Былайда къарачай-малкъар басмада чыкъгъан сейир материалланы сала барыргъады муратым. Сиз да эс бёлсегиз, къошулсагъыз - хайыры кёбюрек болур деб мурат этеме.

2018 дж. элияны 7 "КЪАРАЧАЙ"
Кавказ къазауат
ХАДЖИ-МУРАТ –
БАШСЫЗ ДЖИГИТ

Хычаман айны 5-де, 1852-чи джыл, Эресей кърал бла кавказ таулуланы арасында баргъан къазауатха къошулгъанладан эм айтылгъан адамны, Шамилни наиби (болушчусу) Хаджи-Муратны, ёлтюргендиле. Хаджи-Муратны шохлары да, джаулары да бирча сыйлы кёргендиле. Ол, не Шамиль ючюн, не Эресей кърал ючюн тюл, кесини тюзлюгю ючюн къазауат этгенди. Ёлтюргенлерини чуруму да ол болгъанды. Хаджи-Муратны ёлтюргенлеринден сора кёзюуде Кавказда болгъан Лев Толстой белгили партизанны ёлгенини юсюнден былай джазгъанды: «Гаджи-Ага сыртындан аягъы бла басыб, эки кере ургъаны бла башын кесиб, чурукъларын къан джугъу этмезча, бир джанына теберди...» Алай болгъанлыкъгъа бюгюнлюкде тарихчиле Хаджи-Муратны башын ким кесгенини юсюнден бир оюмгъа келмегендиле. Бирлери, лаклыла кесгендиле, дейдиле, бирлери да – къумукълула. ХаджиМуратны ёлгенине къууаннганла да болгъандыла, алай а миллетни кёбюсю къыйналгъан этгенди.

Хаджи-Муратны Закаталы деген азейбарджан элни къатында басдыргъандыла. Къабыры да зиярат джерге саналгъанды. Хаджи-Муратны тёнгегинден юзюлген башыны уа кесича бир «джашауу» башланнганды. Биринчи аны Кавказ аскерни ара шахары ТемирХан-Шуругъа (бусагъатда Буйнакск) ашыргъандыла. Андан сора спиртге салыннган башны Тифлисге элтгендиле. Анда бир талай заманны анатомия театрда салыныб тургъандан сора, Петербургга ашыргъандыла – белгили хирург, профессор Николай Пироговгъа. Алай бла Хаджи-Муратны башы биринчи Аскермедицина академияда, андан сора Пётр Биринчи атлы этнография эмда антропология музейде – Кунсткамерада - орун алгъанды.

166 джылны ичинде заман заманы бла Хаджи-Муратны башын эсге тюшюргенлей тургъандыла. Башны тёнгегине къайтарыргъа излегенле ишни ахырына джетдиралмайдыла. 2000-чи джылда да Дагъыстан Республиканы тамадалары, Кърал Думаны депутаты Омар Омаровну башчылыгъы бла Хаджи-Муратны сюеклерин, башын да къошуб, Джуртунда басдырыр джанындан кюрешген эдиле.

Лев Толстойну повестини баш героюну, Дагъыстанны миллет джигитини юсюнде тарих тюзлюкню бегитир джанындан бир бёлек адам да, бирлешген эди. Ол башламчылыкъны Л.Н. Толстойну «Ясная поляна» деген музейи-усадьбасы эмда Дагъыстан Республиканы Правительствосу да джакълагъан эдиле.

Хаджи-Муратны къуру ётгюр башкесернича кёрген ол тюз боллукъ тюлдю. Ханны юйдегиси бла тюб этгенлеринде башчыгъа авар ханланы джууукълары Ахмед-хан Мехтулинский салыннганлыкъгъа, Авариягъа башчылыкъ этиб тургъан авар ханланы эмчек къарнашлары Хаджи-Мурат болгъанды.

Хаджи-Муратны джашау джолун тинтген тарихчи Шапи Казиев былай джазады: «Ол уллу махтаугъа не Гамзат-бекни ёлтюргени ючюн, не сыйлы юзюкден чыкъгъаны ючюн тыйыншлы болмагъанды – батырлыгъы ючюн, къаджыкъмагъан кючю ючюн, уруш бардырыуда фахмусу ючюн болгъанды. Къылычында «Къынындан керексизге чыгъарма» деб джазылыб тургъанды. Алай болгъанлыкъгъа, аны акъыллылыгъы, ётгюрлюгю бла Авария Шамилге бойсунмай иги кесек заманны тургъанды. Ол заманда Хаджи-Муратха 20 джыл болгъанды.

Ахмед-хан Хунзахда Хаджи-Муратны къысха джууукъларын ёлтюргенден сора узакъ алгъа кёре билген политикге аты чыкъгъан Хаджи-Мурат амалсыздан абрек болады. Бютеу кючюн, къарыуун, акъылын къан дерт къайтарыугъа бурады.

Имам Шамиль бла наибни аралары къалай бузула башлагъаныны юсюнден Шапи Казиев былай джазады: «Шамиль Хаджи-Муратны, «сени джутлугъунг амалтын, сыйырылгъан хазнаны энчилерге ашыкъгъанынг бла, эм иги мюридлерим бла Аргутинскийден къачхансыз», деб терслегенди. Наиб да: «Мени къоркъакъ болмагъанымы Кавказда гитче сабийледен башлаб биледиле. Таулула да, оруслула да эртде юреннгендиле мени ётгюрлюгюмю сыйларгъа», - дегенди. Андан сора уа Шамиль кеси 15 минг аскерчи бла Грамматиканы юч батальонун хорлаялмагъан сагъатда Хаджи-Муратны 500 аскерчи бла Аргутинскийни учсузкъыйырсыз аскерлерине кесин хорлатханын кечерге боллугъун чертгенди. Андан сора орталарында айрылыкъ ёсгенден ёсюб баргъанды. Хаджи-Муратны наиб атын сыйыргъандыла. Бютеу джюрютген ишлени да, мюлкню да къайтар деб буйрукъ да болгъанды. Алай а ХаджиМурат, кесича иннетлери болгъанла бла Батланч элге джыйылыб: «Бютеу байлыгъымы кесими къылычым бла джыйгъанма. Къылычым къолумда болуб бир джугъуму да берлик тюлме», - дегенди.

Шамилни наиблерини арасында эм къыйын джазыуу болгъан Хаджи-Муратды. Аны чуруму кёбюсюне Хаджи-Муратны махтауундады. «Хаджи-Муратны аты, махтауу кесинден эсе алгъа баргъандыла. Шамиль азатлыкъ ючюн кюрешни байрагъы болгъан эсе, Хаджи-Мурат кюрешиуню джаны болуб башлагъанды. Аны аты бир иннетлилерин джигитликге учундургъанды. Бютеу джетишимлени да кёбчюлюк аны аты бла байлагъанды. Джаулары да Хаджи-Муратдан бек къоркъгъандыла», - дегенди тарихчи М.А. Аммаев. Шамилни наиблерини арасында да, орус империяны джанына кёчгенлени арасында да Хаджи-Муратны сюймегенле, анга зарланнганла кёб болгъандыла. Шамилни да, патчах аскерлени башчыларын да Хаджи-Муратха къанларын бузар ючюн зар тилчиле, болмагъан сёзле джюрютюб, алдаб, кёб кюрешгендиле. Ахырында муратларына да джетгендиле... Къысхасыча айтыргъа, джигит Хаджи-Муратны ёлтюргендиле.

Къалай-алай болса да бара баргъан заманда, бир оноугъа келишиб, Хаджи-Муратны башы бла тёнгегин бирге басдырсала дурус эди.

Джыйгъан, джарашдыргъан СЕМЕНЛАНЫ Зарема.

Миллет хазнабыз
2018 дж. элияны 7 "КЪАРАЧАЙ"
КЪАРАЧАЙ-МАЛКЪАР (АЛАН)
КЪОБУЗЛА

Багъалы окъуучула! Биз билген къарачай-малкъар къобузланы тизимин сизге теджейбиз. Бу тизимге кирмей къалгъан къобузну билген бар эсегиз, джазыб, «Къарачай» газетге джиберигиз, бек разы болуб басмаларыкъбыз.

