрамукъланы Дудагъа уа, сабийлерингден, туудукъларынгдан къууаныб, саулугъунг бла рахат кёкню тюбюнде энтда кёб джылланы джаша, дейбиз.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 25.12.2018 00:20:32
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 13 "КЪАРАЧАЙ"
Тилек
БЕК ДЖУНЧУБ ТУРАБЫЗ

Биз, Чапаевское элни джамагъаты, арт кёзюуде бек джунчуб турабыз. Алгъаракъда орта къабырлада къыш джаназыгъа сюелген заманда сууукъ болмазча бир ашхы печкабыз бар эди. Ол уллу эмда кенг быргъыдан этилген эди – узунлугъу алты метр, тёгереклиги метр бла джарым тенгли бир эди. Айтыргъа, аны ичи бла адам ётеллик эди.

Бир кюн, андан бери бешалты ай болады, ол тас болуб къалды. Ким болса да, амалсыз болуб алгъан болур, джумушун тындырса, келтирликди, деб аллында алай сагъыш этген эдик.

Алай а хал биз айтханча болмады. Ыйыкъла, айла да ётдюле, алай а аны киши келтириб ызына бермейди.

Ол бизни элде болса, афендиле, имамла кимни болса да арбазында бир эслерик болур эдиле. Бир да ишексиз, аны башха эллени бирине алыб кетген болурла, деб акъыл да этебиз. Къалай-алай болду эсе да, бизни кишиге дауубуз, гурушхабыз джокъду.

Алыб кетген адам, келтирирге унутуб тура болур. Эсине тюшюрюб, келтириб орнуна салса, бек ашхы иш этерик эди.

Биз, эртденбла къабырлада джаназыгъа сюелсек, сууукъдан бек джунчуйбуз. Бютюн да къыш кёзюуде миллет да, афендиле, имамла да иги къыйналадыла. Аны амалтын тилейбиз, алгъан адам печни ызына, Чапаевское элни орта къабырларына, къайтарсын. Ол, аны этсе, бек уллу сууаб да аллыкъды.

Дунияда джангылмагъан адам джокъду, барыбыз да Уллу Аллахны къолундабыз. Джангылгъанны, терс атлагъанны, тюшюнсе, тюз джолгъа тюшсе, Аллах кечеди.

Аллах бла, адам бла да тилейбиз – печни къайтарыгъыз. Алгъан джеригизге салыгъыз, миллетни мындан кёб джунчутмагъыз.

МАМЧУЛАНЫ Азрет хаджи, Чапаевское элни афендиси.
Tinibek 25.12.2018 00:21:38
Сообщений: 1273
Керти болгъан иш
АЛИЙНИ ТАЯКЪЛАРЫ

Къулчаланы Алий Хурзукда белгили фермерди. Асламысына мал бла кюрешеди. Аны бла мени «Къарачай» газетни алгъыннгы къуллукъчусу Исаланы Азий шагъырей этгенди.

Ол, бизге бирини учунда кюрек маталлы, бирини учунда да миз маталлы темирчиклери болгъан эки таякъны кёргюзюб:

- Была не затла болгъанларын билемисиз? – деб сорады.

Азий аланы не затла болгъанларын биле болур эди, джукъ айтмай, меннге, андан сора Алийге ышарыб къарайды.

- Неле эселе да, мен кёрген, мен билген затла тюлдюле, - дейме мен, джунчуяракъ болуб.

- Былай къарагъаннга бош затлача кёрюннгенликге, бек керекли затладыла, дейди Алий, кюрекчикча учу болгъан таякъ бла джитиуч таякъны бирем-бирем алыб кёргюзе. – Ма бу кюрек учу болгъан таякъны аты къарлыкъды, муну аты да муджурады. Къарлыкъны къыш, миялача къатхан бузлауукъ тикледе, керкиб, аякъланы салыб джюрюрча орунчукъла этерге хайырландырадыла, муджураны да - къач, джаз башы бузлауукълада джерге чанчыб, таяныб джюрюрге.

- Кесингми этгенсе?

- Хы, бир да. Быланы меннге Джуккаланы Хуштанны ол къарачайлыланы тышына кёчюрген заманларында мында къалыб, 14 джылны таулада айланнган джашларыны бири, къысхасы, НюрАхмат саугъагъа берген эди. Мен быланы эм багъалы саугъаланыча тутама. Таулагъа чыкъсам, биргеме ала да барама. Была меннге анда бек джарайдыла.

- Не затха?

- Алий, мен айтханча, фермерди, - дейди Иса улу. – Атламы дейсе, якламы дейсе, къойламы дейсе, тууарламы дейсе, эчкилеми дейсе, муну мюлкюнде болмагъан джаныуар джокъду. Кеси да айырыб асыулу малла тутады. Башхасын айтмай, къуру эчкилерин айтсанг да боллукъду Алийге бир сыйлы орден берирге.

- Орденни-морденни билмейме, фермер мюлкюмде, Азий айтханча, якларым, эчкилерим болгъанлары себебли таулада джюрюрге тюшер ючюн бир да къалмайды, - дейди Алий. - Тау джолла уа къач, къыш кёзюуледе бузлаб боладыла. Аланы юслери бла таймай барыр ючюн, ма бу эки таякъны биргеме ала барама. Аласыз, сёз ючюн, ол эчкиле тургъан джерлеге чыгъаллыкъ тюлсе.

- Не, эчкилеринг алай мийикледеми айланадыла?

- Алийни эчкилери ол биз билген тюз эчкилеча тюлдюле, - деб Азий дагъыда сёзге къошулады.– Шо, Алий, аланы къалай къурагъанынгы хапарын айтыб, муну да бир сейирсиндир.

- Айт дей эсегиз, айтайым, - дейди Алий, бизге кёзюу-кёзюу къарай. – Ол а къалай болады? Бир заманлада бизни джаш кибик былайда аскер заставада контрактник болуб къуллукъ эте эди. Бир джолда юйге келе тургъанлай, сюлеусюн бир кийик эчкини тутуб, бойнундан бууа тургъанлай, аланы юслерине келиб къалады да, ары айланыб, таууш этеди. Сора сюлеусюн эчкини къоюб къачады. Бу барыб къараса, - эчки джан бере тура. Джаш, аны бууаз эчки болгъанын сезиб, эрлай къарнын джарады да, улакъчыгъын юйге алыб келеди. Къарасакъ, - улакъчыкъ эркек улакъчыкъ. Эмизик джарашдырыб, тёгерегине айланыб, аны ёлюмден да къалдырабыз, юсюне туруб къараб, ёсдюрген да этебиз. Ол да бир ариу, бир кючлю теке болуб ёседи. Артда аны тюз эчкилеге къошама. Мени бусагъатдагъы эчкилерим ма аны балаларыдыла.

- Ала тюз эчкиледен эсе уллуладыла да? – деб сорады биягъы Азий.

- Уллу да уллудула, кеслери да кийик халилидиле. Кийиклеча, къаяны башына чыгъыб, анда турадыла. Бир-бирлеринден да айырылмай джюрюйдюле. Къыш бузлауукълада мен алагъа барама десем, бу эки таякъны биргеме ала барама. Тикден-затдан тайыб джыгъылыб кетмезге была, Джуккаланы джашлагъача, меннге да кёб кере джарагъандыла. Ол себебден, айтханымча, къач, къыш кёзюуледе таулагъа джолоучу боллукъ болсам, быланы биргеме ала барама, - дейди Къулча улу.

ХУБИЙЛАНЫ Абу-Хасан.
Tinibek 25.12.2018 01:19:27
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 8
Унутулмазлыкъ зулмулукъ
КЁЧГЮНЧЮЛЮКНЮ КЪЫЙЫН ДЖЫЛЛАРЫНДА

ДЖАНЫБЫЗ САУЛАЙ — КЪАБЫРЛАГЪА

1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де Къарачайны эски эллерини бири Гюрюлдеуюкге къыйынлыкъ танг атды. Бизни башха эллерибиздеча, анда да адамланы эртденбла юйлеринден сюрюб чыгъарыб, кюнорта болгъунчу барын да джамагъат къабырланы алкъын ёлюк тюшмеген бир джанына келтириб джыйдыла. Хунадан буруу этилиб тура эди. Аны тёрт джанында пулемётла къурулуб, аскерчиле сакълай эдиле. Адамланы къолларында бирер кесек хапчюклери бар эдиле.

Кёб да турмай къачны ахыр айыны къысха кюню тунакы бола башлады. Машинала келликдиле, деген хапарны биз, сабийле да, эшитген эдик, анга эсибиз бёлюнюб турду. Солдатланы тамадалары болур эди, хапарбергич (рупор) бла къычырыб, кече былайда къаллыгъыбызны айтды, къабырланы хунасындан тышына чыгъама дегенни уруб къоярыкъларын да билдирди. Къарчыкъ да себелей, сууукъ кече, джарлы миллет къабырланы ичинде къалды. Ючеулен къыйырда джангы къабырны къатына баргъанлай, бир тиширыу, анга къабланыб, ачы къычырыб, сарнады. Анга дагъыда къошулдула. Элни адамлары сууукъдан къалтырай, тангны атдырдыла.

Эртденбла машинала келдиле. Джёгетей Аягъында темир джол станцияда джюк вагонлагъа тыкъ-тыкълама джыйыб ашырдыла. Джолда къыйналыб баргъанладан, ёлген болса, солдатла, ёлюкню чыгъарыб, тышына ата эдиле. Ахырат азабны дунияда чеге, Къазахстанны Джамбул шахарына джыйылдыкъ. Темир джол станцияда тюшерге буйрукъ берилиб, вагонланы эшиклери ачылгъанлай, уллу джел къарны сюрюб келиб, адамланы юслерине къуюб, кёз ачдырмай эди. Уллайгъанла къартланы, сакъатланы, сабийлени бек къыйналыб тюшюрдюле вагонладан. Къолларында шкоклары бла солдатла, «дженгил болугъуз», деб ашыкъдыргъанлары да джунчута эди. Ол кюн алайда къычырыкъ, миллетге бу къыйынлыкъны салгъанлагъа джораланнган къаргъышла сабийликден эсимде къалыб, энтда къулагъыма келгенлей турадыла.

Бир кесекден атла, тюеле джегилген арбала, полуторка машинала келиб, адамланы миндириб, къайры эсе да къоратыб тебредиле. Машиналаны бири биз болгъан джерде тохтады. «Джол узакъды, къолугъузда затланы джарашдырыб салыгъыз, кесигиз да, кузовну бир мюйюшюне къысылыгъыз», - деди шофёр. Беш юйдеги сыйынды. Уллу, гитче да адамла 20-25 болур эдиле. Къышны сууугъуна да машинаны джюрюшю бла ургъан аяз къошулуб, алайсыз да чыкъмагъан джанлары ичлеринде келгенле бек инджиле эдиле. Сау кюнню джолоучулукъда ашырыб, ингир ала бир элге тюгел джетмей, уллу сарайны къатында тохтады машина. Андан экеулен, чыгъыб, бизни къатыбызгъа келдиле. Бири эл Советни секретары, бири да бригадир болгъанларын билдире, шофёргъа да: «Машинангы сарайны кюн бет джанында эшикни туурасына джууукъ сал», - деб, аллыбызда атладыла. Ол тютюн ёсген бачхаланы битимлери джыйылгъан сарай кёре эдим, кеси да бир уллу мекям. Юшюрге джетиб келген адамланы асламысы кеслери тюшалмай, ол эки адам болушдула. «Сарайны бу мюйюшю бир кесек ышыкъды, былайгъа къысылыгъыз да, бир-эки кюнню тёзюгюз. Ол кёзюуге элде бошуракъ юйле табыб, ары элтирбиз. Бу саламдан алыб, отчукъ да этигиз, алай а бек сакъ болугъуз, от салыб къоймагъыз», - деб атларына миниб кетдиле.

Терезелеринде бир сау мияла болмагъан джерде сууукъ тышындача эди. Саламдан отчукъ тамызыб, суу джылытыргъа, къабаргъа бир джукъ хазырларгъа кюреше, хар ким кесини юйюрю бла бирер джерге къысылды. Бир кесекден табылгъан затланы тюблерине джайыб, юслерине атыб, къалкъыргъа изледиле. Не келсин, сууукъ хар нени да хорлагъан эди. Бир джашыракъ тиширыу, эки-юч джыл болгъан джашчыгъын къойнуна къаты къысыб, бетин бетчигине салыб, джылытыргъа дыгалас этди, сабийни джылагъаны бла джётелин тохтаталмады. Танг ата ол сабийни тауушу чыкъмай къалды. Анасыны къоллары, баласын асыры кесине къысхандан къурушуб къалгъан эдиле. Эри къазауатда болгъанын, бу джууукъларына келгенлей кёчюрюб ийгенлерин аны таныгъан бир амма къатынлагъа айта эди.

Танг атханлай, бизден орта джыллада экеулен, элни къыйырында юйлени бирини аллында, къар кюрей тургъан къартха барыб, сабий ёлюб къалгъанын билдириб, болушлукъ изледиле. Ол да хоншусун, кесича бирни, чакъырыб, кюрек, чекмен алыб келдиле. Тиширыула къумашчыкъла джыйышдырыб, сабийни чырмаб кюрешгенлерин кёрюб тура эдик. Хапчаланы Хамзат бла Юсюб, Бархозланы Мухаммат, дагъыда элге баргъан экеулен (тукъумлары эсимде тюлдю), эки къыргъыз къарт да алагъа къошулуб, ажымлы ёлген сабийчикни къабырлагъа алыб кетдиле.

Советни секретары бла бригадир, айтханларыча, экинчи кюнюнде келиб, бизни элде юйлеге чачдыла.

НЕ ИШДЕН ДА АРТХА ТУРМАЙ

Бизни юйдегини Къыргъызстанны Талас областыны Кенг-Арал деген уллу элине элтген эдиле. Аны узунлугъу алты километрге созулуб, Джамбул шахардан Таласха баргъан джолну эки джаны бла тюшген эди. Ары-бери бурулгъан орам да джокъ. Къарачайлыладан 17 юйдеги барды, дегенлери эсимдеди. Тёрт бригадагъа юлешиннген уллу колхоз. Эл асыры узун болгъандан школгъа, тюкеннге, советге, конторгъа джюрюген къыйын эди. Алай а джюрюмей да мадар джокъ. Эл мюлк техниканы кёрген огъай, эшитген да болмаз эдиле. Не ауур ишни да билек кюч бла эте эдиле адамла. Къарачайлыладан да отуз адам уруннганын айтыучан эдиле.

1953-чю джыл колхозгъа эки «ХТЗ» трактор келди. Орусланы Назир, Гербекланы Мухаммат, Бархозланы Назир дагъыда экеулен председателге барыб, аланы берсе, бригада къураб, кече-кюн да ишлериклерин айтыб, тилекчи боладыла. Бизден адамла къалгъанладан иги уруннганларын кёрюб, билиб тургъаны себебли, быланы оюмларына разы болады. Бригадагъа Орусланы Назирни башчы этедиле, учётчикге да онг къолун къазауатда къоюб келген Бытдаланы Хусейни саладыла. Талай айдан мен, трактор бригаданы ишин махтаб, область газетде чыгъардым...

Арадан къыркъ джылдан артыкъ заман озуб, бир ёлгеннге къайгъы сёз берирге бардым. Алайда афендилик этиб тургъан Орусланы Назир болгъанын биле эдим. Тюбегенлей мени къучакълаб: «Айтырым барды, къабырладан къайтханлай, ашыгъыб кетме», - деб, джумушун этерге кетди. Къабырладан къайтхандан сора, мени бир джанына алыб, костюмуну кёкюрек хурджунундан паспортун чыгъарды. Аны ичинден заман саргъалтхан статьямы алыб узатды. Тюзю, кесим унутхан да этген эдим ол джазгъанымы. Сейирсиниб, эндиге дери къалай сакълаб тургъанын сордум.

- Бу статья меннге бек джарагъанды, аны ючюн сакълагъанма, – деди. – Бу газетде чыкъгъаныны экинчи кюнюнде председатель келиб, кёб ариу сёз айтыб, мындан ары да алай джигер урунугъуз, биз да къыйыныгъызны табдыра, юлгюге айта турлукъбуз, деб кетди. Эки ыйыкъдан,бригадада ишлегенлени хар бирибизге, онушар килограмм будай бериб къууандыргъан эди. Кёб да турмай, бир ашыгъыш джумуш чыгъыб, Талас шахаргъа бардым. Анда тутдула, комендантдан эркинликсиз нек келгенсе, кимсе деб, джагъамдан алдыла. «Ким болгъанымы муну окъусагъыз билликсиз», - дедим да, статьяны къолларына тутдурдум. Аны кёргенлеринде, джукъ айтмай, ийиб къойдула.

Къарачайлыла артыкълыкъгъа, зорлукъгъа да бой бермей, къалай джигер уруннганларына энтда бир юлгю келтирейим.

Атам къазауатдан сакъат болуб келсе да, бир кюнню къалмагъанча ишге джюрюй эди. Колхозну правлениесини оноуу бла, уллу юйдегилери болуб иги уруннганлагъа, кюн сайын биришер литр билямукъ бере эдиле. Кюн сайын анам литр сыйыннган гёгенчикни къолума тутдуруб, мени ары ие эди. Бир джолда билямукъ бериучю киши: «Сен Джюсюбню баласыса да?» - деб сорду. Аны джашы болгъанымы айтханымда, сауутуму толтуруб берди да: «Муну юйюгюзге элтиб, дагъыда кел. Энди кюн сайын эки литр бериб турлукъма сизге», – деди. Ал кюнледе юйге джетгинчи бармагъым бла джалаучан эдим. Ол кюн а тохтаб, билямукъдан иги кесек тогъудум. Анам билген эди, алай а джукъ айтмай, ышарыб къойду. Ингирде ишден кеч келгенинде, атама хапар айтдым. «Аллай бир зат этерик болурла, деб тура эдим, – деди атам. – Тёрт къыргъызлы бла мен, бешеулен болуб, чалкъы чала эдик. Хар бирибизни башха-башха участокларыбыз бар эди. Ингир ала башкъарма бла бригадир келиб, сажна бла ёлчелеб чыкъдыла. Башкъарма меннге къараб: «Акъсакъал, сеннге рахмат, дейбиз. Бу тёртюсю сени тенгли бир чалгъандыла», - деб, алагъа аманны къуйду. Ол экиси кетгенлей, была мени арагъа алыб: «Сен да бизнича бир чалыб къойсанг, бизге урушурукъ тюл эди», - деб, кёлкъалды болдула. Экинчи кюн атам аланы чалкъыларын таплаб, гылдыуайларын къаты бегитиб бергенинде, разы болгъанларын, ишни да аслам къоратханларын айтхан эди.

ХАПЧАЛАНЫ Маммет.
Мындан арысы басмаланныкъды.
Tinibek 25.12.2018 01:32:45
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 13
Унутулмазлыкъ зулмулукъ
КЁЧГЮНЧЮЛЮКНЮ КЪЫЙЫН ДЖЫЛЛАРЫНДА

Аллы газетни 96-чы номериндеди.

АЛМАЛА АШАЙМА ДЕБ

Школда окъугъан джылларыбызда, артыкъсыз да ал кёзюуледе, билмей неда биле тургъанлай да, муну ахыры не болур, деб сагъыш этмей, бир-бирибизни къыздырыб, тюрлю болумлагъа да тюшюб къалыучан эдик. «Къарын къалыннга киргизир», деб аллай бир затны юсюнден айтылгъан болур. Гогуйланы Аскер бла мен, дерсле бошалгъанын билдириб къонгурау къагъылгъанлай, окъуу кереклерибизни да алыб, эрлай джолгъа чыкъдыкъ. Дерследен сора юйге дженгил кел деб, къаты айтылгъан эди. Гардош къазыб башларыгъыбызны кесим да биле эдим. Аскерге да юйде этиллик затла болгъанларын айтхан эдиле. Экибиз дерслени юслеринден сёлеше, джолну джартысына джетерге, нёгерим тохтаб: «Ол тюрлю тауушланы эшитемисе?» - деб меннге къарады. Мен да эс бёлюб, ары бурулдум. «Ой, ання, мени ёлтюреди», - деб, ачы къычыргъан тауушну эшитдик. Ол таууш чыкъгъан таба чабдыкъ. Чыгъанакъдан этилген мийик буруудан джукъ кёралмадыкъ. Ары атлаб, бурууну къыйырындан къарадыкъ.

