КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР БАСМАДАН

Sabr 31.07.2010 23:54:21

1 0

Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

Ответы

Tinibek 14.09.2018 02:09:31
Сообщений: 1273
Цитата
Sabr пишет:
Суат къарнашым, салам алейкум!

Эринмей, къарачай-малкъар басмадан хапарла бла бизни хапарлы этиб тургъанынг ючюн, Аллах разы болсун. Кёб джаша. Бек керекли, уллу иш этесе. Алайсыз, Ана тилибиз болмагъанча кёрюнюб къалыр эди.
Aleykum Salam Bağalı Bilal aga!
Saubol.. Birgeley inşallah..
Изменено: Tinibek - 14.09.2018 02:10:02
Tinibek 14.09.2018 02:11:05
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъарны 2 "КЪАРАЧАЙ"
Белгили адамларыбыз
ГЁДЖЕБНИ ДЖАЗЫУУ

Айтыулагъа кёре, тутушхан адет, аны бла байламлы эришиуле адам улу джангы къуралгъандан бери келедиле. Аны ючюн болур, къарачай миллетде да спортну ара ёзеги миллет тутуш болгъанды. Тулпарланы атлары тарихни теренинден келедиле, миллетни арасында ёмюрлеге сакъланадыла. Аллай гёджеблени бири болгъанды дууутчу Бабула. Аны аты кёблеге танышды.

Къочхарланы Наибни джашы Бабула
1885чи джыл эски къарачай эллени биринде, Дууутда, туугъанды. Сабий заманында ол кеси тенглилени арасында болуму, тирилиги, саулугъу бла айырылыб танылгъанды. Бабуланы тенгчиклери аны бла шохлукъ тутханларына ёхтемсине, багъалатыб тургъандыла. Бабула абадан болгъунчу джылларында спорт бла саны чыныкъгъан джашчыкъ болуб ёсгенди. Ол тенглерин огъай эсенг, кесинден уллуланы да спорт джаны бла сейирсиндирир ючюн къалмагъанды. Аны санлары созула-бюгюле, циркде ойнагъан артистлеча, башха киши эталмаз затланы этиб, кёблени ауузларын ачдыргъанды.



1902-чи джыл ол, Дууут элде медресени тауусхандан сора, Екатеринодаргъа (Краснодаргъа) юнкер училищеге окъургъа киргенди. Аны да окъуб бошагъанлай Бабула ол джыллада патчах аскерлени генералы Баратовну аскерине къуллукъ этерге ашырылады. Окъугъан джылларыны ичинде Къочхар спорт бла чыныкъгъан уллу саны, сюеги бла кёзге тюшгенлей тургъанды. Аны спорт джаны бла джетишимлерини юсюнден кёб сейир хапарла джюрюгендиле. Алай бла Бабуланы юсюнде не джаны бла да абычар шартлары болгъанын кёрюб, генералгъа хапар бергендиле.

Атасы Наиб акъыллы, билимли, тири эмда саулай Дууут ёзенде сыйлы адамланы бири болгъанды. 1910-чу джыл Наибни джамагъатны аллында таб оноу эте билген, тюзлюкню джолун тутхан шартларын кёрюб, элге старшина этиб сайлагъандыла. Ол кюн анга аталыб элде уллу байрам этгендиле элчиле. Аллай байрамлада уа спорт оюнланы, эришиулени бардыргъан адет болгъанды. Ол заманлада саулай Эресейде аты белгили болгъан, тутушдан кишиге сыртын салдырмагъан огъарытебердичи гёджеб Абайханланы Къочхар байрамгъа сыйлы къонакъланы бири болуб чакъырылгъанды.

Алайда кесине базгъан талай адам Къочхар бла кючюн сынагъанды. Алай болса да гёджеб, хар чыкъгъан тулпарны бир кере кёлтюргени бла дженгил огъуна, заман ашыра турмай, джерге сыртындан тюшюрюб, аякъ юсюне ёрге туралмазча этиб баргъанды. Аланы кёрюб, эришиулени сюдюсю миллетни къызындырыр нюзюр бла: «Энди сизни арагъызда бу гёджебни унутдурлукъ адам къалай джокъду? Къочхарны гёджеб атын сыйырыр киши бармыды?» - деб къычырыб соргъанды. Алай болса да, аты миллетни аллында белгили, адамла кеслери кёзлери бла кёре тургъан тулпаргъа къаршчы киши чыкъмай, тынгылагъандыла. Бир кесекден джыйылгъан миллетни ичинден ким эсе да: «Бабула, Бабула! Бабула чыгъарыкъды!» - деб къычырды. Бабуланы эсинде, акъылында да джокъ эди быллай пелиуан бла тутушургъа, алай а аны тёрт джанындан джашла, тюрте-тюрте, зор бла ортагъа чыгъардыла. Чыкъгъандан сора Бабула тенглерини бетин учуз этмез ючюн огъуна тутушургъа керекди деген акъылда кёлюн басды. Абайхан улу ол джаш адамны кёргенлей, онгсунмагъанды да:

- Аланла, быллай джашчыкъ бла кючюмю сынаргъа бедишди меннге, - дегенди.

Аны алай айтханы Бабуланы джюрегине ауурму тийген эди да, тутушургъа кесине базыб чыкъгъанын билдирди. Муну аллында бир-бири ызындан джети гёджебни сыртларындан салгъан Къочхар алагъа этгенча Бабулагъа да этерге изледи. Алай а джашны орнундан да тебдиралмады, алай бла тутушуу къызыугъа кире башлагъанды. Къочхар билген усталыгъын, кючюн салгъанды. Джыйылгъан миллет аланы сермешгенлерине кёз къакъмай къарагъанды. Уста гёджеб Бабуланы талай кере джыгъаргъа излегенди, алай болса да ол сыртындан тюшмей, олсагъатлай аякъларына сирелиб, анга онг бермезге кюрешгенди. Къочхарны мангылайындан тер тамчыла агъа, къарыуу азая тебрегеннге ушагъанды. Ахырында Абайхан улу Бабуланы бирси гёджеблеге этгенча, сыртындан джерге салырындан тюнгюлюб, тутушургъа унамай тохтагъанды. Къочхар Бабуланы кёзлерине къайгъылы къараб: «Къарнаш, тоба, сен кесинги тутдурмагъанынг бла тамам талашыучу киштиксе», - дегенди. Алай бла ол эришиуледе гёджеблени кючлерин тенгишге санагъандыла. Андан сора Бабуланы Абайханланы Къочхардан кем кёрмегендиле спорт джанындан джетишимлерин. «Аууздан чыкъгъан - ауалгъа» дегенлей, ол хапар саулай миллетге дженгил джайылгъан эди.

Къочхарланы Бабуланы къайын джанындан джууукъ джетген Байчораланы Исмаилны эсге тюшюрюулеринден:

«Бабула Патчах аскерни генералы Хвостиков бла бирге Огъары Тебердиге келиучен эди. Ол кёзюуде Бабула Зеленчук районда деникинчи къазакъ сотнягъа башчылыкъ этгенди. Бир джолда, генерал-майор Кърымшаухалланы Мырзакъул бла Акъ Къаяны атлы дивизиясыны командири, полковник Айдаболланы Татлюкъаны тюбешиулери болгъанды. Анга аталыб алайгъа джыйылгъан адамла, аскерчиле да тюрлю-тюрлю спорт оюнланы къураргъа кюрешгендиле. Аланы арасында къазакъ гёджеб кесини кючюн сынаб кёрюрге эмда айтылгъан аскер башчыланы алларында ёхтемленирге излегенди. Ол, джыйылгъан миллетни арасына чыгъыб, санларын ары-бери ойната: «Мен хазырма экеулен бла бирге джангыз кесим кючюмю сынаргъа, кимди меннге чыгъарыкъ, бармыды, къайдасыз?» - деб тёгерек бурула, билек кючюне махтана къычыргъанды. Киши джукъ джууаб бермегенди. Бир кесекден бир-бирине: «Бабула, чыкъ, бизни барыбызгъа да къызбайла деб атарыкъды. Сен чыкъ. Анга къарыу этер киши кёрмейбиз сенден башха ичибизде», - деб шыбырдаб сёлешегенлени ауазлары эшитиле тебрегенди.

- Къазакъ, шохум! - деб къычыргъанды аллына атлай Бабула. - Алгъы бурун мени бир джыкъ да, андан сора тёртеулен бла огъуна сынарса кючюнгю, къарыуунг джетсе! - дегенди.

Ол, пелиуанча, санлы гёджеб, «бугъа бойнун» къымылдата, башын аны таба бурду да, Бабуланы кёргенлей бармагъы бла кёргюзе, хыликке этгенча кюлюб:

- Да, мен сени бу эришиулени биринчи такъыйкъасында огъуна ёлтюрюб къоярыкъма. Не болад, не къалад, сени ёлтюрюб къойсам, мени артда киши терслемезча, сен алгъы бурун документге къол сал да, андан сора тутушурса. Неда сени къолунгдан мен ёлюб къалсам а?! - деб андан да бек кюлдю.

Бабула «мынга деричи сынай келген тутушладан башха не болур» дегенча сабыр эди. Эришиуле башландыла. Къазакълы, эки уллу къолун къаты джумдурукъ этиб, керилиб, Бабуланы кёкюрек къангасына кючю бла урду. Алай болса да Бабула орнундан да тебмеди. Бабуланы ол тукъум тюрлю тутуш спортну джорукъларындан хазна хапары да джокъ эди. Гитчелигинден бери билген затлары бла, юреннгенича, хайырлана хорлай келген эди ансы. Ол къазакълы ургъанын тохтатмады, ары-бери силкиндирирге, сермеб тутуб, сыртындан джыгъаргъа да талай кере кюрешди - излегенича болмады. Ол алай эте тургъан кёзюуде сымарлаб туруб, таблыкъ тюшгенлей олсагъатлай сермеб къазакълыны белибауундан кёлтюрюб, аны сыртындан джерге салды. Ызы бла ёрге секириб, тобукълары бла аны кёкюрегинден кючлю уруб, басды. Пелиуанча, уллу ол адам джерге тюшгени бла эсин ташлаб, андан сора кесине келмей, алайда огъуна джан берген эди. Ол махтаннган къазакълы гёджеб онгсуз, джансыз болуб къалгъанына алайгъа джыйылгъанла шагъат болгъан эдиле ол кюн.

...Арадан талай заман оза, Къочхар улу Акъ аскерде джетишимли къуллугъун бардыра тургъанлай Биринчи дуния къазауат башланады. Ол кёзюуде Бабула есаул эди. Джанын-къанын аямай, талай урушда джигитлик танытханы ючюн аны юч кере Георгий Шыйыхны къачы бла саугъалагъандыла, ол урушлада талай кере джаралы да болгъанды. Кесине да андан сора ротмистр (капитан) чын берилгенди.

1919-чу джыл генералмайор Кърымшаухалланы Мырзакъул Будённыйни атындан джазылгъан билдириу къагъыт алады. Акъ аскер кючюн тас этгенин, Эресейни хазна бир джери да къалмай, Къызыл Аскер хорлагъанын, Совет власть кючлюден кючлю бола баргъаны хакъ болгъанын эмда аны къолунда аскерни чачыб, джангы властха къаршчы болмай кёчсе, адамларыны джашаулары сакъланныгъыны юсюнден къаты айтханы джазылгъанды ол документде.

Ол къуугъун бютеу акъ аскерчилеге белгили болгъаны амалтын анга къоркъуу тюшеди. 1920чы джыл адъютант Бабула генерал Хвостиковну Огъары Тебердиге таша келтириб бугъундургъанды. Генерал анга Николай патчахны мухуру салыннган, анга саугъагъа берилген алтындан этилген багъалы затланы Нарсанагъа элтирге кереклисин билдиргенди. Ол бек къоркъуулу джумуш болгъанлыкъгъа, генералына хакъ кёлю бла къуллукъ этген адъютанты аны буйругъун толтурургъа сёз береди. Алай бла Бабула кече, адам аякъ тыннгандан сора, Нарсанагъа джолгъа чыкъгъанды. Барлыкъ джерине джетгинчи ол къызыл аскерчилени къолуна тюшеди. Аскерчиле аны къолундан ол багъалы затланы да сыйырыб, кесин да тутмакъгъа саладыла. Алай болса да, тутмакъда аныча олтургъан адамла болушлукъ этиб, Бабула, мадар къураб, кече алайдан къачады. Ол, къамишлени ичи бла джырыб, танг джарыб адам аякъ къозгъалгъынчы, гузаба джол къоратыргъа кюреше, бир суу джагъагъа чыкъгъанды. Алайда кёлде бир тиширыуну кийимле чайкъай тургъанын кёргенлей, «къайдан чыкъды былайгъа танг атар атмаз» деб ызына къамишлеге къачыб бугъунургъа излегенди ол. Алай болса да тиширыу аны олсагъатлай эслеб къычырыгъы-сыйыты бла элни сагъайтханды. Къызыл аскерчиле Бабуланы ызындан джетиб тутхандыла. Ол кюн огъуна Бабуланы Совет властны джауу дегенни да бегитиб, ёлтюргендиле. 35 джылы толгъан гёджебни юсюнден хапарла бир кесек заманнга тынч болгъандыла. Ызы бла Бабуланы юйдегилерин, джууукъ адамларын да джойгъандыла. 1921-чи джыл Хасаут-Греческий элде атасы Наибни, экинчи джыл къарнашы Хаджи-Исламны ёлтюргендиле. Дагъыда бир къарнашы, 1941чи джыл къыйын ауруб, Морх элде ауушханды. Кичи къарнашы Окъуб Американы Бирлешген Штатларында ауушханды. Эгечини эри да атасын ёлтюргенлеринден сора тюрмеде ёлгенди. Эгечи да, кёчгюнчюлюкню къыйынлыгъын чеге, Орта Азияда ачлыкъданджаланнгачлыкъдан дуниядан кетгенди. Бабуланы тамада джашы Маджир ол азабланы чегерин билгенлей, Тюркге къачханды. Алайдан да Америкагъа джол тартыб кетгенди. Туугъан джуртуна термилгенлей, ол топуракъ юлюшюн киши джуртда табханды. Бабуланы ортанчы джашы Абдул-Керим джашауун Иркутск шахарда ашыргъанды, къабыры да анда къалгъанды. Абдул-Керимни джашы Владимир, Бабуланы туудугъу, бюгюнлюкде Эресейде эм уста бизнесменлени бирине саналады, тыш къралла бла байламлылыкъ джюрютгенлей, ишин айнытханлай барады. Бабуланы гитче джашы Таубий Уллу Ата джурт къазауатда этген джигитликлери ючюн джети сыйлы аскер саугъагъа ие болгъанды. Ол, къартлыкъгъа дери джашаб, кесини тёшегинде 1990-чы джыл ауушуб, Къумуш элде джамагъат къабырлада асыралгъанды».

Къарачайны Бабулача уланлары кёб болгъандыла. Аланы барысы да бюгюнлюкде халкъгъа толу ачыкъланыб, баямланыб бошалмагъандыла. Бабулача джашланы атлары миллетни джюрегинде, эсинде энчи орун ала джашарыкъдыла.

КЪОЧХАРЛАНЫ Асият.
Tinibek 14.09.2018 04:12:42
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 1 "КЪАРАЧАЙ"
Минги Таугъа атла бла чыгъыуну 20-джыллыгъына
ЭРЕСЕЙНИ РЕКОРДЛА КИТАБЫНА ТЮШГЕНДИ

Кёб болмай бизни республиканы джамагъатыны кёлюн кёлтюрюрча бир ашхы хапар келгенди – 20 джылны мындан алгъа къарачай тукъумлу атла дунияда биринчи болуб Минги Тауну башына чыкъгъандыла, аны бла байламлы 2018-чи джыл ала Эресейни рекордла китабына киргендиле.

Бу хапарны адамла, къууаныб, бир-бирлерине айтадыла, къарачай тукъумлу атлагъа эмда аланы алыб чыкъгъанлагъа алгъыш этедиле.

Миллетни атын айтдыргъан, айхай да, адамладыла – тарихни аллына, артына тартхан да аладыла. Бизни, 1943-чю джыл керексизге терслеб, шам Джуртубузну сыйырыб, Гюрджюге къошар иннет бла Орта Азия бла Къазахстанны къум тюзлерине атханларында, бютеу тарихибизни тонаб, бизни миллетни джер бла тенг этерге излегендиле. Алай а, Джуртубузгъа да къайтыб, тарихибизни ызына сала тургъаныбызгъа шагъатлыкъ этген юлгюлени бириди бу да.

1965-чи джыл биринчи кере Минги Тауну башына къарачай тукъумлу атла бла чыгъаргъа умут этгендиле. Алай а, атла бла аны башына дери чыгъалмай, атлыла джарты джолдан къайтхандыла.

Бу уллу, асыл ишни тындырыргъа 1998-чи джылны къыркъар (август) айында буюрулгъанды – анга Орусланы Къылыч-Герий, Бегеуулланы Борис эмда Тебуланы Ахмат башчылыкъ этгендиле.



Ол заманда КъЧР-ни Эл мюлк министерствосуну атладан баш устасы, экспедицияны тамадасы Орусланы Къылыч-Герий Минги Таугъа атны чыгъаргъа боллугъун сабий заманында огъуна эшитгенди. Кёб джылланы джюрегинде ол кёзюуню сакълаб тургъанды. Заман келгенинде, ишни къолгъа алгъанды.

Орус улу, къарачай тукъумлу атны сыйлы атын орнуна салыр ючюн, кёб кюрешгенди, айтыргъа, джашаууну 20 джылын бергенди. Ол «Лучшие жеребцы карачаевской породы» деген китабны авторуду. Къылыч-Герий къарачай атладан экспедиция къурайды – ала бла Минги Тауну башына ёрлерге таукел болады. 1998-чи джыл Орус улу кесине тёрт альпинистни да къошуб, нёгерлери бла Имбир, Даур, Хурзук деген атланы джолгъа къурайды. Экспедицияны къурамына ол заманда Къарачай-Черкес Республиканы окъуу бла илму министрини орунбасары Бегеуулланы Борис да киреди. Ол альпинизм бла отуз джылдан асламны кюрешгенди, Минги Тауну башына сегиз кере чыкъгъанды.

Ол кёзюуде Тебуланы Ахмат сабий больницаны баш врачы болуб ишлегенди. Альпинизм бла кюрешген адамды, Минги Тауну башына тёрт кере чыкъгъанды.

Къарачай тукъумлу атла бла, кертиси бла да, уллу хазырлыкълары эмда патриотлукълары болгъан джашла чыкъгъандыла Минги Таугъа. Алагъа башхала да болушхандыла – не сейирсиниу, дунияны юсюнде биринчи кере атла Минги Тауну башындан къарарыкъдыла, ала да кёб зарауатлыкъ, къыйынлыкъ чекген ариу, джигит халкъыбызны атларыдыла.

Бу сезим адамланы, учундуруб, джумушха таукел узалыргъа джол ачханды. Алайды да, инженер Байрамукъланы Умар атлагъа таугъа, бузгъа джараулу налла ишлеб ургъанды. Джатдоланы Мурат, Биджиланы Магомет, Каппушланы Дахир юч атны – Хурзукну, Даурну, Имбирни – таугъа чыгъаргъа хазырлайдыла.

Алай бла, деменгили хазырланыб, 1998-чи джыл къыркъар (август) айны 7де Учкуландан атлы экспедиция атланады. Хурзукну ичи бла, Уллу Кам сууну бойну бла атчыла Биджиланы Магомет, Джатдоланы Мурат, Каппушланы Дахир; альпинистле Бегеуулланы Борис, Байрамукъланы Умар, Хапчаланы Рамазан, Къобанланы Эльдар, Къочхарланы Солтан, Мырзаланы Ибрагим, Ёлмезланы АбдулХалим, ингуш къыз Лейла Албогачиева Орус улуну башчылыгъы бла къыркъар айны 9-на «Приют - 11» деген джерге джетедиле.

Къыркъар айны 10-да кече сагъат эки бола Минги Тауну тёппесине чыгъыу башланады.

Ыранлада, чаууллада чырмау болмагъанлай атла алгъа барадыла. Джолларында юч метр кенгликлери, элли метр теренликлери болгъан бугъоула тюбейдиле. Джашла сейир-тамашагъа къаладыла: метрлик бугъоуланы башлары бла атла, джюклери да юслеринде тургъанлай, тынч секириб барадыла. Не юркмейдиле, не къоркъмайдыла.

Боранлай тургъан таугъа чыкъгъан алай тынч иш болмагъанды. Бара тургъанлай джолдан аджашыб, атла терен къаргъа батыб атлаялмай башлайдыла.

Атлыла, атларына къоркъуб, аланы алыб ызларына базагъа тюшедиле. Бир кюн да солуб, дагъыда атла бла ёрге чыгъыб тебрейдиле. Ханс да отлаб, кюч алгъан атла тауну башына чыгъадыла. 1998-чи джыл къыркъар айны 12-де 11 сагъат бла 30 такъыйкъада Минги Тауну кюн чыкъгъан тёппесине къарачай джашла къарачай тукъумлу атла бла ёрлейдиле.

Таугъа джаяулай ёрлеб баргъан туристле – американлыла, японлула, итальянлыла, башха альпинистле – бу сейир ишге къууаннганларын харс уруб билдиргендиле.

- Экспедициябыз кесини джолун бурун ата-бабаларыбыз Къарачайдан Малкъаргъа джюрюучю джол бла салгъан эди, - деб эсине тюшюреди Орусланы Къылыч-Герий.

Минги Тауну кюн чыкъгъан джаныны мийиклиги 5633 метрди.

ЭКИНЧИ КЕРЕ ЁРЛЕУ

1999-чу джыл, арадан бир джыл ётгенден сора, къыркъар (август) айны 18-де 10 сагъат бла 36 такъыйкъада атлы экспедиция Минги Тауну кюн батхан джанына чыкъгъанды – аны мийиклиги 5642 метрди.

Бу экспедиция Хачирланы Хыйсаны Минги Тауну башына чыкъгъаныны 170джыллыкъ юбилейине аталгъанды.

Экинчи атлы экспедицияны къурамына киргенлени атларын да айтайыкъ: Тебуланы Ахмат, Бегеуулланы Борис, Къобанланы Эльдар, Хапчаланы Рамазан, Байрамукъланы Умар, Биджиланы Магомет бла Джатдоланы Мурат кеслерини къарачай тукъумлу атлары Даур эмда Имбир бла, Каппушланы Дахир Игилик деген аты бла, малкъар къарнашыбыз Ёлмезланы АбдулХалим, Хачирланы Мурат.

Къыркъар айны 14-де ингирде алты сагъат бола экспедиция, Хурзукдан чыгъыб, «Ворошиловские кони» деген джерге джетиб, кече къалгъанды. Къыркъар айны 15-де эртденбла сегиз сагъатда джолоучула Уллу Кам ёзен бла Хотю Тау деген ауушха чыкъгъандыла. Алайдан биягъы маршрут бла джол тутхандыла. Алайдан «Кругозор» деген базагъа джетиб, кече къалгъандыла. Къыркъар айны 16-да атланы солутхандыла.

Къыркъар айны 18-де кече сагъат юч бола чыгъыб, эртденбла джети сагъат бола алларында кетген джаяу тенглерине къошуладыла.

Артдаракъда Эверестни «бойсундургъан» альпинист Ёлмез улу джол бек табсыз эмда къар ичине батыб баргъаны себебли юч атдан эм дженгили бла чыгъаргъа кереклисин айтады - ол заманда къоркъуу, хыянат да болмагъанлай, къарачай тукъумлу ат Минги Тауну экинчи башын «аллыгъына» тюшюндюреди.

Бу ишге джангы къошулгъан къарачай тукъумлу Игилик деген атда тохтайды сайлау. Игилик анга этилген ышанмакълыкъгъа керти болады – Минги Тауну башына чыгъады. Джаяу баргъанла да, ызындан джетиб, аны акъыллы кёзлерин ба этедиле.

Арадан 20 эмда 19 джыл ётгенден сора, бу зат Эресейни Рекордла китабында орун алыб, джюреклерибизни ёхтемликге бёлейди.

- Бу ишге къарачайлыланы барысы да къууанныкъ болурла деб, акъылым алайды. Кеч-эртде болса да, къарачай атла бла Минги Тауну башына ёрлеу Эресейни Рекордла китабына тюшеригине ишек джокъ эди, - дейди «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни тамадасыны орунбасары Боташланы Сулейман. – 1998-чи джыл Дунияда рекордланы регистрациягъа алгъан эресейчи комитет Орусланы Къылыч-Герийни Сыйлы диплом бла саугъалагъан эди. Энди уа бизни джашланы джетишимлери Гиннессни рекордла китабында да орун алыргъа керекдиле.

- Къарачай тукъумлу атла Минги Тауну башына ёрлегенли быйыл къыркъар айны 12-де джыйырма джыл толду. Аны бла бирге къарачай тукъумлу атланы ол джигитликлери Эресейни Рекордла китабына тюшдю. Бу затла бла байламлы сиз не оноу этиб турасыз?

- Ол джигитлик этген джашланы эмда бютеу халкъыбызны «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни атындан алгъышлайма. Бирлешликни тамадасы Хабланы Руслан бла мен Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашидге кириб, уллу къууанч этерге кереклисини юсюнден сёлешгенбиз. Темрез улу бизни оюмубузну тюзге санагъанды, къууанч этерге тыйыншлысын да айтханды. Энди биз андан джакълыкъ табханбыз – кёб турмай байрам этерикбиз.

Былайда дагъыда бир затны айтыргъа тыйыншлыгъа санайма. Къарачай атланы 20 джылны мындан алгъа дунияда биринчи болуб Минги Тауну башына чыкъгъанларын Эресейни Рекордла китабына тюшюрюр ючюн, Эресейни Кърал Думасыны депутаты Боташланы Расул уллу къыйын салгъанды.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 15.09.2018 19:35:11
Сообщений: 1273
2018 дж.къыркъарны 2 "Къарачай"
Джангы китаб
«Кюн ышарса...»

КъЧР-ни махтаулу журналисти Ёзденланы Ахматны джашы Якъуб окъуучулагъа эртдеден бери белгилиди. Аны назмулары бизде да, Къабарты-Малкъарда да басмалана тургъандыла. Бу кюнледе «Кюн ышарса...» деб, кесини энчи китабы чыкъды. Ол 49 назмудан къуралгъанды, аланы арасында студент джылларында, эндиледе джазылгъанла да бардыла.



Къайсы китабны да къолуна алгъан адам, анда затла нени юсюнден джазылгъанларына эс бёледи. Ол джаны бла къарасакъ, Якъубну назмуларында джашаугъа, Джуртубузгъа сюймеклик, иннет тазалыкъ, инсанлыкъ борчубузгъа сакъ болуу, ананы-атаны къачы, антха кертилик... Ма быллай бизни джашауубузну тамалына саналгъан темаланы ачыкълайды. Тили ариуду, тазады, поэзияны джорукъларын иги биледи. Эшта, аны ючюн болур, назмуларына макъам салыргъа, да тынчды. Аланы талайы, джырла болуб, халкъгъа джайылгъан да этгендиле.

Китабда уллу, гитче да кеси излегенча назмуланы табарыкъды.

(БИЗНИ КОРР.).
Tinibek 26.09.2018 22:11:21
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 8 "Къарачай"
Джангы китаб
«УМУТ»

Хубийланы Хызырны джашы Исламны къарачай тилде джангы китабы чыкъды. Автор анга «Умут» деб атагъанды.



Суратлау-документли чыгъармады. Халкъыбызгъа киши джуртлада джетген къыйынлыкъланы юсюнденди. Ислам джаш адамды, ол затланы сынамагъанды. Алай а, атасындан сабийлигинде эшитген хапарларын джылланы узагъына эсинде сакълаб, бузмай, къагъытха тюшюргенди.

Уллу Ата джурт къазауат башланнгандан тебреб, кёчгюнчюлюкден Кавказгъа къайтхан заманнга дери суратланады. КъЧР-ни халкъ поэти Ёзденланы Альберт китабны аллында анга атаб къысха статья джазгъанды. Андан бу китабха багъа берген айтымланы бирин окъуюкъ: «Хубий улуну «Умут» чыгъармасы озгъан ёмюрню 40-чы джылларыны ал сюреминден башлаб, 1957чи джылгъа дери халкъыбызны джашауун кёргюзген кюзгюдю».

Китаб Пятигорскеде «ГлавПечать» басмада чыкъгъанды. Тиражы къуру 500 экземплярды. Уллу, гитче да ангыларча тил бла джазылгъанды. Ким окъуса да, халкъыбызны тарих джолуну бир бёлеги бла шагъырей боллукъду.

АППАЛАНЫ Билял.
Tinibek 28.09.2018 23:21:04
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 8 "КЪАРАЧАЙ"
Ёлгенни юсюнде адетле
МЕН КИМГЕ ОСИЯТ ЭТЕРГЕ КЕРЕКМЕ?

Джашауда биз ангыламагъан кёб зат барды. Мени сартын, миллетибиз атлы газетде аланы асламысына джууаб табама. Хар къуру анга джазылама, келирин ашыгъыб да сакълайма. Аны бла бирге мени бу сорууларыма да джууабла басмалар деб ышанама.

Ёлюм соруб келмейди, ёлмезлик адам да джокъду. Аллай кюнде бушууу болгъан арбазгъа барабыз, къайгъы сёз беребиз. Ахлулары ёлгенни ахыр джолуна ашырыргъа хазырланадыла. Къайсы бир миллетде да ауушхан адамын джуууб, Уллу Аллахны аллына аны санларын таза этиб ашырадыла. Къысха джууукълары болуб, ол джумушну тындырсала, анга сёз джокъду. Алай болмай, бу иш сабийлерине къалса, аны сынамакълыкъ алагъа бек ауур тиеди. Ол джумушну атасыны, анасыны юсюнде тындырыб чыкъгъанла, артыкъсыз да джаш адамла, къалай бек абзырагъанларын, къарыусуз болгъанларын кёб кере кесим кёргенме. Арадан джылла озсала да, «энтда кёз аллымда турады», дегенлерин да эшитир ючюн къалмагъанма.

Алгъаракълада бизни элде бир асыулу адам ауушду. «Мени джюрегим кёлтюраллыкъ тюлдю», - деб, аны къарнашы ёлюкню джууаргъа кесине базмады. Кюёуюню эки джашын, кесини эгечинден туугъанланы да болушдуруб, ол джумушну къыйынын тындырды. Джашла эс ташларгъа джетиб чыкъдыла. Къайыны кюёуюню ёлюгюн джууаргъа нек керек болду? Аны санларына къолу джетген сагъатда кёлюне не келе болур эди? Ол кюн алайда сюелген адамланы бири, джашланы да ол халда кёргенинде: «Хоншу миллетлени бир къауумунда этилгенча болса керек эди бизде да, – деди. – Аланы эллеринде ёлюклени джуугъан адамла бардыла». Аны ол айтханы эсимде къалыб кетиб, артда черкес танышларыма сордум. «Бизде хар элде афенди, джамагъат тыйыншлы кёрген эки адам тындырады ол ишни, – дедиле. – Аланы бири джуугъан этеди, бири анга болушады. Ауушханны адамлары кесибизге къоюгъуз деселе, анга да сёз болмайды».