1. Бумен, къонгурау къобуз - бубен. Къагъыб таууш (макъам) чыгъарыучу къобуз. Ийленнген эчки терини агъачдан этилген тогъайгъа джайыб, къыйырларын къаты тартдыргъандыла. Бир-бирледе аны къыйырларына магъадандан этилген къонгураучукъланы бегитгендиле да, буменни ургъан заманда къонгураула, зынгырдаб, артыкъ да ариу макъам чыкъгъандыла.

2. Гыбыт къобуз – волынка. Юфгюрюб (юрюб) макъам чыгъаргъан къобуз. Бузоуну не уа эчкини терисин, кесмегенлей, сыдырыб алыб, гыбытча этиб, аны огъары джанына быргъы салыб, къаты къысыб,тёбен джанына да 1-3 быргъычыкъны бегитиб, тюрлю-тюрлю макъамла чыгъарча этгендиле.

3. Дауурбас, дауурбаз – барабан. Къагъыб таууш (макъам) чыгъарыучу къобуз.

4. Джая къобуз – тёрт къылы болгъан, скрипкагъа ушагъан къыл къобуз.

5. Джора къобуз («священный кобуз») - колокольцы. Къобузну «тёшюн» магъадандан не уа агъачдан этгендиле. Андан 3-4 «бутакъ» чыкъгъанды. Ол бутакълагъа тюрлю-тюрлю накъышла, джаныуарланы, къанатлыланы суратларын салгъандыла. Къобузну «тёшюн» таякъгъа бегитгендиле.

6. Зурнай/зырнай/сырыйна (?) – зурна. Юфгюрюб (юрюб) макъам чыгъаргъан къобуз. «Джылатырыкъма, тынч турмасанг» деген магъананы джумушатыб, чам халда: «Анангы зырнайын тартдырлыкъма», - дегендиле эртделеде.

7. Къакъгъан къобуз («кобуз, отбивающий ритм») – юч къылы болгъан къобуз. Бу къобузну XIX-чу ёмюрде немца джолоучу Басханда Орусбийлада кёрюб джазгъанды, этнограф-кавказовед Г. Ф. Чурсин да Къарачайда кёрюб джазгъанды.

8. Къанга къобуз – иги кебген къангадан этгендиле. Нарт джырны джырлагъан къолуна таякъчыкъны алыб, джырны макъамына кёре къанга къобузгъа къакъгъанды.

9. Къынгыр къобуз - небольшая 12-струнная арфа.

10. Мюйюз къобуз рожок. Тууар мюйюзден, табырагъы болса, къочхар, кийик мюйюзледен да этгендиле. Юфгюрюб, юрюб сокъгъандыла.

11. Нынну - пищик. Юфгюрюб, юрюб сокъгъан, сыбызгъыгъа (сыбызгъыдан эсе да бек кларнетге) ушагъан, бармакъла бла джабаргъа, ачаргъа 5-6 тешиги болгъан къобуз. Аны агъачдан, сюекден да этгендиле. Ал джаныны быргъысы базыгъыракъ, арт джаны ингичгерек болгъанды.

12. Саз – кюнчыгъышны кёб тюрлю миллетлеринде джюрюгенди бу къобуз. Аны бизде да этгенлерине, аны бла хайырланнганларына Дебо улу Кючюкню «Мени сууукъ джулдузум» деген назмусунда тизгинле бардыла:

«Салкъын джерде сау
юч джылны кебдириб,
Саз этгенме чырт
къыяусуз нызыдан.
Нек тураса сен, кесинги кёбдюрюб,
Башханг болмай, къырым ханны къызындан?
Джандет макъам чыгъарырчад къобузум,
Эритирчад эм эмилик
сезимни.
Уллу кёллю мени сууукъ
джулдузум,
Зыкъы этме менде джюрек тёзюмню».
«Сазым ойнай, саз ойнай» деген халкъ джырны уа бюгюнлюкде да кёбле биле болурла, билмегенле да эшитген болурла.

13. Сирийца - свирель, флейта. Сыбызгъыны бир тюрлюсю. Агъачдан, къамишден, къаурадан этгендиле. Бармакъла бла басыб, джабыб ачарча 4-8 тешикчиги болгъанды. Ауузгъа салыб, юфгюрюб сокъгъандыла.

14. Сур быргъы (букв. «грубая труба») – юфгюргенде къоркъунчлу, ачы тауушла чыгъаргъан, магъадандан не агъачдан этилген узун быргъы. Урушха кирирни аллы бла алан аскерле, джауланы къоркъутур ючюн, талай сур быргъыны бирден «къычыртхандыла».

15. Сыбызгъы – дудка. Юфгюрюб, юрюб сокъгъан аууз къобуз. Аны къаурадан, агъачдан, сюекден, магъадандан да этгендиле.

16.Тери къобуз - «кожаный кобуз». Джассы, алаша дауурбаз. Агъачдан къулач джетерча эки тогъай этиб, аланы бир-бирлерине къаблаб, башындагъын тюбюндегинден 8-10 эли чакълы бирге ёрге айырыб, ма ол халда орталарын агъачла бла бир-бирлерине бегитедиле. Андан сора, бир-бирлерине бегиген эки тогъайны юслерине ийленнген эчки терилени эки джанындан джайыб, аланы къыйырларын къаты тартдырыб, бирбирине тасма бла тикгендиле. Тери къобузну, таякъчыкъ бла уруб, кереклисича таууш, макъам чыгъаргъандыла.

Буруннгу ата-бабаларыбыз, урушха кирирни аллында шах-шахланы согъуб,тери къобузланы да къатыкъаты къакъгъандыла.

17.Тиек къобуз, къуркъурлу къобуз («ручной кобуз/меховой кобуз/клавишный кобуз») – гармонь. Къобузну къарнын тууар ичегиден, тиеклерин сюекден, сызгъыргъычларын, къур-къурларын къалайдан, джассы ингичге темирчикледен этгендиле. Тиек къобузну этген усталаны кёб заманларын алгъан, къыйын иш болгъанды. XIX-чу ёмюрде тиек къобузгъа бек ушагъан «къазан къобузланы» базарда сатыб алыр мадар бола башлагъанында, тиек къобузла этиучю къарачай-малкъар устала этгенлерин къоя башлагъандыла.

18. Харс(ла) – трещотка. Гитче джассы агъашчыкъланы сюрмелеб, бирча этиб, къыйырларына тешикчикле айырыб, бир-бири юсюне къаблаб, тешикчиклеге тасманы сугъуб, агъашчыкъланы бир-бирине бошуракъ къысыб, тасманы бир къыйырын да къол бла тутарча этилген сабха къаты байлаб, къобуздан чыкъгъан макъамгъа кёре агъашчыкъла бирбирлерине къагъылырча харс ургъандыла.

19. Харс къалакъла – деревянные дощечки. Узунлукълары бир къарыш бла джарым чакълы болгъан, боза къалакъгъа, какны булгъагъан къалакъгъа ушагъан къалакълагъа айтхандыла.

Къобуздан чыкъгъан макъамгъа кёре тепсиге, шиндикге не уа бир-бирине ургъандыла харс къалакъланы.

20. Шах-шах - джетили бугъаны мюйюзюнден этилген, 2-3 нотада бирча азыкъ, къаты тауушла чыгъаргъан къобуз. Тешикчиклери болгъан джерлерине джассы кюмюшчюклени бегитиб, омакъ этгендиле. Таууш, макъам къалтырагъанча чыгъарча шах-шахны ичине (мюйюзню ичине) къатхан къудоручукъланы не уа гитче ташчыкъланы атхандыла. Шах-шахны тутхан сабы да болгъанды.

Джыйгъан, джарашдыргъан ТОМПАЛАНЫ Алибек.