Бир киши сабийни джыджым бла байлаб, ауузуна алманы тыгъыб кюреше эди. Бизден бир классны тёбен окъугъан Тохтарны таныдыкъ. Артда ол айтхан хапаргъа кёре, школдан келе орамда адам эслемегенинде, бачхада бишиб тургъан алмалары бла терекге, сугъаргъан сагъатда суу ийиучю арыкълары бла киреди. Алмаладан ашай, хурджунуна да сала тургъанлай, юйню иеси кёрюб, чабыб джетиб, уруб тёнгеретеди сабийни. Ол эс джыйыб ёрге тургъунчу, юйюне чабыб, джыджым алыб келиб, терекге байлайды. Алманы ауузуна быстырыргъа излейди. Сабий башын арыбери буруб, аякълары бла аны урургъа кюреше, къычыра, джылай, дыгалас этиб кюреше эди.

Биз, ары да кирелмей, не бла болушлукъ этерге билмей тургъанлай, къычырыкъны эшитген болур эди, аны бла хоншу джашагъан саубитген киши чабыб джетди. Ол келгени бла зулмучуну джелкесине уруб аудурду, табаны бла да эки-юч кере сермеди. «Алма алды деб, сабийни ёлтюрюб къоя эдинг да...Сен адам тюлсе», - деб, дунияны аманын къуйду. Сора Тохтарны бошлаб, бизни да ичине ийди. «Ашагъыз ючюгюз да алмала, хурджунларыгъызгъа да джыйыгъыз. Сен а «дыф», десенг ёлтюрген этерикме», – деди ёрге тура тебреген бачханы иесине. Биз унамай, ол къоймай, алмала джыйдыкъ. Бизни бла орамгъа чыкъды да: «Аллах ургъан бир адамды. Тийреде аны кёрюб болгъан джокъду. Къатыны бла къызчыгъын да юйюнден къыстаб ийгенди. Кишини аярыкъ тюлдю. Кёгет ашарыгъыз келсе, майна мени тереклерим, киригиз да ашагъыз», - деб ашырды.

ОКЪУУДА ДА ОЗДУРМАЙ ЭДИК

Кёчгюнчюлюк халкъыбызгъа къыйынлыкъ келтирген заманда, эм уллу сынау джыллары 5-13 болгъан сабийлеге джетген эди десек, джангыллыкъ тюлбюз. Ол къарыусуз джанлагъа киерге джылы кийим табылмай, къарынлары ашдан тоймай, джашагъан джерлери сууукъ болуб, къырылыб баргъанларын кёргенме. Артда кёбчюлюк информацияны мадарлары джазгъандан, алай ажымлы ёлгенле 22 мингден аслам болгъандыла.

Ол заманда бизден сабийле да школгъа джюрюрге, окъургъа кереклиси кишини къулагъына кирмегенди. Аллай джамагъат-политика хауа 1946-чы джылгъа дери сакъланнганды. Артда къарачай сабийлени эсебге алыб, юйде уллула бла сёлешиб, билим бериуню къайгъысы этиле тебрейди. Ай медет, школгъа барыр хыйсаблары болмай, къара танымай джашауларын ашыргъанла да кёб болдула. Мен биринчи классха джюрюб башлагъанымда, аталарыбызны атларын бизге тукъум этиб джаздыла. Ма алай бла ючюнчю классха кёчдюк. Бу школда орус тилден устаз болуб ишлеген Джазаланы Махмутну джашы Азрет, кюреше кетиб, директор бла завучха ангылатыб, хар кимни тукъумуна кёчюрдю.

Китаб, къалам, дефтер дегенча затла джокъну орнунда эдиле. Бир-бирибизден алыб, дыгалас этиб, окъургъа кюреше эдик. Юйде уллула къагъытла табыб, аланы кесиб, халы бла тигиб, дефтер маталлы эте эдиле. Юч-тёрт джылдан окъуу керекле тюкенлеге тюше тебредиле. Къуру билим къайгъылы болурча мадар джокъ эди. Кечинир ючюн уллу-гитче да къолундан келгенни этиб кюреше эди. Къарнашым бла мен, бирибиз школгъа кетсек бирибиз, тийреде адамланы къозуларын кёзюу кютюб турдукъ. Отха салыргъа къамишлени, сыртлада малланы къатхан кирлерин къышха джыйыб, хазырлай эдик. Бачхалада гардошха, нартюхге суу салгъан да биз эдик. Школгъа джюрюген сабийлени тютюн ёсген джерлеге да ие эдиле. Алайлада битимни чапыракъларын джыртыб алыб, темир чыбыкъдан этилген узун ийнелеге сууура эдик.

Джашауубуз не халда болса да, бизде школгъа джюрюген отуздан аслам къарачай сабий, къалгъанлагъа юлгюге айтылыб турдукъ. Директорубуз джыйылыулада бизни аталарыбыз бла аналарыбызгъа разылыкъ билдиргени да эсимдеди. Бир классда къарачай сабийле сегиз эдик да, аланы экиси ауруб ёлген эдиле. Къалгъанла джашауларына джол ачдыла. Бархозланы Шамил «СССР-ни спортуну устасы» деген атха тыйыншлы болуб, джетишимлери ючюн «Хурмет Белгиси» орденнге тыйыншлы болду. Джазаланы Осман да тутушдан республиканы чемпиону эди. Мында спорт джаны бла ишлей, кёблени юретгенди, кёблеге болушханды, энтда къуллукъ этеди. Джазаланы Балуа Джазыучуланы, Журналистлени союзларыны члениди, талай китабны авторуду. Хапчаланы Борис «СССР-ни кинематографиясыны махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы атны джюрютеди. Кечериксиз, алагъа кесими да къошайым. «КъарачайЧеркесияны адабиятыны махтаулу къуллукъчусу» деген ат бергендиле, басмадан чыкъгъан алты китабым барды. Бизни бла бир классда окъугъан къызла Хатуайланы Люся бла Гогуйланы Рая математиканы аламат билгенлери бла саулай школда белгили эдиле. Не келсин, экисине да джазыу баш билим алырча мадар бермеди. Ол бирси класслагъа джюрюгенле да махтала эдиле. Асламысы баш билим алыб, джууаблы къуллукълада ишлеб турдула бери къайтхандан сора, энтда ишлегенле да бардыла. Не тыйгъыч салыб кюрешселе да хорлаялмадыла асыл халкъыбызны.

МУХАММАТНЫ ХАПАРЫ

Бюгюнлюкде джашагъаным Джёгетей Аягъыны Головное тийресиндеди. Бир кюн орамгъа чыкъгъанымда, тёбен джанындан Ёзденланы Мухаммат келе тура эди. Саламлашдыкъ. Бир-бирибизни эртдеден таныгъаныбыз себебли тынчлыкъ-эсенлик хапар сордукъ. «Мен кесибизни «Къарачай» газетде тюнене кёчгюнчюлюкню юсюнден уллу статьяны окъудум. Биз чекген къыйынлыкъла кёзюме кёрюнюб, джюрегим да къыйналды, алай болса да ол затланы юслеринден айта турургъа керекди. Сен да джазыучан эдинг, арт кёзюуде джазгъанынгы аз этгенсе. Мен да бир хапар айтыргъа излеб, сеннге тюберге таб тюшмей айланама», - деди. «Не таб тюшгени барды, ма, юйге кел да, этейик ушакъ», - дедим. «Ариу хауада олтурайыкъ», - деб, юйге кирирге унамады, арбазда джатма тюбюнде диваннга олтурдукъ. Ёзден улу бу хапарны айтды.

- Меннге он джыл болгъан эди. Киши джуртлагъа тюшген кёзюуюбюзде талай айны тиширыула алтын сыргъаларын, джюзюклерин, кеслерини, эркишиледен къалгъан кийимленизатны къабарыкълагъа ауушдуруб, сатыб юйдегилерин кечиндирдиле. Ала бошала тебрегенлеринде къыйын болумгъа тюшдюк. Экинчи джылында ачлыкъ къысды. Ёлгенле кёб болдула. Артыкъ да сабийле. Ма аллай кюнлени биринде, биз тургъан къыргъыз юйчюкден узакъ болмай джашагъан тенгчигим Асхат орамда тюбеб, ойнаргъа чакъырды. Алгъаракъда иги эди, арт кёзюуде бир кесек ойнагъанлай бутларыбыз къыйылыб къала эди. Ахырда да элни къыйырында суучукъгъа барайыкъ да, олтурайыкъ, деген акъылда тохтаб, ары кетдик. Гитче дуппурчукъну башындан къараб, тюбюнде созулуб джатханнга кёзюбюз илинди. Бу не болду деб тюшгеникде, джылы 14-15 болур эди, бир къызчыкъ ёлюб тура эди. Узун эшмечиклери да сырт джанында хансха джайылыб, юсю да къара чибинледен толу эди. Муну ёмюрде эти болгъанмыды дерча, къуру сюеклери кёрюне эдиле. Бир къолу, нени эсе да алыргъа узалгъанча, созулуб, бармакъ учлары джетген джерде да бир кеселекке кюнде къатыб тура эди. Ачдан ёле башлаб джыгъылгъанында, аны алыб къабаргъа дыгалас этиб, къолун узатханы бла ёлюб къалгъанын артда уллула айтыб эшитдик.

Ызыбызгъа чабыб келиб, орамда тюбеген адамларыбызгъа айтдыкъ. Юч тиширыу бла бир къарт барыб, алыб келдиле. Ким болгъанын кючден таныдыла. Анасы хариб да алгъаракъда ёлген эди. Келген сагъатларында алагъа джетген юйчюк маталлы бир тыгъырыкъгъа киргиздиле ёлюгюн. Къабыр къазаргъа къарыуу джетерча уллуладан киши чыкъмады. Асхат, мен дагъыда бизни тенгли бир джашчыкъны табдыла. Ол юч тиширыу бла барыб къайтхан къарт ёрге туралмайды, дедиле. Къабырла алай узакъ тюл эдиле. Биягъы юч тиширыу ёлюкню ары элтдиле. Сора, къабырны къалай къазаргъа кереклисин юретиб турдула, биз арыгъаныкъда, кюреклени ала алдыла.

Андан бери кёб заман кетди, джуртубузгъа келиб джарашдыкъ, джашауда кёб зат тюрленди. Алай а ол къызчыкъ кёз аллымдан кетмейди, – деб хапарын бошады Ёзден улу.

ХАПЧАЛАНЫ Маммет.
Tinibek 25.12.2018 17:03:10
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 8 "КЪАРАЧАЙ"
КъЧКъУ-ну 80-джыллыгъына
КЪАРАЧАЙ ЭМДА НОГЪАЙ ТИЛЛЕНИ КЪАЛАСЫ

Къарачай эмда ногъай филологияны кафедрасы Къарачай-Черкес кърал университетни тамалын салгъан кафедраланы бириди.

Филология факультет Къарачай-Черкес кърал университетни тарихинде бек магъаналы орун алады. Эм аллындан да физика-математика факультет бла бирге аны тамалын салыб, Къарачай-Черкесияда филология билимни аралыгъы болуб, кёб джаш адамгъа аламат усталыкъ бергенди. Бюгюн ол университетни къурамында институт статусну джюрютеди. Аны эм эски кафедраларыны бири къарачай эмда ногъай филологияны кафедрасыды, алай эсе, ол бу вузну тамалын салгъан кафедраланы бириди.

Белгилисича, гитче миллетлени тил, адабият, маданият байлыкълары эм алгъа окъуу системаны кючю бла сакъланадыла. Къралны миллет политикасыны хакъындан миллет тиллени айнытыу иш да окъуу системаны тыйыншлы джолгъа салыудан башланады. Къарачай эмда Черкес областланы миллет школларына устазла керекли болгъаныны себебинден РСФСР-ни Къарачай автоном областдагъы Миллет советини комиссарларыны бегими бла 1938-чи джылны аууз-герги (октябрь) айында Микоян-Шахарда (Къарачай шахарны алгъыннгы аты) экиджыллыкъ устаз институт ачылады. Аны тамалында 1940чы джылны къыркъаууз (сентябрь) айында Къарачай-Черкес кърал педагогика институт къуралады.

Адамны джашауунда къыйын кюнле да, къууанч кюнле да аралашыб келгенча, университет да 80 джылны узагъына тюрлю-тюрлю болумланы сынай келгенди. Баш школну джангы айныб башлагъан кёзюуюнде Уллу Ата джурт къазауат башланады. Микоян-Шахар 1942чи джыл къанлы джауну оккупациясына тюшгени амалтын Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну джабаргъа керек болады. Аны экинчи кере джабылыуу къарачай миллетни сюргюннге тюшгени бла байламлыды. Терслиги болмагъан миллетни джурту-джери да, харакети-хазнасы да, джангы аякъ юсюне сюелген окъуу къаласы да бошуна къаладыла, кеси уа аяусуз джазыуну сюрюб къум тюзлеге ашырылады. Институтну ол кёзюулеге джыялгъан хазнасын - окъуу-методика материалланы, иги кесек фонду болгъан библиотеканы, окъуу системаны башха ууакъ тутурукъларын - тюб этиб, Пятигорскедеги педагогика институтха джибередиле.

Белгилисича, репрессияланы заманында къарачай миллет бла бирге талай миллет да бир тукъум бир терсликлери болмагъанлай кёб къыйынлыкъла кёредиле. Кёчгюнчюлюкню кёзюуюнде бир-бир юйдегиле тёлюден тёлюге кёче келген миллетни маданият шартларын белгилеген багъалы затларын багъалатыб тутаргъа умут этгенликге, сюргюнде аланы сакъларгъа мадар болмайды. Ач джыллада аланы ашарыкъгъа ауушдурургъа керек болады. Айтыргъа, миллет кеси джарсыгъанча, аны миллет белгилери да джарсыйдыла, тебленедиле.

Киши джерледе кёчгюнчю миллетлени тиллерин планнга тюшюрюу окъуу системаны тамадаларыны эслеринде да болмагъанды, аны амалтын сюргюннге тюшген миллетлени сабийлери кеси тиллеринде окъургъа мадар табмагъандыла. Тил, адабият, маданият шартла артына кетиб, таркъая, тас бола тебрейдиле. «Тюзню гырджыны тюзде къалмаз» дегенлей, тюзлюк ачыкъланады, миллет Джуртуна къайтады.

1957-чи джыл, къарачай миллет кеси джерине къайтхандан сора, кърал педагогика институт джангыдан ишлеб башлайды. Эм алгъа окъуу система джарашдырылыргъа кереклисин ким да ангылай эди.

Кафедраны тамалын къурагъан - аны керекли окъуу материал бла, китабла бла баджаргъан - окъуу процессни «чархын бургъан» иш, сёзсюз да, эм къыйын, эм джууаблы иш болгъанды. Алай а кеси тилибизде илмуокъуу системаны джарашдырыуну ишин ёхтем халда башлагъан миллетни ашхы уланлары - филология илмуланы доктору, профессор Алийланы У. Б., филология илмуланы доктору, профессор Хабичланы М.А., филология илмуланы кандидатлары, доцентле Орусбийланы И. Х.-М., Акъбайланы Ш.Х., Хубийланы М.А., Хаджилаланы Х.-М. И., тарих илмуланы кандидаты, профессор Лайпанланы Къ.Т. дагъыда башхала - магъаналы ишни тамалын саладыла. Алийланы Баблашны джашы Умарны башчылыгъы бла, ол хазырлагъан китабланы, окъуу материалланы болушлукълары бла башланнганды Къарачайда, Малкъарда да миллет кафедраланы ишлери. Ол кеси Малкъарда ишлегенликге, къарачай филологияны джарсыуларына къуру да джан аурутханлай, болушханлай тургъанды. Аны болушлугъу бла алимлерибиз уллу илму аралыкълада - Москвада, Бакуда аспирантуралада - окъуб, кандидат, доктор диссертацияларын да джакълагъандыла.

Къысха заманны ичинде алимле къарачай-малкъар тилни грамматикасыны бёлюмлерин бирем-бирем тинтедиле. Кёб турмай, малкъар алимлени тинтиулери бла бирге хазыр материалла 1966-чы джыл Нальчикде Н.А. Баскаковну редакциясы бла чыкъгъан академия грамматиканы тамалын къурайдыла. Алимле 1976-чы джыл аллай грамматиканы орус тилде чыкъгъан тюрлюсюню тамалын да къурайдыла. Алай бла, белгили алимлерибиз баш школну миллет окъуу системасын илму дараджагъа чыгъарадыла. Аны бла къалмай, алимле школ окъуу системаны миллет бёлюмюню джумушларын да тындырадыла: къарачай тилде биринчи программаланы эмда окъуу китабланы Алийланы У.Б., Орусбийланы И. Х.-М., Байрамкъулланы А.М. джарашдыргъандыла. Къарачай адабиятны программаларын, окъуу китабларын, хрестоматияларын Хубийланы М.А. эмда Лайпанланы Къ.Т. школ устазла бла бирге джарашдырадыла. Фольклор-этнография экспедицияла къураб, тинтиуле бардырадыла.

Къарачай эмда ногъай филологияны кафедрасы, ачылгъан кюнюнден башлаб, къарачай тил бла литератураны, ногъай тил бла литератураны устазларын хазырлайды. Филология институтну къарачай-ногъай бёлюмюнде окъуб чыкъгъанланы араларында белгили адамла, джазыучула, поэтле, фахмулу алимле, устазла, журналистле бардыла. Сёз ючюн, Айбазланы Дагерман, Блимгъотланы Мунир, Акъбайланы Азрет, Аппаланы Билял, Батчаланы Альберт, Батчаланы Мусса, Байрамукъланы Фатима, Къобанланы Ахмат, Лепшокъланы Хусеин, Мамчуланы Дина, Семенланы Азрет, Сылпагъарланы Кулина, Хубийланы Назир, Чотчаланы Магомет, Шаманланы Медиха, Байчораланы Сослан, Акъбайланы Халимат, Акъбайланы Харун, Батчаланы Али-Мурат, Джазаланы Балуа, Джанибекланы Сосланбек, Чотчаланы Ахмат, Джанкёзланы Марина, Джанкёзланы Медина, Доюнланы Абдрахман, Ёзденланы Якъуб, Какушланы Хусей, Къоркъмазланы Салима, Лайпанланы Рашид, Мамаланы Фатима, Семенланы Аминат, Созарукъланы Норий, Хапаланы Светлана, Хубийланы Алий, Хубийланы Кларисса, Хубийланы Мариям, Тотуркъулланы КъазийМагомет, Эрикгенланы Фатимат, Элкъанланы Магомет дагъыда башхала.

Кафедрагъа тамадалыкъ этген алимле къачан да бу джууаблы джумушну бет джарыкълы бардыргъанлай тургъандыла. Филология илмуланы кандидаты, доцент Орусбийланы И.Х.-М., биринчи болуб, бу къуллукъну 1959-чу джылдан башлаб (ары дери кафедра ара кафедраны, тилле бла адабиятланы кафедрасыны къурамында ишлегенди), 1973чю джылгъа дери бардыргъанды. Андан сора Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, доцент Сюйюнчланы А.А., филология илмуланы кандидаты, доцент Акъбайланы Ш.Х., филология илмуланы кандидаты, профессор Байрамукъланы З.Х., филология илмуланы кандидаты, профессор Батчаланы А.-М.Х. башчылыкъ этгендиле. Бусагъатда кафедраны ишин филология илмуланы доктору, профессор Алийланы Т.К. джюрютеди. Кафедраны окъууилму ишлерине филология илмуланы доктору профессор Байчораланы С.Я. эмда филология илмуланы кандидаты, доцент Акачыланы С.М. уллу юлюш къошхандыла.