Мени да аллай кюнюмде, келиб, ол ишни этерча къысха джууукъладан адамым къалмагъанды. Кими кёчгюнчюлюкде, кими мында керти дуниягъа кетгендиле. Сыйыгъыз тёппемде болсун, юйдегиде эки джаш бла бир къыз бардыла. Кёзюу джетген кюнде ол эки джаш мени джууарларын излемейме. Джаным кетсе да, санларым аладан тартынныкъдыла. Ала да, бек тартына тургъанлай, амалсыздан этерикдиле ол ишни. Аны бла да къалмай, аталарын алларына алыб тургъанлары бек ауур тиерикди, ол да бир къыйынлыкъды, дерикме мени сартын. Къайын джанымдан киши къошуллугъуна уа чыртда разы тюлме. Сора къалай болургъа керекме? Бу соруу кёблени эслерин бёлюб турады. Мен да джылы келген адамма. Джюрюйме аллай джерлеге. Табсыз кёзюуде ол джумушха иерге афендиле адамла таба эселе да билмейме. Мен аллай зат эшитмегенме. Бирбир элледе ол джорукъ джюрюй да болур, не келсин, саулай джамагъат билген зат тюлдю. Ансы бир джерден хапары чыгъарыкъ эди.

Былайда джаныма къоркъуу болгъан кёзюуде этген осиятымы айтмай къоялмайма. Тышында меннге бир къыйын операция этдиле алгъаракъда. Биргеме юй бийчем бар эди. Аллах кишиге да сынатмасын аллай затны, операция этерни аллында джууунуб таза болургъа, юсюнгде тюк къоймай къоратыргъа тыйыншлыды. Ол джумушланы бийче тындырды. Ауушханны тазалагъанча, медицинада да алай керек бола кёре эдим. «Ёлюб къалгъаны болса уа, деб да эте болурла, деген оюм да эсиме келди. «Бу джолму, артдамы къачан ауушсам да, кесинг джууарса», - деб, анга осият этдим. «Ёлюрге ашыкъма, сен алкъын бизге керексе», – деб, кесин ышартыргъа кюрешди ол. Мен къатыракъ айтханымда: «Аллай адет джокъду, айыб этерикдиле», - деди. «Этселе, меннге этерле, бу осиятымы тындырмай къойма», дедим. Аллах болушуб, больницадан сау-эсен чыкъдым, энтда джашайма, мени ахыр кюнюме дери, бир къауум миллетледеча, бизде да ёлюкню джууучула болмаса, ол осиятым осиятлай къалады. Келишмегенин да билеме, амалсызлыкъды.

Экинчи сорууум: адам ауушханлай гузаба этиб, элтиб къабыргъа тыкъмай, бир кечени, бир кюнню юйюнде къояргъа нек болмайды? Мен да миллетни арасында ёсгенме. Кюн батаргъа айланнгандан сора асырагъан адет болмагъанды Къарачайда. Ол унутулгъанды. Аны къой, бир-бир элледе кеч болуб, фонарланы джарыкълары бла ёлгенни къабыргъа сала башлагъандыла, дейдиле. Ол къалайгъа баргъан затды? Ызында къалгъанла, кеслерини адамларындан тынгылы айырылыргъа заман табыб, тышында джууукътенг, таныш бар эсе да келиб, алай ашырсакъ игиди, мени сартын. Башха миллетледе туура былай гузаба этедиле, деб эшитмегенме. «Ёлюгюнг болса джерге ашыкъ, къызынг болса эрге ашыкъ», деб айтыу барды. Хар къуру да алай этиб турургъа джарамайды. Дин джаны бла «ашыгъыргъа керекди» дейдиле, алай а туура бизни бирбир эллерибиздеча гузаба этерге тыйыншлыды, деб эшитмегенме. Бу айтыуда дагъыда къызны юсюнден сагъынылгъан да келишмейди. Аны да баргъан атны сюргенча этген дурус тюлдю. Былайда «Замансызлай къуш да учмайды», - деген айтыуну да эсигизге салама.

Ючюнчю сорууум биягъы хызенлени юслеринденди. Алгъаракъ джыллада ол адетни къурутургъа деб, Къарачай-Черкесияда дин башчыла, элледе имамла миллетге айтыб, айыртыб кюреше эдиле, басма да хыртха уруб джазгъанлай тура эди. Хазна джукъ тюрленмеди. Алай болса да энтда аны юсюнден айтыла турургъа керекди. Мен эшитгенден, къачан да тепсиде къалгъанладан адам къол тиймеген хантланы, кёгетлени алайда олтургъанлагъа юйде сабийлеге ашатырсыз, деб берген адет болгъанды. Хоншугъа, тийреге да къалгъан затны ол халда чачхандыла. Аллай джорукъгъа сыйынсакъ, бек аламат боллукъ эди. Ансы бусагъатда бир къауумла хар хызеннге 15-20 минг сом багъасы саладыла. Аны хоншусу да, алай этеме деб, борчха-къарчха кириб, артда тёлеялмай, бедишлик болгъанын, къалай къыйналгъанын кёре, эшите турабыз. Алай чачылгъан хызенле ёлгеннге сууаб тюлдюле, гюняхдыла. Сёзню ачыгъы керекди, алайдан кете барыб, хызенни ичиндегин закуска этген хапарла да чыгъадыла. Хар нени бир мардасы, бир джолу барды. Анга сыйынсакъ, ёлгеннге, ызында къалгъаннга да ол игиди.

Тёртюнчю сорууум имамлагъады. Адамны керти дуниягъа ашырыу бла байламлы джумушланы аууру аланы юслериндедиле. Ёлгеннге тамбла джаназы этдирирге, дууа окъутургъа адам табылмай къалыргъа тебрегенди, деб бек къоркъуб тургъан заманларыбыз болгъандыла. Энди уа, Аллахха шукур, межгити болмагъан эл джокъду, сыйлы динибизге башчылыкъ этген адамларыбыз джетишедиле. Ол бизге уллу насыбды. Сорургъа излегеним а неди десегиз, элледе джюрюген сёзлеге кёре, ёлгенни арбазында, артыкъ да бек аны асырагъандан сора, бир-бир афендиле ол джумуш бла байламлы болмагъан затлагъа кёчюб, джыйылгъан миллетни кёб тыядыла. Къыш сууукълада ол адамлагъа татыйды. Ёлген кетсе да, къалгъанлагъа ауаз берирге, тюшюнюрча этерге, джаш тёлюге акъыл юретирге керекди. Айтхан затларында бизге келишмеген барды дегенлигим тюлдю, ол затланы ёлюкню асыраб келгенден сора аны арбазында, джатма сууукъ болса уа, юйюнде айтыргъа боллукъмуду?

Динни юсюнде мени кишиге акъыл къуярча билимим джокъду. Намаз керекге да кеч юреннгенме. Оразаны да саулугъума кёре тутама. Атеизмни хауасында сыйлы динибизден терен хапарлы болурча мадар табылмай ёсгенлени бириме. Энди хар нени билиб къойгъан къыйынды, алай а муслиманнга амалсыз керекли затланы ангыларгъа кюрешеме, билгенлеге соргъанлай турама. Газетге ийгенлерим а, къуру кесиме болуб къалмай, кёбчюлюкге керекли затланы юслериндендиле. Ол себебден, тыйыншлы джууаб берирсиз, деб сакълайма. Башхала да оюмларын айтырла, деб да умутчума.

АБАЙХАНЛАНЫ Назир.
Элкъуш эл.
Tinibek 30.09.2018 03:16:28
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 1 "КЪАРАЧАЙ"
Эсгериу
АТА ДЖУРТХА КЪУЛЛУКЪ ЭТИУНЮ ЮЛГЮСЮ

Къарачайны узакъ тау эллеринде туууб, халкъны атын уллу сый бла айтдыргъан уланланы бириди бизни джердешибиз, халкъыбызны биринчи генерал-полковниги Махаметланы Кёккёзню джашы Солтан. Ол дуниядан кетгенли быйыл 29 джыл болду. Аны ауушхан кюнюн барыбыз да эсгерирге керекбиз, ол ёсюб келген тёлюлеге ёмюрлюкге юлгю болгъанлай къалгъанды. Аны эсгергенибиз сайын джердешибиз ючюн бизни джюреклерибиз джылыудан, ёхтемликден толады.


Джашау джолун аскер усталыкъ бла байлагъан, къазауатны отлу джоллары бла ётген таулу джаш, атын бютеу Эресейге белгили этиб, къуру Къарачай-Черкесиягъа тюл, саулай Шимал Кавказгъа да уллу сый-махтау келтиргенди. Ол къайда айланса да, джюреги туугъан джурту бла – шам Къарачай бла - байламлы болгъанды. Ахыр тылпыуу да сюйген джуртунда, Кавказ ауушланы къоруулагъанлагъа аталгъан эсгертмени къатында, афган урушха къошулгъан джашланы алларында сёлеше тургъанлай чыкъгъанды – 1989-чу джыл къыркъар айны 31-де.

Ол кертиси бла да, миллетибиз ёхтемленирча, ёсюб келген тёлюлеге юлгюге тутарча бир адам болгъанды – талай уллу кърал саугъаны иесиди, юсюнде адамлыгъы, терен билими, адеби-намысы бла аны таныгъанланы, билгенлени эслеринде къалгъанды. Миллетибизни, бютеу Эресейни тарихинде да ол джарыкъ ыз къойгъанды.



Танка аскерлени генералполковниги Махаметланы Солтан тёрт къазауатха къошулгъанды. Афганистан бла Сирияда СССР-ни Правительствосуну уллу магъанасы болгъан джумушун этгенди. Джуртубузну къоруулай джашаууну 40 джылындан асламын аскерге бергенди. Уллу Ата джурт къазауатда эркишилик, джигитлик танытханды. 2000-чи джыл Солтанны 80-джыллыкъ байрамын белгилеген заманда, бизни къонагъыбыз Шимал Кавказ Аскер округну командирини заместители генерал Серов кесини сёзюнде былай айтханды: «Махаметланы Кёккёзню джашы Солтанча джашны ёсдюрген халкъ - ол уллу халкъды».

Солтанны аскер нёгери полковник Ерёмин джазгъанды: «1989-чу джыл Солтан Кёккёзовични асыралгъаны мени эсимден кетмейди. Халкъ кесини джашын джюреги бла терен къыйналыб, аны ахыр джолуна ашыра эди. Ол зат бек мийик дараджада бардырылгъан эди. Мен Къарачайда тургъан юч кюнюмю ичинде Солтан Кёккёзовични аламат халиси кеси аллына туумагъанын, ол аны халкъы бла байламлы болгъанын толу ангыладым». Бош айтмагъанды Лев Толстой кесини заманында къарачайлыланы юслеринден: «Бу халкъ кесини кертилиги бла, ариулугъу бла, джигитлиги бла белгилиди», - деб

Солтан 1920-чы джыл эндреуюк айны 20-да Хурзукда малчы Кёккёз бла Гошини юйдегисинде туугъанды. Атасы бла анасы анга бек къууаннганлыкъгъа, бизни миллетни тарихи Эресейде аны аты бла байламлы боллугъу эслерине да келмегенди. Сабийчик Уллу Къарачайны джомакълы тауларыны къойнунда таза хауаны солуй, чокъуракъ сууланы иче, зауукълана, саулукълу болуб ёседи. Атасы бла анасы аны гитче заманындан огъуна ариу халиге, урунууну сюерге, Джуртха кертиликге, адебге-намысха, ашхы адетлеге юретедиле.

Махаметланы Солтан 1928-чи джыл юйдегиси бла бирге Хурзукдан Нарсана шахаргъа кёчеди. Ол заманда Къарачай автоном областны Гитче Къарачай районуну аралыгъы анда болгъанды. Анда Солтан къарачай школда окъуйду. Ол школ заманында огъуна шахмат ойнаргъа бек сюйгенди. Солтан, 9-чу классны тауусханлай, Микоян-Шахарда рабфакга кириб, аны айырмагъа бошайды. Андан сора 1939-чу джыл Ростов университетни физика-математика факультетине окъургъа киреди. Ол дерслени бек сюйгенди Солтан. 1939-чу джылны къачында Къызыл Аскерге къуллукъ этерге кетеди. Нарсанадан 60 адам болуб, Тамбов областны Моршанск шахарында 376чы артиллерия полкну къурамында болгъан кичи командирлени хазырлагъан школгъа тюшедиле. Ай медет, аны бошар мадар болмайды, 1939-чу джыл абыстол айда Финляндия бла къазауат башланады. Кючлю хазырлаб, аланы Выборг районнга иедиле. Былайда Махамет улу бла бирге нарсаначы школ тенги Боташланы Абдурзакъны джашы Магомед да биринчи кере къазауатха къошулады.

Маннергейм деген аскер линия кючлю бегитилгени себебли аны алыргъа къыйын болады. Алайда терен темир бетондан этилген от джерле, танкала ёталмазча къазылгъан узун, терен индекле кёб болгъандыла. Алай болса да къызыласкерчиле алгъа баргъандыла.

1940-чы джыл Марджа фин аскер хорланады. Тенгле 376-чы ГАП-ны къурамында Моршанск шахаргъа къайтадыла.

1941-чи джыл Солтанны Львов шахарда зенит полкга кёчюредиле. Ол замандан Магомет бла Солтанны аскер джоллары айырыладыла. Ол джыл никкол айны 22-де тобланы тауушларына, бомбаланы атылгъанларына уянадыла. Уллу Ата джурт къазауат башланады. Ол бизни солдатла бла командирлени чыдамлылыкъларын кёргюзгенди. Аланы джигитликлерине, халкъны сюйгенлерине шагъатлыкъ болгъанды. Ата джуртну тири къоруулагъанланы арасында Къарачай автоном областны мингле бла келечилери болгъандыла.

Сёз ючюн, Смоленск шахарны къатында Къарачайны 200 келечиси гитлерчиле бла, асланлача, сермешгендиле. Москвадан, Ленинграддан, Сталинграддан, Киевден узакъ болмай Баренцеводан Къара тенгизге дери Къарачайны мингле бла джашлары эмда къызлары джигитлик танытыб уруш этгендиле. Аланы бири эди Солтан Кёккёзович да. 553-чю артиллерия полкну тахса взводуну командири Махамет улу фашистле бла батыр сермешгенди. 1942чи джыл анга лейтенант чын бериледи. 16-чы аскерни къурамында генерал Константин Рокоссовскийни башчылыгъы бла 533-чю артиллерия полк, Волоколамск, Румянцев, Петровск шахарла ючюн сермешгенди. Москваны къатында Къызыл Аскер бютеу дуниягъа кесини кючюн кёргюзгенди - гитлерчи аскерлени къаушатхады. Алайда немча фашистле 500 минг адамларын, 1300 танкаларын, 2500 тобларын, 15 минг машиналарын тас этиб, ызларына 100-250 километрге ыхтырыладыла. Былайда уллу Совет Союзну бютеу халкъларыны къызлары бла джашлары биригиб уруш этгендиле. Аланы арасында бизни джердешибиз Махаметланы Солтан да болгъанды. Ол урушлада Солтан «За боевые заслуги», «За оборону Москвы» медалла бла саугъаланнганды.

1943-чю джыл элия айда капитан Махаметланы Солтан 13-чю аскерни къурамында Курск тогъайда артиллерия батареягъа таб тамадалыкъ этеди.

Махамет улуну тенги, отставкадагъы полковник Иван Михайлович Ерёмин, эсине тюшюре, былай хапар айтханды: «Солтанны джигитлиги, таукеллиги бек кёрюннген заман 1943-чю джылны элия айында Курск тогъайны урушларында болгъанды. Аны батареясы джанын-къанын аямай сермешгенди. Хорлагъан да этгенди. Капитан Солтан Кёккёзович, кеси биринчилени бири болуб, «Тигр» танканы джандыргъанды. Аны халиси къазауатда чыныгъа баргъанды...»

Махамет улу биринчи гвардия корпусну 541-чи артиллерия полкуну штабыны тамадасыны болушчусу болады.

Курск тогъайда уруш бошалгъандан сора, Белорус фронтну 51-чи аскерини къурамында Прибалтиканы фашистледен азатлаугъа къошулгъанды. Солтанны кеси джюрюген аскер техникасы, уруш эте, Невель, Паневежис, Шауляй, Тукумс, Мемль шахарланы азатлагъанды. Ол аскер операциялагъа къошулгъаны ючюн Махамет улу Ата джурт къазауатны IIчи дараджалы ордени бла саугъаланады.

336-чы гвардиячы ауур артиллерия полкну штабыны тамадасы Солтан Кёккёзович болгъанды, 1944-чю джыл аууз-герги айда Кюнчыгъыш Пруссияны чегинден ётеди. Полк Кутузовну ордени бла саугъаланады. Аскер бёлеклеге таб оноу эте билгени ючюн, уруш джоллада эркишилик танытханы ючюн Солтаннга Ата джурт къазауатны III-чю дараджалы орденин бередиле.

1945-чи джыл алтотур айда Солтан Кёккёзовични 336-чы ТСАП-ны командирини заместители этедиле. Ол Прибалтика фронтну къурамында Курляндияда фашистлени ууатханды. Алайда Солтан Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланады. Былайда, Прибалтикада, тюбейди Хорламгъа полкну командирини заместители майор Махамет улу.

Къазауат бошалгъандан сора кесини полку бла Ленинградха келиб, андан ары аскер къуллугъун бардыргъанды.

1947-чи джыл Солтан Бронетанка аскерлени баш аскер курсларын бошайды. Ол фахмулу абычар, джигит аскерчи кёз туурада болады.

1949-чу джыл бизни джердешлерибизни совет аскерлени Германиядагъы бёлюмюню 3-чю гвардия аскерини 6-чы танка дивизиясыны 78-чи ауур танка полкуну командирини заместители этиб джибередиле.

1954-чю джыл никкол айда Махамет улуну 52-чи гвардия танка полкну командири этиб саладыла. Ол, полковник чыннга да ие болуб, Къызыл Джулдузну ордени бла саугъаланады.

1956-чы джыл абыстол айда полковник Махамет улу Сталин атлы Бронетанка аскерлени академиясына киреди. Аны 1959-чу джыл тауусады. Андан сора полковникни дивизияны командири этиб саладыла. Прикарпат аскер округну 8-чи танка аскерини 23-чю танка дивизиясыны командири болады.

Генерал-майор Махаметланы Солтан, СССР-ни Аскер Кючлерини Баш штабыны академиясына 1962-чи джыл кириб, эки джылдан аны Суворовну орденини алтын медалы бла тауусады.

Андан сора да аны Магдебургда 3-чю танка аскерни штабыны тамадасы этедиле. Ол аскерни къурамында 1943-чю джыл Багъатырланы Харуннга «Совет Союзну Джигити» деген сыйлы ат аталгъан эди.

1967-чи джыл абыстол айда Бобруйск шахарда Белорус аскер округну 5-чи Къызыл байракълы танка аскерини командири къуллукъгъа саладыла. Солтаннга Къызыл Байракъны орденин да бередиле.

1968-чи джыл СССР-ни Министрлерини Советини бегими бла анга генераллейтенант чын бериледи.

Къарачай халкъны джигит уланыны джетишимлерини бириди ол. Махаметланы Кёккёзню джашы Солтан Къарачай бла байламлылыкъ тутханлай тургъанды.

1969-чу - 1972-чи джыллада Сирияда Баш аскер оноучу болуб, ол кесин кенг эрудициялы, ышаннгылы командирча да кёргюзгенди. Ол анда Сирияны аскерини абычарларын аскер санатха, джауну учакъларын агъызыугъа, танкаларын къурутуугъа юретгенди. Президент Хафиз Асад аны бек багъалатханды. Бютеу араб къралладан аскер кенгешчиле кетиб, Сирияда къуру ол къалгъанды. Андан къайтхандан сора, Махамет улуну 1972-чи джыл Забайкал аскер округну командующийини биринчи заместители этедиле.

Бу округда бизни джердешлерибиз, бир-бирин ауушдура, къуллукъ этгендиле. 1986-чы джыл Забайкал аскер округну командующийини биринчи заместители болуб Семенланы Магометни джашы Владимир салыннганды. Бир кёзюуде Афганистаннга аскер дипломат иерге керек болады. Махаметланы Солтанны Москвагъа чакъырыб, Баш аскер кенгешчи этиб ол къралгъа джибередиле. Ол кесини аскер борчун мийик дараджада толтурады. Кёб солдатны, абычарны джанын сау къалдырады.

1980-чы джыл джаралы болгъандан сора, аны Фрунзе атлы аскер-политика академияны тамадасыны 1-чи заместители къуллукъгъа саладыла. Ол 4 джылны Совет Аскерге, кесини уллу аскер, дипломат сынамын хайырландыра, абычарла хазырлайды. Запасха чыкъгъанындан сора генерал Махамет улу джаш тёлюню патриотизмге юретиуге уллу эс бёлгенди. Школчулагъа, студентлеге, джаш солдатлагъа барыб, ала бла ушакъ этгенлей тургъанды.

1989-чу джыл Солтан, чакъырылыб, Афганистанда къазауатха къошулгъанланы 1-чи край спартакиадаларына келген эди. Ол джыл къыркъар айны ахыр кюнюнде Кавказны ауушларын къоруулагъанлагъа салыннган эсгертмени къатында, афганчыланы ветеранларыны тизиминде тургъанлай джетген эди ёлюм анга. Къарачай халкъны махтаулу джашыны джюреги урмай тохтады. Ол уллу адам, аскер дипломат, тёрт къазауатны джолу бла баргъан адам, ахыр сёзлерин туугъан джеринде айтханды. Ахыр атламын туугъан джуртунда, биринчи джюрюб башлагъан джеринде этгенди.

Солтан къралыны патриоту эди. Ата джуртха керти къуллукъ этиуню юлгюсю эди. Аны ючюн Махамет улугъа сый бере, Уллу Джуртубуз аны Ленинни ордени бла, дагъыда 9 орден, 16 медаль бла саугъалагъанды. Ол Сирияны, Польшаны, Монголияны дагъыда талай тыш къралны орденлерини иесиди. Аланы арасында Сирияны «Орден Белого Орла» ордени да барды. Джашаууну 40-дан аслам джылын аскерге берген керти джигитни 40-дан аслам саугъасы болгъанды. Ол кесин алгъа урмагъан, адебли, намыслы адам болгъаны себебли «Совет Союзну Джигити» деген ат алмай къойгъанды.

Махаметланы Солтанны сыйлы аты джердешлени джюреклеринде ёмюрлюкге къалгъанды. Республикада аны аты шахарланы, эллени орамларына, школлагъа аталгъанды. Ол Къарачай шахарны Сыйлы адамыды. Аны къабыры Джигитлени аллеясындады. Ёмюрлеге халкъны эсинде къаллыкъды къарачай халкъны джигит уланы, Эресейни уллу адамы, керти патриот, фахмулу аскер башчы, дипломат, генералполковник Махаметланы Кёккёзню джашы Солтан. Аны къойгъан джарыкъ ызы ёсюб келген джаш тёлюлеге къыбыламады. Миллетине, Джуртуна, къралына сыйлы къуллукъ этгенни аты ёлюмсюздю, аны джарыкъ тюрсюню, халкъны джаны сау болуб, тас боллукъ тюлдю.

БАТЧАЛАНЫ Фатима.
Tinibek 02.10.2018 02:47:24
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 13 "КЪАРАЧАЙ"
Тарих
АХМАТ КЪАЯ БЛА БАЙЛАМЛЫ ПОЭМА

Быйыл Ставрополда Виктор Сыромятниковну «Ахмат-Кая» деген назму китабы экинчи кере джангыдан джарашдырылыб чыкъгъанды. Ол «Ахмат-Кая» деген поэма бла юч назмудан къуралгъанды.

Китабны аллында автор «Ахмат-Кая» деген поэмасын 35-40 джылны мындан алгъа джазыб башлагъанын айтады. Ол аны бир джазыучугъа окъугъанында, ол анга: «Витя, муну бир адамгъа кёргюзме, сени быллай зат ючюн тюрмеге иги кесек джылгъа олтуртургъа боллукъдула», - дейди. Алайды, совет къралда аллай чыгъармагъа джол бермезликлери белгили эди.



Виктор Сыромятников Къарачай-Черкес Республиканы Эл мюлк министерствосунда, анга Гочияланы Хаджи-Ахматны джашы Борис башчылыкъ этген заманда, баш зоотехник болуб ишлегенди. Пенсиягъа чыкъгъанындан сора, заманы эркин болгъанында, ол онла бла джылланы бошаялмай тургъан поэмасын тамамларгъа мадар табханды. Айхай да, Совет кърал чачылыб, Эресей Федерацияны Президенти Борис Ельцин депортациягъа тюшген халкъладан тарихде джиберилген халат эмда терслик ючюн кечмеклик да тилеб, къарачай халкъны тогъуз ётгюр уланына, Уллу Ата джурт къазауатда этген джигитликлери ючюн, «Эресей Федерацияны Джигити» деген атны бергенден сора, поэмагъа джол ачылады.

Бу поэманы къалай джаратылгъаныны юсюнден автор былай айтады:

- 1943-чю джыл, къарачай халкъны джуртундан Орта Азия бла Къазахстанны къум тюзлерине къуйгъан заманда меннге алты джыл болгъан эди, - дейди ол. - Биз Ставрополь крайны Ново-Троицкая стансесинде джашай эдик. 1943-чю джылны абыстол (ноябрь) ыйында 15 джыл болгъан уллу эгечим Аннаны талай нёгери бла Къарачайгъа, миллет кёчгенден сора, ашырадыла.

Къызлагъа фуфайкала, чурукъла, халатла, аш-суу да бериб, поезд бла Джёгетей Аягъына дери келтиредиле. Алайдан ары ала къарачай эллеге кими джаяу, кими аллына тюбеген улоу бла джыйылады. Анда ала къарачайлыладан къалгъан малны бирге джыяргъа, алагъа аш-суу салыргъа, ийнеклени сауаргъа болушхандыла эмда малланы башха мюлклеге ашыргъандыла.

Эгечим, алай бла, Къарачайда бир ай туруб къайтады. Юйге къайтхандан сора, Къарачайны ариулугъу джесирге алгъан Анна сагъатла бла аны хауасындан, тауларындан, ёзенлеринден, сууларындан хапар айтыучусу бюгюн кибик эсимдеди.

Алай бла, алты джыл болгъан Витя Къарачай деб дунияда джер болгъанындан, анда къарачайлыла джашаб тургъанларындан хапарлы болады. Анна къарачай халкъгъа джетген къыйынлыкъны юсюнден да айтханды. Аны бла байламлы Ахмат Къаяны юсюнден да джаш сабийни джюрегине тюйрелирча бир зарауатлыкъны хакъындан да къыйналыб хапарлайды.

- Къарачайны юсюнден айтхан хапарларына печни башына олтуруб, къыш кюнледе тынгылай эдим, - дейди Виктор. - Ахмат деб биреулен, миллетин кёчюргенлеринде, къошда къалыб кетеди. Аны ызындан тюшюб, джашауун джаханимге бурадыла. Аллында кесини юйюнде бугъунуб турады, артда алайдан кетиб, башын дыгалас бла кечиндиреди, ахырында ызындан сюргенледен къача барыб, Ахмат къаядан кетиб ёледи. Бу хапарны назму халда поэма этер муратым меннге кёб джылланы тынчлыкъ бермей тургъанды.

Автор, Ахмат кетген къаягъа Ахмат Къая деб атагъандыла, дейди.

Виктор Сыромятников Къарачай-Черкесияда ишлеген кёзюуде поэмасыны баш джигити Ахмат кетген къаягъа барыб къарагъанды. Аны бла да къалмай, Къарачайны эллерине, ёзенлерине айланыб чыкъгъанды.

Къарачай-Черкес Республиканы халкъ джазыучусу, кёб джылланы алгъыннгы «Ленинни байрагъы» газетде ишлеб тургъан Кёбекланы Билял китабха ал сёз джазгъанды. «Поэманы окъугъан адам Ахматны юсю бла миллетге джетген къыйынлыкъны уллулугъун, теренлигин ангыларыкъды. Аны бла бирге автор назму джазыуну амалларындан хапарлыды, ол джазгъан тизгинле, бир-бирлерине таб келишиб, адамны джюрегин къозгъайдыла. Поэманы окъугъанла джаратырыкъдыла. Анга асыулу багъа да берликдиле, ол поэзияны кючю бла кесине мингле бла адамланы илешдирликди», деб джазады Кёбек улу.

Алайды, ачы заманнга, сталинчи геноцидге, миллетге бирден кир джагъыугъа къаршчы джазылгъан поэманы авторуна джюрек тазалыгъы, адамлыгъы, тюзлюкню джолун сайлагъаны ючюн таза джюрекден сау бол дерге тыйыншлыды. Халкъыбыз ётген джолну эм къыйын айланчларыны бирин суратлагъан Виктор Сыромятниковну бу поэмасы бла шагъырей болгъан артыкълыкъгъа, зорлукъгъа налат берирге юренникди. Китаб орус тилде джазылгъаны себебли, аны ким да окъуругъуна, бизни бюгюн да терслерге излеб тургъанлагъа джууаб берлигине къууанырынг келеди.

МАМЧУЛАНЫ Дина.
Tinibek 02.10.2018 02:48:21
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 13 "КЪАРАЧАЙ"
Сансызлыкъ
БИЗНИ ХАЛИБИЗ

Къайсы болса да сакъалын джетдириб, юсю-башы тозураб, орамгъа чыкъса, «ол биреу кесине къарамайды», дейдиле. Бир-эки кюнню мадарсыз болуб къарамаса хо, адамны бир къыйынлыгъы, джарсыуу да болады. Чам халда кемсиз токъ, «эки сакъаллы» адамгъа да айтадыла аныча бир зат. Алай а быллай хали ичги дунияны, сезимни, иннетни джарлылыгъы, нени да сан этмегенликни юсюнден айтыла эсе аны магъанасы кимни да сагъыш этдирлик затды.

Кертиси да «кеслерине къарамай къойгъан» сансыз адамла тюбейдиле. Талай этажлы уллу юй. Эшикден киргенлей, сенчасында почта ящиклени кёрлюксе. Бир ящикде «Къарачай», «Известия», «День республики», «Наука и жизнь», «Наш современник» дегенча оннга джууукъ газет бла журналны тизими тагъылыбды. Аны къатында ящикде джангыз «Футбол» деген сёз джазылыбды. Эки ящикни иелерин да таныйма. Бири бек джарыкъ, сабийни къычыргъанына да, джангурну къуйгъанына да зауукъланнган, хар затха сюймеклик кёз бла къараучу, адам ортасындан атлагъан бир киши, экинчиси, кюн иссини да, радио бла берилген джырны да огъурамаучу, хар не гитче затчыкъгъа да ачыуланыучу адамды. Элге хоншу болуб джашамазлыкъ бир джанды. Ишден къайтыб, ушхууурун ашагъанлай, телевизорда футбол, не хоккей бар эсе, анга къарайды да, джукъларгъа джарашады. Дунияда не бола тургъанындан хапарсызды, хоншулары къалай джашагъанларында иши джокъду. Кесин а насыбсызгъа санайды. Алай эте джашайдыла бир подъездде насыблы бла насыбсыз экеулен.