2018 дж. никколну 30"КЪАРАЧАЙ"
Белгили спортчуну оюму
ОЛИМПИАДА ОЮНЛАГЪА ЭКИ КЕРЕ КЪОШУЛГЪАНДЫ

2000-чи джыл Сидней шахарда баргъан Олимпиада оюнлада кюмюш медалгъа ие болгъан Байрамукъланы Ильясны джашы Ислам бусагъатда тутушханын къойгъанды.

Ол Къазах Республиканы Парламентини депутатыды. Ата-анасы туугъан джерни – Кавказны - унутмайды. Къарачайда джууукъларындан, шохларындан хапарлы болгъанлай турады. Ислам бизни республикада къонакъда болгъан заманда «Къарачайны» корреспонденти Къобанланы Махмут анга тюбеб талай соруу берген эди. Бюгюн ол ушакъны газетде басмалайбыз.

- Ислам, къайда туугъанса, эркин тутуш бла къачан кюрешиб башлагъан эдинг?

- Мен 1971-чи джыл Къазах ССР-ни Джамбул областыны Луговское элинде туугъанма. Сабий джылларымда, хоншу джашчыкъла бла бирге ийнеклерибизни кютген заманымда, кенг талада тюрлю-тюрлю оюнланы ойнагъан бла къалмай, тутушхан да этиучен эдик. Тутушха асыры къызгъандан, кесибизни джыкъдырмазгъа излеб, тюрлю-тюрлю хыйлалыкълагъа барыб, ахыры тюйюш бла бошала эди. Арадан бир кесек заман озса, тюйюш-зат болмагъанча, джарашыб къала эдик.

Школгъа джюрюб тебредим. Меннге 12 джыл болгъанында элибизде эркин тутушдан секциягъа джюрюб башлагъан эдим. Эки джылны къадалыб юрендим. Андан сора Алма-Ата шахарда школгъа-интернатха алдыла мени. Бу школда спортха уллу эс бёле эдиле. Эркин тутушха дагъыда спортну башха тюрлюлерине юрете эдиле бизни.

Спортну кесини къыйын джоллары бардыла. Эришиулеге къошулгъан заманымда, кесими кёб джыкъдыргъанма, джыкъгъан да кёб этгенме. Алай а бир кере да кёлюм аз болмагъанды: «Бюгюн мен кесими анга джыкъдырдым эсе, тамбла аны джыгъаргъа керекме», - деб, эркин тутуш бла тохтаусуз кюрешиб тургъанма.

Школну бошагъанымда, Алма-Ата шахарда физкультура институтха кирдим окъургъа. Мында уа, школдача болмай, кече-кюн да спорт бла кюреширге керек болдум.

Сабий заманымда огъуна Олимпиада оюнлагъа къошулургъа мурат этиб тура эдим. Физкультура институтда кёб затха юрендим, сынам алдым, чыныкъдым, усталыгъымы ёсдюрдюм. Совет Союзну джылларында мен кёб эришиулеге къошулгъанма. Эркин тутушдан СССР-ни спортуну устасы да болдум. Ол джыллада эркин тутушдан Совет Союзну школу дунияны башында эм игиге санала эди.

Европаны, дунияны алчылыгъы ючюн эришиуле болсала, Къазахстанны командасындан да ала эдиле СССР-ни джыйым командасына. Аланы арасында дунияны, Олимпиада оюнланы чемпионлары да бар эдиле.

1991-чи джыл эркин тутушдан СССР-ни ёчюн алгъан эдим. СССР-ни чемпиону болгъан эдим. Совет Союз чачылыб, Къазахстан энчи кърал болгъанында уа, кёб уллу эришиулеге къошулуб турургъа керек болду. Азия къралланы алчылыгъы ючюн эришиуле болгъанларында, алагъа къошулуб, кюмюш медалгъа ие болгъан эдим. Ол джыл огъуна Канадада дунияны алчылыгъы ючюн эришиуле болгъан эдиле да, бешинчи оруннга чыкъгъан эдим. 1чи - 6-чы орунла эм сыйлы орунлагъа саналадыла.

1996-чы джыл Олимпиада оюнлагъа къошулдум. Ала АБШ-ны Атланта шахарында бардырылгъан эдиле. Не джашырыу, джетишимли болалмадым. Бир джылдан а Красноярск шахарда дунияны алчылыгъы ючюн эришиуле болгъан эдиле да, алагъа къошулуб тёртюнчю орунну алгъан эдим. Сейири неди десегиз, уллу эришиуледе тёртюнчю, бешинчи, алтынчы орунла алыб тура эдим. Алай болуб тургъаныма разы тюл эдим.

Хаман алай нек бола эди? Мени ауурлугъумда кючлю гёджебле кёб тюбеучен эдиле. Сёз ючюн, мен 110 килограмм чеге эсем, 150 килограмм чекген гёджебле да бардыла. Сенден 40 килограммгъа аслам тюл, 5-10 килограммгъа ауур болса да, ол гёджеб бла тутушхан къыйыныракъ болады. Былайда сен андан эсе уста тутуша билирге, андан эсе тири къымылдаргъа, ол арыгъынчы сен да арымазгъа керексе. Тренерге кёре да болады джетишим. Ол сени тюз юретсе, кеси да кёб амал билсе, сенден сынамын къызгъанмаса, ма ол заманда кесингден ауур чекген гёджеблени да хорларгъа боллукъса. Спортчула тренерлерин ауушдуруучандыла. Мен да ауушдургъанма. Кюреше кетдим да, Олимпиада оюнлагъа экинчи кере да къошулдум. Ала Австралияны Сидней шахарында бардырылгъан эдиле. Бу джол экинчи орунну алыб, кюмюш медалгъа ие болдум. Аны ызындан Японияда 2001-чи джыл Кюнбатыш Азиячы оюнла болдула. Алагъа къошулуб, биринчи оруннга чыкъдым.

- Дунияны, Олимпиада оюнланы чемпионларын джыкъгъанынг болгъанмыды?

- Онглу гёджебле бла кёб кере тутушханма. Сёз ючюн эресейчи Махарбек Хадарцев бла тутушханма. Ол дунияны, Олимпиада оюнланы чемпиону эди. Ол керти чемпион болгъанын кесими юсюмде сынадым. Аллай онглу гёджеблени джыкъгъан къыйынды. Мен андан джашыракъ эдим. Алкъын уллу санамым да джокъ эди. Дунияны, Олимпиада оюнланы чемпиону деген атны бош джюрютмегенин тутушханымда ангыладым. Дунияны чемпиону америкачы Дугласны джыкъгъан эдим. Европаны юч кере чемпиону, дунияны алчылыгъы ючюн тутушуб, сыйлы орунланы бирин алгъан Марек Гармулевич бла Олимпиада оюнлада тутушуб, джарым финалда аны хорлагъан эдим. Марек Гармулевич, Махарбек Хадарцев, Размадзе Мамука дунияда эм белгили гёджебле болуб, бир-бирлери бла тутушуб, бир-бирлеринден алчылыкъны сыйырыб тургъанла эдиле. Размадзе Мамуканы 1993-чю джыл джыкъгъан да этген эдим.

Джаш адамла кеслерин спортха бердиле эселе, кючлери-къарыулары болгъан кёзюуде тохтаусуз кюрешиб, тутхан муратларына джетгинчи къоймазгъа керекдиле спортну. Спорт бла эрикгеними кетереме деб кюрешген адам онглу спортчу болаллыкъ тюлдю...

- Мындан ары да Аллах этген ашхы муратларынга джетдирсин!

- Сау болугъуз!