Кафедраны бюгюннгю устазлары - доцент Султанбекова М.К., профессор Алийланы Т.К., доцент Каракаев Ю.И., доцент Хапаланы С.М., доцент Атакаева Ф.Ш., тамада устаз Биджиланы С.Р., тамада устаз Ёртенланы Э.Н., тамада устаз Магулаланы Ф. Л. - башында айтылгъан алимлени иннетлери бла, джорукълары бла ишлейдиле. Кафедра мийик дараджалы илму конференцияла бардырады. Сёз ючюн, къралла арасы дараджада «Языковая ситуация в многоязычной поликультурной среде и проблемы сохранения и развития языков и литератур народов Северного Кавказа» атлы конференцияны талай кере бардыргъанды. Быллай конференцияланы кёбюсю кафедраны тамалын салгъан алимлени сыйларына аталыучандыла. Сёз ючюн, проф. Алийланы У.Б., проф. Хабичланы М.А., доц. Акъбайланы Ш. Х., доц. Орусбийланы И.Х.-М., доц. Хубийланы М.А., Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, алим Сюйюнчланы А.А., доцент Акачыланы С.М. дагъыда башха алимле кафедраны эмда филология илмуну айныууна уллу юлюш къошханлары себебли аланы юбилейлерине багъышланнган илму конференцияла бардырыладыла. Кафедрабыз 2019-чу джылны эндреуюк (декабрь) айында, башха конференцияладан сора да, кафедраны ишине уллу юлюш къошхан алимни, Лайпанланы Къазийни, 95джыллыкъ юбилейине атаб мийик дараджалы илму конференция бардырлыкъды.

Миллет окъуу система школлада иги ишлесе, тил унутулмазлыгъы, алай эсе уа, миллетибиз тас болмазлыгъы хакъды. Кафедраны устазлары, школлагъа дерс китабла, окъуу болушлукъла, сёзлюкле, программала джарашдырыб, къолларындан келгенни аямайдыла. Сёз ючюн, ЮНЕСКО-ну кафедрасыны 2012-чи джыл бизде къуралгъан филиалы бла бирге «Формирование гражданской идентичности...» проектни чегинде кафедраны устазлары, башха алимле да къошулуб, школлагъа, сабий садлагъа аталгъан школ предметлени окъуу китаблары бла окъуу болушлукъларыны эки тилде (орус бла къарачай) вариантларын хазырлагъандыла (42 китаб). Бу китабланы Эресей Федерацияны Окъуу эмда илму министерствосу, экспериментал халда хайырландырыргъа буюруб, къабыл этгенди. Аланы бирин, «Харифле» деген, эл школлагъа аталгъан китабны, КъЧР-ни Окъуу бла илму министерствосу къабыл этиб чыгъаргъанды. Энди аны нёгерин - шахар школлагъа аталгъан китабны - чыгъарыргъа умутубуз барды тилни иги билмеген шахар сабийлеге энчи китабла кереклиси хакъды.

Кёб дараджалы окъуу системаны хакъындан кафедраны тамалында бакалавриат, магистратура, аспирантура да ишлейдиле. Бусагъатда кафедрада 5 аспирант кеслерини кандидат диссертацияларын хазырлайдыла. Буруннгу джыл Байчораланы Магомет, кафедраны аспиранты, диссертациясын бет джарыкълы джакълагъанды. Саулай да кафедрада илму ишлерин хазырлаб, 10 аспирант филология илмуланы кандидатлары болгъандыла. Кафедрада къарачай тилни окъургъа излеген Эресейде джашагъан неда тыш къралладан келген миллетлени келечилерине буюрулуб, «Къарачай миллетни тили эмда маданияты» деген энчи программа джарашдырылгъанды. Алай бла, кафедраны коллективи, джаш тёлюге билим бериб, школлада, башха санагъатлада ишлерге къурагъандан сора да, ана тилибизни, тин байлыгъыбызны сакълаугъа, миллет шартларыбызны бегитиуге уллу эс бёледи. Кафедраны чегинде Ногъай маданиятны аралыгъы ачылгъанды, кёб турмай, Къарачай маданиятны аралыгъы да ачыллыкъды. Аны бла бирге миллетлени бирикдириуге аталгъан джумушланы да бардырады.

Бюгюнлюкде бизни не аз да джетишимлерибиз бар эселе, ала джуртубузну-миллетибизни, тилибизни-тинибизни бек сюйгенибиз бла, аланы сакълаугъа, илму дараджада ишлетиуге къайгъыргъаныбыз бла байламлыдыла.

Быйыл университет 80джыллыкъ юбилейине бет джарыкълы тюбегенине сёз джокъду. Мындан ары да джашнасын, юлгюге айтылсын университетибиз!

АЛИЙЛАНЫ Тамара,
къарачай эмда ногъай кафедраны тамадасы, филология илмуланы доктору, профессор.
Tinibek 25.12.2018 17:04:03
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 8 "КЪАРАЧАЙ"
Энчи оюм
НАСЫБХА НАСЫБ КЪОШУЛУР

Къыз чыгъарыуну, келин алыуну джорукълары, «хар элни къой союуу башха» дегенлей, хар джерде башха тюрлюдюле.

Таб, эки хоншу элде да башхалыкъла танылыб къаладыла. Тыш къарамында башхалыкъ танылгъанлыкъгъа, ич магъана, мурат бирди: игилик, ашхылыкъ. Иги кюнлеге джетейик, деб, атаана сабий ёсдюредиле, ашхы кюнлени кёрейик, деб умут, мурат этедиле.

Биз бир терезечи къарт бла (атына Къазий дейик) ушакъ этебиз.

- Юйдеги къурау хар кимге да тюшеди, - дейди ол, алай болгъанлыкъгъа бир къауум джаш адамла ол затны терс ангылагъанча кёреме. Бир къауум джашла неда къызла ючюн турмуш къурау тынч ишди. Танышыб бошагъынчы юйленедиле да, танышыб бошаргъа чачыладыла да къаладыла. Бусагъат дунияда бир-бирлерин табхан а алай къыйын тюлдю: телефон бар, Интернет бар. Бир-бирлерин кёрмегенлей, бир-бирлерини ауазларын огъуна джангыз кере эшитмегенлей, сюйгенле боладыла да къаладыла. Быллай затла ишленнген адамны, ишленмекликни сырын сына г ъ а н адамны, адебни-намысны сыйын кёре юреннген адамны иши тюлдюле.

Бир джаш адамыбыз барды элде. Аскерден алыб келгенди келин анасына. Келин джазыкъ, бюгюнлюкде эки сабийин баууруна къысыб, баш иесиз джашайды. Ахырсы ол сенден алимент алыб джашар ючюн келмегенди да сеннге?! Сабийлеринги кесинг саулай ёксюз этген къаллай эркишисе сен десенг, ол заманда джашлыкъ этгенме деб, аягъыны бурну бла джер къазады.

- Ата-ананы разылыгъы амалсыз кереклиди, - дейди биягъы къарт, - джашау аны излейди, кюн сайын сынай турабыз ол затны.

Энтда бир мисал. Джаш (атын айтыргъа тыйыншлы кёрмейбиз) Къарачай шахарда университетде биргесине окъугъан къызны алыб келди. Алай а аны бла бир айны да джашамады. «Анангы джаратмадым», деди келген. «Джаратмадынг эсенг да, ол мени анамды», - деб айталмады джаш. «Мени бла джашаргъа сюе эсенг, шахаргъа кетейик. Мен алай излейме!» деди келин. Шахаргъа келгенден сора да кёб джашамадыла бирге. Сагъат бла джарымгъа, киногъа къараргъа клубха кириб, бир джерде олтуруб, бошалгъанында, эшикге чыгъыб, чачылыб кетген адамлача, айырылыб къалдыла. Аладан туугъан сабийни уа келин джаратмагъан «аман» ана баууруна къысыб олтурады.

Дагъыда мисал. Къазийни къарнашлары, ол аскерден къайтхандан сора, ёксюзлюгюн танытмаз ючюн, аны уллу той-оюн этиб юйлендирдиле. Къарнашла ата болдула, келинле ана болдула. Тийре къууанды, бюсюреу этди. Аны магъанасы неди десенг, Къазий, къарнашларыны, келинлерини туздамларыны, джууукъларыны хурметин этиб, алгъа ала бла оюмлашыб, бир аууз сёз разылыкъларын алгъан эди. Бюгюнлюкде, мамурачлача, эки джашчыгъы бла толу рысхылы юй болуб джашайды.

Биз хапарын айтханла джангыз бир элни «гоккалары бла чыгъанакъларыдыла». Аллайла хар элде да болурла. Ата-ананы разы этиб, насыб табханла аз тюлдюле.

Бусагъат джашауда аскерден, окъугъан джерден, бирси узакъ джерледен келин келтирген джангылыкъ неда адам сейирсинник зат тюлдю. Уллу шахардан келин неда кюёу болуу да кишини башын чайкъамайды. Иш недеди десенг, кёб джаш адамыбыз юйлениуню магъанасына тюшюннгюнчю, къудуретин ангылагъынчы «юйдеги» къурагъанларыды. Бу затла сабийликди, алай ангыламагъанлыкъдан бош ашыкъгъанлыкъды, деб, «хо-хону» басыб къояргъа джарамаз. Быллай ашыкъбушукъ юйлениуню джамагъатны сыйын кёрмегеннге санаргъа керекди. Хар юйдеги къралны бир юйюрюдю. Кючлю бирикген кърал кючлю бегиген, бирикген юйдегиледен къуралады. Хар ишде тамаданы оюму сыйлы орун табханы кибик, юйлениу чотда да ата-ананы разылыгъы болмай толу насыб табаргъа къыйынды. Кёбюсюне джаш адамла: «Аны бла мен джашарыкъма, сиз тюл!» - деб къысха, оюмсуз джууаб этиб къоядыла. Тюздю, сиз джашарыкъсыз, иги джашаб кетсегиз, кимни дауу барды, бек ашхы, алай а къыйналгъан кюнюгюзде ата-ананы джокъламай къоярыкъмысыз, аладан болушлукъ, джакълыкъ излемей тураллыкъмысыз?

Айырылгъан кюнюгюзде сабийлени аланы бауурларына силдерге огъайыгъыз боллукъ тюлдю да?!

- Уллу, гитче демей, болгъан бары бюгюнлюкде «акъылтоб» болгъандыла да къалгъандыла, - дейди биягъы къарт ушагъыны аягъында. - Киши кесини сабийин кёре тургъанлай отха атарыкъ тюлдю. Керек болса, тынгылаб, керек болса, сорушуб, керек болса, бирге ойлашыб иш этилсе, ата-ананы разылыгъын излеген сабийни сыйы тюшерик тюлдю. Алай болса да керти ишге къыйсыкъ къараучу, анда-санда тюбеучю ата-аналаны сагъынмайбыз былайда биз. Ала аналыкъ, аталыкъ насыбдан къурудула. Къартла сюймекликни ангыламайдыла, деген джаш адамланы да асыры терен эслери барды деб билмейме. Сейири неди десенг, бюгюннгю къартланы да болгъанды джаш заманлары, сюйген заманлары да.

Бу биз айтхан затладан, юйлениу, джашау къурау джангыз ата-ана сюйгенча болсун, деб, оюм этиб къояргъа джарамаз. Сёз аланы хурметлеринде, «берекет берсин» деген джангыз разылыкъ сёзлериндеди.

Бир джерде ата-ана, бирде уа аланы сабийлери джангылыргъа боллукъдула. Аны себебли керекди ойлашыргъа. «Уллу къазанда бишген эт чий къалмаз» деб акъыл сёзле къоюб кетгендиле нартларыбыз. Сёз тауусулуб, къыз, джаш да билиб къурасала юйдеги, бютюн да ашхы. Юйдеги чачыла тебресе, къартла бир-бирине берген сёзлерин эсге тюшюрюрге боллукъдула. «Бет бетге къараса, бет джерге къарайды» ахырсы. Джаш адамлагъа, чыртда бир тёзелмезлик чурум джокъ эсе, этмегиз алай, чачмагъыз юйдегини, сабийле кесигиз саудан ёксюзлюк сынамасынла, деб айтыргъа амалсыз керек болады. Зор бла келтирмейин, тилеб, сёз тауусуб келтирсенг, джаш юйдегиде дауур чыкъгъан кюн ол затны эсгертирге таб тюшеди, толу эркинлик табаса.

Бир къауумла келинни къачырыб келтириуню баш магъанасына джоюмну аз къорауун табадыла. Бизни оюмубузгъа кёре, ол тюз тюлдю. Адам улу джаратылгъанлы сюймеклик сезим тюрленмегенди. Биринчиси, зор бла къачырыб келтирген адет къалгъанды, дерге боллукъду, бир да бир тели болмаса, ол затны этерик тюлдю. Бюгюнлюкде къызла башларына бошдула, юйге кириб турмайдыла, ишге джюрюйдюле, базаргъа джюрюйдюле, хар бири биргесине бирер омакъ багъалы телефон джюрютеди, тюбеширге, къаллай бир сюйсе, аллай бир ушакъ этерге мадар табады. Экинчиси, бюгюннгю таулу киши, келин келгенден сора этилген джоюмну эсге алсакъ, бир къой багъасын табарыкъды. (Бу джоюмланы юсюнден былайда сагъынырча тюлдю, аланы юсюнден энчи ушакъ бардырыргъа тыйыншлыды).

Арт он-джыйырма джылгъа джашау уллу тюрленнгенди, джамагъатны ангысы да анга кёре ёсе, джангы адетле чыгъа, бегий барадыла, ата-ананы хурметин этгенле да, аланы сыйларын кёре билгенле да, миллетде эртдеден келген намысны, адетлени да тутаргъа кюрешгенле кёбден кёб бола баргъанча танылады.

Юйлениуню юсюнде, айхай да, некях этиуню бек уллу магъанасы барды. Алгъаракълада некяхны джашыртын, не баугъа кириб, не джатма тюбюнде, не къыз, не джаш алайда болмагъанлай, эки-юч адам тындыра эдиле. Бусагъатда не да ачыкъды. Таб, межгитлеге барыб да этедиле некяхны, эки джаш адам да алайда тургъанлай. Алай болгъанлыкъгъа къралны джоругъуна да сыйыныргъа керекди.

Ол зат джашауда амалсыз керек болуб къалады. Былайда бир айтырым: ЗАГС къагъытны кёрген эсегиз, анда онла бла тюрлю-тюрлю соруула бардыла. Бары магъаналы, барысы керекли. Алай а алайда бир гитче соруучукъ унутулгъаннга ушайды. Эм алгъа ата-аналыкъ хурметни хакъына, ананы акъ сютю хакъына, ол къадар сорууну ичинде «Ата-ана разымыдыла?» деген бир соруу артыкъ болмаз эди, деб келеди кёлюбюзге. Быллай соруу эм алгъа, джангы джашауну босагъасындан энди атлай башлагъан джаш бла къызны иннетлеринде да болса, насыбха насыб къошулур.

ЁЗДЕНЛАНЫ Барисбий.
Ючкекен эл.
Tinibek 29.12.2018 03:19:02
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 22 "КЪАРАЧАЙ"
Бюсюреу
«Къарачайгъа» разылыгъымы билдиреме

«Къарачай» газетни эндреуюк (декабрь) айны 13де чыкъгъан 97-чи номеринде мени «Бек джунчуб турабыз» деген статьям басмаланнган эди.

Анда Чапаевское элни къабырларындан алты метр узунлугъу, метр бла джарым тёгереклиги болгъан быргъы печни тас болуб къалгъаныны юсюнден айтыла эди.

Ол печни ким болса да, амалсыз иши болуб, алыб кетген болур, андан бери джыл джарым чакълы бир заман ётгенди, алай а ызына келтириб салыргъа унутуб къойгъан болур, деб джазыла эди.

Айхай да, бусагъатда иги сууукъла башланнгандыла, элни афендилери, джамагъаты да къабырлада джаназыны кёзюуюнде сууукъ боладыла. Аны амалтын тилейбиз, адамланы мындан кёб джунчутмагъыз, печни ызына келтиригиз, деб бошала эди статья.

Джазгъаныбыз газетде басмаланнган кюнню кечесинде печни ызына келтирдиле. Эртденбла джаназыгъа тургъан заманда аны кёргеникде, къууаннган, сейирсиннген да этдик.

Быргъы печни эки джанына газ форсункаланы джандырыб салдыкъ, ол, бек къызыб, сууукъсурагъан адамланы джылытды.

Аллахха шукурла болсун, сан этмей неда унутуб тургъан адам, терс этиб тургъанын ангылаб, быргъы печни орнуна табдырды. Ол затны анга ангылатхан, айхай да, «Къарачай» газетде басмаланнган статья болду.

Аны себебли, кесими эмда Чапаевское элни джамагъатыны атындан «Къарачай» газетни редакциясына бу статьяны дженгил чыгъарыб, бизге болушлукъ этгени ючюн, уллу разылыгъымы билдиреме.

Кертиси бла да, ана тилде чыкъгъан газетибизге юйлю ушагъыбызны, ичги сёзюбюзню да тартынмай, ыйлыкъмай джазабыз. Аны ючюн керекди миллетибизге «Къарачай» газет.

Мен кесими таныгъанлы, бир джылны къалмай, ана тилде чыкъгъан газетибизни алыб турама. Мындан ары да аллыкъма. Аны юсю бла джюрекден чыкъгъан кёб сёзюм халкъыма джетгенди.

МАМЧУЛАНЫ Азрет хаджи.
Сэстренка 30.12.2018 20:44:22
Сообщений: 9927
Цитата
Tinibek пишет:
Къарачай эмда ногъай филологияны кафедрасы Къарачай-Черкес кърал университетни тамалын салгъан кафедраланы бириди.
Емюрюм ангыламай кетди: ногъай тил бла къарачай тилни бир кафедра нек этгендиле?

Я самая классная на форуме))))))))))))))
Tinibek 01.01.2019 02:47:04
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 20 "КЪАРАЧАЙ"
Санат
УЛЛУ СУРАТЧЫ

Сурат салыу дунияда кимни да джюрегин къозгъагъан, ариулукъгъа, ашхылыкъгъа учундургъан санатды. Джашауларын аны бла байлагъан адамла, бир да ишексиз, ич дунияларыны байлыгъын бояуланы кючлери бла суратлаб, кёл басадыла, башхала кёрмеген затланы кёре, сезе биледиле.


Хабичланы Исмаилны джашы Магомед, бюгюнлюкде бизни республикада къой эсенг, бютеу Кавказда, андан тышында да белгили суратчыды, скульпторду.

Эсимдеди, биринчи кере мен, аны «Апсатыны къызы Фатима» деген суратын кёргенимде, асыры джаратхандан кёз алалмай, сёз табалмай къалгъаным. Ол суратдан бир нюр уруб тургъанча, ол бошалмазлыкъ, тауусулмазлыкъ кюн таякъча, алай ангылагъан эдим. Кёб заманны мен ол суратны эсимден аталмай да аны ючюн тургъан болур эдим.

- Мен кечеги орта школну тауусханма. Юйде болушургъа керек болуб, мал ызындан айланыб, аны амалтын кюндюз окъуб орта билим алырча мадарым болмагъанды, - дейди Магомед.

Бу сёзледе бек уллу магъана барды: табигъатны къойнунда айланыб, фахму джилтинин къабындыргъан болурму? Адамлыгъы, халаллыгъы, огъурлулугъу, ангыламакълыгъы артыгъы бла болгъанларына бу юлгю шагъатлыкъ этмеймиди? Ол асыл шартла аны чыгъармаларында эслене болурламы? Болурла. Огъурсуз адам бла огъурлу адамны сёзю, иши да бир-бирлеринден кенгдедиле – аланы энлери башхады.