Билмейме, бу орунсуз бир мисал болур. Ёзге адамны кесине къарамай къойгъаны, неге да сансызлыкъ, джамагъатдан айырылыб къалмакълыкъ, артыкъсыз да бек эстетика джарлылыкъ - джашаудан артха къалмакълыкъ деген затды. XXI-чи ёмюрде быллай хали артыкъ да бек танылыргъа да болур. Бусагъатда адамны тин-иннет байлыгъыны ёсерине, не джаны бла да билимли болуруна мадар барды. Театр, газет, журнал, телевизор, радио, китаб, университетле, джыйылыула, ушакъла, тенгле... Бары иннет бла ангы ючюн. Бары да – информация байлыкъ. Бусагъатда информация алай кёбдю да, илму бла техниканы кесине болушлукъгъа чакъыргъан илму болуб къалгъанды. Быллай кёзюуде хар неге да сансыз къарар ючюн, акъылдан бир кесек джартыракъ болургъа керекди. Этика, эстетика билимле къайсы санагъатда уруннган адамгъа да бирча керекдиле. Ол ангыны ёсдюреди, фантазияны кенгертеди, эм къыйын кюнюнгде да таукел болургъа, кесинге ийнаныргъа, джарыкъ кёллю эмда басымлы болургъа юретеди. Дуниягъа белгили алим Эйнштейн, Достоевскийни юсюнден сёлеше келиб, бу литератор меннге къайсы алимден да багъалыды - акъыл-байлыкъ береди, дегенди. Онглу, акъылман адамларыбызны ичлеринде маданиятха сансыз къарагъан джангыз бири болмагъаны, космосда огъуна Бах, Блок неда сирень керекмиди, тюлмюдю, деген соруу туумагьаны да бош зат тюлдю.

Маданият джаны бла кесине къарамай къойгъан адамны бир тукъум бир сюймеклиги неда башхаланы творчестволарына, уруннганларына хурмети джокъду. Тёгерекде хар бири урунады, ишлейди, джашау аламат, ариу болсун деб кюрешеди. Мынга уа башхасы джокъду...

Биз сюргюнден къайтыб келгенден сора, эки-юч джыл озуб, элибизни скверинде алай уллу болмагъан фонтан ишленнген эди, ауузларындан суу тёгюле тургъан сарыубеклери бла. Архитекторну оюмуна кёре, ала тёгерекге суу бюркюб, адамлагъа салкъынлыкъ берирге, зауукъландырыргъа, ишден арыб келгенни, сагъышларын чачыб, солутургъа салыннган эди. Къалай аламат оюмду! Ол оюмну джамагъат кёзю бла кёрюр ючюн къаллай бир джоюм этилген эди, къаллай бир адамны къол къыйыны кетген эди! Алай болгъанлыкъгъа бир кесек замандан фонтанны сууу тохтады, сарыубекле да, солууларын тауусуб, ийис эте тургъан кёлге къарай туруб, кёзлерин джумдула. Мынга ким болса да къараргъа керек эди да?! Ма «ол ким болса да» бу аламат фонтанны аз къол джетдиргенлей, ишлеб башларын билсе да, анга тохтаусуз къараб турургъа, джоюм да этерге керек боллугъундан къоркъуб, джабыб къойгъанны тынчха санады. Нек десенг, аны иннет байлыгъы джокъду, ич маданиятдан къуруду, адамлагъа хурмет эте билмейди, хар неге да сансыз къарайды.

«Кесине къарамай къойгъан» адам, алай эте барыб, джамагъатха заран келтириб башлагъанын кеси да билмей къалады. Былайда польшачы, эресейчи да джазыучу Бруно Ясенскийни айтханын эсге тюшюрейик: «Джауларынгдан къоркъма эм аманы, ала сени ёлтюрюрге боллукъдула. Тенглерингден къоркъма - не аманы, ала сени сатаргьа боллукъдула. Сансызладан къоркъ - ала сатхан да, ёлтюрген да этмейдиле, алай а аланы сансыз тынгылаб тургъанлары амалтын джашайдыла дунияда сатлыкъ, мурдарлыкъ да».

ЁЗДЕНЛАНЫ Барисбий.
Ючкекен.
Tinibek 05.10.2018 02:40:45
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 22 "КЪАРАЧАЙ"
Тарих
КЪАРАЧАЙ ТИШИРЫУНУ МИЛЛЕТ КИЙИМИ

Кийим ёмюрню тюрюн, адамны халын, адетлерин, джорукъларын, турмушун кёргюзеди.


Аны тюрсюню, тыш къарамы адам улуну мингле бла джылланы узагъына созулгъан ёмюрюню ичинде къуралгъанды. Адамны миллет кийимине къараб къайсы халкъны келечиси болгъанын ангылагъан къыйын болмагъанды. Миллет кийимни энчи шартлары халкъны джашагъан джерине, алайыны хауасына кёре болгъандыла; баджаргъан ишин, юй джашауун суратлагъандыла; аны тин-дин джаны бла ёсюмюн, ангысыны дараджасын, башха миллетле бла маданият-тарих байламлылыгъын, адетин, адебин, джоругъун-джолун кёргюзгендиле. Ол себебден Къарачайны миллет кийимлерини атларын билиуню, тарихлерин тинтиуню магъанасы бек уллуду. Бютеу кийиминде къой эсенг, аны бичилиуюнде, тигилиуюнде, джасалыуунда миллетни ариулукъгъа, айбатлыкъгъа къарамы, излеми танылады.

Археологла бегитгеннге кёре, Шимал Кавказда иги эртделеде огъуна джюнден тюрлю-тюрлю къумачла сокъгъандыла. «Джюн къумачдан джез тюймеле бла, тюйреуючле бла бегитилген тюрлю-тюрлю кийимле (аланы ичлеринде миллет кийимле да) тигилгендиле. Джюнден юй, юс кийимле, чындайла этилгендиле. Терини санамасакъ, ол кёзюуледе асламысына юс кийимлени, ол къой эсенг, аякъ кийимлени тюрлюсюн да джюнден неда джюнден согъулгъан къумачдан этгендиле. Ол кёзюуледе джюнден къумач согъуу тиширыуланы арасында кенг джайылгъан санагъат болгъанын къошундан этилген урчукъ башланы кёб табылгъанлары да кёргюзедиле. (Крупнов Е.И. Древняя история Северного Кавказа. М.1960 г., стр. 329).

Бурун заманлада огъуна адамланы хар чурумгъа тюрлю-тюрлю кийимлери болгъандыла. Аланы тюрсюнлери, тыш къарамлары башха болгъанча, бетлери да тюрлю-тюрлю болгъандыла, десек да джангыллыкъ тюлбюз. Къарачайлыланы миллет кийимлеринден кийгенни джылы, ёзден, бий болгъаны ангылашыннганды. Сабийи туугъан, адамы ауушхан, юйленнген, акъылбалыкъ болгъан, къазауат башланнган, рахатлыкъ бегиген - бу тукъум тюрлениуле бары да адамны кийиминде кёргюзюлгендиле.

Шимал Кавказны башха миллетлериникиле кибик, къарачайлыла бла малкъарлыланы миллет кийимлери бир тюрлю бир айбат, джарыкъ болгъандыла. Къарай келсенг, таулуну кийиминде джергили кавказ адетлени суратлагъан эмда эртдеги тюрк миллетлени кийимлеринден кёче келген оюуланы, джасауланы, накъышланы да эслейсе. Буруннгу кийимлени биринчи бичимлерин билир ючюн, тюрк миллетлени маданият эсгертмелери бла шагърей болургъа тыйыншлыды. Шимал Кавказны, Тау Артыны джерлеринде табылгъан, ташдан этилген адам суратлагъа иш этиб къарасанг, кёчгюнчю тюрк миллетлени къаллай кийимлери болгъанын да билликсе. Тарихден бир белгили юлгю келтирейик - эм биринчи кёнчек кийген адет, эркиши болсун, тиширыу болсун, тюрк миллетден чыкъгъанды. Ол да тюрк миллетли адамланы ат беллинде кёб айланнганлары бла байламлыды. Веселовский Н.И. бир къауум кавказ миллетлени кийимлери бла «таш къатынлада» суратланнган кийимлени араларында асабалыкъны чертеди. (Веселовский Н.И. Современное состояние вопроса о «каменных бабах» или «балбанах». ЗООИД. Т.32. Одесса, 1915 г.). Ташдан этилген эркишини тынгылы кёргюзюлгени кёб археологну, этнографны эслерин кесине бёлгенди. Бийче археолог тиширыу Уварова П.С. кесини тинтиулеринде: «Кавказда Къобанны джагъасында табылгъан таш суратла бир тюрлю бир сейирледиле. Джукъа къапталлары, окъа белибаулары бюгюннгю кийимлеге бек ушайдыла, - деб джазады. (Уварова П.С. К вопросу «о каменных бабах». Тр. XIII. CА. Т.2 М. 1908 г.).

Огъары Чегемни, Курноятны, Ташлы Таланы, Байрамны, Къарт-Джуртну, Хурзукну шиякыларында табылгъан археология материалланы тинтиб къарасанг, къарачайлыла бла малкъарлыланы ёмюрлени узагъына къурала келген миллет кийимлери къаллайла болгъанларын ачыкъларгъа къыйын тюлдю.

Кийим миллетни джашауун, турмушун, тин байлыгъын, маданиятын, джашагъан джерини болумун кёргюзгенди. Джерни тюбюнде табылгъан бускаклагъа кёре кийимле териден, джюнден, кийизден, юйде согъулгъан, тышындан келтирилген къумачладан этилгендиле. Къарачайлыла ёмюрледен бери да малчылыкъ бла кюрешиб келгендиле, бютюн да бек ууакъ аякълыланы кёб тутхандыла. Ол себебден кийимге аны джюнюн, терисин да хайырландыргъандыла.

Орта ёмюрледе Къытайдан Византиягъа элтген сауда джолла бюгюннгю Къарачай-Черкесияны джери бла ётгендиле. Кавказ Шаркъ бла Магърибни, Шимал бла Къыбыланы араларына «кёпюр» болуб тургъанды. Къытайны, Орта Азияны, Мисирни, Византияны, Тюркню, Къаджарны, Эресейни, Кърымны, Тау Артыны саудюгерлери Кавказны къыйын ауушлары бла ётгенлери ючюн ата-бабаларыбызгъа тёлеуге къумачла бергендиле. Айырылыб сыйлылагъа къатапа, парча, дарий саналгъандыла. Дарийден, схарладан, юйде согъулгъан къумачладан этилген кийимлени кийгендиле буруннгу кёчгюнчю тюрк миллетлени ёзденлери, бийлери. Шиякыла шагъатлыкъ этгенден, Тюрк каганатны миллети «дарий кийимлени эмда тышы дарийден этилген кийиз тонланы, халатланы киерге» сюйгендиле. (Кызласов Л.Р. История Тувы в средние века. М., 1969 г., стр.49). Аллай кийимлени уа XIX-чу ёмюрню аягъына дери къарачайлылада кёрюрге боллукъ эди. Юйню рысхысына кёре тиширыула тышлары дарий, къатапа, парча къумачладан тигилген къапталла бла тонла кийгендиле. Къарачай миллетде кийимле тыш, ич кийимлеге эмда къууанчха, бушуугъа джораланнган кийимлеге юлешиннгендиле. Джыллары келгенле, джаш адамла, бийле, ёзденле, башхала бирча кийинмегендиле. Къарачайлыланы кийимлери да, башха миллетленикилеча, тюрлю-тюрлю джарыкъ бетлиле болгъандыла.

Къарачайны джери мал тутаргъа хыйсаб бергени себебли былайда малчылыкъ иги айныгъанды. Ол себебден тери ийлеген, джюн сокъгъан дегенча санагъатла кенг джюрюш алгъандыла. Тиширыула джюнден джамчыла, кийизле этгендиле, схарла сокъгъандыла, алтын, кюмюш халыла бла къатапада, дарийде, схарлада ганыуа тикгендиле. Юйдегини барына да кийимлени тиширыула кеслери этгендиле. Ол къой эсенг, джамчыла, кийизден этилген затла, башлыкъла, джюн кийимле этиб сатыб тургъандыла.

Къарачай кийим узакъ ёмюрледен бери миллетни ёсюмюне кёре тюрлене, энчи шартла къоша келгенди. Хоншу миллетлени кийимлерини къарачай кийимлеге ушагъан джерлери да кёбдю. Ол зат хоншу миллетле ёмюрлени узагъына бирбири бла экономика, маданият байламлылыкъ джюрютгенлерине шагъатлыкъ этеди. «Тарихни бир кёзюуюнде болгъан бирча аскер турмушну да магъанасы уллуду», - деб чертеди тарихчи, Шимал Кавказны халкъларыны миллет кийимлерин тинтиуню устасы Студенецкая Е.Н. (Студенецкая Е.Н. Одежда - культура и быт народов Северного Кавказа. М., 1968 г., стр. 151).

Къарачайлыла бла былайда джашагъан башха миллетледе ич, тыш, эркиши, тиширыу кийимлени, аякъ кийимлени бичилгенлери бир-бирлерине ушайдыла. Эркиши, тиширыу кийимге да «чепкен» дегендиле, аланы бичилгенлери да бирча болгъанды. Башхалыкъ тиширыу кийимлени къумачы бла джасалгъанында танылгъанды. Бютюн да бек къызланы кёрпе къайыулу боккалары (тюрк) ушагъандыла эркиши бёрклеге.

КЪАРАКЕТЛАНЫ Индиа, тарихчи-этнограф.

Мындан арысы басмаланныкъды.
Tinibek 05.10.2018 02:41:39
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 22 "КЪАРАЧАЙ"
Бизни халибиз
ДЖЕНГИЛ АДАМ

«Дженгил адамды. Бош зат ючюн къаллай бир адамны джюрегин къыйнайды...» Быллай характеристиканы кёб эшитебиз. Бир къауум адамла, таб, кеслерини юслеринден да къыйналыб сёлешедиле былай: «Чот иги болмады. Къыза кетиб, энтда бир табсызла сёлешиб джибердим...»

«Дженгиллик» керти да иги зат тюлдю. Ол къайдан чыгъады?

Биринчиси, айхай да, нерва системаланы хар тюрлю функционал аурууларындан болады. Алай а мен дохтур тюлме да, аллай затланы юслеринден айталлыкъ тюлме. Сабийликден къалгъан, ата-ананы «хайыры» бла сакъланнган «аурууну» юсюнден айтыргъа излейме.

Рашидни къарт анасы, джашлыкъ чырайы алкъын бетинден кетмеген, муккур амма джылары келиб сёлешеди:

- Рашкачыгъыбыз джангызды да, балам юйде не буюрса, аны этерге кюрешебиз. Атасы, анасы да андан джукъну аямайдыла. Айтханын джерге тюшюрмейбиз. Алай а кёлюне джетелмейбиз, джанынга болайым. Къалай да болсун, дженгил джетеди, ачыуланады...

Рашид асыры эркеден, айтханларын баджаралмай къалсала, джерге аунаб, хахай салады, шиндиклени аудурады, сауутланы ууатады. Аммасыны айтханына кёре, ол «джокъгъа» юренмегенди, аны ангысына адамланы бары да, затланы бары да аны ючюн, анга къуллукъ этер ючюн джаратылгъандыла. Ол кесинден тамадалагъа ауур сёлешеди, аны айтханы – законду, башхаланы «шайгъа» да санамайды. Юйдеги уа, кёбюсюне «аны кёлюне джеталмай» джарсыйды.

«Джазыкъ бала дженгилди». Огъай, Рашидге алкъын дженгилликни зараны джетмегенди. Бу нерваладан тюл, анга къайгъырыудан, терс ёсдюрюуденди. Быллай сабий уллулугъунда дженгил боллугъуна, башхаланы да «дженгил» этерине сёз джокъду.

Рашидни уллу заманын кёзюгюзге бир кёргюзюгюз. Ишлеген коллективинде хар кимни да аны ауузуна къарарын излерикди, керексизге, кереклиге да кесине сый тартырыкъды, кесин ёрге тутарыкъды, ауур сёлеширикди, башхаладан излерикди да, кеси уа алагъа капек файда келтирмегенин эсине джыя биллик тюлдю. Ол басымсыз, сёз кёлтюралмагъан, джизги, кир иннетли, аз бериб, кёб алыргъа тырмашхан адам боллукъду. Коллетивде уа алай джарамагъаны себебли, кесин къарыусуз насыбсызгъа санаб, тарыгъа башларыкъды, ол затда башхаланы терслерикди, кимни юсюнден болса да тарыгъыу джазарыкъды, гурушха этерикди, алай бла бир гюнахсыз адамны къыйнарыкъды.

Алай а коллектив быллайланы кечмейди. Алайда аны «сабийлигине» къаршчы боллукъдула. Рашид а, кесини терслигин билмей, бары меннге къаршчыдыла деб, ишде, юйде да, дауур ачыб, хар кимни джанына тие айланныкъды. «Дженгил адам» деген атны айтдырлыкъды кесине. Аны аярыкъдыла, джазыкъсыныкъдыла, ол а андан да бек дженгил, бош затха да ачыуланыучу бола барлыкъды.

Терс ёсдюрюуню заранлары, асламысына джашауда, турмушда, коллективде тас болуб да кетедиле, ёзге Рашидни сабийликде юйде алгъан «билими» ёмюрлюк тенги болуб кетерге боллукъду. Аны себебли аталаанала, хурметли аммала кеси балаларын эркелетген кёзюуде сюймекликни, сууну тёкген кибик, тёгерге керек тюлдюле. Сюймеклик суу тюлдю (ахырысы, сууну да къалай уллу къудурети барды!), ол инсанны адамлыкъ шартын белгилеген багъалы эликсирди. Сюймеклик ата-ананы джюрек сезимиди, аны хар тамыры къудуретлиди. Ол къудуретни бошунакъгъа сансызлыкъ бла чабыб барыу а, бир-бирде джашаугъа заран салыргъа да болады.

Сабийигизни сюйюгюз, анга кишини дау табаргъа джолу джокъду, алай а ол сюймекликде, сабий энди джамагъатныкъы болгъанын, аны иннети, акъылы, джашауу, башы, къоллары адамла ючюн керекли болгъанларын сезсин сабий. Джамагъатха насыб келтире билген ангы – гражданлыкъ ангы – сингсин джюрегине.

Атаны-ананы уллу сюймеклиги ол мийик ангыны сабийни эсинде бегитир джанына ишлесе дурусду, деб келеди кёлюме.

ЁЗДЕНЛАНЫ Барисбий.
Ючкекен эл.
Tinibek 05.10.2018 03:14:02
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 27 "КЪАРАЧАЙ"
Алимни оюмлары
ДЖАШАУНУ СЕЙИР КЁЗЮУЛЕРИ

АРХЫЗДА ТЮБЕШДИК
Джашауну заманы садакъ учхан кибик ётюб барады. Арт кёзюуде артыкъсыз да. Анга кёб адам шагъатлыкъ этерикди. Ол ашыгъыб баргъан заманны бираз сабыр этген, сагъышха бургъан кёзюуле да чыгъыб къаладыла. Меннге да аллайны бири буюрулгъаны амалтын бу джазыуну къолгъа алдым, къалгъан джумушум джарсыса да.



Талай джылны ичинде быйыл джай, сау бир ай чакълыгъа ишимден бошлукъ чыгъыб, мен ол заманны ёсген элимде, Архызда, ашырыр умут бла элия (июль) айны аягъында Ата джуртха джыйылдым. Ара шахарны дыгалас джашауундан къутулуб, бираз эс джыйгъаным бла бир сыйлы кюн мени арбазыма джыллары меннге джууукълашхан эки эркиши келдиле да, кеслерин танытдыла. Ала: Улакъланы Махти – Эресейни Илму академиясыны Нальчикде бёлюмюне тамадалыкъ этген; Бегий улу Абдуллах – назмучу, башха тилледен кёчюрюучю, ана тил бла байламлы дагъыда талай багъалы ишни тындыргъан. Экиси да къарнаш малкъар миллетни джашларыдыла. Танышханлайыбызгъа огъуна меннге саугъагъа эки томлу китабны бердиле: «Современный карачаево-балкарский язык». Мен илму бла кёб джылны кюрешгеним себебли бир кёз джетдиргеним бла ол китабны чыгъарыр ючюн, къаллай бир кюреширге, къаллай бир къыйын салыргъа керек болгъанын сездим. Бек багъалы саугъагъа санадым, разылыгъымы билдирдим.

Малкъар къарнашла букъу бла уу джайгъан хансдан (амброзия) къачыб келгенлерин билдирдиле, бир талай кюн Архызда турлукъларын да айтдыла. Ол кюнден башлаб, талай кере ушакъ этдик. Биз сюзмеген хазна зат къалмады. Бир кюн Къарачай телевидениеге да къонакъ болдукъ. Бир талай магъаналы теманы юсюнден айырыб айтайым.

АНА ТИЛНИ ЮСЮНДЕН
Биз гитче миллет болгъанлыкъгъа, тилибиз кесини ичинде не джаны бла да джарашыбды. Аны меннге саугъагъа берилген китаб да иги кёргюзтеди. Сёзлени байламлы этген амалла къуру тил илмугъа тюл, башха илмулагъа да болушлукъ бередиле. Тилни юсюнден сагъышха кирсем, бизни тилде сёз джалгъауланы (суффикслени) сёз тюрлендирген кючлерине сейирсинеме. Мен тюрк тилли халкъла джашагъан кёб джерде болгъанма. Къыйырдан барысын билиб чыгъар мадар джокъду. Алай а талай затха эс бёлдюм. Кесин эм тынч танытхан къайда да санау сёзледиле (числительные). Бютюн да сейири – хар миллетни тилинде глаголла – этимле. Сёз ючюн, бизни тилде бир сёз бла айтылгъан башха тилледе эки-юч сёз бла айтылады. Бек сейир да, магъаналы да боллукъ эди, тил илму бла кюрешгенледен, ким болса да, быллай темагъа эс бёлсе: «Сравнительный анализ глагола в тюркских языках».

Тилни юсюнден айтхан затларыма къонакъларым эс бёлдюле. Тилни таркъайыб, джаш тёлю тилден айырылыб баргъанына къайгъырдыкъ. Не зат этиллигине да сагъыш этдик. Алыб къарасанг: тилде газетибиз бар, теле-радиобуз бар, школда дерс бар. Кърал джумушха къошуллукъ зат да болур. Тилни юсюнден хазырланнган законну да сагъындыкъ. Алай а барысындан да магъаналы, барысындан да кючлю мадар – юйде къуру ана тилде сёлешген, башха тилни къошмай. Аны тышында уа не къадар башха тиллени билсе джаш тёлю, ол къадар кесине иш-джумуш джолну бек бегитеди.

ЭЛ МЮЛКНЮ ЮСЮНДЕН ДА УШАКЪЛА ЭТДИК
Дуния къатышхан ёмюрде эл мюлкден тюз сёз табыб айтхан бек къыйынды. Алай болса да мен кесими оюмларымы билдирдим. Бизни джерлерибизден газ, петеген, алтын ... чыгъыб хайырландырмайдыла. Ол себебли башха мадарларыбызгъа къараргъа керекди. Табигъатыбызны ариу джерлери кёбдю. Анга кёре туризм ёсюб барады. Ёсгенича, табигъатха заран да джетдиреди. Аны хайыры бла хатасын базманнга салыб чегерге керекди. Алай а бюгюнлюкде талай бир адам ишли болады, хайыр этеди. Сёз ючюн, сейирсиннген да, къууаннган да этген эдим, къарачай къызчыкъланы тау лыжалада учаргъа юретиучюле (инструкторла) болгъанларын кёргенимде.

ЭКИНЧИ ОЮМ
Мал тутаргъа, ёсдюрюрге бизни миллетни уллу усталыгъы барды. Малкъар къонакъла Къарачайгъа уллу сый бердиле. Къарачай къойланы, къарачай атланы, къарачай парийлени да эсге салыб. Алай а джылдан джылгъа отланмагъан джайлыкъланы, чалынмагъан къышлыкъланы, къаура кючлеген сабанланы кёрсенг, кёлюнг аз болады. Аллай мюлк чыгъаргъан затла бош тургъанлай, кёб адамдан «иш джокъду» дегенни эшитебиз. Былайда бизни джарсыуларыбыз бар болур деб келеди кёлюме. Бизни миллет, къыйын джерледе джашаб, кючлю ишлегени бла сакъланнганды. Хар ким да къолундан, къарыуундан келгенича ишлерге керекди, не ишден да къоркъмай, юркмей. Биз гитчеликден элде болгъан джумушланы этиб джюрюгенбиз. Эркишилери урушдан къайтмагъан юйдегилеге да мамматлыкъ этиб тургъанбыз. Бюгюн джашау алгъындан эсе узакъ тынч болгъанды джаш тёлюге. Алай а джаш тёлю ишден айырылыб насыб табалмаз. Мен керти окъууну да къыйын ишге санайма. Окъуйма деб баш кечиндиргенлеге онг табхан бек къыйынды.

Республикаларыбызгъа оноу этгенлени да борчлары уллуду. Джангыз бир бек кереклибизни айтайым. Эл мюлк айнырча инфраструктура джарашыргъа керекди...

Бизни юсюбюз бла темир джолла ётмейдиле, хауа джолларыбыз да джокъду. Бюгюнлюкде биз туризмге ышансакъ, инфраструктурагъа уллу эс бёлюрге керекди. Алгъаракъда Къарданик бла Зеленчукну ортасында тюзде аэропорт ишлерге деб сёз джюрюй эди. Алайдамы болады, башха джердеми болады – ол амалсыз керек затды. Темир джоллагъа да эс бёлюрге керекди. Тыш къраллада къыш курортлада бизден тар ёзенледе темир джолла ишлениб турадыла. Сочиден Красная Полянагъа бизден эсе тар ёзенде темир джол ишленибди. Ол эки зат ишленсе, эл мюлкге да уллу кюч къошуллукъ эди. Къуру туризмге тюл.

Мюлкню юсюнден сёзюмю бошай келиб, бек эртдеден бери джюрегими кемириб тургъан затны айтайым.

ЮЙ МЮЛКНЮ ЮСЮНДЕН
Бизни миллетни иги адетлери кёбдюле. Ол адетлени билиб чыкъгъаннга уллу сый къошулады. Тамаданы сыйлагъан, адам къатында тютюн ичмеген, дагъыда алача кёб адетле иги адетледиле. Бир къауум адетле уа, этегибизден тутуб, абындырыб, алгъа атлатмазча этедиле. Келин келтирген, къыз чыгъаргъан, ол дуниягъа кетгенлени юсюнде керексиз этилген къоранч – миллетни джунчутхан затла кёбдюле. Миллетибизни асламысы бюгюнлюкде къыйын джашайды. Алай а хар ким этгенни, мен да этейим деб, джыйгъан мюлкчюгюн суугъа къуйгъанча этеди. Адетлеге сыйынама деб, юйюн ырхы ургъанча этеди. Бир къаууму, кредитле алыб, джоюб, артда аны тёлейме деб, банкланы «къарауашлары» болуб къаладыла. Ала керек затламыдыла?! Менден сора да бу «адетлени» кёрюб болмагъанла бардыла. Алай а, не келсин, бюгюн-бюгече да барады бу къуджур адет.

Тамадаларыбыз ол керексиз адетлени кёрмегенча этедиле. Интеллигенциябыз да, къайда эсе да, джокъну орнунда! Афендиле да ол джумушну къолгъа алмайдыла. Аны себебли хызенле ёсгенден ёсюб, хайырсыз джоюмла да къошулгъандан къошулуб барадыла. Ол зырафына кетген къыйыннга къаллай бир магъаналы затла этерге боллукъ эди! Бу джюрек ауруууму юсюнден талай кере джазгъан да, айтхан да этген эдим. Менден сора да миллетге хайыр бермеген, заран салгъан адетлени хыртха ургъанла бардыла. Алай а аланы къурутур ючюн, биригиб кюреширге керекди: къралны джумушчулары, интеллигенция, афендиле. Иги адетлени ёрге кёлтюрюб, къошуб, керексиз адетлени къурута барсакъ, ол миллетге уллу себеб боллукъ эди.

ЮЧ ДЖУЛДУЗ
Энди малкъарлыланы юслеринден бир-эки сёз. Бир бёлек замандан Махти бла Абдуллах меннге, джангы саугъала келтиртиб, къолума тутдурдула. Къулийланы Къайсынны алты томгъа джыйылгъан бютеу джазгъан затларын, Къайсынны юсюнден джазылгъан китабла, Энейланы Тимурну юсюнден джазылгъан китаб. Алагъа къараб чыгъама да, эсиме талай зат келеди. Малкъар миллет гитче болгъанлыкъгъа, къралда да, аны тышында да, белгили, онглу адамлары бардыла. Юч эм джарыкъ джулдузуну юсюнден кёлюме келгенни айтайым. Энейланы Тимурну юсюнден эшите тургъан эдим, уллу хапарлы уа тюл эдим. Ара шахарда биз джыйылгъан джерледе кёрюнмей эди. Энди уа Бегиланы-Кючмезланы Р. джазгъан китаб «Свет звезды и свечи» къолума тюшгенлей окъуб чыкъдым. Илму бла кюрешген адамгъа бек багъалы китабды. Биз миллетде огъай эсенг, бютеу Шимал Кавказда да, илмугъа Энейланы Тимурдан терен кирген алим, мен билиб, джокъду. Сабийлиги къыйын заманда ётгенликге, насыбына, фахмусуна кёре, МГУ-ну механик-математика факультетине кириб, аны бошаб, уллу билим алгъанды. Дагъыда, М.В.Келдыш бла ишлеб, илмуну эм мийик таууна чыкъгъанды. Тёбен Архызда обсерватория ишленнген заманда М.В.Келдыш Архызгъа келиучен эди. Мени анамы къолундан къарачай хантла – хычын, сохта, джёрме – ашагъанды. Аны акъылын, адам бла келишиуюн бир джангыз кере тюбегенле да айтыб айталмайдыла. М.В.Келдыш бла ишлеб Эней улу космос программалагъа къошулгъан ишле бла кюрешгенди. Аллай адамлагъа кърал уллу бошлукъ бермей эди. Ол себебли адам ичинде да эркин айланыр уллу мадары болмагъанды. Ол себебли биз да Энейланы Тимурну юсюнден уллу хапарлы болмагъанбыз. Алайды да, Эней улуну юсюнден китаб джазылгъаны бек аламат ишди.