2018 дж. никколну 30"КЪАРАЧАЙ"
Окъуучуларыбызны оюмлары
«ДЖУУУРГЪАННЫ ТАРТ-СОЗ ЭТЕ»

«Аланла кимледиле?» деген сорууну, джууабын юч миллет кесине табыча бериб, «алан джууургъанны тарт-соз» этиб тургъанлы, ол этногенезни тинте-сюзе, ол юч миллетден ненча тарихчи керти дуниягъа кетгенди. Бир къауум тарихчилени оюмларына кёре, аланла Шимал Кавказда бизни эраны 1-чи ёмюрюнде джашагъандыла. Джыйырмагъа джууукъ джылны мындан алгъа къачанладан эсе да къалгъан, «чапыракълары» саргъалгъан орузламада Шимал Кавказны картасын кёрген эдик. Картада бир талай да миллетге Шимал Кавказда орун табылыб, къарачай орунсуз къалгъанына уллу сейирсиндик. Огъай, ол орузламаны кеслерине табыча джангырта, къарачай-малкъар халкъны «чимдерге» талпыгъанла, бюгюнледе да тарих илму ишлерин джазыб, алимлени сафларына къошуладыла.

Талай джылланы малкъар тарихчи Мызыланы Исмаил, Къарачайдан Лайпанланы Къазий, Байрамукъланы Умар (ючюсю да джандетли болсунла), Сириядан келген тарихчи Будайланы Мухаммат талай тыш къралчы тарихчини аланла къарачайлыла бла малкъарлыладыла деген оюмларын юлгюге келтире илму ишлерин джазсала да тюшюндюрелмейдиле.

Тегей тарихчи Людвиг Чибиров а алан этнонимни сюзе-тинте келиб, керти да тереннге сингнгенди. Кесини «Битва за аланское наследие» деген чыгъармасында: «Карачаевцы и ингуши пытаются отнять алан у осетин, игнорируя мнение мировой академической науки, давно определившейся в вопросе этногенеза осетинского этноса...», - деб джазады.

Келигиз, энди Терк Башы Тегейде уллу къуллукъда ишлеген, башха тегейлини, Станислав Кесаевни, сёзлерине да бир эс бёлейик. Алан патчахлыкъны туудукъларыбыз дерге къайсы халкъны эркинлиги болгъанына 2015-чи джыл ингушлула ара шахарларына кирген джерде «Аланские ворота» деб джазгъанларына атаб: «Возмущение некоторой части нашего населения по поводу открытия «Аланских ворот» - это продолжение возмущения по поводу названия столицы Магас. Мы не можем любому народу, в том числе братскому ингушскому запретить считать, что у него есть право выбирать себе предков...», дейди С. Кесаев. Къарачай-Малкъаргъа уа къарнаш халкъла дери да келмейди, аланлабыз дерлерине да разы тюлдю Кесаев.

Шимал Тегейде Терк сууну джагъасында межгитни туурасында тегей юйню аллында бир заманлада Сталинни мазаллы эсгертмеси сиреле эди. Алай демеклик, бир къауум тегей къарнашларыбыз Сталинни тукъуму Джугаев, кеси да тегейли болгъанды дей эдиле. Гюрджюле да «огъай, Сталин гюрджюлю болгъанды, тукъуму да – Джугашвили» дегендиле.

Бизлеге 30-чу джыллада, андан сора къазауатны заманында уллу къыйынлыкъ, зарауатлыкъ сынатхан «Мыйыкълыгъа», къарачай-малкъар халкъны «Сталин – Джубуланы не уа Джуккаланы Юсуф, къарачайлы эди» дерибиз чыртда келмейди.

«Алан» деген этнонимни дунияда джангыз къарачайлыла бла малкъарлыла джюрютгенлерине джууабха тегей къарнашларыбыз бюгюн туугъан сабийлерине «Алан», «Алана» деб атаб, андан сора аланлыкъларына башха тутхучлу фатауа табалмайдыла.

1995-чи джыл тегейлиле къараб-къарагъынчы «Шимал Тегейге» «Алания» къошакъны илиндириб, кеслерин ишексиз да «алан» болгъаннга санадыла. Алай бла эресейчилени ангыларына «иран тилли тегейлиле аланланы туудукъларыдыла» деб, мухурларын басдыла. Америкада «Алан» атны кёб адам джюрютеди. Басым сёзде биринчи «а»-гъа тюшеди. Сора америкачыла да «Биз аланлабыз!» десинлеми да?!

1998-чи джыл ингушлула джангы ара шахарларына Алан патчахлыкъны ара шахары «Магас» атны бергенлерине уа не этсинле тегей «аланчыла»? Орта ёмюрлени тарихчиси аль-Масуди «столица царства алнанов называется Ма . ас, что означает-благочестие» деб джазгъанды.

Ол айтханлары бла да къалмай, бизлени бек «сюйген» тарихчиле: «...свой родной язык карачаевцы и балкарцы между собой называли аланским, а самих себя аланами. Тем не менее, это никак не фиксировано в сознании остальных народов Кавказа аланское наследие за карачаево-балкарцами», -дейдиле.

Тегей тарихчиле бизни къарачай-малкъар халкъ бла бирге кёчгюнчюлюкню азабын чекген, керти да къарнаш ингушлула бла къарачайлыланы «алан» этнонимни юсю бла араларын тик этер дыгаласдадыла дерчабыз. Ол тарихчиле Ингушетияны Башчысы Юнус-Бек Евкуровну «Алан эшик къабакъланы» ача: «Аланские ворота» должны служить напоминанием о славной истории народа, наших предков», -дегенине уа къалай хош болсунла?!

Ол заманда тарих илмуланы доктору Людвиг Чибиров кесини илму ишине джангы тизгинле къоша, былай айтханды: «Открытие арки «Аланские ворота» в Ингушетии носит политический характер, но никак не исторический и тем более научный характер». Ингушлу тарихчи Нурдин Кодзоев 2011-чи джыл кесини «История Ингушетии» атлы илму ишинде былай джазгъанды: «Ингушский народ,один из древнейших народов мира, а корни ингушей восходят к аланам».

Бизни къарачай-малкъар алимлерибиз аланла болгъаныбызгъа шагъатлыкъ этген, дуниягъа белгили тарихчилени: Е.И.Крупновну, В.И.Абаевни, Е.П.Алексееваны, Т.М.Минаеваны, В.А.Кузнецовну, В.М.Сысоевни, «Древние гробницы на реке Индыш» деген чыгъарманы автору И. Хурумовну, ингилиз, италиян, немча эмда башха джолоучуланы чыгъармаларына таяна, ненча илму иш джазгъандыла. Алай болса да, кеслерини аланлыкъларына ийнаннган, къарачай-малкъар халкъны ата-бабаларын аланла этерлери келмеген тарихчиле, «хо, сиз тюзсюз» деялмагъандыла.

Джандетли болсун, белгили профессор, этнограф, Хапаланы Сафар къадаргъылы аланланы алан империяларыны джерлеринде: тауланы, сууланы, эллени, ёзенлени атларын белгилей, аланы ичлеринде Къобан, Джёгетей, Махар, Маркъа, Мара, Акъсауут, Нарат эшик, Байтал Чабхан,Чуана, ПокунСырты, Тамчы Ёзен, Тамгъалы-Сырт, Огъары-Гум, Къара-Къая, Гум-Башы, Токъмакъ-Къая, Мусса-АчыТары, Архыз, Хурзук, Учкулан, Къарт-Джурт, Дууут, Джазлыкъ, Ахмат-Къая, Амгъата, Элтаркъач дагъыда ала кибик энчи атланы география болумда сагъыныр ючюн къалмагъанды. Ала къарачай-малкъар сёзледен къуралгъан атла болмай, аланланы джуртлары бизники тюл эсе, алагъа дери да не тегей, не ингуш неда башха бир халкъны сёзлеринден къуралгъан атла болмагъанларына уа не дерге боллукъбуз? Къарча бла анга билеклик этиб айланнган алан джигитлени къарачай-малкъаргъа келишген атлары, тукъумлары уа?!

Тегей суратчы юч тегей «аланны» Васнецовну «Три богатыря» суратына ушатыб, алай а атладан тюшюрюб салгъанды. Аллай суратха сурат санатчыла «плагиат» деучендиле. Шимал Тегей-Аланияда къой эсенг, бизни гитче Къарачай шахарыбызны хант юйлерини биринде да тагъылыбды ол сурат. Ким огъай дейди, хар тюкенни, ресторанны къабыргъаларына да такъсынла аллай суратланы, алай а...