Мадар болгъанлай, Хабич улу Къарачай шахарда Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну суратлау-графика факультетине киреди, 1976-чы джыл аны тауусуб чыгъады.

- Ишлерге Элтаркъачха ашыргъан эдиле, - деб эсине тюшюреди Магомед. Тюзюн айтсам, анда кёб ишлеялмагъан эдим. Дерсле, джыйылыула мени кёб заманымы ала эдиле. Мен, таймаздан сурат салыб, джюрегим сюйген иш бла кюрешиб турургъа излей эдим. Санат бла кюрешген адамгъа бек керекли зат азатлыкъды...

Алай бла, Магомед устазлыкъ ишден айырылады. Кёб турмай аны аскер къуллукъгъа чакъырадыла. Аскер къуллугъун ол Терк Башы Тегейни ара шахары Орджоникидзеде (Владикавказда) бардырады. Таулу джашны фахмулу болгъанын эслеб, анга анда мастерской бередиле. Джыл бла джарымны ичинде иги кесек скульптура чыгъарма этеди, сурат салады.

Аскерден къайтхандан сора Ючкекенде, джашагъан джеринде, «Электрон» заводда, Нарсанада къошундан этилген затла чыгъаргъан цехде да ишлейди. Къалайда ишлесе да, баш джумушун – санат чыгъармачылыгъын – къоймайды.

Студент джылларында огъуна Хабич улуну фахмусу болгъанын устазла, тенглери да сезедиле. Аскерде да билдиредиле анга ол затны. Ючкекенде джаш суратчы биринчи кёрмючлеге къошула башлайды.

- Биринчи уллу кёрмючге 1980-чы джыллада Черкесскеде музыка училищеде къошулгъанма, - дейди Магомед. - Агъачдан эмда гипсден этилген скульптура ишлерим бла – «Бычок», «Козопас», «Лечение зуба» деген чыгъармаларым бла къошулгъан эдим анга. Аладан сора да башха къол ишлерим да бар эдиле, алай а была эсимде аны ючюн къалгъандыла – алагъа айырылыб эс бёлюннгенлери ючюн, ала кёзге илиннгенлери ючюн. Бу кёрмючню комсомолну область комитети къурагъан эди. Меннге анда биринчи кере ёч да берилген эди.

СЫЙЫ БОЛГЪАН СЫЙ БЕРЕДИ

Магомед, ёчге берилген ачхагъа материалла алыб, урунууда атлары айтылгъан онглу джердешлерини бюстлерин этерге таукел болады. Ала уа «Ючкекен» совхозда, айхай да, бар эдиле. Алай бла, джаш скульптор Бийчесыннга атланады. Социалист Урунууну Джигити Байрамкъулланы Зухраны, Ленинни орденини юч кере кавалери Къобанланы Хауаны, участок милиционер Орусланы Аскерни гипсден бюстлерин этеди.

Магомед ёсюм джолунда алгъа барады. Черкесскеде, «Россия» кинотеатрда, ол кёзюулю область кёрмючге къошулады. Чилиде болгъан бушуулу ишлеге аталгъан уллу композициясын теджейди бу джол ол къараучулагъа. Агъачдан этилген узунлугъу 3,5 метр, кенглиги 1 метр болгъан «Боль и гнев» деген чыгъарма адамланы эслерин кесине бурады. Бу ашхы ишине комсомолну обкому уллу багъа береди – путёвка бла саугъалаб, Доммайгъа ашырады.

Андан сора Хабич улу, Къарачай-Черкесияны чеклеринден атлаб, край кёрмючлеге къатыша башлайды. Дондагъы Ростов шахарда джаш суратчыланы кёрмючюне Магомедни да чакъырадыла. Анда аны «Бычок», «Козопас» скульптура чыгъармаларын айырыб чертедиле.

Магомед сурат салыу, скульптура этиу бла байламлы санат аны джашауда баш борчу болгъанын заманында ангылайды, аны бла да къалмай, анга берилген фахмугъа сый бере биледи, заманын керексиз, бош ашырмазгъа кереклисин сезиб, кесин саудан бу джумушха бошлайды.

Кюрешген а, айхай да, бир кюн болмаса да, бир кюн кеси излеген тау джитини бойсундурады.

Биринчи энчи кёрмючю Хабич улуну кеси джашагъан Ючкекенде 1980-чы джылланы ахырында ачылады.

Андан сора Магомед Къарачай-Черкесияны джамагъатына белгили болгъан бла бирге халкъ сюйген, миллет сыйлагъан адамланы бири болады. Аны юсюнден газетледе, радиода очеркле, репортажла бериледиле.

- Бизни миллетни ким да сукъланырча аууз чыгъармачылыгъы (фольклору) барды, - дейди Магомед. Аны кёрмей, аны эслемей къояр ючюн, сокъур болургъа керекди. Аууз чыгъармачылыкъ бла иги шагъырей болгъандан сора, бурундан келген фольклор джигитлерибизни бир къауумуну суратларын салыргъа таукел болдум.

Айхай да, къайсы бир суратчы да кеси ангылагъанына, кёзюне сыфатны кёргюзгенине, къол ызыны хатына кёре салады хар суратын да. Хабич улуну «Къарча», «Апсатыны къызы Фатима», «Гошаях бийче», «Татаркъан» деген суратлары аны хатыны энчилигин кёргюзедиле. Аланы хар бири бир уллу санат эсгертмеди. Миллетни ариулугъун, деменгилилигин, джигитлигин, ётгюрлюгюн, асыллыгъын, сёз бла тюл, бояула бла кёргюзеди Магомед. Ма аны ючюн джол табхандыла Хабич улуну чыгъармалары халкъны джюрегине.

Бояула бла адамланы тюрсюнлерине джан салгъан фахмулу суратчы халкъыбызны тарих джолуна да сансызлыкъ танытмагъанын чертерге тыйыншлыды – «Алан кърал» деб тарих бла байламлы аны эки сураты да уллу къралны биз бюгюн эсибизге бошуна тюшюрмегенибизге, ата-бабаларыбыз аны иелери болуб тургъанларына мюкюл этеди.

Заман бла тенг атлай, Магомед, сынамын, фахмусун да ёсдюре, Элистада, Нальчикде, Бештауда, Нарсанада, Къазанда, Тбилисиде, Москвада, Стамбулда уллу кёрмючлеге къошулады.

«ТАУКЕЛГЕ НЮР ДЖАНАР»

Магомед сабыр таулу болса да, уллу таукеллиги болгъан адамды. Не къыйын болса да, тутхан ишин аягъына дери джетдирмей къоймайды, джолгъа чыгъаргъа керек болса да, артха турмайды.

Элистада кёрмючге баргъан заманында Къалмукъну маданият министрини кёзю Хабич улуну «Вдохновение» деген скульптура ишине илинеди. Агъачдан этилген, уллулугъу 35-40 сантиметр болгъан бу скульптура поэтлеге аталгъан чыгъармады. Чомарт джюрекли Хабич улу скульптурасын Къалмукъну маданият министрине саугъагъа береди.

Арадан бёлек заман озгъандан сора белгили болгъанына кёре, министр аны Къалмукъ Республиканы ол кёзюуде президенти болуб тургъан Кирсан Илюмжиновгъа берир ючюн тилегенди Хабич улудан.

Сёзсюз да, ол скульптураны Кирсан Илюмжинов кертиси бла да джаратханды, ким этгенин, къайдан тюшгенин да соргъанды. Ол аны кесини кабинетинде тутханды.

Алайды, санатха чек джокъду. Ол миллетлени, адамланы барысына да къуллукъ этеди, кесин кимге да алдырады. Магомедни къол ызыны ариулугъу, джюрегини тазалыгъына къошулуб, кёб сейир чыгъарма дуниягъа джаратылгъанды. Конзоводда ол кесини биринчи уллу скульптура чыгъармасын сюегенди – урушда ёлгенлеге багъышланнган эсгертмесин. «Скорбь» алайды аны аты. Къыйынлыкъ бюкген таулу тиширыу иесин тас этиб келген атха мыдах къарайды. Бу эсгертме темир бла бетондан ишленнгенди.

Белгили скульпторгъа Къарачай-Черкес Республиканы биринчи Башчысы Хубийланы Исламны джашы Владимирни бюстун да ышанадыла. Черкесскеде Акъ Юйню къатында республиканы белгили джамагъат-политика аллеясы Хубий улудан башланады. Аны ызындан башхала да тизилгендиле: Калмыков Юрий Хамзатович, Лыжин Николай Михайлович, Боташланы Магомед, Абдуразакъны джашы, Хапсироков Кърым-Герий Хызырович. Быланы барысыны да бюстлерин бир адам этгенди – Хабичланы Исмаилны джашы Магомед.

Кесини элинде – Ючкекенде – Гитче Къарачай районну Уллу Ата джурт къазауатда ётгюрлюк, батырлыкъ танытыб «Джигит» атха ие болгъан уланларыны бюстларын да Хабич улу ишлегенди: Ижаланы Абдулланы, Чочуланы Харунну, Голаланы Джанибекни, Керим Бежановну. Уллу Ата джурт къазауатда джан бергенлеге аталгъан эсгертмени аллында сюеледиле ала.

Ючкекенде энтда бир ашхы эсгертмени авторуду Магомед. Ол эки-юч джылны мындан алгъа салыннганды. Ол кёчгюнлюкню джылларында халкъыбызны тюб болуудан сакълагъан джигер таулу аналагъа багъышланнган эсгертмеди. Аны халкъ, ачха джыйыб, таулу аналагъа разылыгъын билдирир ючюн ишлетгенди. Аны бла да къалмай, Хабич улу Ючкекенде, Первомайскеде, Терезеде, Римгоркада, Кичи Балыкъда Ата Джурт къазауатда ёлгенлеге аталгъан мемориал стелаланы да ишлегенди.

ФАХМУ ТЫНГЫНЫ БИЛМЕЙДИ

Быйыл кесини 65-джыллыгъын белгилеген уллу суратчыбызны кёб ашхы мураты барды. Аны каталогга кирген ишлери 280 боладыла – аланы ичлеринде суратла, скульптурала, бояулу графика бардыла.

Белгилисича, сурат санатда бюгюнлюкде кёб тюрлю джангы джорукъла, амалла кеслерине джол айырыб барадыла. Хабич улу арт кёзюуде сурат санатда кесини атын айтдыргъан бояулу графика бла аслам кюрешиб тебрегенди.

- Бусагъатда авангард джорукъ бла ишлеуге мен да эсими бургъанма. Ол джорукъ бла этилген ишлерими саны 200-ден атлайды, дейди Хабич улу. – Нек тургъанма мен ол джолгъа? Бу джорукъ бояуланы, тюрсюнлени, сызланы сюйгенинг тенгли бир сайлатады. Аны аты азатлыкъды.

Келир джылны алтотур (март) айында Москвада авангард джорукъ бла ишлеген суратчыланы халкъла арасы кёрмючю боллукъду. Аны къурагъан къралланы – Эресейни, Францияны, Испанияны - айтылыб тургъан суратчылары къошуллукъдула анга.

- Кёб болмай Москвадан келген санатчыла (искусствоведле) мени юч чыгъармамы сайлагъандыла – «Гулаг», «Фараон», «Оружие агрессии» деген скульптура ишледиле ала. Чомаланы Мекерни (джандетли болсун) «Портрет матери» деген суратын да сайлагъандыла, - деб хапар айтды Магомед. – Шимал Кавказдан, тыш къралладан да кёб суратчы къатышырыкъды ол кёрмючге.

Магомед бюгюнлюкде Ючкекенде кесини мастерскоюнда ишлейди. Ол алайда «Изостудия. «Алан-Тау-Сурат» деб уллу санат юй ачаргъа излейди. Анда кёрмючлеге багъышланнган зал, суратла сакъланнган гёзен, келген къонакълагъа кече къалырча къонакъ юй, кружокла бардырырча классла, мастерскойла, конференцзал боллукъдула. Айхай да, суратчы бу мекямны спонсорланы болушлукълары бла ишлерге боллукъду.

- Италиягъа барыр муратым да барды, - дейди Магомед. – Джыл джарым чакълы бир заманны анда джашаргъа, ишлерге, сурат салыргъа бек разы эдим. Италияны санаты бла узакъдан тюл, тюз къатында, аны кесинде, танышыр мурат меннге тынчлыкъ бермейди.

Ашхы муратларынга Аллах джол берсин, деб тилейбиз биз да.

Хабичланы Исмаилны джашы Магомед КъарачайЧеркес Республиканы халкъ суратчысыды, Санкт-Петербургда Илмула бла санатны Петров атлы академиясыны член-корреспондентиди. 2003-чю джыл Москвада Петр Столыпин атлы миллет саугъаны лауреаты болгъанды.

Магомедни кёб скульптура чыгъармасы космосха аталгъанды. Ол дуниягъа кенг къарамы болгъан адамды. Таймаздан акъылына, эсине джангы оюмла келгенлей турадыла – аллай затладыла адамны алгъа атлатхан, ёсдюрген, артха къалыргъа да къоймагъан.

Фахмулу скульптордан энтда да кёб сейирлик чыгъарма сакълагъаныбызны ол, айхай да, биледи. Миллет да игиликни сакълар адамындан сакълайды, ышаныр адамына ышанады – ол ёмюрледен келген джашау джорукъду.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 01.01.2019 02:51:09
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 20 "КЪАРАЧАЙ"
Дин джорукъ
ДЖАМАГЪАТ ИМАМЫН МАХТАСА...

«Чакъырыгъыз сиз диннге ариу затла бла» дегенди файгъамбарыбыз (Аллахны саламы болсун). Ол джорукъну къаты тутхандыла аны асхаблары да. Аллахны буйругъу бла, Джер джюзюне ислам дин алай бла джайылгъанды.

Аллахны игилигинден, бюгюнлюкде бизде ол халда ишлеген имамла аз тюлдюле. Аланы юслеринден джамагъат кесини разылыгъын бизни газетни юсю бла да билдириученди. Ёзге, аллай афендиле адамладан бюсюреу излеб кюрешмейдиле, аланы хар атламлары Аллахны разылыгъын табар ючюндю.

Хурзук элни имамы Бегеуулланы Солтан хаджи ол затны юлгюсюн кесини юйюнде кёргюзеди. Элде туууб, гитчеликден харам-халал айырыб ёсген джашны алайдагъы джамагъат иги таныйды, бек сыйын кёреди. «Ичигизде эм иги муслиман, эм ариу халиси кимни бар эсе, олду», деген хадис да, эшта, быллай адамла ючюн айтылгъан болур.

Ариу хали ийманданды. Сабырлыгъы бла, ишленмеклиги бла, кертилиги бла, ариу тил бла айтыб ангылата, тюшюндюре билгени бла алдыргъанды джамагъатха ол кесин. Аллыбызда сюелген имамгъа бойсунургъа керекбиз деб, хурзукчуланы кёбюсю да алайын тутуб турадыла.

- Джамагъатыбыз иги джамагъатды. Къайгъы джюрютген, терсине тартхан адам хазна джокъду. Айтханынгы ангылайдыла, бир ангыламагъаннга да былайды деб айтсакъ, келишеди. Акъыл юретирге чабыб тебремей, кесинг юлгю кёргюзтсенг, ол хайырлы болады. Ма, сёз ючюн, ёлгенни юсюнде керексиз джоюм этиуге къаршчы кюреш баргъанлы ненча джыл. Элледе имамланы бюгюнлюкде эм бек эс бёлген, эм ауур джумушлары, таб, ол огъуна болур, - дейди Солтан хаджи. – Муфтият аны юсюнден фетва чыгъарыб, межгитлеге чачханды. Мен мында имам болуб тургъанлы 8 джыл болады. Аллында ёлгенни юсюнде керексиз джоюм кёб этиле эди. Ёлген адамны ызындан бир джылны ичинде 8-9 маулутха дери этерге тюзелген эди джамагъат. Башханы къой, «туугъан кюню» деб, анга багъышлаб маулут этгенле бар



Бегеуулланы Солтан хаджи.

эдиле. Айта-айта, ангылата, бюгюнлюкде джамагъатыбыз бир джорукъгъа келгенди, Аллахха шукур. Бусагъатда юч маулутда тохтаббыз: бир байрым ингир, 52чи кюню, сора джыл дууасы. 52-чи кюню, джылы деб алагъа джабышыб турмай, башха кюнледе этерге да болады.

Солтан хаджи айтханнга кёре, тууар кесиб кюрешмейди ёлгени болгъан арбаз. Миллетни ич дуниясын ангылаб, ариулукъ бла айтыучусун, алай а айтхан сёзюн къаты тутуучусун да танытханды имам. Биз айтханча этмесегиз, мен да, нёгерлерим да келлик тюлбюз деди эсе, келмей къаллыкъларын биледиле элчиле.

- Эм уллу къыйынлыгъыбыз имамгъа сыйынмагъаныбызды, - дейди дагъыда ол. - Тамадагъа сыйынмагъанла амалтын сау империала огъуна чачылгъанларын юлгюле келтириб кюрешеме...

Юч джолну тутады ол ангылатыу ишде. Ючюсю да муслиманчылыкъны чегинден чыкъмагъан затладыла: кеси энчи юлгю кёргюзюу, ариу тил бла айтыб ангыталыу, уруб бир джолгъа тындырыргъа излемей, аз-аз, акъырын-акъырын сингдириу.

- Айтхан сёзюнден таймайды, айтды эсе, этген этеди, ол да Солтан хаджини иги къылыкъларыны бириди, деб кёбле айтырыкъ оюмну айтады Къазийланы Борис, Хурзук элни сыйлы къартларыны бири. – Ол къылыкъ къуру динде тюл, дуниялыкъ джумушлада да амалсыз керекди. Керти эрледе болуучу къылыкъды...

- Ёлгенни дууасына джыйылгъан сагъатда тепсиге ашны асыры кёб саладыла, - дейди дагъыда имам. – Биз аны бла асыры кёб да кюрешмейбиз. Къатылыкъ этеме десенг, къаршчылыкъгъа тюртюлюб къаласа. Сёз ючюн, бир элде джылы ушхууурну тепсиге экиден кёб бермегиз деб къадалгъанларында, юч тюрлю ушхууурну бир табакъгъа къуюб бериб башлагъан эдиле. Анга да джетер кёзюу. Къууанчны юсюнде чот да алкъын къыйынды. Алай а барабара ол да тыйыншлы джорукъгъа джыйылыр. Бюгюнлюкде, айтханымча, ёлгенни юсюнде этилген керексиз джоюмланы аз этиу бла кюрешебиз.

Тюз диннге джарсыу келтирген затланы бири дагъыда масхабсызлыкъды. Солтан хаджи айтханнга кёре, бизде ол зат асламысына джаш къауумда тюбейди. Файгъамбарыбыз (гъ.с.) юретген халда ортаны тута билмей, ары бла бери дженгдириб тебрегенле бизде тюбер ючюн къалмайдыла. Аталарыбызда болмагъан тюрлю динни, бизде джюрюмеген фикирлени кеслерине джашау джорукъ этиб джюрюген джаш адамла, кёрюб турабыз кеслерине, миллетине да заран келтиргенлерин. Дагъыда юйлениу, джууукълукъ тутуу, сабий ёсдюрюу, ата-ананы алларында борчну ангылау бла байламлы да бираз сёлешдик... Имам Бегеуулланы Солтан хаджини дин къарнашлары, нёгерлери Ёзденланы Хамзат хаджи, Къасайланы Исмаил, Борлакъланы Къаплан, Гогуйланы Нюзюр, Бегеуулланы Расул да тамам аллай иннетлери болгъан адамладыла. Къууанчда, бушууда да элчилени кёллерине джетедиле ала. Къайсы бир элни да эллигин танытхан, эски джуртну келбетин, берекетин сакълаб тургъан, элге оноу этген, адамлыкъны, адебни-намысны юлгюсюн кёргюзген былача адамладыла. Хурзук элни башчысы Ёзденланы Хамидни джашы Артур джамагъатны кюндеги-кечедеги турмуш джумушларына къайгъыргъан бла къалмай, дин бла байламлы ишлени да джакълагъанлай турады.