Къулийланы Къайсынны арт кёзюуледе аллай кърал тыйгъычлары болмагъанды. Эркин джюрюгенди, адамла бла эркин тюбешиб джашагъанды. Къайсынны хапарын мен узакъ джерледе да эшитиб тургъанма. Сёз ючюн, эки джылны мындан алгъа Азербайджанда Гянджа шахаргъа баргъан эдим, конференциягъа чакъырылыб. Алайдан мени тауда бир кёлге элтдиле. Аты да азербайджанча «Гёль-Гёль». Анда, мени атыма эс бёлюб, хапар айтдыла: кърал сау заманда бери кёб джазыучу бла назмучу джыйылыб келген эдиле, аланы ичинде Къайсын да бар эди, дедиле. Барысыны да ичинде кавказ халиси белгили эди, дедиле.

Мен Къайсынны джазгъанларына кесими таныгъанлы эс бёлюбме. Талай затны унутсанг да, бир-бир затлары мыйыгъа ёмюрлюкге бегиб къаладыла: «Джаралы таш», «Къаяда гюл», «Тёзюмлюк» дагъыда ала кибик. Джашаууму сейир кёзюуюнде малкъар къарнашла Къайсынны китабларын меннге саугъагъа келтирдиле. Энди джангыдан окъуб чыкъсам, Къайсынны юсюнден рахатыракъ да, теренирек да джазаргъа кюреширме. Былайда да бир талай сёз айтайыкъ.

Мен не джазыучу, не назмучу тюлме. Алай болса да кёлюме былай келеди: Шимал Кавказда Къайсынны мийиклигине джангыз Расул Гамзатов джетеди. Алай а Расулну кърал артыкъ эркелетгенди, уллу къуллукълагъа чыгъаргъанды, къралны кючю бла хапары кенгнге джайылгъанды. Къайсын а, талай джылны кёчгюнчюлюкде болуб, фахмусун тышына кенг джаярча уллу мадары болмагъанды. Фахму мийиклик бла, мыйыны теренлиги бла Къайсынны Расулдан бир да кемлиги джокъду. Экиси да кавказ миллетлени сыйларын мийик кёлтюрген закий адамладыла. Джандетли болсунла. Расулну, джазгъанларын окъугъан болмаса, кесине бир да тюбемегенме. Къайсынны бир бёлек адам джыйылгъан джерде бир джангыз кере кёргенме. Бир кёргеним бла бек бай адам болгъанын сездим. Байлыгъы уа: фахму, джашауну билген, адамны сыйлагъан дагъыда аны кибик кёб зат. Аны барысын мен иннет, джюрек байлыкъгъа санадым. Ол байлыкъны къызгъанмай, аямай, тёгеригине джая эди. Талай кере эшитгенме кёб адамгъа болушханыны юсюнден. Артыкъсыз да джаш джазыучулагъа, назмучулагъа. Аллай адам бла, энчи тюбеб, ушакъ эталмагъаныма бюгюн да къыйналама. Алай а Къайсынны бир кёрген да ол мен айтхан байлыкъладан юлюшсюз къалмагъанды. Джангыз бир затны къайтарыб айтайым. Мени джашауумда да къыйынлашхан кюнлерим болгъандыла. Аллай кюнледе Къайсынны «Тёзюмлюк» деген назмусу эсиме келе эди. Сабырлыкъ бере эди, дженгилликден тыя эди. Къайсынны назмулары, джазыулары мени кибик кёб адамгъа магъана бергендиле, болушлукъ этгендиле. Мындан ары да, ишексизме, кёб адамгъа тутхучлукъ этерикди. Мен башында айтхан адам байлыкъны джукъдурлукъду, ёсдюрлюкдю. Не мадар бла да Къайсынны бизге къоюб кетген байлыгъын джаяргъа керекди. Артыкъсыз да джаш тёлюге.

Энди Залийханланы Михаилны юсюнден бир-эки сёз. Эм биринчи Миша бла талай джылны алгъа «Чегем» турбазада танышхан эдик. Ол заманда анда тамадалыкъ этген Чегембайланы Мухар эди, джандетли болсун. Ол биринчи тюбегенибиз бла ушакъ этерге, джууугъуракъ танышыргъа мадар болмады. Биргесине СССР-ни Илмула академиясындан келген альпинист къонакълары бар эди. Мени да бар эди джёнгерлерим. Арт кёзюуде Москвада талай кере тюбешген эдик. Къуру юч къыйыны кирген затны алыб къарасакъ – альпинизм, илму, политика – барысыны да эм мийигине джетгенди: спортну устасы, академик, Кърал Думаны депутаты. Спорт бла, илму бла мен да танышма. Бек ариу билеме къаллай къыйын, къаллай кюч, къаллай тёзюмлюк, фахму керекди ол мийикликге джетер ючюн. Юсюнде аллай джетишимле бола тургъанлай, Михаилде уллу кёллюлюк эсленмейди. Аллай адамыбыз бла биз махтанырчабыз, джаш тёлюбюзге уа юлгюдю.

Кёбдю дагъыда малкъарлыланы белгили адамлары: джазыучулары, джырлаучулары, суратчылары... Мен кетген джай танышхан джашла да белгили адамладыла, къыйынлары магъаналы китаблада чыгъыбдыла. Бу джазыуум да алагъа тюбегеним бла къуралгъанды. Разылыгъымы айтама!

ХУБИЙЛАНЫ Къайсын,
экономика илмуланы доктору, МГУ-ну махтаулу профессору.
Tinibek 05.10.2018 03:15:38
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 27 "КЪАРАЧАЙ"
Тарих
КЪАРАЧАЙ ТИШИРЫУНУ МИЛЛЕТ КИЙИМИ

Аллы газетни 74-чю номериндеди.

Эркиши кийимледен эсе тиширыу кийимлени кёб энчи шартлары сакъланнгандыла. Таулу тиширыу юйдегисин, тыбырын, буруннгу адетлени кючлю сакълагъанды (Кузнецова А.Я. Народное искусство карачаевцев и балкарцев. Нальчик, «Эльбрус». 1982 г., с.175, стр.109).

Тиширыуланы къууанчха кийген чепкенлери бла джылы къапталларына бир къарайыкъ. «Тиширыу кеси сюйгенича кийинмегенди. Миллет кийимни хар ууакъ шартчыгъын да сакълагъанды. Андан бир джанына джаякълагъаны «къаты таякъ болуб тийгенди». Тарихчиле чертгенден, кавказ миллетлени бир къауумларында тиширыу кийимлени ёмюрлени узагъына тюрленмей тургъаны да аны ючюндю. Эркиши кийимле уа тюрлене тургъандыла», - деб джазады Агаширинова С.С. лезгинлилени юсюнден (Агаширинова С.С. Материальная культура лезгин XIX-XX вв. стр 206). Къарачайлылада алай эскиликни джакъламакълыкъ къарангылыкъ болмагъанды. Ол къой эсенг, хар къарачай тиширыу тигеджасай билгени себебли, не бир джангы къумач, не бир джангы джасау чыкъгъанлай, аланы кийимлеринде хайырландыргъандыла. Ол затла бары да къарачай тиширыу къарангы болмагъанына шагъатлыкъ этедиле. Къарачай тиширыуну эркинлиги уллу болгъанды. Къарачай бла Малкъарда болгъан джолоучула бла алимле чертгенден, къарачай тиширыуну эркинлиги уллу болгъаныча, аны намысын бютеу джамагъат сакълагъанды эмда сыйын мийикде тутханды.

Тиширыу кийимде миллетлик, къул, бий айырмачылыкъ, джыл башхалыкъ бютюн да бек танылгъанды. Къарачай тиширыуну къууанчха кийген чепкени бютюн да айбат, сыйлы болгъанды. Асламысына ол тышындан келтирилген къумачладан тигилгенди: къатападан, дарийден, парчадан. Кёбюсюне кёзню къаматмагъан, алай а джарыкъ бетли – акъ, мор, балий бетли, джашил болгъанды. Кенг этекли тыш чепкен не къапталчыкъны неда кёлекча тигилген ич чепкенни тышындан кийилгенди, кесини да бичими эркиши чепкенникине ушайды. Аны бютеу ал джаны ачыкъ болгъанды, кёкюреги къыйылыб этилгенди, кесини да ал бойлары бютеу болгъандыла, сыртыны къыйылыуу беллинденди, кеси да чимдетилиб тигилгени себебли, белни таб къабханды, тюб джаны уа ючкюл къураула къошулгъанлары себебли, къарталары да болмагъанлай кенгергенди. Дженглени асламысына чынагъа дери тикгендиле, андан арысы билекликлеге, дженг тышлагъа, дженг учлагъа кёчгенди. Имбашлада джырыкълары бла узун дженгле да тигилгендиле.

Чепкенни бичими къумачны энине кёре болгъанды. Кеслери юйде сокъгъан къумачланы энлери тар болгъаны себебли, чепкенни тюб джанын кенгирек этер ючюн, ючкюл къураула къошхандыла. Бираз кечирек, тышындан къумачла келе башлагъанларында, чепкенлени беллеринден кесилгенле этиб, тюб джанларын да не къаблаб, не джыйырыб кенгертгендиле. Къызлагъа тигилген чепкенлени къарталары ал джанларында болмай, эки къабыргъалары бла арт джанларында болгъандыла. Тиширыуда уа къартала ал джанында да болгъандыла. Аллайлагъа «къарталы чепкен» дегендиле. Чепкенни тюб джанын не тюрлендирселе да, баш джаны бирчалай тургъанды. Тыш чепкенни кёкюреги къыйылыб, ачыкъ болгъаны себебли, ичинде кюмюш неда алтын тюймечиклери болгъан къапталчыкъ кёрюннгенди. Джылы келген тиширыуланы тыш чепкенлерини кёкюреклери къыйылмагъанды, богъурдакъдан белине дери тюймелери болгъанды.

Кенг этекли чепкеннге дженгни не тюрлюсю да джарашханды. Дженгни узунлугъу, бичими тюрлю-тюрлю болгъанды. Бир-бирде дженглени чынадан энишгесин тикмей, кенгертиб, къалакъ этиб, учун да тёгерек къыйгъандыла. Бираз кечирек а дженглени къысхартхандыла, къууанч, байрам кюнледе анга омакъ джасалгъан, окъа этилген, ганыуа тигилген билекликле (дженг учла) бегитилгендиле. Къызла тышындан келтирилген багъалы къумачладан этилген чепкенлени кийгендиле. Тышына чыгъыб, биринчи сабий туугъандан сора джюнден неда кашемерден этиб кийгендиле. Дарийден тикгенлери болса да къуру кямар бла тюймелери болмаса, башха затла бла джасамагъандыла.

Аллында чертгенибизча, чепкенни тюрлю-тюрлю джасаула бла омакъ этгендиле – кюмюш, алтын халыла бла ганыуа тикгендиле, окъа этгендиле, омакъ темирчиклени тикгендиле. Чепкенни джасаллыкъ джерлери айырылыб белгили болгъанды. Ол джорукъну бузмагъандыла. Археолог Мизий улу Огъары Чегемде джер тюбюнде аллай чепкенни табхан эди. Ол чепкен бюгюннгю къарачай миллет чепкенлеге ушаш болгъанды. Аны ал джаны бла этеклерине алтын халыла бла ёсюмлюклени, тюрлю-тюрлю хансланы суратларындан накъышла тигилгендиле, кёкюреги сыйлы кёрпеден (тыйындан) джасалыб болгъанды (Мизиев И.М. Очерки истории и культуры Балкарии и Карачая XIII-XVIII вв. Нальчик, «Нарт», 1991 г. стр. 55). Огъары Чегемде табылгъан чепкенни бичими Мощевая ёзенде шиякылада табылгъан VIII-чи - IX-чу ёмюрлени къапталларына ушагъанды (Иерусалимская А.А. Аланский мир на «шёлковом пути». С. 157. Рис. 8., стр. 159, рис. 12). Эслегенигизча, чепкенни бу тюрлюсю Къарачайда эртдеден белгилиди, ол себебден къызны миллет кийими Къарачайдан чыкъгъанды, деб, таукел айтыргъа боллукъду. Чепкенни бу тюрлюсюн VIII-чи - IX-чу ёмюрледе Мощевая ёзенде кийген эселе, VIII-чи - IX-чу ёмюрледе уа ол КъартДжурт бла Хурзукда, Байрым ёзенде, Огъары Чегемде джюрюген эсе, бу миллет кийим, бир ишексиз, хоншу миллетлеге къарачайлыладан джайылгъанды.

Миллет тиширыу кийим къарачайлыланыкъы болгъанына къапталчыкъ да шагъатлыкъ этеди. Аны кенг этекли чепкенни ичинден кийгендиле. Анга къарачайлыла «кюбетюб» дейдиле. Башха миллетлени тиллеринде ол сёзню магъанасы джокъду. Тиширыу къапталчыкъны быллай аскер аты къайдан чыкъгъанды экен? Джууабы белгилиди. Къарачайлыланы ата-бабалары – тюрк миллетле: скифле, сарматла, аланла болгъандыла. Тарихде белгиленнген а тюрк миллетледе къазауатха эркишиле бла бирге тиширыула да тири къошулгъандыла. Андан бери къарачай тиширыуланы къапталчыкъларыны «кюбетюб» деген аты тюрленмегенди. Тинтиуле этселе, алимлени къайсы бири да ангыларыкъды къызланы бу аламат, къууанчха кийген кийимлери аскерчи тиширыуланыкъылагъа ушаш болгъанларын, алай демеклик амазонкаланыкъылагъа.

Мындан арысы басмаланныкъды.

КЪАРАКЕТЛАНЫ Индиа,
тарихчи-этнограф.
Tinibek 05.10.2018 03:15:57
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 27 "КЪАРАЧАЙ"
Редакциягъа келген письмоладан
УНУТУЛУБ КЪАЛМАЗ ЮЧЮН

Хасаука уруш ёмюрлюкге унутулмазча халкъыбызны тарихинде къалгъанды.

Анга джыр да этилгенди, илму ишле джазылыб басмаланнгандыла, хар ким бирер тюрлю магъана бериб, кесича джоралайды. Мен тарихчи тюлме, бу темагъа терен кирирге билимим да джокъду, алай а кёбден бери эсимде тургъан бир затны айтыргъа излейме.

Не умут бла, къалай болгъан эсе да, ол урушда къарачай джашла ёлгендиле. Аланы атлары айтылмай тургъанын, мени сартын, тюзге санамайма. Белгили адамларыбыз чыгъыб, къазауат баргъан джерде эсгертме салгъанлары кёбчюлюк информацияны мадарларында джазылгъан эди. Алай эсе, аны юсюнде ол адамланы атлары, тукъумлары да болса тыйыншлы эди. Ала бирибизни къарт атабызны атасы, аланы къарнашлары, къысха джууукълары болгъанлары хакъды. Мындан озса, чык чыгъараллыкъ тюлбюз. Алай бир джазылса уа, ол адамланы тизими да бир джерде басмаланыр, ол эндиги тёлюле да билирча сакъланыр.

Бизден кёбле джети атагъа дери адамларын биледиле. Хасаука урушха дери заман а аны джартысы болады. Ол бир мадар. Экинчиси уа, алгъын джазылгъан, озгъан ёмюрден къалгъан документлени, газетлени, китабланы къармаргъа керекди. Бизни тарихчи алимлерибиз аланы кёбюсюнден хапарлы болгъанлары ол ишибизде уллу болушурукъдула. Мен, сизге да джараса деб, кесим этген затланы айта турама.

Лепшокъладан ол къазауатха къошулгъан бир бёлек адамны ачыкълагъанма. Ала да быладыла: Лепшокъланы Инамукъну эки джашы Мусса бла Исса къазауатда ёлгендиле. Сермешлеге къошулуб сау къалгъандыла Лепшокъланы Басханукъну джашы Джанукку, Лепшокъланы Къаралыпны джашы Кърымгерий, Лепшокъланы Солтанукъну джашы Инамукъ, аталарыны атларын тюзеталмагъанма дагъыда Лепшокъланы Тинибек, Джанибек, Хамзат, Алибек. Бу мен сагъыннган адамладан 1935-чи джыл «Советский большевик» деген газетде атлары айтылгъанла да бардыла, энтда излейме аллай джашланы. Табыллыкъ болурла, деб умут этеме. Сиз да эринмегиз излерге.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Ибрагим.
Нарсана шахар.
Tinibek 05.10.2018 03:25:41
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 8 "Къарачай"
Унутулмазлыкъ адамларыбыз
ИСМАИЛНЫ ЭКИ КЕРЕ КЁРГЕН ЭДИМ

Къарачайны эм онглу адамларыны бири Семенланы Исмаилны аты ёмюрлюкге халкъыбыз бла бирге джашарыгъы хакъды.

Уллайгъан къауумдан башлаб, сохталагъа дери аны джырларына сюйюб тынгыламагъан джокъду. Къуру «Минги Тау» деген джырына, Москваны Кремль къаласындан башлаб, тыш къралларына дери харс ургъандыла. Быллай онглу адамыбызны атын кёзюу кёзюую бла газетде джаза, телевидение, радио бла айта турургъа тыйыншлыды. Ол оюмну тута, кёчгюнчюлюкден къайтыб келген джылларыбызда кесин кёрюб, аны сёлешгенине тынгылагъанымы юсюнден джазама.

Джангы къуралгъан Къарачай-Черкес автоном областны башчылыкъ этген къаууму адабиятыбызны джангыдан айнытыр, ёсдюрюр ючюн къайгъырыб башлады. Туура ол кёзюуледе эм баш джарсыу - джазгъанла бек аз эдиле. Белгили поэтлерибизни асламысы фашистле бла сермешледе ёлген эдиле. Байрамукъланы Халимат бла Хубийланы Осман сау-эсен къазауатдан къайтхан эдиле.

Ма ол экиси адабиятыбызны айнытыргъа уллу къыйын саладыла. Обкомну оноуу бла къарачай тилде джазаргъа тырмашхан джашланы, къызланы табыб, юч-тёрт джылны семинарла бардырдыла. Биринчи кере семинар 1958-чи джыл никкол айда болгъан эди. Аны ишине обкомну джууаблы къуллукъчулары бла бирге Ставрополдан да критик Кабаченко, поэт Исаков, алим Попов, бизден Гашоков Хусин, Абдулджалилов Фазиль дагъыда башхала къошулгъан эдиле.

Кюнорта болуб, ауузланыргъа, солургъа деб, тышына чыкъдыкъ. Семинаргъа келгенле 30-дан артыкъ адам бар эдик. Скамейкагъа олтуруб, кимибиз ёрге туруб, адабиятыбызны юсюнден ушакъгъа сингдик. Арабызда джылы бла уллу Терезеден Ёзденланы Хамзат эди. Ол, Советлени Юйюню онг джаны таба къараб: «Джашла, ёрге туругъуз, Джырчы Исмаил келеди», - деди. Турдукъ.

Къолунда таягъы, акъ сакъаллы узун киши, бизни къатыбызгъа келиб, барыбыз бла да къол тутушуб саламлашды. Аны ким болгъанын биле эдик. Алай а кёбюбюз танымай эдик. Тёгереклешиб, барыбыз да ортагъа алдыкъ. Тынчлыкъэсенлик соруб: «Джашла, былайгъа нек джыйылгъансыз, чуруму неди?» - деб, Хамзат таба къарады. Ол, джарашдырыб, хапарыбызны айтды. Исмаил, къолу бла сакъалын сылаб: «Уллу Аллахха къурман болайым, терсликни энтда бир джиги юзюлдю», - деди. Андан ары бизге кёб акъыл сёз айтды. «Халкъ окъурча, разы болурча китаб джазыб чыгъаргъан алай бош иш тюлдю. Джазгъан адам эм алгъа джашауда бола тургъан, хар ким да биле, кёре тургъан затланы джарашдырыб, окъуучугъа алай джетдирирге керекди. Башындан алай айтхандыла, немелени неме былай болургъа керекди деген фатауалагъа тынгыласанг, джазгъанынг тепсиге салыннган хантха туз атылмагъанча болады. Бусагъатда юйледе радио барды. Сиз да тынгылай болурсуз «Минги Тау» деген джырны халкъ джыр деб бередиле. Ол джырны сёзлерин да, макъамын да мен джазгъанма». Ичибизден бирибиз: «Сени атынгы нек айтмайдыла сора?» - дегенинде: «Сизни джашауугъуз алдады, сора барсагъыз, билирсиз», - деб, кете тебреди. Биз да, ашыра, иги кесек бардыкъ. Арадан джылла да озуб, заманла тюрлене, эшитген хапарыбыз былай болгъан эди: биз кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора, Исмаилны башына чакъырыб, фахмусуна сый-махтау бериб: «Сен алгъынча джаз, китабларынг чыгъарыкъдыла. Джангыз биз излеген диннге алгъынча берилмей, Къур’анны, намазны, мынчакъны къой», - дейдиле. Бу унамайды. Алай бла аны джазгъанлары чыкъмай туруб, къралны баргъан джолу тюрленнгенинде, дуния джарыгъын кёредиле.

Аны экинчи кере Джангы Джёгетейде кёрдюм. Озгъан ёмюрню 60-чы джылыны ал сюреминде анда джашагъан келинибиз ауушду. Ингирала ауушханы ючюн экинчи кюннге къойдула. Кечирек эшитиб, юч кюнден Исмаил, келиб, ауушхан бла къысха джууукъ болгъанын да айтыб, кёб олтуруб кетди. Кемик дууасына келгенинде, джыйылгъанла барысы да, орамгъа чыгъыб, къартла да аны къучакълаб, юйге алай кирдиле. Кюн исси эди да, эшикле, терезеле ачылыб, окъугъанланы ауазлары да ариу эшитиле эдиле тышына. Экишер-ючюшер болуб, тиширыула эшикден къараб, ызларына айлана эдиле. Аланы кёрюб, мен да эшикни къыйырындан къарадым. Ол тиширыулача, мен да сейир болдум. Исмаилны кёзлеринден джыламукъ тамчыла къуюлуб, бир-бирде къол джаулугъу бла сюрте, кёбюсюне азбар айта эди.

Маулут бошалгъандан сора, бир кесек туруб, кетерге деб джолгъа чыкъды. Къартла уллу сый бериб ашырдыла. Атам бла мен да элибизге – Гюрюлдеуюкге - айландыкъ. Бир кесек баргъандан сора атама Исмаилны джылагъаныны чурумун сордум.

- Ол алай бош зат тюлдю, - деди атам. – Уллу Аллахха къаны, джаны бла берилиб, таралыб, тилеклени къабыл боллугъун тилей эди, - деди.

Миллетни ичинден чыкъгъан быллай акъылман, халкъына къаны-джаны бла берилген Исмаилны къабырына мермер ташдан эсгертме салыргъа, ол джашаб кетген юйню къабыргъасына багъалы ташдан ишленнген, аты, тукъуму, ким болгъаны джазылгъан мемориал къанга салыргъа тыйыншлы эди. Ол бизни борчубуз болгъанын джууаблы адамла ангыларла деб умут этеме.

ХАПЧАЛАНЫ Маммет,
Къарачай-Черкесияны маданиятыны махтаулу къуллукъчусу.
Tinibek 06.10.2018 01:55:03
Сообщений: 1273
2018 дж. аууз-гергини 4 "КЪАРАЧАЙ"
КъЧКъУ-ну 80-джыллыгъына
УНИВЕРСИТЕТНИ ТЮНЕНЕСИ, БЮГЮНЮ, ТАМБЛАСЫ

Алийланы Умарны атын джюрютген Къарачай-Черкес кърал университетге быйыл 80 джыл толады. Бу кюнледе анда байрамгъа хазырланыу ишле къызыудадыла.

Университетни тарих джолундан, бюгюннгю джетишимлеринден, тамблагъы кюнюнден хапар айтады аны ректору ЁЗДЕНЛАНЫ Аубекирни джашы Таусолтан бизни газетни Къарачай районда энчи корреспонденти АХМАТЛАНЫ Якъуб бла ушагъында.

- Университет кесини 80-джыллыгъына къаллай джетишимле бла тюбейди? Бу юбилейге айырыб уллу магъана берилгенини себеби неди?






- Быйыл университетибиз 80-джыллыгъына джетгенди да, бусагъатха дери анга ол къалай келгенди, бюгюнлюкде биз кимбиз, небиз, мындан ары уа къайсы джол бла барыргъа керекбиз деб, ол затлагъа къараргъа, сагъыш этерге чурумду бу байрам. Сексан джыл бир джаны бла алай кёб заман тюлдю, бир адамны ёмюрюдю. Сёз ючюн, Эресейни, Европаны, Азияны белгили университетлери бла тенглешдиргенде, ол алай эскича да кёрюне болмаз. Шимал Кавказгъа кёре уа ол эм эски университетлени бирине саналады.

1938-чи джыл Къарачай автоном областны аралыгъы Микоян-Шахарда устазлыкъ институтча ачылгъанды ол. Кесини да аты «Къарачай-Черкес институт» болгъанды. Аны магъанасы Къарачай, Черкес автоном областланы экисине да устазла хазырларгъа хыйсабы болгъанды.

1943-чю джыл сюргюнню заманында ол, джабылыб, 1957-чи джыл къарачайлыла Азиядан Джуртларына къайтханларында, джангыдан ишлеб башлагъанды. 90-чы джыллада сюргюнню сынагъан миллетлени тюзлеу башланнганында, пединститутну кенгертиб, «педуниверситет» этген эдиле. Бюгюнлюкде да «КъарачайЧеркес университет» дегенликге, республикада джашагъан миллетлени тин байлыкъларын, маданиятларын, ана тиллерин, адабиятларын айнытыугъа джораланнган, ол ауур ишни сый бла баджарыб кюрешиу университетибизни энчи шартларыны бириди. Аны барын да сагъына, чертерге излегеним: университетибизни тарихи халкъыбызны тарихи бла къысха байламлыды.

Арт джыллада этилген ашхы атламланы бири дагъыда «классический университет» дараджагъа кёчгенибизди. Кесигиз билесиз, бусагъатда къралда баш окъуу заведениелени тёрт тюрлю дараджасы джюрюйдю: институт, академия, профиль университет, классика университет. Бизники баш дараджагъа чыкъгъанына быйыл 15 джыл болады.

- Аллай бир джууаблылыкъ да ёсген болур? Бюгюнлюкде баш дараджалы вузлагъа къаллай излемле салынадыла?

- Айхай да, «биз классика дараджалы окъуу заведениебиз» дегенни айтыб ёхтемленирге таб болгъанлыкъгъа, джууаблылыкъ да анга кёре ёсген этгенди. Миллетни аллында да, къралны аллында да, бизге дери мында ишлеб, кёб къыйын къошуб, тамалын бегитиб кетген устазланы, алимлени алларында да. Ала салгъан джолдан таймай, аны кенгирек, сыйдамыракъ этерге кюреше, алай барыргъа керекбиз. Аны бизде ишлегенле да, кърал тамадала да ангылайдыла. Заман а тынч заман тюлдю. Бусагъатда да кёзюулю тюрлениуле бара турадыла. Арт джыллада бютеу къралда аллай, быллай излемлеге келишмейдиле деб, джюзле бла вузланы джабхандыла. Биз да къоркъуб тура эдик да, Аллахха шукур, къыйын тюрлениуледен къутулуб, энди университетибиз аякъ юсюнде деменгили сюеледи. Арт джыллада «мониторинг эффективности» дегенни айтыб, вузланы дараджаларына кёре излемлеге келишгенлери бла къалгъанларын тинтгенлей турадыла. Аллында бираз къыйналсакъ да, ол чекден да тыйыншлысыча ётюб, джарашханбыз.

Бюгюннгю заман классика дараджалы университетлеге джангы излемле салады. Къуру окъутуб, билим бериб, ашырыб баргъандан сора да илму, социал, экономика, джаш тёлю политика джаны бла, башха затла бла да салынадыла тюрлю-тюрлю излемле...

- Сёзюнгю бёлгеним ючюн айыб этме. Университетибизни кёб университетлеге ушамагъан дагъыда бир шарты талай миллетни ана тиллерин, адабиятларын мында окъутханларыды. Ол ишге да бюгюнлюкде алгъындан эсе кенг къарай, аслам борч салына болур, не?

- Хо, башында да бир сагъындым, миллетлени алларында джууаблылыгъыбыз неди десегиз, аланы маданиятларын сакълауду, айнытыуду. Ол иш а тилни, адабиятны юслери бла бардырылады. Не къарыуну да салыб, ол борчну толтурургъа керекбиз. Мында орус, къарачай, черкес, абаза, ногъай тиллени окъутхан кафедрала эртдеден бери да ишлейдиле, аланы себеблери бла илму ишле да этиледиле. Бусагъатда абаза, ногъай маданиятланы аралыкълары да ачылгъандыла.

Устазланы хазырлауда да бютеулей алыб къарагъанда да джангы излемле салынадыла. Ол джаны бла да этер ишибиз кёбдю.

- Илму джаны бла университетде бусагъатда къаллай иш барады?

- Бизни университет Шимал Кавказда кесича бир илму аралыкъ болуб турады. Мында тюрлю-тюрлю илмуланы кандидатлары, докторлары, доцентле, профессорла бардыла. Къайсы бир вузну да атын айтдыргъан онглу алимле, устазладыла. Бизде да бардыла атларын сау къралда, аны тышында да айтдырыб тургъан алимле. Алай болса да бизни университетни кесини энчи бети болгъанын танытхан затларыбызны юслеринден бирэки сёз айтыргъа излейме. Бизни джашагъан джерибиз бла, маданиятыбыз бла байламлы затладыла ала. Сёз ючюн, биз Эресей Федерацияны ичинде эм мийик джерде орналгъан университетибиз, «самый высокогорный университет» деб адабиятда да джазылады. Ол себебден тёгерекде табигъатны, тауланы, сууланы, ёсюмлени, джаныуарланы, экологияны, аны кибик бирси табигъат къудуретле бла байламлы затланы илму джаны бла тинтиу – ол университетибизни баш борчларыны бириди. Бу затланы юслеринден магъаналы ишни башлагъанбыз. Ол экология бла, био-экология мониторинг бла, ландшафтны биология сартын байлыгъы бла байламлыды. Университетни кесинде био-экология лабораториябыз да барды, анда белгили алимле бугъойланы, кёллени, сууланы, чегетлени тинтиу бла кюрешедиле.

- Университет бюгюнлюкде къаллай джаш тёлю политиканы бардырады?

- Бизни университет, бусагъатда къуру КъарачайЧеркесия бла къалмай, саулай Шимал Кавказда джаш тёлю политиканы аралыгъыды. Ол джаны бла бизни Москвада да биледиле. Талай джылдан бери джаш тёлюню кёб башламчылыкъ иши мындан чыгъыучанды. Бютеуэресей эмда халкъла арасы джаш тёлю бирлешликледен 10-дан 9-ну аралыкълары бизни республикададыла, ала да бизни университетде орналыбдыла. «Машук» атлы джаш тёлю форумгъа проектлени хазырлау да мында болады. «Машукга» Къарачай-Черкесияны атындан къошулгъан команда да биздеди.