Алай а, «алан джууургъан» юч халкъны арасында ары-бери тартыла келиб, дауну ахыры къайгъылы политикагъа бурула баргъаннга ушайды. Бизни уа, къайсы кавказчы халкъны да тюзлюкчю тарихчилерине иннетибиз тазады. Уллу Эресей къралыбызны ичинде къарнашлыкъны, шохлукъну сакъларгъа чакъыргъан ишлени аслам джазсала, бек разы боллукъ эдик.

Адетлери, тюрсюнлери, юслерине кийген миллет кийимлери, тепсеулери-оюнлары да бир-бирлерине ушагъан халкъланы араларында тикликни болдурмаз ючюн кюрешейик барыбыз да.

«Алан джууургъан» а, бир мадары бар эсе, барыбызны да джылытхан, эгечкъарнаш этген, огъурлу джууургъан болсун!

ГОЧИЯЛАНЫ Аскер,
ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.

2018 дж. никколну 21 "КЪАРАЧАЙ"
Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды
ЁТГЕН ДЖОЛУБУЗНУ ЭСГЕ ТЮШЮРЕ...

Биз, Уллу Ата джурт къазауатха дери туугъан тёлюле, джашауда ачыу, джарсыу сынар керекли къалмагъанбыз. Мени атам Боташланы Мустафаны джашы Осман къайда асыралгъанын бюгюн-бюгече да билмегенлей барама. Излеб кюрешгенликге, алкъын джукъ табалмагъанма.

Атам 1886-чы джыл туугъанды. Къарт-Джуртда колхозда малчы болуб тургъанды, колхозну правлениесини члени болгъанды.

1943-чю джыл элия айны ал сюреминде атам тюгел акъыл-балыкъ болмагъан эки джашы бла, талай нёгери бла кёл джагъасында ишлегенди. Аууз-герги айны (октябрны) аягъына ала Къарт-Джуртха къайтыргъа керек болгъандыла. Бир адамны да хапары болмагъанлай НКВД-ны аскерчилери кёл джагъасына келиб къаладыла. Адамланы джюреклерин къоркъуу алыб, хар ким башы къайгъылы болады. Бир-бири бла сёлешген, ушакъ этген тохтайды. Аскерчиле эл мюлк ишледе болушлукъгъа келгендиле, дегенча хапарла джюрюйдюле.

Алай а ала кеслерин къара ишге урмайдыла, тилчилени, харам иннетлилени, зарлыкъ кючлегенлени табыб, ала бла джашыртын ушакъ этедиле.

1943-чю джыл абыстол айны 2-де эртденбла эртде эшиклени, терезелени дюнгюрдетиб, джукълаб тургъанланы хыны тукъум уятадыла. Джакъсыз адамланы джоппу джыйыб, къарачай миллетни, Орта Азиягъа кёчюрюрге буйрукъ болгъанын айтадыла. Ворошилов атлы колхозну ишчилерин, атам да аланы ичлеринде, бир сафха тизедиле. Сюелгенледен юч эркишиге, мени атам да аланы бирлери, алгъа бир атлам этигиз, дейдиле. Алагъа эрлай юч аскерчи джетиб, кёнчеклеринден белибауларын, тартмаларын да тешиб аладыла. Ол джарлыла къоллары бла кёнчеклерине къадалыб тургъанлай, аланы алайдан тас этиб кетедиле.

Эки къарнашым да башха кёчгюнчюле бла бирге Къазах ССР-ни Пахта-Арал совхозуна тюшедиле, анам, башха сабийлери бла КъартДжуртдан кёчюрюлюб, Меркенский районнга тюшеди.

Кёб къыйналыб, азаб да чегиб, юйдегибиз кючденбутдан бирге джыйылады – барыбыз да Узбек ССР-ни «Баяут» совхозуну экинчи бёлюмюнде бир-бирибизни табабыз.

Ары нек джыйылгъаныбызны да айтайым. 1935-чи джыл анамы атасы бла анасын, лишон-кулак этиб, ары ашыргъандыла. Анам, тилеб, эки айны спецкомендатурагъа джюрюб, ПахтаАралдан эки баласын да алыб, Баяутха кёчерге эркинлик алады.

1957-чи-1958-чи джыллагъа дери атамдан хапарсыз болуб турабыз. Ол джыллада атамы хапарын билирге излемеклик бек къоркъуулу иш эди.

Ол затха да къарамай, атамы юсюнден хапар излеб, 1960-чы джыл мен анамы аты бла Шимал Кавказ аскер прокуратурагъа къагъыт джазама. 1961-чи джыл Шимал Кавказ аскер округну прокурорундан эмда СССР-ни Кърал къоркъуусузлугъуну Ставрополь крайда управлениесинден анама джууаб келеди. Эки къагъытда да атама толусу бла реабилитация этилгени айтылады. Аны бла да тохтаб къалмай, Къарачай шахарда органланы келечисине да салыб барама. Атамы къабыры къалайда болгъанын билдиригиз, дегенни айтыб, реабилитацион справкаланы да кёргюземе.

- Сени атанга реабилитация этилгенинден хапарлыбыз. Атангы къайда асыралгъанын мындан ары излеб айланнгандан магъана джокъду, - дедиле меннге.

Ол кёзюуде мен бютеусоюз юристле хазырлагъан институтну Краснодар филиалыны биринчи курсунда заочно окъуй эдим. Закон-джорукъ къралны тутуругъу болгъанына ийнаныб, тюзлюкню излерге кюрешиб, дагъыда реабилитация этилген джууукъ адамларымы къабырларын излегеними тохтатмайма. Алай бла, сорууума джууаб излеб, юрист консультацияны адвокаты Боташланы Абдулгъа тюбейме. Ол меннге Къарачай шахарны халкъ сюдюню председатели Шапков Юрий Николаевичге джибереди. Ол меннге эс ийиб тынгылайды. «Сени атангы къабырын излерге эркинлигинги киши да сыйырмагъанды, алай а ол затны сеннге мен айтханды деб ауузунгдан чыгъарма», - деб къаты айтады.

Джюрегиме ол заманда тюшген джара бюгюн да сау болмагъанды. Мени атам, кёб сабийли, дин тутхан юйдегиде туугъанды, аны амалтын дуниягъа къарамы да анга кёре болгъанды. Атамы къарнашларыны джазыулары да къолай болмагъандыла. Къарнашы Хамзат патчах аскерни абычары болгъанды, 1904-чю-1905-чи джыллада орус-япон урушда къазауат этгенди. Аны акъ гвардияны абычарыды деб ёлтюрген эдиле.

Боташланы Мустафаны джашы Хамзатны юсюнден КъЧР-ни кърал архивинде кёб зат сакъланнганды, газетледе, журналлада джазылыр керекли къалмагъанды. Тарихчи Лайпанланы Тананы джашы Къазийни Октябрь революция бла байламлы китабында да айтылады аны юсюнден. Хамзат тыш къраллагъа къачыб къутулургъа да боллукъ эди, аны нек кетерге унамагъаныны юсюнден юй бийчеси Байчораланы Айшат былай айтхан эди: «Хамзатха къысха джууукълары не большевиклени джанларына кёч, неда тыш къралгъа кет деб кюрешгендиле. Алай а ол большевикле межгитлени, клисаланы чачадыла, Аллахха ийнанмайдыла, аны амалтын мен ала джанлы боллукъ тюлме. Аны тышында да, Эресейни патчахына керти болургъа сёз бергенме, сёзюмю ауузума ашарыкъ тюлме. Андан сора да бу власть кёбге барлыкъ тюлдю, къурурукъду. Мен сакъларгъа керекме».