Ахырында бир затны ангыладым, энтда бир кере мюкюл болдум: джамагъаты имамын махтаб, имам джамагъатын махтаб, бир-бирине хурмет этиб джашагъан къалай игиди, берекетди, Аллах сюйген ишди! Мен аны юлгюсюн Хурзук элинде кёзюм бла кёрюб, къулагъым бла эшитдим.

АХМАТЛАНЫ Якъуб.
Tinibek 01.01.2019 02:52:06
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 20 "КЪАРАЧАЙ"
Уллайгъанланы сыйлау
САЛАМ БЕРИУ

Адамла бла сёлешиб тебреу, танышыу эм биринчи саламлашыу бла башланады.

Джюрек тёрюнден таза иннет бла саламлашыу, адамны джумушакълыгъын, кертилигин танытады. Адам улу джерни юсюне джаратылгъанлы бери саламлаша, бир-бирин сыйлагъанын кёргюзеди. Салам бериуню юсюнден Къур’анда, Суннада да айтылады. Уллу Аллах джерни юсюне Адамны джаратхандан сора: «Бар да майна анда олтуруб тургъан мёлеклеге салам бер, аланы не джууаб къайтарлыкъларына эсинги ийиб, иги тынгыла, не ючюн десенг, сени тёлюлеринг алай саламлашырыкъдыла», -дегенди. Адам мёлекле бла: «Ассаламу алейкум», - деб саламлашханды. Мёлекле анга: «Ва Алейкум Ассалам варахматуллахи», - деб джууаб къайтаргъандыла.

Джерни юсюнде саламлашыу андан бери келеди. Адам бир-бирини сыйын кёрюб салам берсе, Аллахдан эки къат игилик табады.

Уллуну, гитчени, кеси тенглини сыйлагъан ашхы иш этеди. Джумушакъ тилде игилик излеб саламлашхан борчду. Хыны саламлашхан адам башханы кёлюн къалдырыргъа боллукъду. Бурун заманладан да ата-бабаларыбыз бир-бирлери бла, бетлеринден нюрлери тёгюле, ышарыб салам бергендиле. Алай бла арада халны иги эте, кеслерини кёллерин да кёлтюрюб, бир-бирлерине джылы кёзден къарагъандыла.

Ариу халини, мийик маданиятны тамалын сакълай, джылы салам берирге, джылы салам алыргъа кюреширге керекди. Адетдеча, джаш адам кесинден уллугъа биринчи салам бере, къолун тутса, аны сыйын кёрсе, кесине, ахлуларына да махтау келтиреди.

Бара тургъан олтуруб тургъаннга, бир джерге келген алайда ишлей тургъанлагъа, атны юсюндеги джаяугъа салам береди. Адамла юйлеринде бир-бирлери бла да саламлашадыла. Буруннгу къартла: «Танг атды, кюн тийди, бюгюн да джашарыкъбыз», - деб, Аллахха махтау бере, чыгъыб келген кюн бла да саламлашхандыла.

Шохлукъда джашар ючюн деб, муслиманла эртденбла саламлашхан адамлары бла кюнортада тюбеселе, экинчи кере да саламлашхандыла. Кюнортадан ингирге, ашхам болгъунчуннга дери тюбеселе да, бир-бирлерине салам бергендиле.

Саламлашхан сагъатда къол тутуу ашхы ишлени бирине саналады. Саламлашхан сагъатда олтуруб тургъан ёрге турургъа, джюрюб баргъан, сирелиб ушакъ эте тургъан къолларын хурджунларындан чыгъарыргъа керекди.

Адам таныгъанына, танымагъанына да салам береди, таныгъаныны къолун тутады, хапар сорады. Саламлашхан сагъатда мадар болса, джууукъ баргъандан игиси джокъду.

Саламлашхан адам тарлыкъны, зарлыкъны кенгнге атыб, сууаблыкъны хауасын солуй, мамыр шохлукъну къоруйду.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
Tinibek 01.01.2019 02:52:25
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 20 "КЪАРАЧАЙ"
Хапар
ЁКЮНЮУ

Адамны джанына тиеме деб сагъыш этмей, ауур сёзюн артха салмай айтхан, джым-джылтырагъан, райкомла, обкомла миниучю къап-къара «Волга» машина сатыб алгъан заготовитель Чорна ашай-иче келген джерде, ойнагъан халда, онгсузуракъ танышларыны бирине: «Мен сени ачха джоппум бла урсам да джыгъылтырыкъма!» – деб да махтаныучан эди.

Чорнаны бир къызы бла бир джашы бар эдиле. Бармакъларына, бууунларына, къулакъларына, бойнуна машина багъасы накъутналмаз керекле салгъан, юсюнде соболь тону болгъан джангыз къызы Москвада окъугъан джеринде бир тыш къралчы къап-къара джашха эрге чыгъыб, аны бла тышына кетиб, кёб заманны аты-чууу да чыкъмай тургъан эди. Чорна аны ёмюрлюкге харам этген эди.

Хурджунунда Ленинни баштокъмакъ сураты болгъан къызыл он сомсуз орамгъа чыкъмаучу 16-джыллыкъ джангыз джашыны наркотикле бла «безиген» хапары чыкъгъанында, Чорна анга тамам къаты урушхан эди. Ол да атасына: «Машина алыб берсенг, наркотиклени къатларына да барлыкъ тюлме», - деб, анткърал этген эди.

Джашыны машина джюрютюрге джылы да джетмегенлей, Чорна анга джапджангы бир къара «Жигули» сатыб алгъан эди. Къыйынлы бала этген ант-къралын да унутуб, наркотикледен ичген эди да, машина бла баралгъаныча барыб, бир башха машинаны уруб, кеси да ёлген эди, ол бир машинаны иесинден да бошагъан эди. Ол бир машинаны иесини юч гитче сабийчиги ёксюз къалгъанлары амалтын, аны адамлары залим адамла болуб, закондан да тышына чыгъа, къоркъутуб, Чорнагъа бек уллу «къаза» салгъан эдиле. Ма алай бла Чорна ай сайын ол ёлген кишини юч баласына кёб ачха тёлеб турургъа керек болду.

Чорнаны юй бийчеси тыш къралчы къара джашха тагъылыб кетген къызына кюе, авария этиб ёлген наркоман джашына ичинден бише, ай сайын ачха тёлеб туралмай, тёлемей къояргъа уа мадары болмай айланнган баш иесине къыйнала, джюрек ауруулу болуб дуниясын ауушдургъан эди.

Джангыз кеси къалгъан Чорна кертиликден «джанлар» дыгаласда хаман аракъы иче, ахырында ичкичи болуб бошагъан эди. Бир кесекден ол ишин да баджаралмай, юйюнде болгъан затларын сата да иче, тёлеуюн да тёлей, ахырында юйюн да сатыб, орамгъа атылгъан эди. Юсюбашы да кир, хылымылы болуб, бош шишаланы джыя, багуш гюрбелени къатларында да кёрюнюучен эди Чорна.

Арадан бёлек джыл озгъандан сора, Чорнаны къызыны эринден да айырылыб, тыш къралдан ызына къайтыргъа да ыйлыгъыб, халиси бузулуб, тюкенден не эсе да бир багъалы затны урлаб, кёб джыллагъа тюрме азыгъы болгъанды деген хапары да чыкъгъан эди.

Чорна хариб а джукъчукъ табалгъан болуб уртласа, ичгенчиги татыса, джаралы итча, къангсый келиб, джерге джыгъылыб, сандыракъ эте эди. Аны сандырагъындан бир кёзюуде: «Ачха джоппум бла урсам... Соболь тону болгъан, накъутладан толгъан къахмени бойнун буусам... О, къыйынлы «Наркаш», хурджунунга ачха, тюбюнге машина нек салдым, кесим джанынгы нек алдым... Аналары, сен а мени къоюб нек кетдинг, джашаууму джаханим нек этдинг?!» - деген сёзле кескин ангылашына эдиле.

ТОМПАЛАНЫ Алибек.
1986 дж.
Tinibek 09.01.2019 02:33:22
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 22 "КЪАРАЧАЙ"
Дин
АЛЛАХДАН КЕЛГЕН ФАХМУ

Дунияда, адам ийнаныб къалалмазча, сейир затла боладыла Аллах буюрса. Къубаланы Фатима, Сылпагъарланы Ибрахимни къызы, айтхан хапар да анга шагъатды.

- Дин джаны бла бир джукъда да окъумагъанма, меннге юретген да болмагъанды. Аны Шимал Кавказда Муслиманланы бирикдирген аралыгъыны башчысы, Къарачай-Черкесияны муфтийи Бердиланы Исмаил хаджи, имамла да биледиле. Аллах буюруб, Къур’анны тюшюмде окъугъан эдим. Аны бла тюнюмде да окъуб тебредим. Артда орус тилге кёчюрюлюб чыкъгъан Къур’анла бла да шагъырей болдум. Энди окъугъанымы ангылайма, кесим айтымла къураб, аятланы ана тилибизге кёчюрюб къоялмайма...

Хакъ джюрекден диннге берилген адамланы тыш къарамларындан, сёз урумларындан, джумушакъ, сабыр болгъанларындан, кеслерин къалай тутханларындан, башха халилеринден былай кёргенлей таныб къояса. Ол огъур шартланы Аллах Фатимагъа къызгъанмай бергенди. Кёчгюнчюлюкде, халкъыбызгъа зарауатлыкъ джетиб тургъан заманда, 1951-чи джыл Къыргъызстанны Будённовка элинде дуния джарыгъын кёрген къызчыкъ, артда быллай дараджагъа джетерикди, деб кишини эсине да келе болмаз эди. Алай а, эс кире башлагъанындан тебреб, джазыу анга бюгюннгю болумгъа джетерге джол ачханнга санайма, мени сартын. Тюзлюк хорлаб ызыбызгъа къайтхандан сора, юйдеги эски элине, Учкуланнга, тюшдю, анда Фатима орта школну бошады. Къарачай шахарда пединститутну физика-математика факультетинде баш билим алды. Элинде школда урунуу джолун башлады. Мирный элге келгенинде да, ол ишин этиб турду. Анасы ауушханында асыры къыйналгъандан, кеси да ауруб, джыйырма джылгъа джууукъ сынамы болгъан устаз, школну къойду. Ол сынамы уллуланы окъутууда дагъан болду. Эки джаш бла бир къызны ёсдюрдю. Ала тенгли, аладан уллу да сабийледен кёблени арабча къара таныргъа, Къур’анны окъургъа юретиб турду сау тогъуз джылны.

- Районда биле эдиле ол ишими. Эркишиле межгитлеге джюрюб, башха бир мадарла этиб къара таныйдыла, суураланы азбар айтыргъа юренедиле, ата, ана балаларын джюрютселе, сабийлеге да барды таблыкъ. Тиширыула араб харифлени билирге, Къур’ан окъургъа излеселе да, аллай мадар чыкъмай эди. Анга къыйналгъаным къурумай эди. «Ючкекенде да бир 9-10 сабийни окъутсанг, алайыны арендасын да тёлер эдик», - дедиле. Район аралыкъда алай бир башланса, тиширыула да джюрюрге боллукъ эдиле, деген оюм башыма келиб, къууандым. Ишни башларгъа мекям излеб айландыкъ, табмадыкъ. Мекямлары болгъанла да ауур багъа айтдыла. Алай уллу багъа бла къыйнамайым деб, сагъыш эте келдим да, Ижаланы Халинни джашы Умар эсиме тюшдю. Аны кесин танымай эдим, къарт атасы анама къысха джууукъ джете эди. Межгитле болмагъан заманда, Мирныйде гитче межгит ишлеген эдиле. Намазгъа анга келсе, анама къайтмай кетмеучен эди. Анам алагъа да барыучан эди мени да алыб. Умар эндиге дери да окъутургъа излегенлеге таблыкъ къураб, алай а дерслеге джюрюген хазна болмай, аны бла къоюб олтургъанларын эшитген эдим. Ижа улугъа бир тюбесенг, ишлеген джеринде бир джукъ табар эди, деб джюрегим билдириб турду. Бардым. «Мен Къур’анны окъутургъа сюеме, джер табмайбыз», - дедим, кесими да танытыб. Кимге эсе да телефон бла сёлешди да: «Ачхычланы келтир», - деди. Бир къыз келтириб берди. Умар аланы меннге узатды. «Арендагъа ачханы да айтсанг», - дедим. «Къур’ан окъулгъан джер ючюн хакъ алгъан адет болмазгъа керекди. - Ма бу дерслени бардырырча бёлмени ачхычы, бу да артыкъ затларыгъызны сала турургъа башха бёлмени ачхычы», - деди. Андан бери джети джыл озду, былайдабыз. Мирныйде да ишлей тургъанлай башлагъан эдим. Экисине да джюрюген ауур тие эди да, артда анда дерс бергеними къойдум.



- Сабий, уллу эсе да адамны окъутхан бек джууаблы ишди, артыкъ да дин джаны бла. Башындан эркинлик болмай, аллай ишни башлагъан адет да джокъду...

- Хо, тюз айтаса. Мирныйде окъутхан сагъатымда, имамла биле эдиле, дин тамадабыз Бердиланы Исмаил хаджи эркинлик берген эди.

- Къайсы кюнледе келесе? Кимле джюрюйдюле?

- Ыйыкъда тёрт кюнню окъутама, 11 сагъатда башлаб, 18 сагъатда бошайма. Джюрюгенлени араларында джыллары 60-ха келген адамла да бардыла, кёбюсю джаш тиширыуладыла. Сабийле да келедиле. Беш ана балалары бла келиб, аланы да окъутадыла, кеслери да окъуйдула. Дагъыда иги кесек сабий барды. Аладан Шаманланы Зухра, Шидакъланы Мадина, Аджиланы Эльдар, Семенланы Абу-Юсуф, Байрамукъланы Айша, Боташланы Замир, Байчораланы Эмир бек кёлюме джетиб турадыла. Эркишилени окъутургъа эркинлик берилмегенди. Ортача айтсам, джетмиш адам джюрюйдю. Аланы алты къауумгъа юлешгенме, башчылары (староста) бардыла. Бусагъатда окъуй тургъанлада ол джумушну тындыргъанланы атларын да айтайым: Боташланы Зухра, Аджиланы Асият, Шидакъланы Фатима, Ёзденланы Лаура, Тамбийланы Светлана, Боташланы Нюрсюят. Ыйыкъда хар бёлек эки кюнню келеди дерслеге. Бирге тынгылайдыла, юренедиле. Бек сууукълада келалмай къалгъанла да, артда ангылай барадыла. Келгеннге, кетгеннге къарагъан, окъутхан, юретген бла къалмай, башха джумушланы да этген джангыз адамгъа бек ауур тиерик эди, сохталарым болушадыла. Ма, Боташланы Зухра, кесини бёлегинден сора да барына да къайгъырады. Бир иш этерик болсакъ, ёрге туруб къалады, башчы болады, къалгъанла да аны оноууна къарайдыла. Ижаланы Умарны секретары Хубийланы Асиятны да джумушла бла кёб къыйнайма. Ижаланы Тамара да былайда ишлейди. Биз джангы башлагъан сагъатда хар нени къураргъа, джарашдырыргъа керек эди да, ол затлагъа Умар эс бёлюр ючюн къалмагъан эди, энтда бу керекди десем, сёз салмай этеди. Эбзеланы Динислам не бла джарайым деб соргъанлай, болушханлай турады. Бизге къыйналгъан къыйыны ючюн Аллах аны эки дуниясын да нюр этсин, аны ёсдюрген атагъа, анагъа Аллах разы болсун. Быллай джашларыбыз кёб болсунла.

Сохталарыма да бек разыма. Мени джюрегими къыйнагъан бири да джокъду, билим алыргъа тырмашыб къууандыргъан болмаса. Бердиланы Исмаил хаджи бла Ижаланы Умаргъа алгъыш этгенлей турабыз.

- Динден хапарлары болгъанла биледиле, алай а алкъын кёбчюлюк ол дараджагъа джетмегени амалтын, дерслеринги къалай къурагъанынгы, неден башлаб, не бла бошагъанынгы да айтсанг.

- Къур’анны халатсыз окъур ючюн, араб тилни грамматикасындан хапарлы болургъа керекди адам. Ол себебден харифлени, ала къаллай таууш (звук) бла айтылгъанларын билдирирге тыйыншлыды. Бизнича айтсакъ, фонетиканы кёб тюрлю джорукълары бардыла. Алагъа юретеме. Къур’анны таджуид бла окъутама. Бу ишлени 50 сагъатха тындырыргъа кюрешеме. Аллай бирни окъугъанла кетиб, аланы орунларына башхала келедиле. Рамазан айда тохтайбыз ансы, джылны узуну окъутама. Былайда айтылгъан бла къалмай, юйлеринде да къарай, юрене турур ючюн «Обучение Корану» деб, къол джазма джарашдыргъан эдим. Аны КъЧР-ни Муслиманларыны дин управлениеси къабыл кёрюб, дерслик китаб этиб чыгъаргъанды. Энтда бир къол джазмам хазырды.

Фатиманы сохталары бла да ушакъ этдик. Боташланы Зухра былай хапар айтды:

- Ауур операциядан сора, юйде да джумуш эталмай турдум. Бир кюн къызчыкъ келди да: «Бир иги адам Къур’ан окъургъа юретеди. Аны дерслерине джюрюрменг?» - деди. «Джылым да келгенди, юреналлыкъ болмам»,дедим. Къоймай алыб келди. Босагъадан атлагъанлай бу кабинетге да, Фатимагъа да джаным кириб къалды. Былайдан чыкъма деб, Аллах буюргъанча болдум. Доскада джазыб, айтыб, юретиб тебреди. Алгъы бурун джукъ ангыламай турдум. Бёлек замандан юрене башладым. Хар эртден сайын, байрамгъа келгенча алай къууаныб, къуралыб, джюрюб башладым. Ауруууму да унутдум. Эки джылдан артыкъны окъуйма.

- Биягъында устазыгъыз 50 сагъатны айтхан эди. Сен дерслени билиб къоялмай орнунгда къалыбмы бараса, огъесе башха сылтауму барды?

- Мен да, бизни группа да ол сагъатланы ичинде кёб затны ангылагъан эдик. Фатима тартыныб айтмай къойгъанды ансы, эришиулеге хазырланыргъа керек болуб, аны бла созулду. 2017-чи джыл грамматиканы бошагъаныкъда бир конкурс болду. Кабинетде экзаменле алды устазыбыз. Андан сора, ораза айны аллы бла, Бердиланы Исмаил хаджи, башхала да келиб, Фатиманы сохталары да джыйылыб, Первомайское элде «Насыб къалада» сынаудан ётдюк. Билимли, иги устаз болгъанын, сохталаны тыйыншлысыча окъутханын да айтдыла. Фатимагъа Муфтиятны медалы берилди. Быйыл да таджуидден джорукъла бла Къур’анны окъутханына конкурс Рамазан айны аты бла ётдю. Анда да экинчи медалгъа тыйыншлы болду Фатима. Белгиленнген дерслени окъудукъ, конкурсла да бошалдыла, алай а асыры талпыгъандан кетерге излемей, энтда джюрюб турабыз бир къауумубуз.

Кеси келиб кёрмеген, сынамагъан бу устазны фахмусун ангылаяллыкъ тюлдю. Окъуду, айтды, джазды, тамам сингдиргинчи къоймайды. Биринчи классха барыб юреннгенча, алай болабыз ол чыгъаргъан грамматиканы окъусакъ. Адамлыкъ шартлары уа...Саулугъу да аламат болмагъанлай, юйде джумушла джарсыйдыла, деб да къарамай: къарда, боранда, джангурда да, бизге билим берир ючюн, Мирныйден джюрюб турады. Келгенлеге къууаннган болмаса, биринден бир сом алмайды, сууаблыкъ ючюн этеди. Бу огъурлу адам бизге анача къайгъырады, биз да сыйын алай кёребиз. Билим бериуде уа «Аллахны аты айтылгъан бир затда джангылыч болмасын», деб, кесине да, бизге да бек къатыды...