Неден да баш ишге, магъаналы ишге саналгъан, кавказ университетлени башхалагъа ушатмагъан шартлары неди десегиз, джаш адамланы окъуу, право, тарих-маданият «дуниялагъа» къошуб, алгъан билимлери бла джашауда хайырлана билирча этиудю. Адамны 17-ден 23-ге дери заманы эм тири, эм къууатлы заманыды. Мингле бла джаш адамла ол джылларын университетледе ашырадыла. Ала бары да аламат устала болуб къалмасала да, 5 джылны ичинде дуния халиге юренедиле, окъуугъа, илмугъа, санатха-башха тырмашадыла, психологиялары иги джанына тюрленеди. Сёз ючюн, къуру бизни университетде 5 минг бла джарым студент окъуйду. Бери келмей къалгъан болсала аланы арасында, ишсиз болуб, орамгъа джайыллыкъла, кючюн-къарыуун неде хайырландырыргъа билмейин, джаман ишлеге къатышыб кетерикле азмыдыла. Аны амалтын бизни вузланы Москваныкъыла бла тенглешдириб тебрегенлеге мен хар къуру да бу оюмну айтыучанма. Ма, эки-юч кюнню мындан алда талай студент, салыб меннге келиб: «Студент волонтёр къауумгъа къошулургъа сиз хазырмысыз?» - дейдиле. Аллай къауум къуралса, мени да джазарсыз ары, дегеним эсиме тюшюб: «Айхай да, хазырма», - дейме. «Джаш донорланы халкъла арасы кюнюнде биз шахарда акция бардыра айланабыз, биргебизге тебрегиз», - дейдиле. Барсанг аллайгъа бар, 79 студент кеси разылыкълары бла хакъсыз къан бере тура эдиле. Мен, 80-чы болуб, къан бериб кетдим. Акцияны юсю бла тюшюрген хайырларын джашла бла къызла ол кюн сууаблыкъ фондха берген эдиле. Ма, юлгю.

- Спорт джашауну юсю бла озуб кетмейик. Республикадан тышында да биледиле Къарачай-Черкес университет онглу спортчуланы хазырлаучу джер болгъанын. Спорт джаны бла джетишимледен бир-эки сёз айтсагъыз.

- 50 джылны мындан алда къуралгъан спорт факультетибиз школлагъа устазла, тренерле хазырлайды. Республикабызны бютеуэресей эмда халкъла арасы спорт эришиуледе атын айтдыргъан спортчула бизде окъуб чыкъгъандыла. Айхай да, къууанабыз, ёхтемленебиз, биз окъутхан, юретген джашла, къызла баш орунлагъа ие болуб, Эресейни Гимни согъулса. Спорт адамны санын чыныкъдыргъандан сора да, халисин тюзетеди, иннетин тазалайды. Дагъыда джаш адамланы бирикдириуде, шохлукъну, къарнашлыкъны бегитиуде уллу кючдю спорт.

Хар университетни бир энчи борчу, джумушу болады спорт джаны бла. Биз тау джуртда орналгъаныбыз себебли альпинизм, тау туризм, къаягъа ёрлеу дегенча спорт оюнланы айнытыугъа артыкъ да бек эс бёлебиз. Сейири неди десегиз, ол затла бла бизни миллетде хазна киши кюрешмейди. Аны бла байламлы университетибизде «Архыз» деб тау-спорт клуб да ачылгъанды. Кеси да къралда ол спортну федерациясы бла къысха байламлыды. Мындан ары тау-спорт ишле (эришиуле, фестивалла-затла) аны юсю бла бардырыла турлукъдула.

- Халкъла арасы байламлылыкъ ишлери ючюн да арт джыллада университетни аты чыкъгъанды. Тыш къралладан келиб, мында окъугъанлары аны сыйы, хыйсабы ёсгенин кёргюзген зат болур деб келеди кёлюбюзге.

- Тюздю. Университетни магъанасын, сыйын, хыйсабын танытхан кёргюзюмлени бири халкъла арасы байламлылыкъладыла. Ол джаны бла бизни университет къралда эм алчыланы бирине саналады. Бюгюнлюкде минг чакълы студент 11 къралдан (Туркменистандан, Узбекистандан, Азербайджандан, Польшадан, Чехиядан, Америкадан эмда башхаладан) келиб окъуйдула. Эм кёб адам Туркменистандан келеди. Эшта, тюркменлиле маданиятлары бла, окъуугъа къарамлары бла биздеги социо-маданият халгъа иги келишгенлери ючюн болур. Биз алагъа, башхалагъа да кеслерини маданиятларын ёсдюрюрге, тыйыншлы билим алыргъа мадар беребиз. Ала да, бизни коллективге дженгил илешиб, юйлю адамлача болуб къаладыла. Сора бизни маданиятыбызгъа тырмашханлары да алайды. Туркмен студентле мында талай творчество коллектив къурагъандыла, театр студиязат да ачхандыла. Аны бла бирге бизни тепсеулерибизге, джырларыбызгъа да сюйюб къошуладыла. Анга шагъатлыкъ «Шохлукъ» атлы ансамблибизде талай туркмен джаш бла къыз бардыла. Спорт джашауубузгъа да юлюш къошадыла ала.

Быйыл Тюркню, Европаны университетлери бла кесаматла этгенбиз. «Академический обмен студентами» деген затны юсю бла ишни бардыргъанлы джыл болады. Бизни студентле алагъа барадыла, ала бери келедиле, сынам алмашдырадыла, тюрлю-тюрлю форумлагъа, фестиваллагъа биргелей къошуладыла. Сёз ючюн, Чехия бла талай джылдан бери ол иш тири барады. Кёб турмай аладан бизге талай устаз келликди. Бизни устазларыбызны, сёз ючюн, Батчаланы Магомет, Бегеулланы Рустам дегенча фахмулу алимлерибизни тыш къраллагъа лекцияла окъургъа чакъырыучандыла. Алайды да, халкъла арасы байламлылыкъ окъууну, илмуну, спортну, маданият, санат ишлени юслери бла болуучанды. Сёз ючюн, мындан алда бизни студентле Германиягъа барыб, тауспорт джаны бла сынам алмашдырыб къайтхандыла.

- Бу университет пединститут болуб тургъан кёзюуде, «производство практика, окъуу практика, диплом аллы практика» дегенни айтыб, бир ашхы адет болуучан эди. Бусагъатда, университет бол- гъанлы, ол иш не халдады?

- Практика къачан да, амалсыз керекди, ансыз теория джукъ да тюлдю. Анга ат башындан къарагъанны, алай демек кесамат этиб, къагъытха къол салыб, практиканы кесин ётмегенлей, отчётла бериб къутулуучу адетлени къойдуруб кюрешебиз бюгюн. Москвада Кърал Думагъа дери барыб ётедиле бусагъатда студентлерибиз тюрлю-тюрлю практикаланы. Маджал студентлени, практикада кеслерин иги джаны бла танытхан джерле, артда диплом алгъандан сора, ишге чакъырыучандыла. Къысхасыча айтсакъ, практика бусагъатда джангы дараджагъа чыгъарыр ючюн, къаты контролгъа алгъанбыз.

- Байрамгъа хазырланыу къызыуда болгъанын кёребиз. Аны бла байламлы къаллай ишле этиледиле?

- Кёб иш баджарылгъанды бюгюн кюннге. Материал-техника тамалыбызны джарашдырабыз, арбазыбызны, мекямларыбызны тышларын, ичлерин да джангыртыб кюрешебиз. Окъуу, илму джанын айтсакъ, юбилейге атаб тюрлю-тюрлю мероприятиеле бардырабыз. Не да болсун, юбилей къууанчыбызны тыйыншлы дараджада ётдюрюрге учунуббуз. Бизге властла да иги эс бёледиле. Сау болсунла! Анга къаллай магъана берилгенин андан да билигиз, университетни юбилейин къурауну эмда бардырыуну хакъындан республикан дараджада комиссия къуралгъанды. Анга КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашид тамадалыкъ этеди.

- Бизни сорур затыбыз, сизни да айтыр сёзюгюз кёбдю. Бир джолгъа барын да газетге сыйындырыб къояллыкъ тюлбюз. Ушагъыбызны тамамлай, ахыр соруууму берирге излейме. Университет бюгюнлюкде хайт деб аякъ юсюне сюелгенди. Тамблагъы кюню къалай болур деб келеди кёлюнге?

- Алийланы Умарны атын джюрютген университетибизге бюгюн «республиканы баш вузу, республиканы бети» деб сёлеше эсек, не джаны бла да анга тыйыншлы болургъа керекбиз. Этиллик иш энтда кёбдю. Борчубуз а бирди: университет заман бла тенг атлай билген, алгъа таукел къарагъан, Джуртун, халкъын, къралын сюйген, багъалатхан джангы тёлюню ёсдюрюрге керекди.
Tinibek 06.10.2018 01:55:31
Сообщений: 1273
2018 дж. аууз-гергини 4 "КЪАРАЧАЙ"
Тарих
КЪАРАЧАЙ ТИШИРЫУНУ МИЛЛЕТ КИЙИМИ

Аллы газетни 74-чю, 75-чи номериндеди.

Къапталчыкъны бичими эркиши къапталны бичимичады. Ол адамны санына кеб болуб, уллу ыргъакълы тюймеле бла неда илгикчиклери болгъан гитче тюймечикле бла этилгенди. Кюбетюбню къызчыкъла тепсеулеге къошула башласала кийиб тебрегендиле. Ол къызчыкъны сабийликден чыгъыб, акъыл-балыкъ болгъанын кёргюзгенди. Кюбетюбню кёлекни тышындан кийгендиле. Тыш чепкенни кёкюреги къыйылыб бичилгени себебли, ал джаныны бойлары бир-бирине тигилмей, ачыкъ болгъаны амалтын кёкюрекде кюбетюбню тюймелери кёрюннгендиле, беллинден энгишгесинден да ич чепкенни ал джаны эсленнгенди.

Кюбетюбню къара, мутхуз къызыл, джашил бетли багъалы къумачладан: къаты дарийден, джибек атлесден тикгендиле. Мийик сир джагъасын, дженглерин, этеклерин алтын, кюмюш халыла бла накъышла тигиб джасагъандыла, айтыргъа оюуладан санджохла салгъандыла. Кюбетюбню джагъасы чыпчыкъ суратлы тюймечик бла джасалгъанды. Кёкюрегинде бир тизиу бла экишер-экишер кюмюш неда алтын суу ичирилген тюймечикле тигилгендиле. Кюмюш тюймелеге къарасауут салгъандыла, аланы сыйлы ташла бла джасагъандыла, алтын, кюмюш темирчыбыкъладан эшиб, джасаула этгендиле тюймелени юслеринде. Кеслерини да санлары асламысына 14-17 болгъандыла. Тюймеледе, кямарлада ташланы да ышанлары болгъандыла. Фейруз таш къыз сабийни тазалыгъын сакълагъанды, къызыл накъут тиширыуну мелхум джашаууну белгиси болгъанды (бурундан бери да къызыл бет мелхумлукъну ышаныды). Бир-бирде тюймечиклени эки джаны бла тёгерек, ючкюл, тёртгюл (локъум) темирчикле – дууачыкъла – тигилгендиле. Къапталны джагъасына, ал бойларына, дженглерине окъа тикгендиле. Ол къапталчыкъгъа малкъарлыла «чубур» дейдиле. Къарачайда аты уа кюбетюбдю. Ол зат алимлени да эслерин кесине бурады.

Алим Студенецкая Е.Н. чертгенден, аллай кийимле эркишиледе болгъандыла, артда тиширыулагъа кёчгендиле. Былай алыб къарасакъ а, эркиши, тиширыу кийимлени барысы да - юс кийимлери, аякъ кийимлери, бёрклери - бирчаракъдыла, атлары уа башхады. Сёз ючюн, тиширыуну кюбетюбю эркишини къапталына ушайды. Биз оюм этгенден, эркишиден тиширыугъа кёчгенди, дерча тюлдю. Бурун заманлада бу джерледе джашагъан скифлени, сарматланы, аланланы, хазарланы тарихлерине къарасакъ, эркишиле бла тенгликде тиширыула да къазауат этгенлери белгилиди. Ол кёзюуледен къалгъан тиширыу шиякъылада кёб санда аскер кийимле табыладыла: джаяла, садакъла, къылычла, аскер белибаула, бычакъла. Ол себебден белгили амазонкаланы бизни джуртубуз бла – Кавказ бла – бошуна байламлы эте болмазла. Ол затха кюбетюб бла аны тюймелери да шагъатлыкъ этедиле. Тюймеле Къарачайны Къарт-Джурт элинде, Малкъарда Байрым ёзенни орта ёмюрледеги шыякъыларында тюбеучендиле. Алгъын ала уллула, джассыла, тёртгюлле болгъандыла, кеслери да кюбени кереклери болгъандыла (Батчаев В.М. Из истории традиционной культуры балкарцев и карачаевцев. Нальчик. 1968 г. с. 152., стр.56). Ала кюбени кереклери болуб къалмай, тюймелени орунларын да тутханлары уа ол къапталчыкъла эркишиледен кёчмей, тиширыуланы кеслериникиле болгъанына шагъатлыкъ этеди. Кёчюучю тюрк миллетлени тиширыулары аскер къуллукъларын экинчи сабий туугъунчу бардыргъандыла. Къайда да болсун, тиширыу анады, ол себебден кюбеде тюймеле, тешиб, сабийине эмчек салыргъа таблыкъ бергендиле. Тюрк миллетле, кёчюуню къоюб, стауат сала башлагъанларында, тиширыула аскер къуллукъларын къойгъандыла. Аны бла байламлы тиширыуну аскер кийимини тюрсюню, тыш къарамы тюрлене башлагъанды. Джауну урумундан сакъларгъа джораланнган кюбе тюймеле, омакълыкъгъа этилген ингичге, назик тюймечиклеге бурулгъандыла. Къарачай кийимлени мийик, сирелген джагъаларында боюнну сакълагъан эки чыпчыкъ сурат салыннган уллу тюйме болгъанды. Бир-бирлери асыры ариу, назик этилгенден чыпчыкъдан эсе ёсюмге, хансчыкъгъа ушагъандыла. Алагъа къарачайлыла «боюнлукъ» дегендиле. Бизни ата-бабаларыбыз не къадар аскер джашаудан джаякълай баргъанлары сайын ол къадар кюбетюбню тюрсюнюню тыш къарамы тюрлене баргъанды.

Бусагъатда кюбетюбню орнуна юсюне тюймечикле тигилген ёшюнлюкню киедиле. Тюймелени да энди омакълыкъгъа саладыла, аны ючюн аланы этилгенлери да башха тюрлюдю.

Уллу тюймелени бир джанында болуучу токъмакъчыкъланы орнуна энди тюб джаны бла ыргъакъчыкъла этиб къоядыла, юслерин да тюймечиклеге ушашдырыб, токъмакъчыкъла бла джасайдыла. Бир джанына уа илгикни орнуна ыргъакъгъа деб тюз тешикчик этедиле. XX-чы ёмюрню ал сюреминде тюймеле къуракъ болмай, экиге бёлюнмей этилгендиле орталарында токъмакъчыкълары бла. Боюнлукъда болуучу тюйме да керек болмай башлагъанында, аны магъанасы омакълыкъгъа, кийимни джасаугъа бурулгъанды.

Кюбетюбню, чепкенни джасаууну кесини джорукълары болгъандыла, къалайларын сюйсенг, алайларын джасаргъа джарамагъанды. Бу зат да ала ат белинде айланнган тиширыуну аскер кийимлери болгъанларына шагъатлыкъ этеди. Кёчгюнчю тюрк миллетле, байлыкъларын артыкъ джюк этмез ючюн, юслерине кийгендиле. Кийимлерин алтын, кюмюш бла джасагъандыла. Алимле бегитгенден эркиши, тиширыу кийимледе да джасауланы кёблюгю аны ючюндю. Ала омакълыкъдан сора да зарандан сакъларгъа джарагъандыла. Сёз ючюн, Къобан маданиятны заманындан келген ючкюл темирчикле дууаны орнун тутхандыла. Аны бла да къалмай, ол ючкюл темирчиклени атла бла чарсха чабхан сагъатда джел учурмаз ючюн, ауурлукъгъа чепкен этеклерини учларына такъгъандыла. Байрамлада чыналагъа бегитилген билекликле къазауатда чынагъа бегитилген темирлени эниклейдиле.

Ол себебден къарачай тиширыуланы миллет кийимлерини тюрк дунияны маданиятында терен тамырлары барды, деб, бегитирге боллукъду.

Археология материалланы кёблюгю алагъа бюгюннгю къарачай миллет кийимлеге ушагъан чепкенлени барлыгъы, аланы барыны да тюрк атлары болгъаны кийимлени бу тюрлюсю башхаладан кёчмей, къарачайлыланы кеслериники болгъанына шагъатлыкъ этедиле.

Къарачай-Черкесияны джеринде, таб бютеу Кавказны джеринде да миллет кийимлени тарихлерин тинтерик алимлени кёб сейир затла сакълайдыла.

КЪАРАКЕТЛАНЫ Индиа,
тарихчи-этнограф.
Tinibek 11.10.2018 03:29:03
Сообщений: 1273
2018 дж.аууз-гергини 6 "Къарачай"
Ёмюрлени теренинден
БУРУНДАН КЪАЛГЪАН ЭЛ ТАБЫЛГЪАНДЫ

Къарачай-Черкесияда «Черкесск-Доммай» А-155-чи номерли федерал джолда Красногор стансе бла СарыТюз элни арасында бурундан къалгъан къабырлада археология ишле бардыргъан заманда адам эмда мал сюекле чыкъгъандыла. Ала Эресей Федерацияны законуна кёре иш этиб айырылгъан джерде тыйыншлысыча асыраллыкъдыла.


«Сакълау-къутхарыу ишле бошалгъанларындан сора, илму отчёт къуралыб, РАН-ны тюзде тинтиуле бардыргъан иститутуна берилликдиле. Табылгъан затла ары дери тинтилген этерикдиле. Аланы - адам сюеклени, кийим кесеклени, тюймелени, башха затланы - барын да экспертле тинтерикдиле. Тинтиу бошалгъынчы дери хар археолог аланы кесинде тутаргъа боллукъду. Тинтиу ишле бошалгъанларындан сора уа ол, табылгъан материалланы музейге берирге борчлуду. Адам, мал сюекле уа, антропология тинтиуледен сора, белгиленнген джерде асыраллыкъдыла. Ол зат бары да законнга кёре этилликди», - дегенди РИА-ны корреспондентине КъЧР-ни Бурундан къалгъан объектлени сакълагъан, хайырланнган, белгили этген управлениени тамадасыны орунбасары Башлаланы Руслан.

Ол айтхандан, табылгъан артефактланы КъарачайЧеркесияны джеринден тышына чыгъарыргъа кишини эркинлиги джокъду.

«Биз аны контролда тутарыкъбыз. Бусагъатда бардырыла тургъан археология ишле, сакълау-къутхарыу ишледиле. Ол зат федерал законда белгиленнгенди. «Об объектах культурного наследия» кърал законну 36-чы статьясында проект этиу эмда къурулуш ишле маданиятдан къалгъан затны объектлери болмагъан джерде этерге керекди. Алай дегеним, аллай объектле болгъан джер тазаланыргъа керекди. Сакълаукъутхарыу, къазыб табыу ишле бардырылыргъа тыйыншлыдыла. Джолну башха джаны бла этерге мадар болмагъаны себебли, сакълау-къутхарыу ишле бардырыладыла», - дегенди Башлаланы Руслан.

Алайда археология тинтиуле этерге, илму тинтиуле бардыргъан «Кавказгеоресурс» ООО-ну къуллукъчулары да къошулгъандыла. Андан сора да къазыб чыгъарыугъа Къарачай-Черкес кърал университетни археологлары къошулгъандыла.

«Биз машина джолну къурулушу бардырылгъан джерде сакълау-къутхарыу, къазыб чыгъарыу ишле бардырабыз. Алайда бурун заманда, машина джолну джаны бла 150 метр узунлукъда, кенглиги алкъын белгили тюлдю, адамла кёб заманны джашагъандыла. Ала эл мюлк бла кюреширге боллукъдула», - дегенди «Кавказгеоресурс» ООО-ну илму къуллукъчусу Роман Прокофьев.

Ол айтхандан, алайы христиан къабырладыла. Анга шагъатлыкъ этген, аланы башлары кюн батханнга айланыб, христиан адетле бла асыралгъанларыды. Аны тышында бир къабырда крест табылгъанды. Юй турмушда хайырландырылгъан зат джокъду.

«Адамла таш сандыкълада асыралгъандыла. Юслери къанга ташла бла джабылыбдыла. Эсеблеб айтсакъ, къабырла Х-чу ёмюрден болургъа болурла. Тинтиу ишле бошалсала, талай тахса ачыкъланныкъды», - дегенди Роман Прокофьев.

Бюгюнлюкде 48 къабыргъа къаралгъанды. Археологла айтхандан, былайда 200-ге джууукъ къабыр болургъа боллукъду.

Прокофьевни сёзюне кёре, къабырлада асыралгъанланы сюеклери уллу тюлдюле, орта адамныкъычадыла. Джерни бир тюрлюлюгюню кючюнден ала иги сакъланнгандыла.

Къарачай-Черкес кърал университетни археологу Вера Меньшикова белгилегенден, табылгъан затланы ол графика фиксация этеди. Адамла бары да бир-бирине джууукъ басдырылгъандыла. Графика фиксация этилгенден сора, сюекле джыйылыб, андан ары тинтиледиле. Материалланы антропологлагъа иерикдиле. Ала адамны эркиши, тиширыу болгъанын, аны джылын, къарыуун, кемликлерин, башха затларын билликдиле.

УЗЕИРЛАНЫ Хусей.
Tinibek 11.10.2018 15:39:30
Сообщений: 1273
2018 дж. аууз-герги айны 6 "Къарачай"
Спорт джашау

Зеленчук район бизни республикада эм уллу районланы бириди. Мында 50 минг чакълы бир адам джаЗ шайды. Спортха, маданиятха, уллу эс бёлюнеди. Джаш тёлю да мында асламды. Аны саулукълу ёсдюрюр ючюн физкультура, спорт бла кюреширча мадарла къураладыла. Мындан алда «Къарачайны» корреспонденти Къобанланы Махмут, Зеленчук районну администрациясыны физкультураны, спортну, туризмни эмда джаш тёлю политиканы хакъындан бёлюмню тамадасы Черенкевич Екатерина Васильевнагъа тюбеб, аны бла ушакъ этгенди.

БОЛУМ ИГИ ДЖАНЫНА ТЮРЛЕНЕДИ


- Физкультура, спорт бла кюрешгенни кёлю джарыкъ болады, - деб бош айтылмайды. Мен кесим спортчума: волейбол бла кюрешиб тургъанма. Юрениулеге джюрюб, эришиулеге барыб, тамам арысакъ да, кёлюбюз не заманда да джарыкъ, къууанчлы болуучан эди. Ким къалай ойнагъанын эсибизге тюшюрюб, ортада сюзюучен эдик. Ол себебден районда джаш тёлю физкультура, спорт бла кюреширча, кюрешгенлени саны да аслам болурча мадарланы къураб турабыз. Бёлюмде менден сора да экеулен ишлейдиле: Сюргина Юлия бла Чотчаланы Лаура.


Солдан оннга бёлюмню къуллукъчулары Чотчаланы Л., Сюргина Ю., Черенкевич Е.

Эм алгъа районда ненча спортчу болгъанын айтайым. Бюгюнлюкде тюрлютюрлю спорт секциялагъа 1174 спортчу джюрюйдю. Ала 6-18 джыл толгъанладыла.

Районда эки спорт школ барды. Бири Зеленчук, экинчиси да Сторожевой станселедедиле. Зеленчук станседе спорт школда сабийле спортну не тюрлюсю бла да кюрешедиле. Суратлау гимнастикагъа, дженгил атлетикагъа, баскетболгъа, футболгъа, эркин тутушха кёб спортчу джюрюйдю. Суратлау гимнастикадан тренер Литвинова Валентинады да, ол суратлау гимнастикадан Эресей Федерацияны спортуну устасын Касич Кристинаны хазырлагъанды. Тренер болуб 17 джыл ишлейди да, онглу джетишимлери ючюн «Эресей Федерацияны бютеу билим бериуден сыйлы къуллукъчусу» деген атха ие болгъанды. Дженгил атлетикадан тренер Гололобов Николай Васильевични да атын сагъыныргъа тыйыншлыды. Ол Зеленчук станседе сабийджаш тёлю спорт школда 1978-чи джылдан бери ишлейди. Сабийлени джууукъ эмда узун дистанциялагъа чабаргъа юретеди. Джаш заманында кеси да чабыб тургъанды. Кёб кере уллу эришиулеге къошулгъанды.

Ол башчылыкъ этген секциягъа кёб сабий джюрюйдю. Ала да 10-16 джыл толгъанладыла. 400, 800, 1500, 3000 метрге чабаргъа юренедиле. 60 сабийни арасында бюгюнлюкде, башында айтылгъан дистанциялагъа чабыб, уллу эришиуледе сыйлы орунланы алгъанда да бардыла. Сёз ючюн, Макарова Кристина, Темрезланы Руфина, Эмельченко Яна алкъын сабийле болсала да уллу эришиулеге къошула башлагъандыла. Сёз ючюн, Макарова Кристина мындан алда Адлер шахарда болгъан эришиулеге къошулуб, 800 метрге чабыб, биринчи орунну алыб, биринчи спорт разрядны мардасын толтургъан эди. Кесини тренерлик ишинде Николай Гололобов СССР-ни спортуну устасына кандидатланы да хазырлагъанды.

- Эркин, миллет тутушлагъа, боксха джюрюгенле кёбмюдюле?

- Былай алыб къарасакъ, районда эркин, миллет тутушла бла кюрешгенле кёбдюле. Спортну бу тюрлюсю бла асламысына къарачай джашчыкъла кюрешиучендиле. Башында айтхан эдим, районда сабий-джаш тёлю эки спорт школ барды, деб. Экинчи спорт школ Сторожевой станседи да, мында асламысына сабийле эркин тутушха джюрюйдюле. Мында тренер Хубийланы Ахматды. 430 сабийни юретеди тутушургъа. Бары да 6-18 джыл толгъанладыла. Сынамлы спортчу болгъаны себебли, бирбирде, эришиулеге чакъырылыб, сюдюлюк да этдиртедиле анга.

Эркин тутушха Исправнада джашагъан джашчыкъла да джюрюб башлагъандыла. Секция мында 2017-чи джыл ачылгъан эди да, къысха заманны ичине 70 сабий анга джазылыб, юрениулени бардырадыла. Мында да тренерлик Хубийланы Ахмат этеди. Зеленчук станседе да ишлейди эркин тутушдан секция. Миллет тутушдан кёбден бери Къызыл Октябрь элде секция ишлеб тургъанды. Сабийлени тутушургъа Абдуллаланы Умар юрете эди. Ол школну директору да болуб тургъанлай, миллет тутушну асыры бек сюйгенден, тренерлик этиб, кёб сабийни мийик дараджалы спортчу этгенди. Ол юретген сабийлени арасында дунияны чемпионлары да бардыла. Юрениуле школда бара эдиле. Бюгюнлюкде Къызыл Октябрь элде джарагъан спорт комплекс барды. Анда сабийле суратлау гимнастика, миллет, эркин тутуш, дагъыда спортну башха тюрлюлери бла кюреширча болумла бардыла. Абдулла улу директорлукъ ишин къойгъанында, сабийлени миллет тутушха юретгенин да къойгъанды. Тренер табылса, спорт аралыкъгъа кёб сабий джюрюб башларыгъына сёз джокъду.

- Спорт аралыкъны юсюнден сёз башланнгандан ары аны юсюнден хапар айтсанг. Районда ненча спорт аралыкъ барды?

- Районда къуру бир спорт аралыкъ барды. Ол да Къызыл Октябрь элдеди. Аны кърал ишлемегенди. Элни табышлылыкъ ишле бла кюрешген джашлары, ортагъа ачха салыб, алай ишлегендиле. Башха элледе спорт аралыкъла болмагъанлары амалтын, юрениулени сабийле школланы спорт залларында бардырадыла. Бара баргъан заманлада башха спорт аралыкъла да ишленник болурла. Нек десегиз, спорт бла кюреширге излегенле джылдан джылгъа аслам болуб барадыла.

- Районда белгили спортчуланы юсюнден да хапар айтсагъыз. Ала бар эселе, спортну къайсы тюрлюсюнден джетишимли болгъандыла?

- Башында айтханымча, эркин эмда миллет тутушлагъа уллу эс бёлюнеди бизни районда. Спортну бу тюрлюлеринден онглу спортчуларыбыз да бардыла. Сёз ючюн, миллет тутушдан Эресейни, Европаны, дунияны чемпионлары Бостанланы Расул, Кипкеланы Марат, Чомаланы Мухтар, Бостанланы Манаф, Шидакъланы Расул болгъандыла. Бу джашла бары да Къызыл Октябрь элдендиле. Школда окъугъан заманда аланы школну директору, тренер Абдуллаланы Умар юретиб тургъанды. Школну бошагъанларында да, миллет тутуш бла кюрешиб, уллу эришиулеге къошулур ючюн къалмагъандыла.

Районда джетишимле эркин тутуш бла суратлау гимнастикадан да этедиле джашчыкъла бла къызчыкъла. Башында айтхан эдим, Хубийланы Ахмат Сторожевой эмда Исправна станселеде эркин тутушдан тренерди деб. Ахматны биргесине Хватыш Руслан да ишлейди. Ахмат районну атын иги бла айтдыргъан гёджеб болгъанды. Эркин тутушдан Эресейни студентлерини арасында эришиуле болгъанында, биринчи орунну алгъан эди. Шимал Кавказны алчылыгъы ючюн баргъан эришиуледе да биринчи орунну иеси болгъан эди. Ол юретген гёджебле Текеланы Аслан, Текеланы Осман, Долаланы Рустам, Сюйюнчланы Расул, Болурланы Динислам быланы бары да эркин тутушдан спортну усталарыдыла, Эресейни алчылыгъы ючюн эришиулеге кёб кере къошулуб, алчы орунланы алыб тургъандыла. Эркин тутушдан халкъла арасы эришиулеге да кёб кере къошулгъандыла.

Районда спортха уллу эс бёлюннгенин бу кёргюзюмден билирге боллукъду: бу арт кёзюуде тюрлю-тюрлю дараджалы спорт разрядланы 587 спортчу алгъанды. Ма ол сандан спортну устасына кандидат 18 спортчу болгъанды.