Атам эмда ата джаным сынагъан къыйынлыкъланы мен сынгар бир кесекчигин айтама. Ана джууукъларымы эсиме тюшюрсем, кеслерини заманларына кёре дунияда къаллай сыйлы, огъурлу адамла джашагъанларына ажымсыз болгъаным бла бирге кёлюм да кёлтюрюледи. Сёз ючюн, Акъбайланы Токъмакъ хаджи - мени анамы къарт атасы – къолу неге да джарашхан адам болгъаны бла къалмай, финансист эди. Аны джамагъатда керти сыйы болгъанды.

Ата-бабалары миллетни ичинде сыйлы адамла болгъанлары ючюн, аладан туугъанла азаб чекгенлерин ангылагъан къыйынды.

Токъмакъ хаджини джашы Адилгерий – анамы атасы 1935-чи джыл, лишон-кулак болуб, туугъан джуртундан Узбек ССР-ге ашырылгъанды. «Баяут» совхозну 2-чи бёлюмюне келир келмез, аны 10 джылгъа тутуб ашырадыла. Анга: «Правда» газетде чыкъгъан статьяланы хыртлагъанды, совет властха къаршчы сёлешгенди», деб айыб салгъандыла. Аны джашы Хамит Ставрополда гимназияны тауусханды. Аны да бир тукъум бир терслиги болмагъанлай, аллайбыллай юйдегиден чыкъгъанса, дегенни айтыб, 10 джылгъа тутуб ашыргъандыла. Хамит 1937-чи джыл тюрмеде ёлгенди. Адилгерийни экинчи джашы Энвер, Узбек кърал университетни ючюнчю курсунда окъуй тургъанлай, 1942-чи джыл Уллу Ата джурт къазауатха кетиб, атсыз-чуусуз болуб къалады.

Анам бла бирде тургъан Къобанланы Магомедни джашы Ахмат Москвада баш инженер билим алыб келгенден сора, Эльбрус ташчыда баш инженер болуб 1935-чи джылдан башлаб, 1937-чи джылгъа дери ишлейди. Билимли адамны Къарачайны джер хазнасы бла байламлы тау промышленностну айнытыр умуту болгъанды. Алай а ол муратына джеталмагъанды – 1937-чи джыл Ахматны, тутуб, тюрмеге саладыла, ол анда ауушады.

Эсимдеди, 1944-чю джыл «Баяут» совхозну экинчи бёлюмюнде джашай эдик. Бир кюн эшигибизден район аскер комиссариатны келечиси бла эл советни председатели тюшдюле. Ала анама бир къагъытны тутдурдула. Ачыб къараса, анамы тамада джашы, мени да къарнашым Боташланы Османны джашы Магомет, 1944чю джыл Украин ССР-ни Кировоград областында джау бла джигитча сермешиб ёлгенди, деб джазылыб тургъанын кёреди. Анамы кёлюне кириб, аууб къалгъаны бюгюн да кёзюмден кетмейди.

Анам артдаракъда, Магомет, Ата джуртун сакълай, джигитча сермешиб уруш тюзде джан бергенди, мен да акъыл-балыкъ болмагъан юч джаш сабий бла тарих джуртумдан къысталыб, джарлы гюнахсыз миллетим бла ахырат азабны чегеме, деучен эди.

Миллетибизни джилиги кючлю болгъаны себебли, анам, юч сабийин да, ачданджаланнгачдан ёлтюрмей, зарауатлыкъланы, къыйынлыкъланы да хорлаб, аякъ юсюне салады. Аллахны кючю кёбдю, окъугъуз, ишлегиз, бошбоюнла болмагъыз, бизге да бир кюч чыгъар, деучен эди анам хариб. Кёрмеген къыйынлыкълары да къалмагъанлай, мени анамча, къарачай тиширыула, беллерин къаты тартдырыб, тёзюмлюлюкню юлгюсю болгъандыла. Ол затны биз унутмазгъа керекбиз.

Адам бюгюню бла джашамайды, ол таймаздан ётгенкетген заманланы эсине тюшюргенлей турады. Джазыуну буйругъу бла мен да, джетиджыллыкъ джашчыкъ болуб, халкъым бла бирге кёчгюнчюлюкню айланчлы джоллары бла ётгенме, миллетиме джетген учузлукъну толусу бла сынагъанма. Алай а халкъым, кючлю болуб, сынмай, ууалмай сакъланнганы себебли, мен да тобукъланмагъанма.

Къарачай сабийлени, къартланы, тиширыуланы ёлюм, чалкъы хансны чалгъанча чалгъаны ёмюрлюкге сау къалгъанланы кёз алларында къалгъанды. Сталин, Берия, Суслов халкълагъа салгъан къыйынлыкъны ёлчелер хыйсаб да джокъду. 1999-чу джыл Антон Владимирович Антонов-Овсеенкону «Берия» деб китабы чыкъгъанды. Андан бир юзюкню келтирирге излейме: «Стоят преступники в аду – кто в крови, кто в пламени горит. Данте обходит владения дьявола, видит: один из страшных негодяев стоит в крови лишь по колено. Удивился Данте, подошёл, узнал Лаврентия Берия:

- Почему так мелко, Лаврентий Павлович?

- А я на плечах Иосифа Виссарионовича...»

Мени тёлюм акъырынакъырын тарихге кетиб барады. Ол халал, тюз джашагъан ётгюр тёлюдю деб, таукел айтырыкъма. Атамы юсюнден сагъышла мени таймаздан биргеме джашайдыла, аладан меннге къутулур мадар джокъду. Бир кере бир къарт айтхан хапар эсиме тюйрелиб къалгъанды. Ол чертгеннге кёре, депортацияны кёзюуюнде тутханларын арадан эки-юч ай кетгенден сора Черкесскеде шахар къабырланы къатында къыргъандыла. Менича, джууукъ адамларыны асыралгъан джерлерин излегенле дагъыда болурла. Аланы къалайда басдырылгъанларын билген бар эсе, газетде басмаларын тилейме.

Халкъыбыз, ахырат азабын дунияда чексе да, кесини атына учузлукъ джетдирмегенди, тилин, ашхы адетлерин, урунуугъа сюймеклигин, башха миллетле бла ариу джашай билген халисин тас этмегенди. Бизни поэтлерибиз, джазыучуларыбыз, суратчыларыбыз суратлау чыгъармаланы юслери бла тарих джолубузну ёлюмсюз этгендиле. Миллет келген джолун унутмазча, эсгертмеле, мемориалла ишленедиле.

Къарачай шахарда кёчгюнчюлюкде ёлгенлеге аталгъан эсгертме барды. Мени кёлюме келгенден, ол бизни сыйыбызды, бетибизди, биз аны не къадар таб этиб, ариу джарашдырыб кёргюзюрге керекбиз. Аны юсю бла Тебердиге, Доммайгъа къралны тюрлю-тюрлю джерлеринден кёб турист джюрюйдю. Мен алайгъа кёб барыучанма. Къач кёзюуде алайда, мемориалны аллы джолда, кёб машина джыйылыб, бичен, салам сатыу бла кюрешедиле.

Алайдан башха джер джокъмуду ол ишлеге?

Алайда джолдан мемориалгъа дери архитектурасы келишген джукъа (прозрачный) материалдан башы джабылгъан бир джатма маталлы бир зат, къатында да машинала тохтаучу джер ишленселе, ашхы боллукъ эди. Мемориалгъа джетгинчи Александр Матросовча джигитлик этиб ёлген Хачирланы Хызыргъа эсгертме салыргъа тыйыншлыды – ол, кесини кёкюреги бла джау танкны юсюн джабыб, аскерчи тенглерине джол ачханды.

Бюгюннге дери Хачирланы Хызыргъа «Эресей Федерацияны Джигити» деген ат аталмай тургъаны бек ушагъыусуз ишди.

Бу джумушланы Къарачай шахар округга атыб къоймай, миллет, биз да, пенсионерле, ачха джыяргъа керекбиз, аны тышында да миллетлерине джан аурутхан ачхалы-бочхалы джашларыбыз бардыла. Бу сыйлы джумушдан ала да бир джанында къалмазла, деб умут этеме.