- Мен бу мекямда ишлейме, – дейди Хубийланы Асият. «Сен бизни нек джокъламайса?» - дей тура эди Фатима. - Бир кюн, къонакъгъа баргъанча, классха кирдим. Аны къабыргъаларында дерследе себеб болурча, суратха алыннганча, джарашхан джазыулары бла тагъылыб тургъан къагъытлагъа, шкафда Къур’анлагъа, башха китаблагъа, тюз туураларында уллу доскагъа сейирсиниб къарадым. Фатиманы уа, адамланы кесине илешдирген бир заты барды. Орусча анга «аура», дейдиле. Бир дерсинде олтургъанымда, хаман джюрюрюм келиб къалды. Мен кесим устазма да, аллай ишден хапарлыма. Сабийлеге айтыб, ангысына сингдире билген болады, программадагъы затны айтыб, билдиле, къалдыла эсе да, «мен борчдан къутулдум» деб, кетиб къалгъан болады. Халимат биринчи къауум устазланы тизиминдеди. Мени къарнашым Къур’ан окъуй биледи. Фатиманы китабын юйге элтгенимде, анга уллу магъана бериб: «Быллай адамны дерслерине уа мен да бек сюйюб тынгыларыкъ эдим, - деди. Бизде эркишиле окъумагъанларын айтдым.Аны онгсунмады. – Къалай уста, тынч ангыларча джазылыб турады. Муну джаза билмеклик, ол Аллахдан келген дараджады». Аллай бир зат башында къалай турады, деб сейир болабыз. Биз, андан джашыракъла, нени болса да унутуб сорсакъ, тыйгъычсыз джууаб бериб къояды. Бек уллу къыйыны барды тиширыуланы арасында динни джайыуда, сабийлеге къара танытыуда. Бизни къууандыргъаныча, кесини балаларындан, беш туудугъундан къууаныб, кёб джылланы джашасын...

Биз ушакъ этген башхала да бу халда айтдыла. Алай болса да, «тюзюн билген тёреди», дейдиле. Биз да ол оюмну тута, муфтий Бердиланы Исмаил хаджиден да сордукъ.

- Башха затлада къалай бола эсе да, динни тазалыгъы сакъланыргъа керекди. Ол барыбызны да борчубузду. Алайды да, Фатиманы Аллах берген билимине, устазлыкъ фахмусуна ышанмасакъ, ол ишни башларгъа эркинлик берлик тюл эдик. Бек джууаблы, бек огъур къуллукъну сый бла баджарыб келеди. Дин ахлуланы арасында махтауу уллуду. Мен аны бла тюбешир, ушакъ этер ючюн къалмайма. Ары-бери кетгеним болса да, телефон бла сёлешиб, хапар соргъанлай турама. Анга да тартынма дегенме да, кеси да ишини юсюнден оноулашыргъа ёчдю. Аныча устазларыбыз аслам болсала, билимли адамла да кёбден кёб бола барлыкъдыла. Мен Фатиманы юлгюге айтханлай турама, – деди Исмаил хаджи.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 09.01.2019 02:34:19
Сообщений: 1273
2018 дж. эндреуюкню 22 "КЪАРАЧАЙ"
Адеб-намыс
ИГИ КЪОШНУ АМАН ИТЛЕРИНЕ УШАМАЙЫКЪ

Бизни миллетде ёмюрледен бери да уят, намыс деген затха къаты болгъандыла. Ол ашхы адетлерибиз къачан эмда нек мутхуз бола башлагъандыла? Ол соруулагъа джууаб излеб кёрейик.

Совет власть киргенден сора, озгъан ёмюрню 20-чы джылларында «Къралыбызда хар адам да тенг болду, ким не сюйсе, аны этерге эркинлиги барды!» деген къуджур фикирни байракъ этиб, кёбле уятсыз ишле эте башлагъандыла. Сёз ючюн, 1924-чю – 1925-чи джыллада Карл Бернгардович Рамдек деген бир бетде турмагъан, уяты, намысы болмагъан партия къуллукъчуну «Пролетарии сбросим оковы буржуазных предрассудков!» деген чакъырыуу бла Москваны Къызыл майданында 10 000 чакълы бир джаш, къыз, аналарындан туугъанча, къымыжала болуб, беллерине да бир къызыл бусхул кесеклени тагъыб: «Мы, коммунары, не нуждаемся в одежде, прикрывающей красоту тела! Мы дети солнца и воздуха. Мы уничтожили чувство стыда! «Долой стыд!» деб къычыра, сафлагъа тизилиб баргъандыла. Андан сора Москваны орамларында къымыжа болуб айланнган айыбха саналмай башлагъанды. «Москвада алай этерге эркинлик бар эсе уа, биз аладанмы аманбыз?!» деген къауумла Эресейни башха уллу шахарларында да алай эте тебрегендиле. Бу сыйсызлыкъда Эресейни халкъларын тюл, ол замандагъы идеологияны терслерге керекди.

Ол уятсызлыкъны къыйыры-бучхагъы бизни тау джуртубузгъа да джетгенди. Ёмюр-ёмюрлери узун чепкенле кийиб, джаулукъ къысыб тургъан таулу тиширыула, тюгел къымыжа болуб орамгъа чыкъмагъанлыкъгъа, тар спортчу трусла, билекни джаланын джабмаучу футболкаланы кийиб, бизни «Гыттымханладан» да бир бёлекчик, хайт деб орамгъа чыгъа тебреген эдиле. Къысхасыча айтыргъа, тыш эркишиле таулу къызланы къымыжа билеклерин, бутларын кёре башлагъандыла. Ол заманлада тиширыула бла эркишилени араларында бир кесек бет ачыла башлагъанды.

30-чу джыл къралны саулукъ сакълаууну наркому Николай Семашко «Известия ВЦИК» газетде бу осал ишге къаршчы статья джазгъандан сора, къымыжа болуб орамгъа чыкъгъан сыйсыз адет тохтай башлагъанды.

Андан бери джыллада, Совет Союз оюлгъунчу, юйдегилени сакъларгъа Коммунист партия бек уллу эс бёле эди. Хауле айланнганланы партиядан, ишден да чыгъарыб атыучан эдиле.

Озгъан ёмюрню 20-чы джылларында «къымыжа болугъуз!» деб джаш тёлюню сыйсызлыкъгъа ачыкъ чакъыргъан эселе, бюгюнлюкню карл рамдеклери Интернетни, телевидениени, газетни, кинону, сахнаны кючлери бла халкъланы адетлерин, адеблерин, тиллерин, динлерин, маданиятларын тас этдириб, нафыс сезимлерин уятыб кюрешедиле. Алай нек этедиле? Миллетлени миллет шартлары болмаса, миллет адам сюрюуге бурулады. Сюрюу а сюрюучю къайры сюрсе, ары барады. Къысхасыча айтыргъа, бир къауумла миллетлени миллетликлерин къурутуб, кеслерине къул этерге излейдиле. Атыбыз адам, хали хатыбыз мал болмаз ючюн, хар миллет да къарыуу джетгеннге кёре кесин сакъларгъа, джакъларгъа керекди.

Бу кюрешге эм уллу юлюш къошарыкъла ата-аналадыла. Ата, ана да дуниягъа джаратхан сабийини аллында бирча борчлудула, бирча джууаблыдыла. Алай болса да, сабий туугъан кюнюнден башлаб, кёбюсюне ана бла тургъаны себебден, ананы джууаблылыгъы уллу болуб кетеди. Сабий, артыкъсыз да къыз сабий анадан кёргенин этиб башлайды. Аны амалтын, тиширыуну халиси, кесин джюрютгени юйдегини, тукъумну, миллетни, таб, къралны да кюзгюсю болуучанды. Дунияны башында намыслы тиширыудан ариу не барды? Дунияны башында аракъы, наркотикле, тютюн ичген, намысын нафысына хорлатхан зийна тиширыудан эрши да не барды?

Излем-тинтиу ишле бардыргъан алимле айтханнга кёре, эм кёб зийналыкъ этген, башларын зийналыкъ бла кечиндирген тиширыула ма бу къраллада джашайдыла:

1. Германияда джашагъан хар 10 минг адамдан 49у зийна тиширыуладыла;

2. Бразилияда джашагъан хар 10 минг адамдан 53-сю зийна тиширыуладыла;

3. Къытайда джашагъан хар 10 минг адамдан 60-ы зийна тиширыуладыла;

4. Венесуэлада джашагъан хар 10 минг адамдан 199у зийна тиширыуладыла.

Андан ары да бу тизимге Мексиканы, Испанияны, Швейцарияны, Грецияны, Австрияны, Голландияны дагъыда бир бёлек къралны къошаргъа боллукъду. Непалда уа тиширыу эрге чыкъгъынчысына дери не къадар кёб эркиши бла «тюбешсе», ол къадар сыйы уллу болады. Бир тиширыуну талай эри болургъа да боллукъду. Эрлери уа кимледиле десегиз, туугъан къарнашла. Бир юйдегиде 4-5 джаш бар эсе, алагъа къатын алабыз деб джоюм этиб айланмай, барысына да кёбню сынагъан кёбню кёрген бир тиширыуну алыб къоядыла. Ол къарнашла да сабий кимден туугъанын билмей, хар бири да «меникиди» деб кёлюне келтире, джашай бередиле.

Бизни кёзден къарагъанда быллай къуджур адетле адамланы адетлерине тюл, джаныуарланы къылыкъларына ушайдыла.

Хар миллет, хар кърал билгенича джашай барсын... Уллу Аллахны аллында хар ким кеси берликди джууабын. Биз кесибизни юсюбюзден сагъыш этейик.

Мени сартын, Совет власть киргинчи бизни халкъ адетлерибиз миллетибизге сыйны, уятны, намысны сакълатхан адетле болгъандыла. Къарачайда бир сыйсыз адет болгъанды деб, мени сартын мен эшитмегенме. Айтыугъа кёре, эки ёмюрден артыкъ заманны мындан алгъа, Джаухарат деб бир тиширыуну терс атлагъаны ючюн ючюн, зийданнга атхандыла. «Джаухарат тюбюнден джылай, эл да башындан къарай» деген сёз андан айтылгъанды. Аны юсюнден Ёзденланы Абугалийни «Сёз халы кибикди» деген китабында уа былай джазылады:

ЗИЙДАННГА АТЫУ

Къарачайда аман айланнган адамланы зийданнга атхандыла неда бетлерин къазан къара бла бояб, эшекге миндириб (экисин да бир эшекге, сыртларын бир-бирлеине тиреб миндиргендиле), орамда айландыргъандыла ыйлыкъдырыргъа. 1814-чю джылда Джаухарат деб бир тиширыуну зийданнга (зинданнга) атхандыла. Зийдан, хуюча, терен, адам кенглиги сыйынырча бир къазылгъанды. Терслик этген аны ичинде ёрге туруб тургъанлайына, хар озгъан бир таш атыб, башын джабхандыла. Таш атмай озгъан адамны кесин зийданнга атхандыла. Джаухаратны Зийданнга атханларындан сора, аны атын къыз сабийлеге атамагъандыла, ол джашагъан юйню юсю бла озсала, астагъфируллах деб, бетлерин джабыб озгъандыла.

Зийналыкъ этген Джаухаратха миллет бирден ма алай ирият бергенди. Андан сора, 1814-чю джылгъа «Джаухаратны зийданнга атхан джыл» деб айтхандыла.

Башха къраллада, башха миллетледе зийналыкъ этгенлеге къаллай кёзден къарагъандыла, айыбларына къалай джолукъдургъандыла? Сёз ючюн:

1. Вавилонну Талмудунда джазылгъаннга кёре, зийналыкъ этгенни тёрт тюрлю ёлюмге буюргъандыла: бойнун буугъандыла, къылыч бла башын юздюргендиле, отха салыб кюйдюргендиле, ташла бла тюйгендиле.

2. Ортаассирий законлагъа кёре (-)XIV – XIII ёмюрледе зийна тиширыу тосу бла тургъанлай аны эри тутса, арам-къарам этмей, экисин да ёлтюрюрге эркинлиги болгъанды. Ёлтюрюрге къарыуу джетмей къалгъаны болса уа, сюдге бергенди. Сюд а ол эркиши зийналагъа къаллай ёлюм теджесе, алай этгенди.

3. Орта ёмюрледе Германияда эри болгъан тиширыу зийналыкъ этсе, эки къолун, эки аягъын да юздюргендиле. Эри джортууулгъа кете тебресе, гюрбеджиде темирчиге айтыб, бек къысха ич кёнчекчикге ушаш «темир беллик» ишлетиб, аны юй бийчесине кийдириб кетгенди. Джортууулдан къайтса, эри кеси тешгенди ол «темир белликни».

4. Орта ёмюрледе, сёз ючюн, Ингилизде эри болгъан тиширыу зийналыкъ этсе, аны ёмюрлюкге монастыргъа ашыргъандыла не уа бурнун, къулакъларын, эринлерин кесгендиле, асламысына ёлтюрюб къойгъандыла. Сёз ючюн, Генрих XIIIчю деген ингилиз патчах Анна Болейн бла Екатерина Говард деген юй бийчелери хауле айланнганлары ючюн, экисини да башларын кесгенди.

5. 1550-чи джыл Эресейни «Судебник» китабында джазылгъаннга кёре, эри болгъан тиширыу зийналыкъ этсе, аны ёлюмге буюргъандыла.

Бюгюнлюкде уа зийналаны айыбларына къалай джолукъдурадыла?

1. 1996-чы джылдан бери Тюрк Республикада зийна айланнган тиширыу бла эркишини бирге тутсала, экисин да 5 джылгъа тюрмеге джыядыла.

2. Сауд Аравияда, Иранда, Бирлешген Араб Эмиратлада, Мавританияда, Суданда, Нигерияда эри бола тургъанлай зийна айланнган тиширыуну ташла бла тюедиле. Зийна эркишиге уа кёбчюлюк налат береди.1990чы джылдан бери Иранда зийна тиширыуну не эри, не джууукъларындан бири не кърал, не джамагъат сюдге да джетдирмегенлей уруб ёлтюрюрге эркинлиги болады.

3. Пакистанда эри бола тургъанлай зийналыкъ этген тиширыуну асмакъгъа асаргъа боллукъдула.

4. Афганистанда эри бола тургъанлай зийналыкъ этген тиширыуну, халкъ къараб тургъанлай, тюедиле не уа 10 джылгъа тюрмеге ашырадыла.

5. Индонезияда эри бола тургъанлай зийналыкъ этген тиширыуну 15 джылгъа тюрмеге джыядыла.

6. Папуа-Джангы Гвинея Республиканы Маданг деген джерини законуна кёре, эркиши юй бийчесини башха эркиши бла айланнганын тамам билсе, ол зийна эркишини тутады да, башын кеседи. Башын кесерни аллы бла юй бийчесини бармагъын кесиб алады да, тос эрине ашатады. Къатынын а ёлтюрмейди.

7. АБШ-ны 10 штатында зийна джюрюген эркишилени, тиширыуланы да закон бла айыбларына джолукъдурадыла. Сёз ючюн, АБШ-ны Миннесота штатында хаулелик этген баш иеге да, юй бийчеге да 5 джыл тюрме азаб чекдирирге, 1000 доллар къаза салыргъа да боллукъдула.

8. Къытайны Гуандун деген джеринде юйдегили эркиши, тиширыу болса да, хаулелик этселе 2 джылгъа тюрмеге саладыла, рысхыларыны джартысын да сыйырадыла.

Бу дунияда джюрюген джорукълагъа, законлагъа терс, тюз деб айтырыкъ адамла табыллыкъдыла. Алай бла, 1964-чю джыл Гаагада Халкъла арасы конгресс болгъанында быллай резалюция алгъандыла: «Супружеская измена не может рассматриваться, как уголовное преступление и в силу этого не подлежит судебному наказанию». Ма алай бла 1969-чу джыл Италияда, 1973-чю джыл Мальтада, 1974-чю джыл Люксембургда, 1975чи джыл Францияда, 1978чи джыл Испанияда, 1982-чи джыл Португалияда, 1983чю джыл Грецияда, 1987-чи джыл Бельгияда, 1989-чу джыл Швейцарияда, 1997чи джыл Австрияда, 1998-чи джыл Тюрк къралда, 2005-чи джыл Бразилияда, 2015-чи джыл Къыбыла Кореяда эр, къатын зийналыкъ этгенликге закон джаны бла аланы киши айыбларына джолукъдурмай башлагъандыла.

СССР-ни къурамына кирген республикалада уа 1917чи джылдан башлаб, эр бла къатын бир-бирлерин «алдагъанлыкъгъа» къралны закону бла алагъа къаза салыргъа, тюрмеге олтуртургъа, сакъат этерге, ёлтюрюрге эркинлик болмагъанды. Ма аны амалтын чачыутёгюу болгъан юйдегиле бюгюнлюкде эм кёб Эресейде тюбейдиле. Экинчи оруннга Беларусь Республика чыгъады.

Къралда джюрюген законнга бойсунмай мадар болмайды. Алай а быллай къуджур адетлеге хар адам, хар миллет кесини кёзю бла къараргъа керекди. Сёз ючюн, адам баласы зийналыкъ этгенлей аны ёлтюрюрге керекди деген законнга, мени сартын мен разы тюлме. Адамны Аллах берген джанын Аллахдан башха кишини алыргъа эркинлиги джокъду.

Къарачай миллетни адетлери джаш бла къызны джарыкъ бетден бир-бирине тюбетирге, юйдегини-юйню чачмазгъа чакъыргъан ашхы адетле болгъандыла. Ол ашхы адетлерибизни халкъгъа къайтарыр ючюн, биринчиси, бюгюннге дери джазылгъан затланы эм иги джерлерин тарих бла, этнография джаны бла кюрешген алимлерибиз бир джерге джыйыб, анга да акъыллы къартла билгенлерин къошуб, бир китаб этиб чыгъарсала дурус боллукъду. Ол китабда джаш тёлюню хар соруууна джууаб табылыб барыргъа керекди. Кесибизни азгъан атыбызны багъар, сыларсыйпар керекли этиб, биреуню семиз эшегине кёзюбюзню къаратыб турмайыкъ, иги къошну аман итлерине да ушамайыкъ.

«Адеб, намыс ийманны джарымыды», – дегенди Мухаммат файгъамбар (Аллахны саламы Анга болсун). Бек эртделеден келген бизни ашхы халкъ адетлерибиз сыйлы динибизде болгъан излемлеге къаршчы барлыкъ тюлдюле. Ол себебден, Кесинг излегенча намыслы болурча бизге ангы, къарыу бер, деб Бир Аллахдан, Уллу Аллахдан, Сыйлы Аллахдан тилейик.

ТОМПАЛАНЫ Алибек,
педагогика илмуланы кандидаты.
Tinibek 25.01.2019 01:02:43
Сообщений: 1273
2019 дж. башилни 10 "К Ъ А Р А Ч А Й"
Рубрика
«ТАУРУХЛУ КЪУЛАКЪНЫ» ИЕСИ

Хар адамны да джашауда бир ашхы, джарыкъ мураты болады. Элледе джашагъан адамла, не джаны бла да хыйсабла къурай, мал, бачха, сабан ёсдюрюб, аны баш муратха салыб джашайдыла.

Алайды да, Беков Джауад чегетни ортасында, кирсиз, ариу джерде юй орун алыргъа кёбден бери мурат этиб тура эди. Ол кеси излегенча джер Инжичишхо элде табханды.



«Къош да бара-бара тюзеледи» дегенлей, бир кесекден ол, бачхасыны аягъында саркъыб баргъан сууну кенгертиб, алайда кёл къурайды. Мындан алда джыллада элни ол джаны бла джолоучу болуб баргъан адам алайын эслемей эди. Бюгюнлюкде уа бу гитче элчикде быллай сейир, ариу джер бармы эди, дерлей, адам сейирсинирча, курортха ушагъан бир джер болгъанды. Аны атына «Таурухлу къулакъ» дейдиле.