Мындан ары да бизни районда физкультура бла спортха уллу эс бёлюнюб турлукъду.
Изменено: Tinibek - 11.10.2018 15:41:30
Tinibek 11.10.2018 15:43:02
Сообщений: 1273
2018 дж. аууз-герги айны 6 "Къарачай"
Басмаланнганны ызы бла
ОНОУ КЕРЕКЛИСИ ХАКЪДЫ

«Хызенле ёлгеннге сууаб тюлдюле, аланы джюрютгенлеге гюнахдыла», - деб джазаса, дин къарнашым Абайханланы Назир «Къарачай» газетни 70-чи номеринде чыкъгъан «Мен кимге осият этейим?» деген статьянгда. Бек тюзге санаб, бу сёзлени тюблерине, бир огъай, талай кере къол салама. Бу сени ючюнчю сорууунга джууабымды. Мындан ары уа сен сорууларынгы тизгенча, кесими оюмума кёре джууабларымы мен да алай тизейим.

Биринчи сорууунгда, хар элде ёлюкню джуууучу адамла болсала дурус эди, дейсе да, анга таукел джууаб бералмайма. Амма, аллай адамла болсала, мени да джокъду огъайым. Ол джумушну баджарлыкъла хар бир элде да табылыб барырламы? Къайдам...

Сорууунгда мен онгсунмагъан бу джазгъанынгды: «Юйдегиде эки джаш бардыла. Кёзюу джетген кюнде ол эки джаш мени джууарыкъларын излемейме. Джаным кетсе да, санларым аладан тартынныкъдыла. Ала да, бек тартына тургъанлай, амалсыздан этерикдиле ол ишни». Былайда джангыласа, дерикме мени сартын. Сеннге да, джашларынга да Аллах насыб, узакъ ёмюр берсин, керек кюн аланы бири джууар, бири суу къуяр, алай бола келгенди. Мен атамы юсюнде ол джумушну кесим тындыргъан эдим да, энтда алай этгениме разы болуб турама. Юй бийченге осият этерикме, дегенинг чыртда келишмейди. Миллетде джюрюмеген адетге хар бирибиз башха затла къоша барсакъ, артда къалай боллугъуну сагъышын этерге тыйыншлыды.

Экинчи сорууунг афендиле бла байламлыды. Анда: «Ёлюнг болса, джерге ашыкъ, къызынг болса, эрге ашыкъ», - деген нарт сёзню да эсинге тюшюресе. Бизни акъыллы ата-бабаларыбыз ёмюрлени узагъына сынаб, кёрюб, эсеблеб къурагъандыла аланы. «Бу айтымланы тамалында атласагъыз абынмазсыз», - деб, биз тёлюлеге теджегендиле. Афендиле ёлюкню асырыргъа гузаба болгъанларын мен толусу бла джакълайма.

Ючюнчю сорууунга башында къысхача джууаб берген эдим. Энди толуракъ айтыргъа излейме.

Мен сабий болуб, озгъан ёмюрню 50-чи джылларында, атам хариб дууаладан къайтса, джау къагъытха чырмалгъан бишген эт кесекни хурджунундан чыгъарыб, арбазда ойнай тургъан сабийлеге узата эди. Бёлек замандан хурджунундан да, газетге чырмалыб да конфет, пряник, печенье бере тебреди. Дагъыда бир талай джылдан былагъа месси галошла къошулдула да, тиширыула кеслери тикген хызенчикле джюрюй башладыла. Бу затны Пачаханда Сюйдюмхан кёрдю да, эришиб андан маджал этерге излеб, такъыячыкъ къошду. Меккахан муну озаргъа деб, ич кийимле да салды. Дауумхан кесин Меккахандан болумсузгъа санамады да, чын аякъ да, бир пачка рафинад шекер да салды хызеннге. Алай эте келдиле да, энди уллу пакетлеге да кючден сыйынадыла ол салыннганла. Бу затха эркишиле къошулмагъанны орнундадыла. Мен оюм этгенден, биз киши джуртлада азаб чекген кёзюуюбюзде, ауурлукъ тиширыулагъа тюшгени бла оноу да алагъа кёчюб къалады. Ол заманлада биз эркишиле, «джюгенни» бергенибиз бла джашайбыз бюгюн да. Энди бу адет табсызды, аманды десек, ала «ата-бабаладан келгенни этебиз», деб даулашадыла. «Анда сизни не ишигиз барды?!» - деб, къойгъанла да боладыла. Асыры тереннге да кирмей, XX-чы ёмюрню 50-чи80-чы джылларына къарайыкъ. Алгъын алай болгъан эсе, ол джыллада да джюрюрге керек эди бу адет. Атам келтириучю затланы айтдым. Къазауатны ал джылларында джашагъан къартла бла да сёлешгенме мен. «Аллай джукъ болмагъанды», дей эдиле.

Дин джаны бла къарасакъ да, ол этилгенни не ёлгеннге, не саугъа бир магъанасы джокъду. Мен эшитгенден, мен билгенден башха муслиман миллетлени биринде да этилмейди бу зат. Айтыла тургъанды да, аламат джашагъанлача этерге тырмашыб, джарлыракъла къалай къыйналгъанларын, борчха-къачха кириб айланнганларын сагъынмайма. Ол халда берилген хызенлени гюнахы болмаса, сууабы боллукъ тюлдю. Тохтатайыкъ бу затны. Бюгюн алай этмесек, келир тёлюле да, «алгъыннгы адетди» деб, азабха къалыб турлукъдула. Аны да эсигизге салама.

Назир, тёртюнчю сорууну имамлагъа джоралайса. «Ёлген кетсе да, къалгъанлагъа ауаз берирге, тюшюнюрча этерге, джаш тёлюге акъыл юретирге керекди», - деб тюз айтаса. Алгъаракълада «Тёре» деб джамагъат къуралыш бар эди да, мен аны иши бла айланнганланы бири эдим. Биз кесибизге салгъан борчланы бири ауушхан адамыбызны юсюнде шериятны излемлерин толу сакълатыу эди. Айтыб, ангылатыб кюрешдик адамлагъа. Сёзюбюзге къарагъанла, къарамагъанла да болдула. Андан бери озгъан иги кесек заманны ичинде, тёлюле аны тюрлендириб бошаргъа джетдиргендиле. Адамларыбызны кёбюсю, терс сокъмакъгъа тюшгенлерин ангыламай, тюз барабыз, деб турадыла мени оюмума кёре. Бу джангылычны эсгериб, сыйлы афендилерибизни бир къаууму, хауаны болумуна да къарамай, кертиси бла да фатауа берирге къызыб къаладыла. Сууукъда неда иссиде къабырлада бардырылгъан ол фатауаладан джыйылгъанла кёб хайыр аладыла, деб мен да айталмайма. Алай а афендиле не этсинле, миллетибизге сингиб бошагъан къарангылыкъны чачалмай кюрешедиле.

Он-онбеш джылны мындан алда, «динибиз бла байламлы бир газет чыгъарыр мадар болса, биз да болушур эдик», деб, къагъыт джазыб, дин башчылагъа берген эдик. Хар нени анда басмаласакъ, бир себеб болур эди, деб умутубуз алай эди. Ол тилегибиз джууабсыз къалды. Кёб болмай, оноу этерге къолундан келлик, энтда бир афендиге айтдым. «Аллай газет неда аны бир кесекчиги аякъ тюбге тюшерге, андан да озуб, аякъ джолгъа элтирикле да чыгъыб къалыргъа», боллукъдула деди. Тышымдан джукъ айталмадым, ичимден а, «бу ханнга джууаб тюлдю», дей кетдим. Не ючюн десегиз, бир къауум джерледе, сёз ючюн, Дагъыстанда, Башкортостанда, Татарстанда аллай газетле чыгъадыла. Мен билген бла Шимал Тегейде 15-16 минг дюгерли джашайды. Аланы да барды динибизни юсюнден кеслерини газетлери. Ала барысы да бизден ангысыздыла, билимсиздиле, оюмсуздула, деб айталлыкъ тюлме. Быллай затланы барыны да юсюнден сёлеширге, бир оноугъа келсек, хар нени анга кёре къураргъа керекди.

ШИДАКЪЛАНЫ Ибрахим хаджи,
Эресей Федерацияны махтаулу врачы.
Tinibek 11.10.2018 15:43:21
Сообщений: 1273
2018 дж. аууз-герги айны 6 "Къарачай"
Таурух
АЙНЫМАЗЧА БОЛДУЛА

«Камсыклыкъны, мардасы бла къабыуну,
Уллу къауум кёрселе да тёзерле.
Халкъда бирлик, келишмеклик болмаса,
Тюз битлени эзген кибик эзерле».
Халкъ джырдан.

Эртде-эртде, чегет талада отлай тургъан бир мазаллы ууанык, кюнортада иссилеб, чегет салкъын таба теркирек атлады. Чегетни къыйырындан кире тебрегенлей, къалай да болсун эсгермей, мазаллы терекни сыннган бутагъыны бери чыгъыб тургъан джитисине къабыргъасын ышыды да, сыдыртыб аз-мазчыкъ къанатды.

Ол кёзюуде, ууаныкны юсюнде сау бир айдан артыкъны джашагъан, ашагъаны джарашхан бир семиз бит ол сыдырылгъан джерден узакъ болмай тургъаны себебли анга хазыр аш тюшдю. Къысхасыча айтыргъа, ол дыммызка бит къандан тоялгъаныча бир тоюб сора, арлакъ барыб, «ох-ох-ох» дей, кеси кесини тоя билгенине тамам разы болуб, асыры кёб ашагъаны санларына ауурлукъ эте, андан ары барыргъа къарыуу джетмей, кёкюрегин ууаныкны джылы терисине салды. Алты аягъын да кенгине джайыб, ючкюлсыман хамхотуну эки джанында орналгъан узун мыйыкъларын да аллына созгъанчаракъ эте, къалкъыр умут этди.

Иги арлакълада джашагъан, не кёб ашаса да, ичин уу тарагъанча, санына эт къонаргъа унамагъан бир къангич бит да аш ийисни сезгенинде, къалын чегетни ичин джырыб келгенча, ууаныкны тюклерини аралары бла кесине джол ача, тири къымылдаб, ол къан ийис чыкъгъан джерге джетди. Къалкъыб тургъан семизка битни эсгергенинде ичинден: «Сени ичинг джарылсын! Хар аш тюшер джерге биринчи сен джетесе. Ма былайда эм азы бла минг ач бит тоярча бир аш барды. Алай а, ёлюб къалгъанлыкъгъа сен бир битге хапар билдирлик тюлсе. Аны къой, уяныб къалгъанынг болса уа, мени да къыстарыкъса былайдан. Андан эсе, сен уяннгынчы тояйым да джанлайым», – деб, къан болгъан джерге шыбыртсыз барыб, джутланыб ашаб башлады. Ашыкъгъаны амалтын къабыныны кесекчиги терс тамагъына кетди. Кесин тыяргъа кюрешсе да, тёзалмай, джётел этди.

Ол къалкъыб тургъан дыммызка бит уянды. Къызаргъан кёзлерин ол арыкъ бит таба бура:

- Ачдан ёлген Арыкъкай! Ол къанны чыгъарыр ючюн мени къаллай бир къыйыным киргенди. Ой тыбырынг къуругъан, «Хазыр ашха – терен къашыкъ» дегенча этмей, мен уяннгынчы бир кесек сакълаб, соруб, эркинлик алыб ашамаймыса?!

Арыкъ бит ичинден: «Юсюме чаба тебресе, къачарма да къутулурма. Алай а, ол бусагъатда ауурланыб тургъаннга ушайды. Тюз къолуна тюшюб къалмасам, мени бла кюрешир къарыуу да хазна болмаз», – дей, кёллене:

- Кесингсе, Дыммызкай, ачдан ёлген а! Алай ийнамынг болсун, сен бу уллу джараны салыб, бу къадар къанны чыгъармагъа эдинг... Не, биргенге ол дуниягъамы алыб кетериксе бу къадар ашны ?! – деди.

- Мени къайры алыб кетеримде сени не ишинг барды, ой бетсиз?! Аш меники эсе – меникиди! Тас бол былайдан, уяты-хаяты болмагъан!

- Тюлдю сеники! Тейриден келген затды бу. Сен а не уят-бетлени сандырайса? Кесинге бир къара! Сен асыулу, бит тюлсе, сен хур-хур эте айланнган кирли бегедженча бир затса!

- Ай, кёлтюрем хашген, сен терсинге айланнгын, эки баш бармакъны тырнакъ ортасында къалгъын! – деб, Дыммызкай аякъ юсюне минерге изледи, алай а, санларына айтханын этдирелмеди.

Къачаргъа хазырланнган Арыкъкай аны халын эсгериб, андан да батыр бола:

- Мен тюлме хашген, сенсе! Сенсе джюрегинде Тейриси болмагъан, аманлыкъдан, ашарыкъдан тоймагъан! Сенсе сиркелеринги кимден табханынгы да билмей айланнган уялмагъан уялмаз! Менича адебни, намысны тутхан къангич къанлыла бла сен кесинги тенг этме! Мен ким, сен а ким. Ха-ха-ха...

- Ай, мен сени маймулну тиш орталарында къалгъанынгы кенгден къараб кёрейим! Къуруб кет былайдан дейме сеннге! – деб, хахайлады Дыммызкай.

Къысха заманны ичинде Дыммызкайны ёрге къобуб къалалмазлыгъын ангылагъан Арыкъкайны джюреги тамам хош болуб, ашын да ашай:

- Бир джукъгъа да кетерик тюлме. Мардасын билмей, ауурланнгынчы бир ашагъан ачдан ёлген аштаперсе сен! Джукъунгу да иги къандырыб бошаб, сора бегедженча тебрериксе кесинге ушаш джийиргеншли сиркелеринги дуниягъа джаратыб. Сиз дуниягъа азабха джаратылгъан мыс-мыс породасыз!

- Сен амандан мыс-мыс болгъун! Сеничала зарланнган этедиле мени кирсиз сиркечиклериме. Мен ёлсем, мени ызымдан талай сиркем къаллыкъды, сени ызынгдан а киминг къаллыкъды, ёлсенг киминг джыларыкъды о, хашген?!

- Джылау эте олтургъун сен! «Кёб джыйын да... не эсе да бир джыйын» дегенлей, сени сиркелерингчаланы къалгъанларындан эсе, къалмагъанлары игиди! Сиз азабсыз дуниягъа!

- Хо, сен зар хашгеннге сорад Баш Тейри кимни къоярын, кимни къоймазын. Биз Тейри бла сайланнган семизкай породабыз! «Кёбню насыбы да кёб» дейдиле. Биз кёб болсакъ, кючлю боллукъбуз, кючлю болсакъ а, не да бизники боллукъду. Ма бусагъат къычыргъанлайма, бизникиле джетерикдиле. Андан эсе, тас бол былайдан! Бу аш болгъан джер бизникиди.

- Атангдан къалгъан джер болур? Мен да къычыргъанлай, бизникиле да джетерикдиле, кёрюрбюз сора, кёбден кёб ёлюр, аздан аз ёлюр...

- Къыс дейме да кесинги! Бизникиле джетселе, сизни пара-чара этиб, къалгъаныгъызны да кесибизге къул этерикбиз.

- Атангы башы къул этерсе, биз да кесибизни сакъларча, джакъларча бир барбыз. Сиз нафыс ючюн, къан ючюн, эт ючюн, уруш этериксиз, биз а – сыйлы бит атыбызны сакълар ючюн, ийнам ючюн, намыс ючюн, бет ючюн уруш этерикбиз. Ма олду бизни – къангич къанлы битлени фикирлери.

- Фикирлеринге итим къуссун! Кет былайдан! Кетмей эсенг, мен къуугъун салыб къычырама!

- Сен къычырыб, мен да къычырыб уллу уруш болуб былайда кёбле къырылгъандан эсе, бу ауурланыб, къымылдаялмай тургъан сагъатынгда мен джангыз сенден бошайым да къояйым! – деб Арыкъкай, ууанык тюкню тюбюнде тургъан хайт деген бир зыгъыр кесекни алыб, Дыммызкайны уруб башын чачаргъа деб аллына атлады.

- Тохта, юйюнг къурумагъан, кертда дегеннге сен алыннганмы этгенсе?.. Керти кертисин айтсакъ, сиз да, биз да битлебиз, не башхабыз барды. Кел, андан эсе, экибиз шохла болайыкъ. Сизникиле, бизникиле дегенлени унутайыкъ да, хайда къуру экибиз бай болайыкъ да, бу мелхум джерде джашайыкъ, – деди Дыммызкай.

- Огъай! Сен да кесингикилени, мен да кесимикилени чакъырайыкъ да, тюйюшуруш этмегенлей барыбыз да тояйыкъ.

- Барысына да джетерик тюлдю аш.

- Джетгенича джетер.

- Былай кел сора, иги джарашдырыб оноу этейик...

- Огъай, къатынга барсам, сен мени тутуб бир хыянат этерге боллукъса.

- Этерик тюлме...

- Ант этчи Баш Тейри бла.

- Неме,.. Баш Тейри бла ант этеме...

- Алай эсе... – деб, Арыкъкай Дыммызкайны къатына келди.

- Да башлайыкъ сора оноуну, – дей, Дыммызкай кёз марай келиб, сермеб Арыкъкайны аягъындан буууб, кесине тартыб башлады. Арыкъкайны къычырыгъы джер джарады, джети кёкге чыгъады. Дыммызкай да сескекли бола, къычырыб тебреди.

Кёб мычымай арыкъка къанлы битле да, дыммызка къанлы битле да къуугъуннга джетдиле. Къан чыкъгъан джараны тёгерегинде, бит уруш башланды. Ууаныкны юсюнде бир джолгъа, бир джерге быллай бир бит ёмюрде да джыйылгъан болмаз эди.

Ууаныкны джарасы асыры кичигенден тёзюмю къуруб, къачалгъаныча стауаты таба къачды. Аны къачыб келгенин кёрген иеси сейир-тамаша болуб, ууаныгыны къатына барды да, иги эслеб къарай келди да, керти сейир-тамашаны кёрдю - ууаныкны джарачыгъыны юсюнде, битле къыжгъыл-мыжгъыл, къалабалыкъ бола тура эдиле.

- Ай къан ичген начасла, бошаб къойдугъуз да ууаныгымдан! – деб, ууаныкны иеси къош таба ашыгъыш кетди.

Кёб мычымай ол киши шхылды эмда джюзюм сюекчиклени эзиб чыгъаргъан джаугъа дагъыда бир хансланы къошуб этген ачы дарманын алыб джетди. Тебреди сора, бир-бирин кесе тургъан битлени юслерине ол уу дарманны джагъыб.

Семиз ууаныкны юсюнде ох деб джашаб тургъан битле, эки къауумгъа юлешиниб уруш этгенлери амалтын, бирден къырылыб тебредиле. Бек аз бёлекчик а бирер джары къачыб къутулду. Алай а, ала да, санларына ачы дарман джагъылгъан ууаныкны юсюнде ёмюрде да айнымазча болдула.

ТОМПАЛАНЫ Алибек.
Tinibek 12.10.2018 00:10:39
Сообщений: 1273
2017 дж. аууз-герги айны 6 "КЪАРАЧАЙ"
Элле бла элчиле
РАЗЫЛЫКЪ ТАБХАНЛАЙ ТУРАДЫ

Гочияланы Расулну джашы Мансур джерчиликни сайлаб, фермерлик иш бла кюрешгенли 2 джыл болады. Ол быйыл да сайлагъан ишине кертилей къалгъанды - 15 гектар чакълы бир джерде гардош салыб, ёсдюргенди.


«Гардош урлукъну Хабез райондан алгъанма. Ол къызыл гардошду. Аты да «Роккоду». Иги урлукъ кёре эдим, бирча ариу чыкъды. Алай а кюнле исси болуб, джер къургъакъсыб, къатыб къалды да, гардошну тюб этиуюне заран болду. Алай болса да, хар бир гектардан орта тергеу бла 1011 центнер гардош алабыз. Мен, адамла бла сёлешиб, келишиб, кюн аманла башланнгынчы джыйыб къояр умутда, ишчи бригада къурагъанма. Энди адамла кюн сайын келиб джыйыб турадыла трактор къазыб, хазырлаб кетген гардошланы. Ала болумну ариу ангылайдыла, кюнле ариу заманда тирилирге, иш къоратыргъа кереклисин. Аны себебли, аладан тилеб айланыргъа керек болмайды «ий марджа, бир кесек тири къымылдагъыз», деб.

Адамланы бир къауумлары, ишни дженгил къоратыр джанындан бола, юйдегилери бла огъуна келедиле ишлерге. Аллайладан 6-7 юйдеги барды. Бригадагъа бригадирлик этген Темрезланы Акълимады. Темрезланы Руслан да аны биргесине ишлейди. Ала экиси да алчылыкъны кишиге бермегенлей урунадыла. Деккушланы Нина да аладан артха къалмай ишлейди. Сау болсунла, барысы да джигер ишлеген адамладыла, берген сёзлерине толу болгъанладыла», деб, разы болгъанын билдиреди Гочия улу.

Бригаданы адамларын ишге келтирген да, юйлерине элтген да шофёр Айбазланы Билялды. Ол, кюн сайын Джёгетей Аягъы шахардан, Джангы Джёгетей элден адамланы «Газель» автобус бла келтириб турады бери. Аны терслиги бла ишчилени кечигиб келгенлери болмагъанды, ишин ажымсыз тындырады.

«Сау болсун Мансур,- дейдиле ишчиле да. - Джаш болса да, сёзюн тутхан адамды. Къыйыныбызны заманында тёлеб, бизни разы этиб турады. Джыйгъан рысхысы сау азыгъы болсун!».

СОЗАРУКЪЛАНЫ Норий.
Tinibek 12.10.2018 00:11:08
Сообщений: 1273
2017 дж. аууз-герги айны 6 "КЪАРАЧАЙ"
Адам къатында адам ёлмейди
ЁЛЮМДЕН КЪУТХАРГЪАНДЫ

Мындан алда Киров областдан 42 джыл болгъан Газзаева Елена 13 джыл болгъан джашчыгъы Георгий бла Краснодар крайны Сочи шахарында солууда болгъанды. Тенгизде джуууна тургъанлай, ала суугъа батылыб тебрегендиле. Тёгерекде солугъан эркишиле, тиширыула, джашла, къызла да кёб болгъандыла.

Алай болса да Еленаны болушлукъ излеб къычыргъанын киши эшитмегенди. Аладан арлакъда 22 джыл болгъан, Къарачай-Черкесияда белгили тепсеучю Шаманланы Айдар олтуруб тенглери бла ушакъ эте тургъанды. Ол тиширыуну суугъа батыла да чыгъа тургъанын эслегенди. Сора анга олсагъатлай мыллык атханды.

Шаман улу Елена бла аны джашчыгъы Георгийни суудан да чыгъарады. Аны бла да къалмай, Айдар тиширыуну эс ташлаб тургъанын ангылаб, анга эс да табдыргъанды.

Елена кесин ол дуниядан къайтаргъан джигитни ким, къайдан болгъанын билиб, анга джюрек разылыгъын билдиргенди. «Мени орнумда башха адам болса ол да алай этерик эди. Башхаладан артыкъ джукъ этмегенме, борчуму толтургъанма», - дегенди таулу джаш да, кесине сый тартмай.

- Къарачай-Черкесия мени экинчи джуртумча, алай сюйгенме, анда быллай адамлыкълары болгъан адамла джашагъанларын билдим. Аллай тири, керти джигит джашны ёсдюрген ана кёб джылланы юйдегисинден къууаныб джашасын, - деб разылыгъын айтханды Газзаева Елена да.

Бу таулуну этген джигитлигини юсюнден Елена Газзаева джазыб, аны хапары соцсетлеге тюшюрюлгенди. Алай бла аны аты бютеу дуниягъа белгили болгъанды.
Tinibek 12.10.2018 00:11:53
Сообщений: 1273
2017 дж. аууз-герги айны 6 "КЪАРАЧАЙ"
Юстиция
ДЖУУАБЛЫ БОРЧЛАНЫ СЫЙ БЛА ТОЛТУРА

Халкъгъа халал къуллукъ эте, кючлерин аямай кюрешиб, атларын сый бла айтдыргъан фахмулу адамла кёбдюле. Ала, къайсы къуллукъда болсала да, атларын махтау бла айтдырыб, таукел алгъа барадыла.



Аллай ашхыланы бириди юстицияны 2-чи класслы кенгешчиси деген чынны джюрютген Алчакъланы Къурманбийни къызы Зухра. Ол къыркъар (август), айны 6-да Эресей Федерацияны Юстиция министерствосуну Къарачай-Черкесияда управлениесини тамадасы къуллукъгъа салыннганды. Аллай буйрукъгъа Эресей Федерацияны юстиция министрини борчларын толтургъан Олег Плохой къол салгъанды.

Аны управлениени къуллукъчуларына Эресей Федерацияны Юстиция министерствосуну Баш управлениесини Ставрополь крайда тамадасы Галина Морозова бла Къарачай-Черкесияны Правительствосуну Премьер-министри Аслан Озов танытхандыла. Ол джыйылыугъа Эресей Федерацияны Президенти В.В.Путинни Шимал Кавказ федерал округда Толу эркинликли келечисини аппаратыны баш федерал инспектору Игорь Дральщиков, законну-джорукъну сакълаучу къуралышланы, адвокатланы, наториал бирлешликни келечилери къошулгъандыла.

Алчакъланы Зухра 1978чи джыл элия (июль) айны 10-да Къурманбийни билим алыргъа тырмашхан огъурлу юйдегисинде туугъанды. Къарачай шахарда 5-чи номерли орта школну бошагъанды. Анда окъугъан сагъатында да ариу халисин кёргюзе, иги окъуб, тюрлю-тюрлю дараджада бардырылгъан конкурслагъа, олимпиадалагъа, джамагъат ишлеге къошулгъанлай тургъанды. Орта школну иги бошаб, билимин андан ары ёсдюре, 1995-чи джыл КъарачайЧеркес кърал педагогика институтха тюшеди. Анда окъуй тургъанлай, Черкесск кърал технология институтха кёчюб, тенгчиклерине болуша, атын иги бла айтдырыб окъуй, 2000-чи джыл аны джетишимли тауусуб, «юрист» усталыкъ алыб чыгъады.

Таулу къыз 1999-чу 2001-чи джыллада Къарачай-Черкес Республиканы ич ишлерини органларында къуллукъ этгенди. 2003-чю джыл хычаман (май) айдан къыркъаууз (сентябрь) айгъа дери Къарачай шахарны прокуратурасында ишлегенди. Алайда анга салыннган борчну тыйыншлысыча толтура, тамадаладан бюсюреу табханды.

Кърал тамадала аны, ишни деменгили толтургъанын кёрюб, урунуу джолунда дараджасын кёлтюре, Эресей Федерацияны Юстиция министерствосуну КъарачайЧеркесияда управлениесине ишге аладыла. Зухра 2011-чи джылдан бери алайда ишлейди. 2012-чи джыл абыстол (ноябрь) айдан башлаб, адвокатура санагъатда, управлениени Граждан болумну кърал регистрациясыны актларыны нотариатында контроль бла надзордан бёлюмню тамадасы къуллукъну толтургъанды. Бёлюмню ишин тыйыншлы дараджагъа чыгъарыб, адамланы разылыкъларын табыб ишлегенди. Хар затны юсюнде да миллетге таб болурча мадар къурагъанды.

Терен билими болгъан, алгъа учуннган тири къыз 2018-чи джыл хычаман (май) айдан Эресей Федерацияны Юстиция министерствосуну Къарачай-Черкесияда управлениесини тамадасыны борчларын толтурады. Алчакъланы Зухра 2018-чи джыл къыркъар (август) айны 6-дан Эресей Федерацияны Юстициясыны министерствосуну Къарачай-Черкесияда управлениесини тамадасыды. Къайсы бир ишни да деменгили толтуруб, атын махтау бла айтдыргъан таулу къыз джангы къуллугъуну джууаблылыгъы эки къатха уллу болгъанын терен сезиб, ишин анга кёре къурайды. Уллу билими, фахмусу болгъан джарыкъ адамны тюз иннети, керти джюреги тышына да ачыкъ кёрюнеди.

Ол кърал къуллукълада ишлеген заманны ичинде Эресей Федерацияны Юстиция министерствосуну Праводан эресейчи академиясында усталыгъын талай джаны бла ёсдюргенди:

- граждан болумдан, нотариатдан, адвокатурадан, хакъсыз право болушлукъ табдырыудан, право билим бериуден актланы кърал регистрация этген санагъатда эркинликни джашауда бардыргъан министерствону юстициясында;

- къралла арасы болушлукъ табдырыу бла аны тюрлю-тюрлюсюнден.

2014-чю джыл никкол (июнь) айда Эресейни Юстиция министерствосунда Къралла арасы право бла бирге ишлеуню департаментинде стажировка бардыргъанды.

Къуллугъунда кёргюзген мийик джетишимлери ючюн, Эресей Федерацияны Юстициясыны, Къарачай-Черкес Республиканы Правительствосуну Хурмет грамоталары бла саугъаланнганды. 2016-чы джыл никкол (июнь) айда Алчакъланы Зухраны Эресей Федерацияны Юстиция министерствосу «За отличие» деген 2-чи дараджалы медаль бла саугъалагъанды.

Зухра, бусагъатдагъы къуллугъуну юсюнден мени бла ушакъ эте, былай айтады:

- Эресей Федерацияны Юстиция министерствосуну Къарачай-Черкесияда управлениеси уллу къралыбызны Конституциясыны тамалында Эресей Федерацияны хар джеринде да законну сакълагъан органды. Эресей Федерацияны субъектлерини кърал властларыны органларыны норматив право актларын кърал регистрациягъа алады. Къралыбызны экономика, социал политикасына джетген адамланы эмда юридический лицоланы закон бла излемлерин, эркинликлерин джакълар джанындан да ишлейди. Аны адамланы бирикдирген, законну джолунда эркинликлерин джакълагъан демократ джорукъларыны арасында, кърал политиканы джашаугъа кийире, Юстицияны министерствосу джамагъат къуралышла бла дин организациялагъа регистрация этеди. Аланы этген ишлери законнга, аланы джаздыргъан уставларына келишгени бла келишмегенин тинте, контролда тутады.

Юстиция министерство, аны органлары бла учреждениелери нотариатда, адвокатурада, ЗАГС-ны органларында да кърал политиканы джашаугъа кийире ишлейдиле. Адамланы закон эркинликлерин, излемлерин джакълауда юристлик болушлукъ табдыра, уллу иш бардырады.

- Зухра Къурманбиевна, Эресей Федерацияны Юстиция министерствосуну Къарачай-Черкесияда сен башчылыкъ этген управлениесини къуллукъчулары бу борчланы къалай толтурадыла?