Болгъан затыбызны – къыйынлыгъыбызны, махтауубузну да – тыйыншлы дараджада кёргюзе билейик.

БОТАШЛАНЫ
Хаджи-Мурат.
Черкесск шахар.

Цитата

Tinibek пишет: 2018 дж. никколну 21 "КЪАРАЧАЙ" Киши да унутулмагъанды, джукъ да унутулмагъанды ЁТГЕН ДЖОЛУБУЗНУ ЭСГЕ ТЮШЮРЕ... Алайда джолдан мемориалгъа дери архитектурасы келишген джукъа (прозрачный) материалдан башы джабылгъан бир джатма маталлы бир зат, къатында да машинала тохтаучу джер ишленселе, ашхы боллукъ эди. Мемориалгъа джетгинчи Александр Матросовча джигитлик этиб ёлген Хачирланы Хызыргъа эсгертме салыргъа тыйыншлыды – ол, кесини кёкюреги бла джау танкны юсюн джабыб, аскерчи тенглерине джол ачханды. БОТАШЛАНЫ Хаджи-Мурат. Черкесск шахар.

Хачир улу Эгизни джашы Хызыр джесирге тюшмез ючюн кесин да аны тегеригин алгъан немсаланы гранатла бла къыргъанды.Аны наградной листин окъугъуз." Къарачай" газетде справочный отдел болур,ала къазауатны юсюнден джазылгъан тюз бла терс болгъанын ма бу сайтлагъа къараб тюзетирге боллукъдула: " Память народа" ," Подвиг народа" ,ОБД Мемориалда.Сизде аскерчиледен уллу хапары болгъан адам ишлейди- Семенлени Аминат.
Келлик ыйыкъда Мурманск обл.Рыбачий полуостровха барлыкъма.Алайда къазауатны заманында бизден Хапаланы Исса Нанашны джашы ёлгенди.Рыбачийден Лиинахамари(Хызырны ёлген джерине )100км.бирди.,барлыкъма.Алайы погранзонадыда гарнизонны тамадасындан эркинлик сакълаб турама ары барыргъа.Суратла салырма.

2018 дж. никколну 23 "КЪАРАЧАЙ"
Белгилиле
ХАЛКЪЫБЫЗНЫ СЫЙЛЫ АДАМЫ

Бёлек джылны алгъа, экиюч адам болуб, «Электросвязь» АО-ну Карачаевскеде бёлюмюню тамадасы Малсюйгенланы Хасаннга бир джумушубуз болуб бардыкъ. Саламлашыб, сёзюбюзню да башлагъынчы, республиканы радиосуну къарачай тилде концерти башланды. Къарачайны, Малкъарны да кёллерин уллу этиучю Отарланы Омар «Къанаматны» джырлай эди. Биз джыргъа эсибиз кетиб тургъанлай, Хасан, ышарды да: Къалай кёресиз, джашла, фахмулу къарнашымы джырлагъанын?» деб сорду. «Сен малкъарлы тюл шойса да, къалай къарнашынг болады Отар улу сени?» - дейбиз, анга ийнанырыбыз келмейин. «Бизни тукъумубузну уллу къарт атасы Отар болгъанды. Ол Басханда Атабийледен къызгъа юйленнгенди. Ол юйюрге эки сабий туугъанды. Эки бала да малчы юйюрде ёсе келиб, бир уллу тогъаймюйюз къочхарны кютю этгендиле. Эркелетиб тургъан къочхарлары аланы бирин уруб, бири бла да ойнаб тургъанды. Андан сора къочхар бла ойнаб тургъан сабийге Малсюйген, къочхар уруб тургъаннга да Джансюйген деб атагъандыла. Алай бла, Отарланы бир къауумуна Малсюйгенлары деб къойгъандыла. Бахсанда туратуруб, анда ата-бабаларым Къарачайны Къарт-Джурт элине келиб орналгъандыла. Къарт атам Къурманбий 1894-чю джыл ол элде туугъанды. Ол огъай, атамы атасы Дауут да анданды».

Биз Хасаннга тынгылай туруб: «Къарт атанг саумуду?» - деб сорабыз. Ол кёзлеринде джыламукъларын тыялмай: «Аття хариб дуниядан кетгенли 19 джыл болады. Дунияда уа ол сынамагъан азаб къалгъан болмаз. Джаханимни бу дунияда да сынаб бошагъан эди», дегенинде, биз алай нек айтханын билирге изледик. «Менден эсе къарт атамы хапарын теренирек айтыр адам барды. Ол атамы эгечи Келиматды (Любады). Юйдегиси бла Ючкекенде джашайды», -деди...

Талай кюнден Ючкекеннге барабыз. Кесибиз да билмей тургъанлай, Келиматха тюбеб къалабыз. Ол бизни къоймаздан юйлерине алыб барады. Бир кесекден Хасанны атасы Умар да келеди. Алай бла бирем-бирем дегенча, Келиматлагъа Къурманбийни балалары, туудукълары да джыйыладыла. Сора биз тынчлыкъэсенлик да соруб, ушакъгъа сингебиз.

Келимат джарашдырыб, атасы Къурманбийни юсюнден хапарын башлайды:

- Атам Къарт-Джуртда сабийлей да элиблени юрениб, сыйлы муслиман динибизге джюреги бла берилгенди. Кёб да турмайын, юйдегилери Мара ёзеннге кёчгендиле. Атам кеси да толу акъылбалыкъ да болгъунчу, Тёбен Марада межгитге джюрюб башлагъанды. Кечелени биринде уа джашчыкъ бир сейир тюш кёргенди. Кёкню булутла басыб, аланы аралары бла джарыкъ нюр тёгюлюб башлагъанды. Аны ызындан сейир таууш эшитилгенди: «Къурманбий, сен сыйлы, насыблы, Аллах сюйген адам, керти да дин къуллукъчу болургъа талпый эсенг, бир уллу сынамны ётерге керексе. Ол да неди десенг, бир джылны узунуна кишиге сёлешмей турургъа, бу эшите тургъанынгы кишиге айтмай, диннге къуллукъ этерге керексе».

Джашчыкъ ол тамашалыкъ аууазгъа бек сейирсиниб, къууанч тыбырлы болады. Алай бла ол кюнден башлаб, диннге толу бериледи. Межгитге джюрюй, сау джылны да кишиге сёлешмей турады. Атасы, анасы да къоркъуб, арабин, джашчыкъгъа джинден заран джетибми къалды деген къайгъыда, билгичлеге джюрюйдюле, афендиледен дууала аладыла. Алай болса да, алагъа болушлукъ чыкъмайды. Ата-анасыны къыйналгъанларын ангыласа да, кёкден келген ауазгъа берген антын бузалмайды. Алай бла арадан бир джыл озады. Ол Къурман кюн болады. Сау элни джамагъаты межгитни аллына басынады. Межгитден апендиле чыгъыб келедиле. Аланы биргелерине элчиле шыйыхха санагъан джашчыкъ Къурманбий да чыгъады. Ол алгъасаб, ата-анасыны къолларын тутуб, къучакълаб, джылы сёлешеди. Ата-анагъа джашчыкъны сёлешгени уллу къууанч болады. Алайда джашчыкъны ата къарнашы Шогъай апенди энчи алгъышлайды. Ол кюнден сора элчиле Къурманбийге шыйыхды деб тургъандыла, - дейди Келимат, хапарын тамамлай.