- Биринчи кере юй салырча джер излей, айланыб, къарай кетиб, былайы кёзюме илиннген эди. Сора администрациягъа барыб, билдириб, алайын джаратханымы айтдым. Аны документледе атын окъугъанымда уа, ол кесине андан да бек тартхан эди. Кёбден бери мурат эте эдим хауасы, тереги бла табигъаты ариу джерде стауат къураргъа, - деб хапар айтды Беков Джауад. -Алгъы бурун кёлню джарашдырдым. Кёлню джагъаларын кереклисича бегитиб, саркъгъан сууну келмеге къоюб, сора кёл тамам аламат толгъанлай, кеси да ариу тёгерек сыфатха кирди. Андан сора амур, карп, сазан чабакъ балачыкъланы сатыб алдым да, келтириб, анга джибердим.

Джай чилледе хар джыл сайын солургъа былайгъа кёб адам келгенлей турады. Бир кере кёрюб кетген экинчи кере келмей къалмайды. Аны огъай эсенг, чабакъчыла табигъатны бу ариу, тынчлыкълы, рахат мюйюшчюгюне къыш чилледе да келгенлей турадыла. Артыкъсыз да бек кече 3-4 сагъатда келиб къарагъан адам кеси кёзю бла кёрлюкдю, аланы хар бири къармакъларын кёлню тёгерегинде бирер джерге джарашдырыб салыб къоядыла.

Къачан да къара ишни сюйген, не ауур ишден да къоркъмагъан Джауад кечекюн деб къарамайды. Ол къуру чабакъ кёлден сора да терек бачхасы бла кюрешгенлей турады. Алай дегеним, бачхасында битим ёсалмазча къуджур, ташлы, джарлы джерлери бардыла. Алайлагъа да джарашдырыб джюзюм, кертме, эрик дагъыда башха кёгет терекле да орнатханды, ол бир кесек джерчикни да бош къоймайды. Джауад бишген кёгетледен ким да къабса бек сюеди. Артыкъсыз да бек былайгъа джай сабийле солургъа келгенлей турадыла, алагъа деб, сууаблыкъгъа деген нюзюр бла этгенди алай.

- «Дуния мал дунияда къалады», дей эдиле буруннгу къартларыбыз. Быланы бары бла мен байлыкъ джюрютюб, бизнес къурарыкъ тюлме, алай болса да, мен, къарт болуб, дуниямы ауушдуруб кетсем, бу тереклени кёгетлеринден ашагъан адам мени атымы сагъыныр, ол дунияма тилек этер. Ол заманнга да, ким биледи, былайы да уллу чегет боллукъ болур, эшта, - дейди чомарт Джауад.

Бир затха чемерлиги болгъан адамны башха затха да усталыгъы болмай къалмайды. Джауад, башында сагъынылгъан усталыкъларындан сора да, агъачха да чемерди. Ол бачхасыны огъары джанында кеси къолу бла агъачдан юйчюк ишлеб, ичине да амалсыз керекли затланы джарашдыргъанды: шиндикле, стол, орундукъ, сауут тапхала.

Сабий джылларында огъуна ол усталыкъны атасындан юрене баргъанды. Бековну агъачдан тюрлютюрлю затла этерге бек сюйгени танылыбды. Нек дегенде, аны сауутлары, бирси юй турмуш кереклери асламысына кеси къолу бла этген затладыла. Хар уста этилген затны да кесини энчи джоругъу барды. Аны иги билмеген адам алай уста эталлыкъ тюлдю. Алайды да, Джауад агъачдан бир затны этер ючюн, неден, къалай башлаб, къалай бошаргъа кереклисини юсюнден толу хапар айтды.

- 1981-чи джыл болур эди, мен студент эдим. Бир кюн мени кёлюме, чырт ёмюрде этмеген ишими эталлыкъмамы экен, деб келди. Кесими болумуму сынарым келиб, сора кесими суратымы аллыма салыб, тюз къара карандаш бла сызыб, аны кёчюрюб тебредим къолум бла. Ол джыллада, «аякъ тюбде чёб сынмагъан» заманда, сейирлик болур эди. Алай болса да, суратымы салыб бошагъанлай, биргеме окъугъан тенглериме кёргюздюм. Ала бек джаратдыла. Сора бир кесекден ала, меннге кюн сайын дегенча келиб, тилеучю болуб тебредиле: кими анасыны суратын, кими эгечини, кими атасыны... Ала, кеслерича, эт адамларына саугъа этерге излей болур эдиле алай. Мен да ышаннгылы джумушну бергендиле деб кёлюме келгени себебли, ала кече джукъларгъа кетселе, мен да, сурат сала, тангланы атдыра эдим, - деб бети джарыкъ ышара, джаш заманын эсине тюшюрдю Джауад. Алай бла, кеси да ангыламай тургъанлай, аны сурат салыргъа фахмусу теренден терен бола, сынамы да ёсе баргъанды.

Бюгюнлюкде Беков Джауад, кесини чемерлигин, фахмусун тюз хайырландырыб, ачха-бочха этерге, таб, бизнес ачаргъа да мадары болгъанлыкъгъа, излемейди. Алай болса да ол миллетибизни ашхы адетлерин келлик тёлюге берген къауумну тизиминдеди. Адамлагъа да игилигин, огъур джумушун джукъдургъанлай джашайды.

ЛЕХОВ Тимур.
«Черкес хэку» газет.
Tinibek 28.01.2019 04:38:24
Сообщений: 1273
2018 дж. башилни 12 "КЪАРАЧАЙ"
Алимни оюму
МИНГИ ТАУНУ ТАХСАЛАРЫ

«Ана тилде тёрт джыйырма
Аты болгъан Минги Тауум,
Сен от къусма, сен эриме,
Табаламаз кибик джауум».


ЁЗДЕНЛАНЫ джырчы Адилни «Мен Къарачайма» джырындан юзюк.


Не айтадыла, не къоядыла Минги Тауну юсюнден...

«Джерни юсюн суу басыб тургъан заманлада Уллу Аллахны буйругъу бла сууну тюбюнден биринчи Минги Тау къарагъанды...» – деучендиле акъсакъал ахлуларыбыз. Анга шагъатха XIX-чу ёмюрде джашагъан акъылман назмучубуз, джырчыбыз Байрамукъланы Дебону джашы Кючюк халкъны ауузунда джюрюген таурухну тамалында джазгъан «Айсурат бла Бийнёгер» поэмасындан талай тизгинни келтирейик:

1.
Бек эртдеден, кёб эртдеден да эртде
Суу бютеулей бийлеб тургъан бу джерде
Бир такъыйкъа заманнга да бюкмей бел,
Минг джылланы тюйюшдюле от, суу, джел.
Джел сызгъырыб, къуугъун сала дуниягъа,
Толкъун башла чанчылыша элиягъа,
Айырылмай суу бла кёкню чеклери...
«Джетерикди энди азаб чекгеним»,
Деб тохтады джел, тенгиз да арыды,
Кюн кёрюндю, сыйдам тенгиз джарыды.
Джокъча къайгъы дунияны джюзюнде,
Кюн къараса, шош тенгизни юсюнде,
Кюзгюдеча, кесин кёрюб, тамаша
Бола, сора бу булджуугъа джараша,
Унутханды Аллах салгъан борчун Кюн,
Алмашмайын башладыла кече, кюн.
2.
Уллу палах кючлей башлаб джер джюзюн,
Уллу Аллах кюнню тенгиз кюзгюсюн
Сындырыргъа оноу этди: «Сын», - деди,
Сора тенгиз-кюзгю сыныб тебреди.
Тёрт джанына быргъай толкъун сюрюуню,
Эки башлы бир тау суудан кёрюндю.
Тёппелеге сууукъ джелле терк тие,
Джалан башла булутладан бёрк кие,
Титиреди, къалтырады суу чача,
Къалгъан гитче таулагъа да джол ача,
Юсюне да къарлы-бузлу тон кийди,
Сейирсиниб, тёрт джанына кёз ийди.
Сынджыр таула джете эки тенгизге,
«Экибашлы», санаб кесин тенгсизге,
Мыдах болду да, кесине кёл этди,
Мийик сезим мыдахлыкъны сёл этди.

Энди дунияда джюрюген таурухлагъа да бир эс бёлейик... «Прометей адамлагъа отну бергени ючюн, аны тутуб, алыб келиб, Минги Тауну къаяларыны бирине байлагъандыла», – дейдиле. «Ясон, алтын тюклю терини излеб, Минги Тауну тийресине келгенди...» – дейдиле. «Унух файгъамбарны кемеси, барыб, Минги Тауну башына тийиб айры этгенди», – дейдиле.

Бу затланы окъугъан ышарыргъа да боллукъду. Мени сартын, мен да ышара-ышара джазама. Алай а...

Ышармазча керти алимлени оюмларына да бир эс бёлейик.

«Эльбрус образовался несколько иначе, чем остальные Кавказские горы, частью которых он является: они появились раньше, около 5 млн лет назад, и имеют складчатый характер. А вулкан сформировался позднее, около 1 млн лет назад, в результате сложных и длительных геологических процессов: сперва появилась западная вершина, а затем, с восточной стороны бокового кратера, начал образовываться второй конус».

Бу айтылгъаннга «хоу», «огъай» деген да бизге бек къыйынды. Аны амалтын, алимлени адалатларын сыйлай, «хо» дейик да, аланы экинчи къауумуну фатауаларына да къарайыкъ.

«...Эльбрус начал формироваться в верхнем плиоцене (2- 3 млн лет назад), его вулканическая активность началась и продолжалась в течение плейстоцена и завершилась в голоцене. Результаты датирования лавовых потоков и игнимбритов в верховьях рек Баксан, Малка и Бийтиктебе показали, что общая суммарная продолжительность периода вулканической активности Эльбруса составляла не более 250 тысяч лет. Первый этап активности пришёлся на временной интервал 225-160 тысяч лет тому назад, а второй – на конец позднего неоплейстоцена (менее 80 тысяч лет тому назад)», – деб джазадыла.

Халкъла арасы алимлени бирлешликлери, Мезмай дорбунда излем- тинтиу ишлени бардыргъандан сора уа, былай джазгъандыла: «Найден вулканический пепел от древнего извержения Эльбруса (около 45 тысяч лет назад – похолодание Хейнрих 5)».

Минги Тауну къуралгъаныны юсюнден геология кёзден къараб, Ломоносов атлы университетни профессору Н.В. Короновский эмда аны фатауаларына «хо» деген алимле, радиоуглерод анализни кючю бла ачыкълаб, былай джазадыла: «... вулканическая активность Эльбруса проявлялась 33180±700 и 21000±120 лет до нашей эры, а в голоцене (поздний этап посткальдерного цикла) она возобновлялась несколько раз — 8150±40, 6520±50, 6200±120, 5120±21 лет до н. э.».

Бу башында айтылгъанлагъа кёре Минги Таудан булкъан (вулкан) кёб кере чыкъгъанды. Арт кёзюуледе кючлю чыкъгъаны (Исса файгъамбар туугъандан бери къараб санай) I-чи – II-чи ёмюрледе болгъанды. 900 джыл чакълыны мындан алгъа уа къарыусузуракъ булкъан чыкъгъанды.

Бу затланы нек джазама? Анга джууаб берирге кюрешейим. Къарачайда «Таш джаусун юйюнге» деб къаргъыш сёз барды. Таш къалай джауаргъа боллукъду? Булкъан атылса, ташла кёкге чыгъадыла да, андан «джауадыла». Къарачайлыла «таш джаугъанны» кёрмеселе, ол къаргъышны айтырыкъ болмаз эдиле. Алай эсе, эм азы бла 900 джыл мындан алгъа бизни атабабаларыбыз Минги Таудан булкъан чыкъгъанына шагъат болгъандыла. Аны бла байламлы ишлегендиле топуракъ башлы тёнгертке юйле. Юйлени башларына къуюлгъан къалын топуракъ келиб тюшген ууакъ-тюек ташладан сакълагъанды. Тёнгертке юйлени мюйюшлеринде илкичлени бери чыкъгъан къыйырларын а къысха кесиб, бирча тюз а нек этмегендиле? Булкъан чыкъгъан сагъатда джер тебренсе, юй къалтыраса, къысха кесилген агъачла бир-биринден чыгъыб кетмез ючюн, узунлай къойгъандыла.

Къарачай-малкъар халкъны Минги Тауну къатында бек эски заманладан бери джашагъанларына шагъатлыкъ этген фатауала бек кёбдюле. Аладан бир бёлегин энтда келтирейик. Сёз ючюн, мен билиб (мен билмегенле да болурла) ана тилде Минги Тауну тёрт джыйырма аты барды. Аланы 1980-чы джыл Гитче Къарачай районну Первомайское элинде джашагъан Ёзденланы джырчы Адилден джазыб алгъан эдим. Ол тизмеде Минги Таудан булкъан чыкъгъанын бизни бабаларыбыз кёргенлерине шагъатлыкъ этген быллай атлары бардыла: Булгъамлы Тау, Джаннган Тау, Кюкюрер Тау, Кюл Тау, Къыргъан Тау, Отсуу Тау, От Тау, Откъусар Тау, Ташатар Тау, Ташкъусар Тау. Бу сёзлени магъаналарын ачыкълар кереклиси болмаз.

Андан ары къарасакъ, Минги Тауну дорбунунда Шамбала (адам улуну генофонду сакъланнган дорбун) болгъанына шагъатлыкъ Нарт эпосда «Къарашауай» джыр да эте болур. Биз, окъуб, эшитиб билгенден, Къарашауайны атасы Алауган, анасы уа эмеген къыз болады. Эмеген къыз, хар табхан сабийин, джюреги тишлеб, джутуб баргъанды. Кёзюулю туугъан джашчыкъны, Алауган анасындан джашыртын элтиб, Минги Тауну дорбунунда джашырады. Ол «Къарашауай» джырда былай суратланады:

«Къарашауай – Алауганны деу джашы,
Чыран бузла болдула сууу, ашы,
Джылыу табды буз ананы къойнунда,
Хамайылы барды аны бойнунда.
Ол болгъанды нартны къаны, баласы,
Томураулай эмеген къыз – анасы.
Ючджыллыкъны ол юч кюннге ёсгенди,
Акъ маралны, тутханды да, кесгенди.
Анасындан джашырдыла ёсгюнчю,
Санларына пелиуан кюч келгинчи».

Къарашауай, ёсюб джетиб, юйдегили болургъа излеб, Хазар тенгиз таба атланады. Джолда анга бир хыйнычы къатын, тюбеб, къызын берирге кёзю къараб, хыйла-фитна бла юйюне чакъырыб, суусабха хыйны къуюб, Къарашауайгъа ичиреди. Къарашауайны кёз аллына Минги Тауну дорбунунда тургъан Буз ана, келиб, болушады. Ол да Нарт эпосну «Къарашауай джолгъа чыгъады» деген джырында былай суратланады:

«Къарашауай келелмеди кесине,
Юзюк-юзюк затла келиб эсине,
Мутхуз эси Шам дорбунда тохтады,
Бир инсанны буз сюнгюлю сыфаты,
Кюрен тарта келиб, сора джашнады,
Ол нарт тилде былай айтыб башлады:
«Къарашауай, балам, джыйчы эсинги,
Ёрге тур да, къатдыр, джаным, кесинги,
Бойнунгдагъы хамайылны ачыб сен,
Ичиндеги чокъуракъдан бир ичсенг,
Кёб турмайын джыярыкъса эсинги,
Юйге къайтыб солу, хыйны бек сингиб,
Къатышдырыб къойгъанд сени башынгы,
Эслеб аша мындан ары ашынгы»,
Деб, Буз ана кёз аллындан болду тас...
Къарашауай болуб тургъанлыкъгъа мас,
Хамайылын ачыб, ичди суу андан,
Эсин джыя тебрегенди джангыдан...»

Андан сора Къарашауай Хазар тенгизни джагъасында джашагъан нартлагъа барады. Ол нартланы башчылары тюрлю-тюрлю эришиуледе ким хорласа, къызын анга берлик болады. Нартла эрише келедиле да, кёзюу ат чабдырыугъа джетеди. Къарашауай Гемуда бла барысын озарын билген бир зар инсан атындан джыгъылгъанча этиб: «Болушлукъ!» – деб къычырады. Къарашауай атын тохтатыб, ол аман иннетлиге болушады. Сора кетерге тебрегенлей, ол пасыкъ Къарашауайны сыртындан бычакъ бла урады. Ол кёзюуде да Минги Таудагъы Буз ана, Къарашауайны кёз аллына келиб, ёлюмден къутхарады. Ол «сурат» да джырда былай кёрюнеди:

«Къарашауай джугъун билмей турады.
Минги Таудан салкъын аяз урады,
Аяз, келиб, нартны бетин сылайды...
- Къарашауай, тур, Буз ананг джылайды,
Хамайылынг бойнунгдады, аны ал,
Ичиндегин сен тилинге бирчик сал...
Гемуда да тишлери бла бир къабсын,
Сыртынгдагъы уу бычакъны чыгъарсын,
Деген сёзден Къарашауай уяна,
Кёз аллына келе аны Буз ана,
Бойнундагъы хамайылгъа узала,
Тамчыланы джута, андан кюч ала,
Сора сыртын Гемудагъа бургъанды,
Гемуда да бычакъ сабдан буугъанды,
Тишлери бла тартыб алыб атханды,
Ахсыннганды, бауурундан джатханды,
Джалагъанды иесини джарасын,
Тилин сугъуб, джарасыны арасын
Тазалагъанд, саркъгъан къанны тыйгъанды,
Бычакъ сылгъан къыйырланы джыйгъанды,
Силегейин джарасына тёкгенди,
Ол да джелим-дарман болуб чёкгенди.
Къарашауай бек титиреб къобханды,
«Кёбмю джукълаб къалдым мен?» - деб соргъанды».

Къарашауайны джырларыны талай тизгини Къарашауайны джанына къоркъуу тюшген заманда хаман Минги Тауну дорбуну бла – Шамбала бла – байламлы болуб барады.

«Бурун заманлада Минги Таугъа патчахланы атларын да атагъандыла» – деучен эди джырчы Адил. Ол айтыугъа кёре, мен излем-тинтиу ишле бардырыб кёргенимде, ма бу оюмлагъа келдим:

Амбазук Тау (Минги Таугъа Амбазук Тау деб 1-чи ёмюрню 70-чи джылларында Аланиягъа патчахлыкъ этген Амбазук деген патчахны атын атагъандыла).

Аслан (Арслан) Тау (Аслан (Арслан) Тау деб 1250-чи джыллада Аланиягъа башчылыкъ этген Арслан деген гиназны атын атагъандыла).

Ашхатар Тау (Минги Таугъа Ашхатар Тау деб III-чю ёмюрню ахыр сюреминде Аланиягъа патчахлыкъ этген Ашхад(т)ар деген патчахны атын атагъандыла).

Багъатыр Тау (Минги Таугъа Багъатыр Тау деб 880-чы-890-чы джыллада Аланиягъа башчылыкъ этген I-чи Багатар деген гиназны неда 1300-чю джылланы ал сюреминде Аланиягъа башчылыкъ этген II-чи Багатар деген гиназны атын атагъандыла).

Базук Тау (Минги Таугъа Базук Тау деб, Iчи ёмюрню 70-чи джылларында Аланиягъа патчахлыкъ этген Базук деген патчахны атын атагъандыла).

Буракъан Тау (Минги Таугъа Бур(а)къан Тау деб 1395-чи–1396-чы джыллада бери Асхакъ Темир келген заманда Алан джуртха иелик этерге кюрешген Бурканны атын атагъандыла).

Буруберди Тау (Минги Таугъа Буруберди Тау деб 1390-чы джыллада Асхакъ Темир келирни аллы бла Алан джуртха иелик этген Буруберди деген башчыны атын атагъандыла).