- Хар адам кесини орнунда анга салыннган джууаблы борчну тыйыншлысыча толтурады. Юстицияны системасында управлениени коллективи джаш болса да, ишлегенле билимли, фахмулу адамладыла. Джылдан джылгъа управлениени кёргюзюмлери игиден иги бола барадыла. Ол КъарачайЧеркес Республиканы джеринде кесине салыннган кёб тюрлю борчну, джашаугъа джетишимли кийиргенине шагъатлыкъ этеди. Бизни усталарыбыз нормативли, праволу проектлени къураугъа да тири къошуладыла. Сёз ючюн, коммерция бла кюрешмеген организацияланы контролда тутуб, бизни усталарыбыз ала бла тири ишлегенлерини кючюнден, ол организацияла кеслерини этген ишлерини юслеринден заманында отчётла бередиле. Алай бла бизни къуллукъчула граждан джамагъатны къуралыууна, ёсюмюне тыйыншлы юлюш къошадыла. Джамагъат къуралышланы, политика партияланы регионал бёлюмлерин, дин организацияланы, башха коммерция бла кюрешмеген организацияланы регистрациягъа алгъандан сора да аланы контролда тутабыз.

Юстицияны органлары коммерция бла кюрешмеген организацияла законну джолунда эркин, таб ишлерча болум къураргъа болушадыла. Бу джаны бла кёб иш бардырылады. Джамагъат, дин къуралышлагъа, обществолагъа консультацияла бериледиле. Ала бла тюбешилинеди, семинар-кенгешле бардырыладыла, законнуджорукъну юсюнден хапар айтхан брошюрачыкъла бериледиле, алагъа ушаш башха ишле этиледиле. Аллай ишлени юслери бла халкъгъа право джанындан да хапар бериледи. Былайда башында айтылгъан затладан сора да биз республиканы кёбчюлюк информациясыны мадарларын хайырландырабыз. Газетледе басмаларгъа консультатив статьяла хазырлайбыз, заманнга керекли затланы юслеринден радио бла телевидениеде сёлешебиз. Аны тышында управлениеде практикагъа кириб бошагъан зат адамла бла тюбешиудю. Республиканы муниципал районларында, узакъ эллеринде, адвокатураны, нотариатны, ЗАГС-ны бёлюмлерини къуллукъчулары бла бирге муниципалитетлени администрациялары бла, халкъ бла тюбешиб, алагъа консультация халда болушлукъ табдырабыз. Аллай этилген ишни кёзюуюнде адамла, аланы излемлерине джууаб берген кёб затны хакъсыз билиб къууанадыла.

- Хар ишни кёргюзюмюню ызындан адамла сюеледиле. Управление къаллай бир бёлюмню бирикдиреди? Бёлюмледе кимле ишлейдиле? Ала къаллай ишлени баджарадыла?

- Эресей Федерацияны Юстиция министерствосуну Къарачай-Черкесияда управлениесини тёрт бёлюмю барды. Эресей Федерацияны субъектини законла бла ишлеген, Эресей Федерацияны Юстициясыны министерствосуну КъарачайЧеркесияда управлениесини муниципал къуралышларына федерал регистрация кийире, аланы уставларын регистрация этген бёлюм Къарачай-Черкес Республиканы кърал властларыны органлары алгъан норматив праволу актланы право экспертизасын этеди, башха ишле баджарады. Тамадасы Керейтова Лаура Мурзабековнады. Управление, кеси республикан законланы проектлерин къураб, аланы республиканы Халкъ Джыйылыуунда (Парламентинде) къараргъа теджейди. Республиканы башха нормативли, праволу актларын къураргъа методика болушлукъ этеди. Бу бёлюмню коллективи Лаураны башчылыгъы бла алагъа салыннган борчну тыйыншлысыча толтурады.

Экинчи бёлюм адвокатура, нотариат эмда граждан болумну актларына къарайды, контролда тутады. Анга Баскаева Нина Сергеевна тамадалыкъ этеди. Коллективи ишлерин билген, эринмей, талмай биригиб ишлеген усталадан къуралгъанды. Бёлюм кёб тюрлю ишни толтурады. Адамла эркинликлерин, законну билирча джумушла бардыра, кёб тюрлю амалланы, мадарланы хайырландырады. Бюгюнлюкде управление республиканы адвокатурасы бла, нотариал палатасы бла, ЗАГС-ны органлары бла биригиб ишлейди. Бёлюмню коллективи фахмулу, билимли адамладан къуралгъанды. Бойнуна салыннган борчну ол сый бла толтурады.

Ючюнчю бёлюм коммерция бла кюрешмеген организациялагъа къарайды. Тамадасы Хусейни къызы Кипкеланы Заремады. Ол тамадалыкъ этген коллектив да иги ишлейди. Республиканы джеринде коммерция бла кюрешмеген кёб организация болгъаны себебли бу бёлюмге кёб иш джетеди. Аны кючюнден коммерция бла кюрешмеген организацияла джыл сайын этген ишлерини юслеринден отчётларын заманында бередиле. Бу санагъатда управление, законну сакълагъан, налог органла бла биригиб ишлей, экстремизмге джол бермеу джаны бла уллу иш бардырады.

Карасова Уммагульсун Таировна тамадалыкъ этген кадрланы бёлюмю, управлениени кадрла бла баджара, джууаблы ишин тыйыншлы дараджада бардырады.

Управлениени коллективин къурагъан адамланы бары да профессионалладыла. Аланы ишлери фахмудан, билимден сора да эки къат джууаблылыкъ излегени себебли хар бирине махтау берирчады.

Зухра айтхандан, Эресей Федерацияны Юстиция министерствосуну КъарачайЧеркесияда ол башчылыкъ этген управлениеси мындан ары да анга слыннган джууаблы борчну сый бла толтургъанлай барлыкъды.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.
Tinibek 12.10.2018 02:04:06
Сообщений: 1273
2018 дж. къыркъауузну 22 "КЪАРАЧАЙ"
Халкъыбызны белгили адамлары






САБИЙЛИК, ДЖАШЛЫКЪ ДЖЫЛЛАРЫ

Къарачай шахаргъа, Теберди сууну кёпюрюнден озуб киргенлей, юч джол айырылгъан джерде, гоппан аякъны къолуна алыб, «хош келигиз» деб, таулу къызны скульптурасы сюеледи. Ол алтмышынчы джыллада салыннганды, энтда шахарчыланы джюреклери келген къонакъгъа ачыкъ болгъанын билдириб турады. Кёргенни эсинде къалырча бу статуяны автору Эресей Федерация бла КъабартыМалкъар Республиканы махтаулу суратчысы, къарачаймалкъар халкъны биринчи профессионал скульптору, XX-чы ёмюрде Шимал Кавказны халкъларыны суратлау санатыны тамалын салгъанланы бири Кърымшаухалланы Басханукъну джашы Хамзатды.



Ол 1917-чи джыл байрым айны 23-де Тебердиде орус аскерни штабс-капитаны гиназ Басханукъну юйдегисинде туугъанды. Басханукъ Биринчи дуния къазауатда батальонну командири болгъанды. Октябрь революциядан сора Тебердиде атасыны джерине келиб, эл мюлк ишлеге джарашады. 1922-чи джыл бий тукъумдан болгъаны, патчахны аскеринде къуллукъ этгени ючюн къызылла ёлтюредиле. Олсагъатда Хамзатха беш джыл болгъан эди. Анасы Ляля белгили малкъар этнограф, публицист, бий тукъумдан Абайланы Мусостну къызы эди. Абайлагъа да къатыла тебрегенлеринде, ала башларын алыб, Дагъыстаннга джанлайдыла. Анда Буйнакскеде тамал саладыла. Баш иесинден айырылгъандан сора Ляля да, юйдегисин алыб, ары кёчеди.

Атасыны къарнашы Кърымшаухалланы Ислам, сабийни фахмусун ангылаб, аны творчество ишге кёллендириб турады. Алай бла Хамзат, школну бошагъанлай, Тбилисиде академиягъа кириб, 1938-чи - 1940чы джыллада анда билим алады. Къазауат башланнгынчы «Дагестанская правда» газетде суратчы болуб ишлеб турады. Академияда окъугъан кёзюуюндеча, мында да тюрлю-тюрлю кёрмючлеге кеси салгъан суратла бла къошулгъанын къурутмайды. Къазауатда взводну командири къуллукъда джаула бла сермешеди. Ал сафда баргъан кёзюулерини биринде ауур джаралы болады. Тбилисиде эки джылны госпиталда джатады. Аскер къуллукъдан башына бош этедиле. Джигитлиги ючюн Къызыл Джулдуз орден, талай медаль бла саугъаланады. Ызына къайтханлай газетде биягъынлай ишлеб тебрейди. Алай а къарачайлыланы Орта Азия бла Къазахстаннга ашыргъан сагъатда ол зорлукъ быланы юйдегиге да джетеди.

КЁЧГЮНЧЮЛЮКДЕ
Муну уллу фахмусу дженгил танылады. Къазахстанда санатланы область бёлюмюню тамадасыны орунбасары этедиле. Аны бла бирге драмтеатрда баш суратчы болады. Алай а кесини чыгъармачылыкъ ишине баш магъана береди. Республиканы ара шахарында болгъан кёрмючлеге къошулгъанлай турады. Патриотлукъ эмда урунуу темала ол этген затлада уллу орун аладыла. Ол ишлеринден «Панфиловцы», «Хлеб», «На джайлау», «Железная дорога» дагъыда башхала атын махтау бла айтдырадыла. Кеси сынагъан къазауатха аталгъан чыгъармалары да кёрмючледе сыйлы орунланы аладыла. «Мао Цзе Дун» бла «Миру мир» деген скульптураларын республиканы тамадалары Къытай бла Индиядан келген делегациялагъа саугъагъа бередиле. 1957-чи джыл, джюрегинде кёб ашхы умутлары бла, Кавказгъа къайтады.

АТА ДЖУРТУНДА
Олсагъатда «Ленинское знамя» деген ат бла чыкъгъан Къарачай-Черкес область газетни 1957-чи джыл никкол айны 23-де чыкъгъан номеринде аны интервьюсу басмаланады. Анда Хамзат, творчествосу бла окъуучуланы шагъырей этиб, мындан ары тындырлыкъ ишлерини юслеринден хапар айтады. Аланы арасында къазауатда джигитлик этген адамланы портретлери, скульптурала, джаш суратчыланы бирикдириб, творчество ёсюмлерине болушуу, ала салгъан суратланы кёрмючлерин терк-терк къурау дагъыда башхала бар эдиле. Не келсин, ол муратларын толтурурча таблыкъ чыкъмайды. Анга областны тамадалары иш бермейдиле, орунсуз, сансыз этедиле. Бирер сылтау айтханлыкъгъа, баш чурум бий тукъумдан болгъаны эди. Былайда джол бермезликлерин ангылаб, 1959-чу джыл Къабарты-Малкъаргъа кетиб, Нальчикде тамал салады. Анда джашар джер да, мастерской да бередиле, живописни, графиканы, скульптураны устасына огъур ишин этерге хар не таблыкъны да къурайдыла. Керти дуниягъа кетгинчи (1985-чи джыл) биз джанын да джокълагъанын къурутмагъанлай, Нальчикде турады, уллу фахмусу бла махтау-сый табады, халкъыны атын да айтдырады.

Портретле, бирер темагъа аталгъан композицияла, монументле... Быланы барында да керти устаны къол ызы, адамлагъа сюймеклик, къайгъырыу танылады. Къайсы ишни къолгъа алса да, юсюнде миллетини ашхы шартлары болгъанлагъа, халкъына насыб, эркинлик келтирир ючюн джанларын аямай кюрешгенлеге баш магъана береди. Биринчи дуния эмда Уллу Ата джурт къазауатла бла байламлы суратлада, эсгертмеледе ол зат бек ачыкъ кёрюнеди. Нарсанада Ксения Ге бла Д. Тюленевге, Къарачай шахарда Багъатырланы Харуннга, Малкъарда Къалабекланы Солтан-Хамидге дагъыда башхалагъа салыннган эсгертмеле бу айтханыбызны тюзлюгюн кёргюзедиле. Кёнделен элде «Скорбящий горец» деген монументни юсюнден айырыб айтыргъа тыйыншлыды.

Орус эмда совет скульптуралада къазауатда ёлгенлеге халкъны, Джуртну атындан ана бушуу этеди. Ол «Родина-мать» деген магъананы тутады. Бу эсгертмени авторлары скульптор Кърымшаухал улу бла архитектор М. Каракаев ол джорукъдан джанлайдыла. Таулула Ата джурт аталаны джери дейдиле да, аны эсгертмеде кёргюзгендиле. Къабарты-Малкъарда биринчи кере быллай затда темир-бетон конструкцияны хайырландырадыла. Мийиклиги джыйырма метрди. Мемориал суратлау джаны бла аламат болгъаныны тышында да бу ёзенни табигъатына, сейирлигине тамам таб джарашханы бла да махталады. Бу иши ючюн Хамзат Къабарты-Малкъарны кърал ёчюне тыйыншлы болады.

1980-чы джыл Кърымшаухал улу Нальчикде, 19-чу школгъа кирген джерде, Совет Союзну Джигити, лётчик Байсултанланы Алимни эсгертмесин ишлеб бошайды. Ол скульптура архитектор комплексни бир бёлеги болады. Аны къатында Алим къазауатда учуб, фашистле бла сермешиб тургъанча, аллай истребитель салыннганды. Ол самолётну Ессентукда аэроклуб школгъа саугъагъа бергенди. Аны къабыргъаларында Байсултан улу фашистлени ненча самолётларын агъызгъан эсе, аллай бир джулдузчукъну суратлары бардыла.

Маданиятха, санатха джаны-къаны бла берилген адам бу санагъатны алчыларыны суратларын салгъанды, эсгертмелерин ишлегенди. Аланы арасында джазыучула Шогенцуков А., Шахмурзаланы С., Къулийланы Къ., Боташланы И., илмуланы доктору Аппаланы А., къыл къобуз согъуучу Абайланы С., фольклор джыйыучу Танеев С., просветитель Орусбийланы И. дагъыда башхала бардыла. Поэт Мечиланы Кязим бла тепсеучю Эсамбаев Махмудну эсгертмелери уа дунияда эм онглу скульпторланы дараджасында айтыладыла.

Ол джылладагъы оноучуланы терсликлери бла бизде орунлу болмаса да, Ата джуртуна сюймеклиги бир заманда да сёнгмегенди. Таулу къыз бла Совет Союзну Джигити Багъатырланы Харунну эсгертмелерин башында сагъыннган эдим. Ючкекенде Ата джурт къазауатда ёлгенлеге аталгъан эсгертме, Къарачай шахарда генерал-полковник Махаметланы Солтанны эсгертмеси эмда башхаланы алагъа къошаргъа боллукъду.

МИЛЛЕТНИ ЭСИНДЕ ДЖАШАЙДЫ
Сабийлигинден башлаб ол чекмеген къыйынлыкъ, ол кёрмеген азаб къалмайды. Ёксюзлюк, къазауат, кёчгюнчюлюк, Ата джуртундан эрек этгенлери... Быланы бары да аны саулугъуна къатылгъанлары хакъды. Алай а ол, творчество ишини къайгъысындан озуб, бир солуюм, кесиме къаратайым деген адам болмагъанды. Джюз тюрлю затны белгилеб, къаты ауруб, тёшекге тюшгюнчю, аланы этерге кюрешгенди. 1985-чи джыл аууз-герги айны 2-де Нальчикде ауушады. Аны осиятын толтура, туугъан джери Теберди шахаргъа келтиредиле. Анда джамагъат къабырлада атасы бла аны къарнашыны къатында асырайдыла. Узаймай юй бийчеси Жаннет акъ мермер ташдан эсгертме салады.

Хамзат дуниядан кетсе да, аны огъур ишлерине Къарачай-Черкесия бла Къабарты-Малкъарда уллу магъана бере, чыгъармалары келир тёлюлеге да къалырча сакълайдыла. Халкъыбызны эм белгили адамларыны бири болгъанын черте, къарт, джаш да аны эсгериб, сый бергенлей турурча эки республикада да кёб зат этиледи. Хоншу регионлада да белгилиди бизни джердешибиз. Ала да бир-бир суратларын, башха ишлерин юлгюге айтыб турадыла. Кърымшаухал улуну эсгериуге аталгъан тюрлю-тюрлю джыйылыула да боладыла.

Къабарты-Малкъарда суратлау санатны музейинде талай иши, экспонатлача, сакъланадыла. Озгъан джыл Къарачай шахарда университетде Хамзатны 100-джыллыгъына аталыб, кёб адам къошулуб, аны джашауу, творчествосу бла байламлы «тёгерек стол» бардырылгъан эди. Теберди шахарда Кърымшаухалланы Исламны музейинде ол юбилейни белгилеген эдиле. Анда алгъын хазна адам кёрмеген суратла бла документлеге да къарагъан эдиле. Аны кибик Черкесскеде республиканы кёрмюч залында да кёб адам джыйылыб, Хамзатны билгенлени, таныгъанланы хапарларына тынгылагъан эдиле. Алайда къуралгъан кёрмючюне да уллу магъана бериб къарагъан эдиле. Мындан ары да аллай джыйылыула бола турлукъларына ишек джокъду.

ДЖАЗАЛАНЫ Тамара.
Tinibek 15.10.2018 00:19:51
Сообщений: 1273
2018 дж. аууз-гергини 11 "КЪАРАЧАЙ"
Шахарны 91-джыллыгъын белгиледиле
ЭСДЕ КЪАЛЛЫКЪ КЮН

Ётген ыйыкъда, аууз-герги айны 4-де, Къарачай шахарны 91-джыллыгъын къууанч халда белгилегендиле.

Байрамны кюню джетгинчи, анга багъышлаб шахарда талай джарыкълыкъ, спорт иш бардырылгъанды, мэрияны оноуу бла талай тюбешиу да болгъанды. Сёз ючюн, шахар къуралгъан джыл туугъанланы, быйыл 91 джылгъа джетгенлени, Къарачай шахар округну мэри Диналаны Алик бла аны заместителлери, урунууну эмда социал ёсюмню андагъы управлениесини къуллукъчулары бла биргелей хар бирин энчи алгъышлаб чыкъгъандыла. Ала шахарны, округну да ёсюмюне кеси заманларында юлюш къошхан адамладыла: Гладченко Евгения Ивановна, Каргинова Александра Дзахутовна, Тамбийланы Аминат, Абуну къызы, Темирджанланы Магомедни джашы Къара, Тимошенко Анна Васильевна, Мекерланы Роза, Ибрагимни къызы, Гаранжа Александр Иванович, Алийланы Люба, Ибрагимни къызы, Ёзденланы Зурият, Хаджи-Османны къызы.



- Бу адамла, джыллары келгенине да къарамай, алкъын тиридиле. Алгъышларгъа келгенлеге къонакъбайлыкъ этиб, хапар айтыб, байрамгъа къошуллукъларын да билдириб алай тюбегендиле. Бир къауумлары юйюне, арбазына иелик этиб, хар нелерине ариу къарайдыла. Сёз ючюн, Каргинова Александра Дзахутовна терек бачхасын, мюлкюн кёб джаш адамдан эсе ариу тутады, деб хапар айтханды шахар администрацияны пресскъуллугъуну келечиси.

Атланы «Эквирос» деген халкъла арасы кёрмючю Москвада тамам ол кюнледе ачылгъан эди. Аны ышыгъы бла «КъарачайЭресей - 2018» деб къарачай тукъумлу атланы ачыкъ чемпионатын Эресейни Ара федерал округу бардыра эди да, бизни джердешлерибиз анда иги джетишимле кёргюзгендиле. Къууанчда бир тепсиден бир тепсиге тигим ийгенча, къралны ара шахарындан бери джердешлерибиз алгъыш сёзлери бла бирге джюрек джылыуларын да джибериб, къууандыргъан эдиле.

Ол кюнледе Къарачай шахарны байрамына джоралаб спорт бла байламлы да талай джарыкъ иш болгъан эди. Джашчыкъланы араларында футболдан эришиуге шахарны кесинден, округдан, райондан, таб, хоншу районладан да талай команда къошулгъан эди. Округну администрациясыны физкультура бла спорт бёлюмю дагъыда джыллары джетмеген гёджеб джашчыкъланы араларында турнир къурагъан эди. Ол эришиуге ауурлукълары бла 19 тюрлю категориядан 170 чакълы адам къошулгъан эди.



Шахарны байрамы болгъан кюнню эртденинде Уллу Ата джурт къазауатны джигитлерин эсгере да эки уллу митинг болгъанды. Аланы бири, джигит тенгизчи Хачирланы Хызырны 100-джыллыгъына аталгъан эди. Заполярьени фашистледен азатлагъан сагъатда джау бетджанны ёшюню бла джабыб, джигитлик этиб ёлген джердешибизни юсюнден сахнагъа чыгъыб сёлешгендиле: джамагъат къуллукъчу Хачирланы Магомет, Къарачай шахарны башчысы Байрамукъланы Махар, алим Александр Захаров, джамагъат къуллукъчу Алийланы Ракай, журналист Людмила Осадчая эмда башхала.

Экинчи митинг Орджоникидзе эмда Кавказ ауушланы къоруулагъанланы музейини къатында болгъанды. Огъары Марада фронтха 10 джашны ашыргъан юйдегиге – Байтокъланы Аслан бла Анисатны юйдегилерине - салыннган эсгертмени ачыугъа аталгъан эди.

Байрамда къазауатны джигитлерин эсгериу тема бла байламлы дагъыда бир патриот акциягъа къошулду джыйылгъан джамагъат. «Тополь Победы» дегенни айтыб, Сталинград урушдан сау къалгъан белгили бусакъ терекни джетегин, мында, Къарачай шахарда, белгисиз солдатны эсгертмесини джанында, орнатхандыла. Тёзюмлюлюкню белгисине саналгъан ол терекни джетегин орнатыргъа ючеуленнге сый берилди: Уллу Ата джурт къазауатны ветераны Яхкиев Исайгъа, Къарачай шахар округну мэри Диналаны Аликге, шахарда 5-чи номерли орта школну сохтасы Текеланы Аланагъа.



«Бу туудукъланы, аладан тууарыкъланы да эслеринде джашарыгъына ышанабыз. Бу белгили терек – «Хорламны бусагъы» - Эресейни кёб шахарларында ёседи. Аны джетеги бизде, Къарачай шахарда, орнатылгъанында иги ышан барды», - деб сёлешгенди мэр алайда.

Къайсы бир байрам да, ашсыз-суусуз, тюкенсиз, базарсыз болмаучанды. Биз хапарын айтханда ол затла эркин эдиле. Шахарны уллу орамларыны бири – Шохлукъну орамы - алай тургъанлай ол кюн джармалыкъгъа бурулуб къалгъан эди. Керти да, эл мюлк джармалыкъны иш этиб байрамгъа джоралаб, ачхан эдиле. Республиканы джерлеринден келген эл мюлк, промышленность, сатыу-алыу, аш-суу къурау предприятиеле кеслерини продукцияларын теджей эдиле.

Къайры къарасанг да джыр, тепсеу, къобуз, тойоюн, огъур кюнде ол огъур шахаргъа бютюн да къууат сала эдиле. Шахарны Джарыкълыкъ юйюню аллындагъы кенг майданда «Taulu»-да къонакъ» деб сабийлеге аламат къууанч ингир къурагъан эдиле. Ол концертге «Таулу», «Сюйюмбике», «Тебердинка» дегенча ансамблле къошулгъан эдиле. Майданда сабийлеге деб дуния бла бир аттракцион къургъан эдиле. Маданият къуллукъчула, той тамадалыкъ эте, тюрлю-тюрлю оюнла, конкурсла бардырыб, уллугъа, гитчеге да кёз ачдыра эдиле.

Байрамны джарыкълыкъ программасы ингирде, кёз байланнгандан сора, уллу концерт бла тамамланнган эди. Шахарны ара майданында къурулгъан сахнада республиканы, Шимал Кавказны да белгили артистлери джырда, тепсеуде чемерликни юлгюлерин кёргюзген эдиле. Къобуз, харс тауушла, къачхы хауаны къалтырата, узакъгъа эшитиле эдиле.

Концерт башланырны аллы бла шахар округну мэри Диналаны Алик джыйылгъан джамагъатны, шахарчыланы, арлакъдан, берлакъдан да келген къонакъланы байрам бла алгъышлагъан эди.

- Бюгюн бизни шахарыбызны бек магъаналы кюнюдю. Арт кёзюуде бу ариу джерде орналгъан «джылы» шахарыбыз айбатдан айбат болуб барады: джангы учреждениеле ачыладыла, школла, сабий садла, спорт комплексле ишленедиле, арбазла, стауатла джарашдырыла барадыла. Барыбызда бирден къолгъа алыб, аны мындан да ариу этерге кюреширикбиз.

Шахарчыланы барын да таза джюрекден бюгюннгю байрам бла алгъышлайма. Хар бир юйде, арбазда берекетли, мелхум джашау орналсын, хар бир юйдегиде насыб кёб болсун», - деб сёлешген эди мэр Дина улу Алик.

Эм ахырында, джассыдан сора, байрамны салют бла бошадыла. Кёб тюрлю бояулу фейерверк, хауагъа джилтин бюрке, кечеги кёкню джарытды.

ЁЗДЕНЛАНЫ Якъуб.
Tinibek 15.10.2018 00:21:39
Сообщений: 1273
2018 дж. аууз-гергини 11 "КЪАРАЧАЙ"
Адамлыкъ
ЗАМАННЫ КЕТМЕЗ ЫЗЛАРЫ

Унутула, сёгюшле тас болурла,
Кир къонса да, алтын алтынлай къалыр.
Сый кёлтюрген байракъ кибик тозурай,
Мисал болуб, адамлыкъ алда барыр...
Хубийланы Вениамин.


Уллу Ата джурт къазауатны окъ-тоб тауушлары бюгюннгю замандан узая, тунакы бола барсала да, къралыбызны тарихинде заманла кетерелмез ызларын къойгъандыла.

Совет Союзну джылларында къарачай халкъны тарих бетлерин кирлендирир дыгаласла этиб тургъанланы асламысы, кир иннетли «борчларын» тындырыб, ол дуниягъа кетгендиле. Биз, иннетибизни тазалыгъына таяна, алагъа гюнахлары къурусун дейик, Аллахны аллында уа джууабларын кеслери берирле.

Белгилисича, Уллу Ата джурт къазауатны экинчи джылында блокадада тургъан Ленинграддан сабийлени, Кърымда Евпаторияда «Крупская», «Роза Люксенбург» дагъыда башха санаторийледе да фашистледен къоркъуу болгъаны амалтын, кёчюрюб, 3000-ден аслам сабийни келтиргендиле. Аланы Сылпагъарланы Сеитни джашы Джаппар бла нёгерлери Теберди туркомплексде «Красный партизан», «Клухори», «Семашка», «Джамагъат», «Пионер» «Аманауз», «Пролетарий» санаторийле бла турбазалагъа юлешгендиле. Сабийлени бир къауумуну джазыулары Зеленчук районну элчилерини къолларында болгъанды. Ленинградчы сабийлени ызларындан гитлерчиле да къысха заманда келиб тюшедиле да, кеслерини джаныуар джорукъларын саладыла.

«Бир адамны джанын къалдыргъан бютеу дунияны сакълагъанчады» деб айтыу барды да, къарачайлыла чууут сабийлени джанларын кеслерине бюсюреу излеб къалдырмагъанларына шагъатлыкъ этген къагъытла, адамла да бардыла.

Бир кёзюуледе область, шахар, район башчыла къарачай халкъны не къадар сёкселе, ол къадар да кеслерине махтау, сый да табалгъан, къуллукъчу «басхычлагъа» тынч ёрлеген къуджур заманлада, къарачай тарихчиле халкъыбызны сыйын джакъларлай, тарих къазауатны бардырыб турдула. Ай медет, ол кёзюуде кесибизни ичибизде бизни халкъны сёгюшчюлери да болдула. «Тюзню тюзлюгю тюзде къалмаз» дейдиле да, биз энтда тёздюк. Ачыулары сорушмагъан дертчиледен болмадыкъ.

Бюгюнлюкде да, джашыртын къабхан итлеча, бизни хоншулугъубузну сюймеген къауум, къарачай халкъны сыйына энтда кир къуяр дыгаласын къоялмайды. Биз ангылагъандан, республикабызда джашагъан халкълагъа джер, хауа да джетишедиле, джюрекледе бирбирлерине джылы орун да табыллыкъды. Сёзсюз да, къайгъысыз да болалмагъанла тынгысыз «гуждарладыла»... Белгилисича, къарачайлыла чууут сабийлени джанларын джангыз Тебердиде къалдырмагъандыла.



Хапирова Люся.

Сёз ючюн, тау инженер Чеккуланы Махмуд къазауатда сермеше тургъан заманда, юй бийчеси Розалия Юровскаяны Микоян-Шахарда джашырыб, джанын къарачайлыла ёлюмню къолундан алгъандыла. Джёгетейден Ёзденланы Мусса да, джууугъумду деб, чууут джашны джанын къалдыргъанды. Архыздан джылы келген къарачай къарт сау чууут юйюрню немчала къырыб къоярларындан сакълаялгъанды. Эски Джёгетейден Бытдаланы Къазий, кесини джанына да къоркъуу бола тургъанлай, тёрт къызыл аскерчи бла 12 чууут сабийни джашырыб тургъанды. Ол заманда Бытдаланы Къазийни этген адамлыгъын эсине тюшюре, бизге Дондагъы Ростов шахарда бюгюнлюкде сау-эсен джашаб тургъан, ол чууут юйюрден сабийлени бири, джазыучу Зинаида Пенхасова (Сигал) былай айтады: «Захария (Бытдаланы Къазий) был удивительным человеком. С его помощью в ауле пережили опасное время несколько еврейских семей. Он не выдал ни одного коммуниста и комсомольца, ни одной семьи командиров Красной Армии...»

Бытда улу Къазий, ол къуллукъда ишлей, Пенхасовла бла къалмай, башха да кёблени джанларын къалдыргъаны белгилиди.

Кёб болмай, Дондагъы Ростов шахарда джашагъан Зинаида Сигалны къызы Бенгус Майина Марковна бла телефон ушагъыбызда анасы къарачай тиширыула бла эркишилени этген адамлыкъларын, джюрек джылыуларын, ёлюмге къаршчы джигитликлерин ёлюб, дуниядан кетгинчи унутмазлыгъын айтды.

Сары-Тюзден къазауатда сермеше тургъан Къойчуланы Мухамматны юй бийчеси Наныу кесини юч сабийини юсюне 1941-чи джылны къыркъар-къыркъаууз (август-сентябрь) айларында 9-12-джыллыкъ 7 чууут сабийни алыб асырагъанды. «Мы вас никогда не забудем. Вы наша вторая мама», - дегендиле ала Наныугъа. Хоншулары Къойчуланы Кулистан бла Доюнланы Ханымсат (тёрт джашын къазауатха ашырыб тургъан тиширыу) Наныу къарагъан сабийлеге, кийим, ашарыкъ да келтире, уллу болушлукъ этгендиле. Ол заманда Наныуланы хоншулары Ёзденлада да беш чууут джашчыкъ джашай, Наныуда къызчыкъла бла ойнагъанлай тургъандыла.



Байкъулланы Алий.

1942-чи джылны къыркъар айыны 21-де къойчу Лайпанланы Хусей, Тебердиде мал къошланы бирине джууукълаша, «Джамагъат» санаторийни директору Анна Одинцова, НКВД-ны капитаны Степанов бла 66 чууут сабийни чегетде бугъунуб тургъанларын кёреди. Аладан 46-сын алыб, Сухумиге ётдюреди. Къалыб кетген къарыусуз сабийлени къая ранда къояды. Аланы алыргъа къайтыб келсе, сабийлени бугъунуб тургъан джерлеринде табыб, фашистле къырыб тура эдиле. Хусей сабийлени къоюб кетген джерге къайтыб баргъанлай, немчала аны да урадыла. Алайда балаланы джанларын сакъларгъа дыгалас этген къартны джашауу юзюледи.



Байкъулланы Нёрджан.

Арадан заманла озуб, биз, ючеулен болуб, Ташкёпюрде ол замандан Къарачайда къалыб кетген, къарачай юйюрлю чууут тиширыу Хапирова Люсягъа да тюбейбиз. Люсяны айтхан хапарындан, Ленинградда туугъан Люся, анасы бла бирге къагъанакълай, Къарачайны джерине ашырылгъанды. Келиб тюшгенлей, анасын, сабийни да Тёбен Тебердиде Молотов атлы колхозну председатели болуб тургъан Байкъулланы Алий кеслерини юйлерине алыб барады. Сатлыкъ полицайла, чууут тиширыу бла къарачайча сёлешиб, ангыламагъанын билгенлеринде, чууутлу болгъанын биледиле да, фашистлеге айтадыла. Чууут ана бла бала Байкъуллада болгъанларын билген немчала, ананы алыб кетедиле да, Нарсана шахарда ёлтюредиле. Кеслерини сабийлери болмагъан Алий бла ол заманда Микоян-Шахарда тюкенде ишлей тургъан юй бийчеси Алботланы Нёрджан ёксюз къызчыкъны кеслерине сабий этедиле. Андан сора Байкъулланы Алий бла Алботланы Нёрджан Люсягъа аталыкъаналыкъ да этедиле. Къыргъызияда ГУЛАГ-ны къыйынлыгъындан да къоркъуу бола, 23 минг къарачай сабий аурууладан, ачлыкъдан да къырыла тургъан заманда Нёрджан, кеси ач-джаланнгач болса да, Люсягъа ашарыкъ-ичерик, юсюне киерик да табалгъанды. 1957чи джыл Нёрджанлары, кёчгюнчюлюкден Кавказгъа къайтыб, Ташкёпюрде джашаб башлайдыла. Байкъулланы Алий, Нёрджан бла бирге джашамаса да, Люсягъа болушханлай, аталыкъ этгенлей турады. 1958чи джыл Люсяны ахлулары излеб келгенлеринде, кесини сабийича болуб бошагъан сабийни, алагъа берелмей, Нёрджан бугъундуруб къояды. Бюгюнлюкде сау-эсен Ташкёпюрде туудукълагъа аммалыкъ эте джашагъан Хапирова Люся былай айтады: «Мени

Нёрджан анам, туугъан анам кибик, бек сюе эди. Меннге аналыкъ этиб, бешайлыкъ заманчыгъымдан башлаб, кёчгюнчюлюкню азабын да сынай, джокъдан бар этген Нёрджан анама бек разыма». Нёрджан (джандетли болсун) 1993-чю джыл ауушханды. Люся Хапирова, Къойчуладан къарачай джашха эрге барыб, эки джашчыкъгъа ана болгъанды. Эри ауушуб, сабийлерин кеси ёсдюргенди. Ала, уллула, юйдегилиле болуб, Люсяны туудукъларын ёсдюредиле. Туудукълары Люсягъа да къарайдыла. «Мен къарачайлыланы бек сюеме, ала халал джюреклиле, таза иннетлиледиле. Бюгюнлюкде аласыз болалмазлыгъыма ишексизме. Уллу Аллах шагъатды, кесим да къарачай тиширыу болуб бошагъанма», - дейди Люся.

Мындан арысы басмаланныкъды.

ДЖАНИБЕКЛАНЫ Абидат,
ЧОТЧАЛАНЫ Абук-Алий,
ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.
Изменено: Tinibek - 15.10.2018 00:23:07
Tinibek 15.10.2018 00:23:43
Сообщений: 1273
2018 дж. аууз-гергини 11 "КЪАРАЧАЙ"
Бизни халибиз
АТАНЫ БОРЧУ

Сабийлеге атала эм джууукъ, халал адамча кёрюнедиле. Сабийле джашау сынамны эм алгъа ата бла анадан аладыла. Аны себебли ала аталарын эм акъыллыгъа санайдыла, ала бла ёхтемленедиле.

«Атамы къуру да хурмет бла эсиме тюшюргенлей турама. Биз джашаудан джукъ ангылай эсек, андан юреннгенбиз. Атам хаман да «урунууду адамны джашатхан», «намыс, адеб болмагъан джерде насыб болмайды», деб айтыб туруучан эди.

«Атаны сёзю – акъылны кёзю» деб, бош айтмагъандыла нартла. Бир къауумла, атаны орнун анала да толу баджарадыла, дейдиле. Тюздю, аллай юйдегиле да бардыла. Алай а ана не кючлю болса да, сабийни, артыкъсыз да бек эркиши сабийни, ёсдюрюуде, тюз джолгъа салыуда атаны сыйы бек уллуду.

Айхай да, атала да тюрлю-тюрлю боладыла. Аланы юйдегиде сабийлеге къарагъанлары да анга кёредиле. Аллай атала бардыла, юйдегиде аны ишден келирин ашыгъыб сакълайдыла. Быллай атала да бардыла, сабийле алагъа джууукълашыргъа, бир джылы сёз эшитгенни къой, ауазын эшитгенлей огъуна къоркъуб, тез джанлайдыла. Хо, джашауда юйдегиле, ата-анала да бирча болмайдыла. Аланы хар бирини юйдеги къурауу, турмушу, сабий ёсдюрюую башха-башхады.

Ата, сабийни ариу халиде ёсдюрюучю болуб къалмай, юйдегиде тюзлюкню джакъчысы болургъа, къайгъылы, бушуулу, къууанчлы кюнледе да юйдегиге таянчакъ болуб турургъа тыйыншлыды. Ата юйдегиде мизамны сакъларгъа, келишмегенлик болса, аны заманында тюз джарашдыра билирге керекди. Керти юлгюлю юйдеги къурайма деген атаны юйдегисинде хар бири бир-бирлерини сыйларын кёре билирге, бир-бирлерин багъалата билирге керекдиле. Алай а бир къауум юйдегиде сыйларын тас этген атала да тюбеб къаладыла. Тартханчыкъ да этиб, ишден иги къызыб келиб, сабийлеге, юй бийчесине сёлешгенлеге да тюбейсе. Алай бла сабийлени халилери тюрлене башлайды: бирлери, школну тауусмагъанлай, къоюб олтурадыла; бирлери окъуугъа, урунуугъа эриниб къарайдыла; бирлери тютюн ичерге аллары айланады. «Къуш уясында кёргенин этеди» дегенлей, атадан кёргенлерин бир аламат затха санаб, таб, шышагъа да узала башлайла.

Алай айтханыбыз, сабийлерини юйдегиде, джамагъатны арасында, урунууда сыйлары джокъ эсе, аллай ата юйдегиге башчылыкъ этеллик тюлдю.

Бир къауум юйдегиледе анала: «Майна, атагъыз келеди! Кереклигизни табдырлыкъды бусагъат», «Атанг келеди, тынч бол!» - деб, къоркъутадыла. Ата да, къайсы тюз, къайсы терс болгъанын айырмагъанлай, сабийлеге къыджыраб башлайды. Быллай ата да керти юйдегиге тамада болаллыкъ тюлдю. Балала, атадан коркъмасынла да, сыйын кёрсюнле.

Бир къауум атала уа, юйдегини ачха бла баджарыб тургъанны эм баш борчха санайдыла. Сабийлеге къарагъан а джангыз ананы борчуду, деб къоядыла. Быллай юйдегиледе джашауда эм керекли затла – джылы сёз, джумушакълыкъ, кёл джарыкълыкъ, хурмет этиу – джетишмейдиле. Былай ёсген сабий а ташджюрек, хатерсиз болуб ёсерине ишек джокъду.

Сабийлени багъыу, ёсдюрюу эки джанына да – ата бла анагъа – бирча борчду. Аны себебли ата бла ананы арасында татыулукъ болургъа амалсыз керекди. Юйдегиде аллай бирикмеклик болса, атаана, юй джумушланы бирге тындыргъан бла къалмай, джамагъат ишлеге да тири къошула турсала, олсагъатда сабийле да джаш заманларындан огъуна джамагъатны, къралны аллында джууаблы болгъанларын сезе барлыкъдыла.

Ата сабийлерин ёсдюрюу ишде чек салыб къоймазгъа керекди. Ата бла ана сабийни адебге, ариу халиге юретиб башлардан алгъа ол ишде бир оноугъа келирге, бир иннетни, бир муратны тутаргъа тырмашыргъа дурусду. Джамагъатыбызда бир-бирини сыйын кёрген, хурмет этген, балаларын ариу халиде ёсдюрген юйдегиле кёбдюле. Алай а ата ананы неда ана атаны хурметин кёре билмеген юйдегиле да тюбеб къаладыла.

Мындан алда бир школчу тенгим бла тюбешиб къалдыкъ. Кечирек юйленнгенин айтды. Къатыны бла да ариу джашайдыла. Бир джашлары барды да, къолун суугъа джетдирмей ёсдюргендиле. Сабий школгъа баргъан кюнюню экинчи кюнюнде джылаб къайтханды.

Себеби: устаз аны айтханын этмейди. Хаман: «Тынч олтур», «Дауур этме», - деб урушуб турады, дейди. Школчу шохум, андан сора джангылычларын ангылаб, башында къазан къайнаб айланнганча айтды.

Ата юйдеги ёсдюрюуде эм баш адамды, дегенибиз бла аналаны кемситиб айтханыбыз тюлдю. Тюзюн айтсакъ, сабий ёсдюрюуню ауурлугъу кёб юйдегиде аналагъа огъуна тюшеди.

Сабийни иги халиде ёсдюрюуде эр-къатынны, юйдегиде бирси тамадаланы биригиб, бир муратны тутуб, ишлемекликлери хайырлыды дегенлигибизди.

Иги ата юйдеги джумушлагъа да къарагъанлай, болушханлай турады. Турмуш нёгери юй джумушла бла байланыб къалырына джол бермейди. Ол ишинде, юйдегиде да юлгюлю болады. Быллай атала да кёбдюле.

Тюздю, бизде алкъын тиширыуланы джашауларына сансыз кёз бла къараучу эркишиле джокъ болуб къалмагъандыла. Къатынланы борчлары – юй джумушла бла, сабийлени къайгъылары бла кюрешиудю, деб бегитедиле. Аны себебли быллай эркишиле къатынларын кърал ишледе ишлерлерин, джамагъат джумушлагъа къатышырларын онгсунмайдыла. Эртденден ингирге дери ишлеб келген тиширыу юйдеги джумушланы да толу кеси этерге тыйыншлыгъа санайдыла.

Алайды да, сабийлени кесибиз сюйгенча ёсдюрюрге излей эсек, барыбыз да ишни бир-бирибизни сыйыбызны кёрюуден башларгъа керекбиз. Алай болур ючюн а, эм уллу борч аталагъа салынады. Ата юйдегиге къууат береди, ол, юйдегиде хар адамны, сабийлени джашаулары, келлик заманлары къалай боллукъларына джууаблыды. «Ата саулукъдан бала тюзге атылмаз» деген, нарт сёз аны бла байламлы айтылгъан болур...

ЁЗДЕНЛАНЫ Барисбий.
Ючкекен эл.
Tinibek 15.10.2018 17:41:42
Сообщений: 1273
2018 дж. аууз-гергини 13 "КЪАРАЧАЙ"
Адамлыкъ
ЗАМАННЫ КЕТМЕЗ ЫЗЛАРЫ

Аллы газетни 79-чу номериндеди.

1942-чи джылны къыркъар (август) айындан 1943чю джылны башил (январь) айына дери къарачай юйюрле чууут сабийлени джанларын немча фашистледен сакълар ючюн, саулукъларын, джанларын-къанларын аямай, мадарларына кёре кюрешгендиле. Аллай юйюрлени бирлери Тебердиде Темирлары болгъандыла. Теберди шахарчыла Темирланы Алийни джашы Магометни анасы Аппакъ бла юй бийчеси Зулий, «Аманауз» санаторийде ишлей, чууут сабийлеге къарагъандыла.



Темирланы Аппакъ.




Темирланы Кулизар.



Темирланы Хасанбий.

Темирланы Алий бла юй бийчеси Аппакъны алты сабийлери болгъанды. Аппакъ 1887-чи джыл туугъанды.Темирланы Магометни джашы Хасанбийни къарт анасы бла кесини анасыны хапарларындан билген, кесини кёзлери бла кёрген хапарына тынгылайбыз.

Хасанбийни атасы Магометни къарнашы Саидни юй бийчеси Темирланы Кулий (Кулизар) Джанибекланы Мустафаны къызы, 13 сабийни анасы «Пионер» санаторийде эски джуууучу болуб ишлей, ауругъан чууут сабийлеге да аналыкъ этгенлей тургъанды. Кеси да сегиз джылында ёксюз къалгъан тиширыу, «Пионер» санаторийде сюек туберкулёз онгларын алыб, джюрюялмагъан сабийлеге джанын атыб къарагъанды. Кесини джанына къоркъуулу болгъанын да биле тургъанлай, Кулий немчаладан джашыртын аякъ юслеринде туралмагъан онгсуз сабийлеге ашарыкъ ташыгъанлай тургъанды. Ёксюз къалгъан 12 эгеч бла къарнашха кеси аналыкъ этиб асырагъанды. Темирланы юйюр Ада Дадыкина бла бёлек башха чууут сабийни кеслерине аладыла. Кулийни эри Темирланы Саид - аскер къуллукъчу - 6 тилде кескин сёлешалгъанды. Къазахстаннга кёчюрюлгенлеринде, Кулизар, Пахта-Аралда сабийлени ёсдюрюб, билим алдыргъанды. Эри Саид къазауатда уллу джигитликле этген къарачай джашланы бири болгъанды. Биз барыбыз да иги билген комсомол, партия, маданият къуллукъчу, бир кёзюуледе республикабызны культура министри болуб тургъан Темирланы Солтан да аланы джашлары эди (джандетли болсун). Арадан 45 джыл озуб, къарачайлыла джанын къалдыргъан чууут сабийлени бири ленинградчы журналист эмда джазыучу Юрий Логинов «Социалистическая индустрия» газетде 1989-чу джыл элия (июль) айны 14-де «Боль моя, Карачай» деген мокъаласын джазгъанды. Ол Темирланы Кулийге келгенинде, къарт тиширыуну къолларын ба этиб, бетин джыламукълары джууа: «Я до сих пор помню запах рук, которые спасли меня от голода и холода», дегенди. Аны: «Давно пора рассказать правду о судьбе тебердинских детских санаториев и о судьбе народа, который в моих глазах является народом героев и мучеников...» - деген сёзлери Къарачайны сёгерге, сыйын тюшюрюрге дыгаласла этгенлеге тыйыншлы джууаб тюлмюдю?

«Эсимдеди, - дейди Юрий Логинов, - санаторийде мени нёгерим чууут джашчыкъ Толян чёблеу башны урлаб, немчаланы къолларына тюшгенинде, немчала дауур-сюйюр эте, къамчилери бла кериле, бизни да тенгибизге болушур мадарыбыз болмай тургъанлай, муслиман сакъаллы бир эркиши, келиб, немчала ангыларлай тилде бир затла айтханында, немчала Толянны къоюб кетген эдиле... Джылла озуб, ол сакъаллы къарачайлыны атын энди билдим. Тенгибизни, бизни да джаныбызны къалдыргъан, Теберди шахарны бургамистри Джанибекланы Абдул-Малик эди. Ол партизанла бла къысха байламлы болуб, немчаладан джаналгъычлада (душегубкалада) къырыллыкъ сабийлени къагъытларын урлаб, справкала джарашдырыб, мени кибик кёб чууут сабийни джанын къалдыргъан эди. Фашистлени джаналгъыч мешналарында уа къырылгъан сабийлени санларын да билмей эдик...

Ю.Логинов ол къыйын кёзюуде кеслерини сабийлерича этиб, чууут сабийлени джанларын къалдыргъан тебердичи къарачай тиширыуланы: «Пионер» санаторийни эски джуууучусу Темирланы Кулизарны, «Семашка» санаторийни санитары Кърымшаухалланы Магометни къызы Софияны, «Роза Люксенбург» атлы санаторийни санитары Акъбайланы Шогъайыбны къызлары Шерифат бла Пачаханны эмда атасыз-анасыз къалгъан, такъыр кёллю, рахын балалагъа кинола кёргюзюб, кёл этиб тургъан Биджиланы Наныуну джашы Билялны дагъыда башха къарачайлыланы атларын джюрек разылыгъы бла эсгереди. Акъбайланы Шерифат Коля деген чууут джашчыкъны кесине алыб, немчаладан джашырыб тургъанын да тутады эсинде Ю.Логинов.

Бир джыл Юрий Логинов Тебердиде Уллу Ата джурт къазауатны ветераны М.Кургановну «Подвиг в горах» деген статьясыны юсюнден Давид Фишерни неле джазгъанын айтханды. Д.Фишер 13-джыллыкъ джашчыкъ болуб, Кърымда бара тургъан къазауатдан къача, Тебердиге келгенди. Абаданыракъ чууут сабийле бла бирге немчаладан аууш бла ётюб къутулгъанланы бири болгъанды. Д. Фишер артдалада статьясында быллай тизгинлени джазгъанды:

- Багъалы окъуучула, эшитемисиз, мени сейирсиндирген къуджур ауазны?! - дегенди ол. - Тюрлю-тюрлю миллетден талай сабий Тебердичи къарачай джамагъатдан уллу болушлукъ, джюрек джылыу таба, джанларын ёлюмню къолундан алгъан къарачайлылагъа, чууут сабийлени джергили бандитле кече арасында къырыб къойгъандыла дегенлени, джюреклеринде къаллай кир иннетлери болургъа керекди? «...убиты фашистами и местными националистами»... деген алдауукъ сёзлеге ийнаныб, ол айтыуну ненча турист джюреклеринде алыб кетгендиле... «Ол джыл, Юрий Логинов Къарачай шахаргъа келгенинде, шахарчыла иги билген Эбзеланы Батталны джашы Сеит-Ахмат мени юйлерине чакъыргъан эди, дейди шахарыбызны сыйлы къартларыны бири Кипкеланы Рамазан. - Юйге киргенимде, бир чырайлы эркишини кёрдюм. Мен ол адамдан хапар соргъунчу, Сеит-Ахмат: «Бу джашны мен кесиме джашлыкъгъа алгъанма. Юрий Логиновду аты», деди. Ол кюн Эбзе улу СеитАхмат къурманлыкъ этиб, сыйлагъан эди».

- Бизни чууут сабийлени джашыргъаныбызны немчала билиб келиб къаладыла деб къоркъгъанлай тура эдик, - деб, эсге тюшюргендиле эгиз эгечле Акъбайланы Шерифат бла Пачахан. Сабийлени ичлеринде бек къарыусуз Коля эди. Ол онгсуз сабий бизни кесибизники кибик болгъан эди. 1943-чю джыл аны лётчик атасы истребитель самолёту бла учуб келиб, Тебердиде эркинирек джерге къонду. Ол кюн лётчик бизге разылыгъын билдириб, джашчыгъын алыб кетген эди. Къалгъан юч джашчыкъ а бизни Азиягъа кёчюргюнчю бизни бла тургъан эдиле. Биз кетгеникде, сабийле «Роза Люксенбург» атлы санаторийде къалдыла. Ол къуджур, азаблы заманда къарачай юйюрледе джашагъан чууут сабийле, тиширыула да къарачай тилге дженгил юреннгенлери, немчаладан джанларын къалдырыргъа себеб болгъандыла.

...Биз алгъаракъда айтхан, джазыучу эмда журналист Юрий Логинов бла Темирланы Кулизар тюбешиб, ушакъ этгенлеринде, немчаланы хынылыкъларындан да къоркъмай, сабийчикле бусхул хызенчиклери бла Тебердини орамларында къарачай юйюрлеге кириб, ашарыкъ джыя айланнганларын, Огъары Тебердиде бачхаладан гардошла джыйыб кечиннгенлерин эслерине тюшюредиле. Джыламукъла Кулизарны заман, къайгъыла да джыйыргъан, огъурлу бетин джууадыла.



Юрий Логинов.

Логинов Тебердиде 80 джылгъа келген Лидия Николаевна Калинич бла да тюбешеди. «Пролетарий» санаторийни (бусагъатладагъы «Горное ущелье») медсестрасы бла Логинов немчала чууут врачла бла сабийлени, бютеулей да 385 адамны 1942-чи джылны арасындан атлай, «вагончукъла» деб айтылгъан джаналгъычлагъа джыйыб къыргъанларын унуталмайдыла ала. Лидия Николаевна кеси ишлеген санаторийде 42 чууут сабийни бугъундурады. Немчаладан адамлыгъы болгъан бир абычар барыб, Лидия Николаевнагъа:

«Немча аскерчиле не дюнгюрдетиб, къычырыкъсыйыт этселе да, эшиклени ачыб, анда болгъаныгъызны билдирме», - дейди. Медсестра тиширыу алайда, уллу джигитлик эте, кеси да ёлюмню ауузунда тургъанлай, ол 42 сабийни джашауларын юздюрмейди. Эки врачны уа - Ф. Белкина бла С. Фарберни - немчаланы эте тургъан джаныуарлыкъларына тёзалмай, кеслерин ёлтюргенлери да эсиндеди Лидия Николаевнаны. Эндреуюк (декабрь) айны 22-де фашистле джаналгъычлада «Пролетарий» санаторийден энтда 54 чууут сабийни къыргъанларын да унутмагъанды. Ол кёзюуде немчала Тебердиде сюек туберкулёздан бакъгъан санаторийден 500 сабийни ачдан, 147-син да термилтиб ёлтюргенлерини протоколлары Ставрополь кърал архивде сакъланнганды. Ол заманны ичине гитлерчиле Тебердидеги «Пионер», «Красный партизан» санаторийлеге уллу зарауатлыкъ джетдиргендиле. Ай медет, бусагъатлада чууут сабийлени джазыуларындан толу хапарлы этерлей къагъытла, архив протоколла сакъланмагъандыла. Алай а, Аллахха шукур, бюгюнлюкде ол ачы заманны бир къауум шагъатлары сау-эсендиле. Бу хапарыбызгъа Теберди кърал заповедникни къуллукъчусу, ол заманны эсинде тутханланы бири Утякова Ирина да шагъатлыкъ этеди.

Мындан арысы басмаланныкъды.

ДЖАНИБЕКЛАНЫ Абидат,
ЧОТЧАЛАНЫ Абук-Алий,
ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.
Tinibek 21.10.2018 18:21:37
Сообщений: 1273
2018 дж. аууз-гергини 18 "КЪАРАЧАЙ"
Адамлыкъ
ЗАМАННЫ КЕТМЕЗ ЫЗЛАРЫ

Аллы газетни 79-чу, 80-чы номерлериндеди.


Журналист Терентьев кесини «Тихий подвиг» деген очеркинде «Пролетарий» санаторийде ишлеген Анна Степановна Данилевскаяны, ауругъан сабийлени къачырыб, джанларын ёлюмню къолундан алыб айланнганын черте, аны бла байламлы къарачай юйдегилени юслеринден былай джазгъанды: «Трудно сказать, что стало бы с измученными детьми, если бы не встреча с местными жителями. Они напоили, накормили их. Одна семья оставила у себя двенадцатилетнюю Аду Дадыкину»... Ада Дадыкина бла бирге эки джашчыкъны эмда юч къызчыкъны Темирланы Магометни джашы Хасанбий, анасыны разылыгъы бла келтириб, юйлеринде тутадыла.

Немчала чууут сабийлени, врачланы къыра тургъан заманда юч врач - М. Кесел, И. Бракловский эмда Ревекка Диментман - сау къалгъандыла. Аланы эмда башхаланы джанларын къалдыргъан къарачайлыланы атларын, тукъумларын билелмесе да, Юрий Логинов бютеу къарачайлылагъа ол заманда Тебердиде этген адамлыкълары ючюн чууут халкъны атындан уллу бюсюреу этгенлей тургъанды.

Энди Теберди шахарда Холамлыланы Шамайылны туудугъу Хусейлагъа барабыз. Бир арбазда эки-юч юй барды. Гюлле бла джасалгъан кенг арбазда тепси джанына олтурабыз. Ашатыб, ичириб сыйлай, Хусей бизге керекли хапарын башлайды. «Чууут сабийле бла абадан къауумларын ёлюмню тырнакъларындан ала, къарачайлыла уллу джигитлик этгендиле, - дейди ол. Орусда «В творение блага меры нет»... - деб айтыуну тюзлюгюне не сёз.

1943-чю джыл НКВД бла башха кърал тамадала, къарачай халкъны сатлыкъгъа санаб, къара ишлерин этгендиле. 70-минг къарачайлыдан 672 къарачайлыгъа «сатлыкъ» деген бедишни илиндириб, сюдге берирге буюргъандыла.

Ма ол 672 адамдан кёбюсюню гюнахы болмагъанлай азаб чекгендиле. Ма ол юй мени къартларымы юйлериди. Къарт атам Холамлыланы Шамайыл бла къарт анам Фердауусну стауатларында джашайбыз биз - алагъа разы болгъан туудукъла. Къарт атам Холамлыланы Къонакъны джашы Шамайылны, Теберди шахар бла къалмай, бютеу Къарачайда да уллу сыйы болгъанды. Атам Солтан айтхандан, къарт атам Шамайыл тюрлю-тюрлю кърал къуллукълада ишлегенди. Чууут сабийлени Теберди санаторийлеге келтириб къотаргъанларындан башлаб, ахырына дери мени эки къартым ол онгсуз сабийлеге болушуб тургъандыла. Юч чууут эгечни - Гейдман Брониславаны, Фаинаны эмда Линаны - кеслерини юйлерине джыйыб, къызлары кийген кийимлени юслерине кийдириб, бизни къызладыла деб, немчаланы ийнандыргъандыла. Къызланы атларына да Байдымат (Бронислава), Фатима (Фаина), Асият (Лина) деб атагъандыла. Къарачайлыла Къазахстаннга кёчгенден сора Шамайыллары Пахта-Аралда къыйын джерге тюшгендиле. Ёксюз къалгъан чууут эгечлени бирлери Фаина Гейдман, къыйын кёзюуде алагъа аталыкъ-аналыкъ этиб тургъан Шамайыл бла Фердауусну табыб, юйдегилерине Фрунзе шахаргъа кёчерге болушханды.



Холамлыланы Шамайыл.

1995-чи джыл арттотур айны аягъы сюремде Израилни бизни къралда келечиси Шенерни къолундан Москвада «Космос» къонакъ юйде атам Солтан къарт атама Разылыкъ дипломну алгъан эди.

Ма анда джазылгъан сёзле: «Этим подтверждается, что 2 февраля 1994 года на заседании комиссии по определению Праведников мира при управлении по увековечению памяти жертв Холокоста, Яд-Вашем, на основании приведённых перед ней свидетельств, было принято решение выразить благодарность и оказать почтение Шамаилу и Фердауус Холамлиевым и их сыновьям Мухтару и Султану, которые в годы Холокоста в Европе, рискуя своей жизнью, спасали евреев от преследований и вручить им медаль Праведников мира. Их имена будут в Аллее праведников мира, в музее ЯдВашем». Къарачай халкъны иннетини кирсизлигин, адамлыкъ эте, джюрек джылыуун юлеше билмеклигин, къыйын кюнде къайсы миллетге да билеклик этерге хазырлыгъын суратларгъа башха сёзле керекмидиле?

- Мени анам Кърымшаухалланы Бибертни къызы Файруз кёчгюнчюлюкге дери кёб тюрлю ишде ишлегенди, - дейди Евгалычев Шамиль Энверолович (атасы татарлы болгъанды) Теберди шахарда автомобилистле солугъан «Дом шофёровда» тургъан сабийлени саулукъларын бакъгъан медсестра болуб ишлей тургъанлай, къазауатдан къачыра, «Евпаторий» санаторийден ёпке ауруулу сабийлени келтиредиле. Аланы ичлеринде сюек туберкулёздан ауругъан сабийчикле да боладыла. Сабийлени къарынларына, юслерине да къараб тургъан анам бла бирге менден гитче беш эгечим да ишлейдиле. Ол услу ауруудан ауругъан сабийле къазауатны фронтларында сермеше тургъан совет абычарла бла башха аскерчилени сабийлери эдиле. Джергили къарачайлыла, джанларын-саулукъларын да аямай, онгсуз сабийлеге къарайдыла. Джарлы сабийле келгенден сора къысха замандан Тебердиге немча аскерле да келиб тюшедиле. Ала фашистлени махталгъан, тау джерлеге юреннген «Эдельвейс» дивизиячылары боладыла.

Анам бла башха къарачай тиширыула ашарыкъичерик, дарман-дары бла сабийлени инджитмей турадыла. Сууукъла тюше башлагъанлай, немчала сабийлени ичлеринде чууут балала бла абчарланы сабийлерин излей башлайдыла. Ала, айыргъанларын «джаналгъычлагъа» джыйыб, аяусуз къырыб турадыла. Алагъа коммунист аскерчилени сабийлерин да къошадыла. Фашистле эте тургъан мурдарлыкълада адам ангыгъа сыйынмазлыкъ джаныуар ишлени бири къагъанакъ сабийлени да «джаналгъычлада» къыргъанлары эди. Къарачайлыла сабийлени бир къауумун мадарларына кёре, кеслерине алыб, сабийлерича, эгечден, къарнашдан туугъан ахлуларыча, немчаладан джанлатыб, джашырыб да турадыла. Ол кёзюуде анам да, эки эгиз чууут сабийни бугъундуруб, джанларын къалдырады.

Ауругъан сабийлеге, уллула огъай, къарачай къызчыкъла да болушургъа кюреше эдиле, дей эди анам. Гапполаны Гиля да аланы бири болуб, анасы Хаджиятха чууут сабийлени эскилерин, орун джабыуларын джууаргъа болушуб тургъанды.

2014-чю джыл Ара телевидение бла Эресейни халкъ артисти Михаил Светин (Гольдман) сёлешгенди. Ол кесини интервьюсунда, къазауатны заманындан хапар айта, тебердичи къарачай тиширыулагъа кесини, аны кибик башха чууут сабийлени да санаторийледе, кеслерини юйюрлеринде джанларын къалдыргъанларына джюрек разылыгъын билдиргенди...

Мындан арысы басмаланныкъды.

ДЖАНИБЕКЛАНЫ Абидат,
ЧОТЧАЛАНЫ Абук-Алий,
ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.
Читают тему (гостей: 1)

Форум  Мобильный | Стационарный