Къачыр Тау (Минги Таугъа Къачыр Тау деб 1230-чу джыллада Аланиягъа башчылыкъ этген Качир Укуле (Уле) деген гиназны атын атагъандыла).

Бу фикирибизни андан ары бардыра, патчахла, кърал башчыла кеслерини атларын Минги Таугъа атаргъа излегенлерине шагъатла келтирир ючюн, орта ёмюрледен XX-чы ёмюрге бир къайтайыкъ.

Уллу Ата джурт къазауатны заманында фашистле Минги Тауну алыр ючюн ачы урушла бардыргъандыла. Адольф Гитлер Минги Таугъа «Пик Гитлера» деб кесини атын ататыргъа излегенди. Нек? Гитлер оккультизмге бек ийнаннганды. (Оккультимзм деген латин тилде occultus деб айтылады. Бизни тилге таша, тахса деб кёчюрюледи. Аны магъанасын кескинирек ачыкълайбыз десек, табигъатда, космосда кёбчюлюкге белгисиз, илмуда да ачыкъланмагъан бир кючле, билимле боладыла. Ол билимлени дунияда бек аз адам биледи). Ол билгенле уа кимледиле?

1933-чю джыл Гитлер властха келгенден сора, ол таша кючлени, билимлени осмакълар ючюн, Германияда Аненербэ (комплекс научных институтов Третьего Рэйха, занимавшихся поисками и использованием Универсального знания) ачханды. Анда ишлеген алимле Гитлерге: «Гималай, Тибет таулада джашагъан ламала (дин къуллукъчула) биледиле ол тахсаланы», – дегендиле. Ма алай бла Гитлер кёб адамын Гималайгъа, Тибетге ашыргъанды. Немцаланы нек келгенлерин билгенден сора: «Тахса билимлени, кючлени Шамбалада (дорбунда) ёлюм бла джашауну арасында (состояние самати) тургъан инсанла «асырайдыла». Алагъа тюбер ючюн, биринчи Шамбалагъа кирген «эшиклени» табаргъа керекди. Ол эшиклени бири Кавказда Минги Тауну этегиндеди, ары барыгъыз», – дегендиле ламала. Ма алай бла немца алимле 1942-чи джыл Шамбаланы эшиклерин излерге болушдурургъа, биргелерине 60 чакълы ламаны да алыб, Кавказгъа тебрегендиле. Минги Тауну этегинде узунлугъу эки, кенглиги да бир километр болгъан «табигъат ишлеген аэродромгъа» самолёт бла келиб тюшгендиле. Аланы келгенлерин кёрген, ол тийреде джашагъан 12-джыллыкъ джашчыкъ Мусса артда былай хапар айтханды: «На самолёте прибыли очень странные люди – не наши, узкоглазые, все в белом. Их было много, они были безволосые и смуглые».

Ал кёзюуде Шамбалада болгъан тахса кючню, билимни Гитлер ашхылыкъгъа хайырландырлыкъды, деб умут этиб тургъан сабий кёллю ламала, Гитлерни зулмучулукъ фикирин ангылагъанларында, аненербэчилеге Шамбаланы эшигин табаргъа болушургъа излемегендиле. Айтыугъа кёре, ламала, сагъышларында заманны озуб (медитация), 1945-чи джылгъа баргъанча болуб, Берлинни орамларында совет танкланы «кёргендиле». Кёргенлерин джашырмай фашист алимлеге айтхандыла. Ала да айтылгъанны Гитлерге джетдиргендиле. Гитлер, ачыуланыб, ламаланы ёлюмге буюргъанды. Ма алай бла, 60 ламаны, Джылы Сууну тийресинде ёлтюрюб, басдыргъандыла.

Бу затны юсюнден 2005-чи джыл къыркъаууз (сентябрь) айны 13-де чыкъгъан «Пятигорская правда» газетде, 2006-чы джыл байрым (февраль) айны 15-чи кюнюнде чыкъгъан «Невское Время» газетде, 2006-чы джыл хычаман (май) айны 10-чу-17-чи кюнлеринде чыкъгъан «Московский комсомолец» в Питере» газетде тыйыншлы статьяла окъургъа боллукъду. Гитлерни Минги Таугъа сюймеклиги алай уллу нек болгъанын С.В. Зубков кесини «Третий Рейх под знаком оккультизма» деген китабында былай джазады: «Бог непобедимых воинов-берсерков Один-Вотан, вселял души павших в бою героев в тела живых воинов. В германских сагах Вотан считался всеотцом-предком асов и правителем Асгарда – мифической страны, которую нацисты считали своей прародиной. Он получил изначальное знание, выпив воды из источника Мимира. Тот, кто приобщится к этому источнику, получит доступ к опыту, накопленному тысячами поколений. Один восседал на своём священном престоле, называвшемся "утёс" или "гора". По преданиям, престол находится на Эльбрусе. Гитлер обращался к Вотану за советами через медиумов и пользовался его "советами" при составлении планов стратегических ударов и даже применявшийся в фашистской Германии жест приветствия был заимствован из практики ритуалов Вотана».

Айтыугъа кёре, Гитлерни «шохларыны» ичинде «Джашил къолкъаблы адам» деген бир тибетчи манах да болгъанды. «Джашилкъолкъаблы» Гитлер бла кёб кере тюбешгенди. «Минги Тау арийлени (ариуланы) шыйых тауларыды. Минги Тау джер бла кёкню байлагъан тауду. Минги Тауда Шамбалада адам улуну космос бла байламлы таша кючю, билими, дайым урлугъу (генофонду) сакъланады», – деб, ол тюшюндюргенди Гитлерни. 1942-чи джылны джайында аны ючюн гитлерчиле Кавказгъа мыллыкларын атхандыла. 1942-чи джыл къыркъар (август) айны 21-де Гитлерни къаячы аскерлери, Минги Тауну эки тёппесине да ёрлеб, кеслерини байракъларын орнатхандыла. Гитлерчилени къууанчлары кёбге созулмагъанды. 1943-чю джыл байрым (февраль) айны 13-чю эмда 17чи кюнлеринде совет аскерчиле, Минги Тауну тёппелеринден фашист байракъланы алыб атыб, совет байракъланы чанчхандыла. Ма алай бла, адам сыфатлы, джаныуар къанлы зулмучу Гитлер муратына джетмегенди. Гитлер ол дунияда да бир ёлсюн! Аны эгерлери Кавказгъа келмеселе, мурдар Сталин да 1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де бизни Орта Азиягъа, Къазахстаннга сюрлюк тюл эди. Ёлгенлери ит болсун экисини да!

Энди аланы къояйыкъ да, Минги Тауну юсюнден бардырайыкъ хапарыбызны.

Минги Тауда Шамбала болгъаныны, Минги Тау кёк бла байламлы болгъаныны юсюнден бизни миллетде не хапар джюрюйдю? Сёз ючюн, биринчиси, ШАМБАЛА деген сёзню не магъанасы барды? ШАМ деген сёз къарачаймалкъар тилде 1) священный 2) родной; 3) прекрасный деген магъананы тутады, БАЛА деген сёз а 1) дитя, ребёнок; 2) детёныш, птенец деген магъананы тутады. Эки сёзню бир-бирине къошсакъ а, Святой ребёнок, детёныш деген магъана чыгъады. Ол зат Нарт эпосда да суратланады, аны юсюнден артхаракъда айтырбыз. Экинчиси, Минги Тауну бизни тилде джюрюген атларындан бир къаууму да башында айтылгъаннга шагъатлыкъ этедиле:

1. Шам Тау. Шам – святой (ая), Тау – гора. Алай болгъаны, «бу тау шамды, бу тауда шам балала бардыла» деген оюмну эсинге келтирмеймиди?

2. Кёкджер Тауу. Кёк – небо, джер – земля. Бу атха бирден къарасакъ, «Гора неба и земли» деб кёчюрюледи орус тилге. Алай болгъаны «Кёк бла Джерни араларында байламлылыкъ тутхан» деген магъананы чыгъарамыды?

3. Ауазбергич Тау. Ауаз – голос, бергич – подающий. Бу атны сёзлерине бирден къарасакъ, «Кёкден джерге, Джерден да кёкге ауаз берген тау» дегенча ангылашынмаймыды?

4. Къалас Тау. Къалас деген сёзню магъаналары бир бёлек да боладыла.

а) Къал – оставайся, ас – благородный, святой, «Ас инсанла – шам инсанла, бу тауда къалыгъыз, бу сизни орнугъузду» деген ауазны туудурмаймыды къулагъынгда?

б) Къалас деген сёз Кайлас деген сёзге ушаймыды? Кайлас а неди? Айтыугъа кёре, Тибетде мийиклиги 6666 метр чакълы бир болгъан, башына алкъын киши чыкъмагъан, сыфаты пирамидагъа ушагъан, Шамбаласында (дорбунунда) шам инсанла тургъан, Кёк бла Джерни арасында байламлыкъ тутхан шыйых тауду.

Кайласны юсюнден айтылгъан хапарла бла Къалас Тауну (Минги Тауну) юсюнден айтылгъан хапарлада бир-бирлерине келишген затла кёбдюле. Сёз ючюн, къарачай-малкъар нарт эпосда «Нарт темирчи Дебетни туугъаны» деген джырда былай айтылады:

«Дебет бир кюн таугъа чыгъыб баргъанды,
Анда эсин бир дорбуннга бургъанды,
Дорбун аны чакъыргъанча кесине,
Бир сезимни сингдиргенди эсине.
Сора Дебет ары кириб башлагъанд,
Башы къысыб, анда эсин ташлагъанд,
Бир кюч мыйы тамырларын кергенди,
Ол болумда Дебет бир тюш кёргенди...
Бир мазаллы инсан анда олтуруб,
Джети къулач джетер джерни толтуруб,
Ёлюкдеча болгъанд аны бет къаны,
Этден ташха бурулгъанча тёрт саны,
Мангылайында да баред бир кёзю,
Чыкъмай турду да ауузундан бир сёзю,
Кюмюш къама кирген кибик къынына,
Элия кюч кире аны санына,
Титиреди, кёзюн ачды, джашнады,
Ол Дебетге былай айтыб башлады:
«Хош кел, Дебет, шамла тургъан дорбуннга,
Нарт юзюкге урлукъ болгъан дорбуннга!
Былайдады тазалыкъны къаласы,
Тазалыкъны мен да бир шам баласы...
Мен айтханны мыйынга джый, артда сюз...
Ма бу Джерде сиз бешинчи тёлюсюз!
Сиз къоюгъуз алгъынлагъа ушауну!
Тин тазалыкъ тутуругъуд джашауну!
Тазалыкъдан кери болса кёлюгюз,
Алгъынлача джокъ боллукъду тёлюгюз!
Башчы Тейри Джерге атар от ташын,
Суу толкъуннга бёлерикди джер башын».
Къоркъунч тюшден Дебет дженгил уянды,
Терин сюрте сослан ташха таянды,
От джюреги аны ачдан тарады,
«Къайдама?» – деб, тёгерекге къарады.
Къарады да, ол дорбунну кёрмеди,
Тюшюм эди деб, магъана бермеди,
Санларында ауурлукъну ташлады,
Ташла бла ушакъ этиб башлады.
Ташла джууаб табмадыла тюшюне,
Осмакъларгъа мадар джокъгъа тюшюне,
Дебет башха оноу, кенгеш этгенди,
Ташла алыб, тау элине кетгенди».

Ма бу тизгинле бла таныш болгъан къарачайлы-малкъарлы, Гималайда, Тибетде шамбалаланы излеб кёб айланнган, дунияда кёбню кёрген уллу алим Эрнст Мулдашевни «От кого мы произошли» деген эмда башха китабларын окъуб чыртда сейирсинник тюлдю. Аны айтханым, халкъыбызда джюрюген хапарланы, мифлени, легендаланы сейирликлери чыртда алимлени илму ишлеринден артха къалмайдыла.

Бу джазгъан затларымы кёбюсюне, илму кёзден къарасам, мени сартын, мен да аккыллы болама. Алай а, илму ачыкълаялмагъан кёб зат барды дунияда. Ол себебден бу хапарланы да «джашаргъа» эркинликлери болур деб келеди кёлюме. Керти кертиси уа къалай болгъанын Бир Аллах, Уллу Аллах Кеси биледи.

Энди, аллында айтханымча, Минги Тауну 80 атын 1980-чы джыл Ёзденланы джырчы Адилден джазыб алгъанымча басмалайым. Аллахды билген, ол атланы окъуй баргъан адамны эсине джангы ассоциацияла келиб, Минги Тауну юсюнден «джангы хапарла» билир деб келеди кёлюме.

Дагъыда бир айтырым, Минги Тауну атларында къош сёзлени эсгере-эсгере бирге джазгъанма. Къош сёзле бирге джазылсала, алада джашырылыб тургъан бир тахсалы затла болгъанча кёрюнедиле меннге.

1. Айры Тау 2. Акъджал Тау 3. Акътон Тау 4. Алтын Тау 5. Амбазук Тау 6. Ас Тау 7. Аслан (Арслан) Тау 8. Асыл Тау 9. Ауазбергич Тау 10. Ауушсуз Тау 11. Ашхатар Тау 12. Багъана Тау 13. Багъатыр Тау 14. Базук Тау 15. Байламыч Тау 16. Барсел Тау 17. Баш Тау 18. Булгъамлы Тау 19. Буракъан Тау 20. Буруберди Тау, 21. Дукъуш Тау, 22. Джаннган Тау, 23. Джер Тау, 24. Джинпатчах Тау 25. Джелбуруш Тау 26. Джелёгюз Тау 27. Ёмюрлюк Тау 28. Кёкджер Тауу 29. Кюкюрер Тау 30. Кюкюртлю Тау 31. Кюл Тау 32. Кюмюш Тау 33. Къагъан Тау 34. Къалас Тау 35. Къарт Тау 36. Къарча Тау 37. Къачыр Тау 38. Къусхан Тау 39. Къутдан Тау 40. Къушлу Тау 41. Къыргъан Тау 42. Мёнгю Тау 43. Миннген Тау 44. Мингджашар Тау, 45. Минги Тау, 46. Мингли Тау, 47. Миннгич Тау, 48. Монг Тау 49. Накъутлу Тау 50. Намыс Тау 51. Насыб Тау 52. Нюр Тау 53. Отсуу Тау 54. От Тау 55. Откъусар Тау 56. Параджан (Бараджан) Тау 57. Сауетгич Тау 58. Сынар Тау 59. Ташатар Тау 60. Ташкъусар Тау 61. Тейри Тау 62. Тейриле Тауу 63. Титирер Тау 64. Тургъунел Тау 65. Тутурукълу Тау 66. Тюбюджол Тау 67. Урдур Тау 68. Учакъ Тау 69. Учхун Тау 70. Чат Тау 71. Шам Тау 72. Шат Тау 73. Эгиз Тау 74. Экибаш Тау 75. Экисын Тау 76. Элбарс Тау 77. Элбуз Тау 78. Эльбрус Тау 79. Элбурун Тау 80. Эмчек Тау.

Минги Тауну атларын окъуб бошай, анга ол атла нек аталгъанларыны тахсаларына джууаб излей, кёлюгюзге келгенни «Къарачай» газетни редакциясына джазыб джиберсегиз, бек разы боллукъбуз.

ТОМПАЛАНЫ Алибек,
педагогика илмуланы кандидаты.
Tinibek 07.02.2019 05:25:10
Сообщений: 1273
2018 дж. башилни 26 "КЪАРАЧАЙ"
Къарнаш халкъланы онглу келечилери
КЪЫЙЫНЫ УЛЛУДУ

Санглибаев Абуталиб Алиевич кесини джамагъат эмда илму ишлери бла атын республикагъа, таб, аны тышында да айтдыргъанды. 2019-чу джыл башил (январь) айны 1-де анга 70 джыл толгъанды.


Абуталиб Алиевични сабийлиги Адыге-Хабль районну Эркин-Халкъ элинде ётгенди. Орта школну тауусханлай, совхозгъа ишге киреди. Джууаблылыкъ, этимлилик деген шартла аны баш нюзюрлери болгъанлары себебли «Эркин-Юрт» совхозда комсомол комитетге секретарь этиб сайлагъан эдиле. Ызы бла комсомолну Адыге-Хабль райкомуну къурау бёлюмюне тамада этгендиле. Аскерге барыб, борчун толу бериб, туугъан джуртуна 1974-чю джыл къайтханында уа, Абуталибни ол совхозда профкомгъа тамада этиб аладыла. Ол къуллукъда кёб да ишлегинчи, аны «Эркин-Шахар» совхозну парткомуна секретаргъа сайлагъандыла. Ол, партияны Адыге-Хабль райкомуну идеология бёлюмюню тамадасындан башлаб, партияны Къарачай-Черкес обкомуну бёлюм тамадасыны орунбасарына дери къуллукълада ишлеб келгенди. Абуталиб Къарачай-Черкес кърал педагогика институтну бошагъанды. КПСС-ни АК-ны Дондагъы Ростовда баш школун айырмагъа бошаб, баш политика билим алыб чыкъгъанды.

Санглибаев Абуталиб 1995-чи джыл КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) биринчи чакъырыууну депутаты эмда комитетини председатели болуб тургъанды.

Алгъан сынамы, билими, тюз оюму анга 2000-2008чи джыллада КъЧР-ни Президентини кенгешчиси къуллукъда ишлерге да себеб болгъанды. Арт джыллада уа ол Эресей Федерацияны Федерал Джыйылыууну Федерация Советини членини болушчусу болуб ишлегенди.

Шимал Кавказда джашагъан миллетлени араларында шохлукъну бегитиуге эмда Эресей Федерацияда миллет политиканы тинтиуге да уллу къыйыны киреди. Ол темалагъа атаб илму ишле да джазгъанды, социал илмуланы кандидаты дараджаны джакълагъанды. 2008-чи джыл Абуталиб Алиевич Ставрополдагъы кърал университетде алимлени советинде «Этнополитические процессы на Северном Кавказе на современном этапе» атлы темагъа доктор диссертациясын да джакълагъанды. Санглибаев Абуталиб беш монографияны, юч китабны, 100-ден аслам илму статьяны авторуду. Аны монографияларыны бири уа 2015-чи джыл Германияда илму аралыкъда басмаланнганды, кеси да Берлинде илму ара библиотеканы «Национальная политика зарубежных стран» деген бёлюмюнде сакъланады. Аны тышында да, Эресейни эмда Къарачай-Черкесияны да вузларында, колледжлеринде хайырландырылырча студентлеге деб табигъат илмуланы эмда этнополитиканы юсюнден 18 лекция джарашдыргъанды.

Илму ишледен, кърал къуллукъларындан да ол, заман табыб, джамагъат ишлеге тири къошулгъанлай турады. 2002-чи джыл КъЧРде ногъайлыланы съездлеринде Санглибаев Абуталибни «Бирлик» деген республикан джамагъат бирлешликге тамадагъа сайлагъан эдиле. Мындан алда джыллада уа Къарачай-Черкес Республикада Джамагъат палатаны комиссиясыны председатели болуб тургъанды. Ногъай районну къурауда да аны къыйыны бек уллуду.

Санглибаев Абуталиб Алиевич кёб джылланы узагъына илму-тинтиу ишлери ючюн эмда республиканы илмусуну айныууна къыйын къошханы ючюн 2012-чи джыл КъЧР-ни Башчысыны указы бла «КъЧР-ни махтаулу илму къуллукъчусу» деген сыйлы атха тыйыншлы болгъанды.

Джууукъ адамлары, тенглери, биргесине кёб джылланы ишлеб тургъан адамла, джыйылыб, аны 70-джыллыкъ юбилейин белгилегендиле. Биз да, Абуталиб Алиевични ол джарыкъ кюню бла алгъышлай, анга саулукъ-эсенлик, узакъ ёмюр теджейбиз.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.
Читают тему (гостей: 2)

Форум  Мобильный | Стационарный