Арадан иги кесек заман ётюб, Къурманбий Мара ёзенден Къызыл Покуннга амалсыз кёчерге керек болады. Нек десегиз, Октябрь революциядан сора къайсы бир диннге да къуллукъ этгенлени, байлыкълары болгъанланы къыйнаб, тынчлыкъсыз этиб башлайдыла. Къурманбий Къызыл Покунда къойчу болуб ишлейди. Алайда юйдегиленнген да этеди. Джашаууна не къоркъуулу болса да, динине кертилигин сакълайды. Джанын атыб Аллахына къуллукъ этеди. Марада къалгъан юч къарнашы бла тёрт эгечине да къайгъыргъанлай турады. Ол къуджур кёзюуде дунияда тынчлыкъ джокъ эди. Къурманбийни бир къарнашы граждан къазауатда Терк Башы Тегейде ёлгенди. Аны ёлюсюн асыраргъа къалгъан кийимлери бла аскер сауутун алыб келиб, бушуу басхан атасына берген къартджуртчу Хубийланы Таубий (Ислам Къарачайлыны къарнашы) болгъанды. Анга Къурманбийни джюреги хаман да эзилгенлей тургъанды...

Къыйынлыкъ келир болса, адамны къайда да табалады. 1932-чи джыл алтотур айны (март) 8-де Къурманбий бла абадан джашчыгъы, 14 джыл болгъан Мудалиф, Покун Сыртындан арба бла бичен алыб келе тургъанлай, алларына милициядан адамла чыгъыб, Къурманбийни тутуб, Бештау шахаргъа алыб кетедиле. Ол кёзюуде анга къызчыкъ тууады. Къурманбийни тутулгъаны юй бийчеси Дауумгъа ауур тиеди. Къурманбийге дунияны джарыгъын кёрген сабийин кёрюрге буюрулмайды. Аны беш ууакъ сабийи атасыз къаладыла...

Келимат, кёзлерин сюрте, джангыдан хапарын башлайды:

- Джашла, бизни юйюрге джетген къыйынлыкъны душман да сынамасын. Талай ийнегибиз бар эди да, советле аланы джангыз биринден къалгъанларын сыйырыб кетген эдиле - динсизле. Аны юсюне да, «гюттю юсюне къалач» дегенлей, 500 килограмм сют налог да салгъанлары бек ачыу тийген эди. Ол джыйгъан сютюбюзню бергеникде анамы да башына бош этген эдиле. Ийнаныгъыз, атам тутулгъан кёзюуде бизни юйюр джаханимни сынар ючюн къалмагъанды. Юйюр тамадабыз Мудалиф аякъ юсюне джангы мине башлагъан кёзюуде, тойоюн баргъан джерден, къралны джаууну джашыса деб, ненча кере къысталгъаныны санын билген болмаз. Не джашырыу, мен бир огъурсуз кюн джаратылгъан болур эдим дуниягъа. Атамы Бештау шахарда тутханларын эшитиб, анам хариб мени къойнуна алыб терезеден атама кёргюзген эди.

Арадан джылла ёте, биз да дыгалас эте, ёсе бардыкъ. Бизге джууукъ-тенг болуша турдула. Кёб турмай а, атам тюрмеде энтда бир тюш кёреди. Ары дери уа хар баш кюн сайын аны биргесине тургъанланы кече, къауум-къауум тюрмеден чыгъарыб, къырыб тургъандыла. Айтханымча, тюшюнде атама бир ауаз: «Къоркъма, Къурманбий, сеннге бир зат да боллукъ тюлдю», - дегенди. Андан сора уа кёб турмагъанлай гюнахсыз атама, сюд этиб, 10 джыл азаб буюруб, Соловкагъа ашыргъандыла. Анда атам Коми АССР-ни тюрмелерин сынар ючюн къалмагъанды. Аны биргесине ол заманда барыбыз да иги билген Батчаланы Дауут хаджи да болгъанды. Ала экиси да джанларына къоркъуб, башхалача сыйлы Къур’анны аякълары бла теблемегенлери белгилиди. Аланы ол ёхтемликлерине бюгюнледе да кёбле сейирсинедиле. Халкъда айтыудача, къабар къабынлары тауусулгъан болмаз эди, Аллах аланы ол къыйынлыкъда джанларын къалдыргъанды.

Соловкада да атам, алагъа этиле тургъан артыкълыкъны кёре, сынай турса да, бир ууахты намазын да къалдырмазгъа кюрешгенди. Не джашырыу, эслеб къоярла деб, къоркъур, илгиздик болур ючюн да къалмагъанды. Кюн сууукъ, къар терен, джелле сууукъну джик-джиклерине ётдюре тургъан заманда, атам тюрмени тёгерегинде темир чыбыкъ буруудан тырнакълаб тышына чыгъыб, дуппурчукъну джанында къар бла абдез алыб, намазын къыла тургъанлай, юсюне тюрмени тамадасы барыб къалады. Ол атама не эте тургъанын сорады. Атам, къоркъа турса да, джашырмай, муслиман болгъанын, Аллахны бирлигине ийнаннганын, диннге къуллукъ эте тургъанын айтады. Сора къатында сирелиб тургъан тюрме тамаданы бети джумушаб: «Къоркъма, тюрмени тамадасы менме. Кесим да татарлыма. Намазынгы эт, оразангы да тут. Сеннге киши джукъ айтханы болса, меннге айтырса. Эм узакъгъа иерлери да Соловкады. Былайдаса да, мындан ары иер джерлери джокъду. Кеч мени, Къурманбий хаджи, намазынгы бёлгеним ючюн», - деб, ариу сёлешеди бетинде нюрю болгъан, келбетли адам.

Ол кюнден сора атам хайт деб тириледи, къууанады. Алай а, аны къууанчын бир бушуу хапар бёледи. 1935-чи джыл аны тамада къарнашы Ожайны лишонкулак этиб, юйдегиси бла бирге Баяутха ашыргъан хапар джюрегине джара салады, дейди Келимат, джыламукъ басхан кёзлерин джаулугъуну къыйыры бла сюрте...

Кюнлени биринде Къурманбийни тюзюуюн адам болгъанын ангылаб, тюрмени тамадасы азыкъ складха къарауул этиб салады. Къурманбий ол ишде буюрулгъан кёзюую бошалгъынчы тургъанды. 1939-чу джылны къачында Аллах буюруб, сауэсен юйдегисине къайтыб келеди. Ары дери атасын кёрмеген, танымагъан къызчыгъы Келимат, асыры къууаннгандан, энтда кетиб къалмасын дегенча, атасыны къатындан кетмей турады. Тёрт джашчыгъы да къууанч тыбырлы боладыла. Юйюрюне джарашхан Къурманбий Къызыл Покун элде колхозда къойчулукъгъа джарашады. Алай болса да, аны джюрегине орналгъан къууанч кёбге бармайды. 1941-чи джыл Уллу Ата джурт къазауат башланыб, элчиледен кёб джаш Ата джуртларын къанлы джауладан къорууларгъа кетедиле. Къурманбийни тамада джашы Мудалиф да кетеди ала бла. Арадан эки джыл озуб, къарачай халкъгъа экинчи азаб буюрулады. Ол кёчгюнчюлюкню азабы эди. Къурманбийлары Къазахстанны Джамбул областыны Луговой районуну Подгорное элине тюшедиле. Къурманбийни юй бийчеси Дауум 1944-чю джылны алтотур айыны 8-де ауушады. Андан сора юйдегилери Къыбыла Къазахстан областны Сайрам районуну Притрактовое элине кёчедиле. Анда юйюр мамукъда ишлейди.

«Бушуу тенгизде да тюбейдиле насыбны айрымканлары» деб айтыу барды. Къурманбийни джашы Мудалиф, кёкюреги орденле, медалла бла джасалыб, къазауатдан 1945-чи джыл хорлам бла къайтады. Аны саугъаларыны арасында Махтауну эки ордени да бар эди. Къарнашла: Аубекир совхозну бухгалтери, Мудалиф агроном, Умар трактор бригадаланы учётчиги, Магомет мамукъ ёсдюрюучю бригадаланы тамадасы болуб урунадыла. Келимат да алагъа аналыкъ, эгечлик, шапалыкъ да этгенлей, юслерине къарагъанлай турады.

1949-чу джыл юйдегисини тилеги бла Къурманбий Боташланы Гитче хаджини къызы Супиятны юй бийчеге алады. Ол кюнден башлаб 30 джылны Къурманбийни юйдегиси ёге ана кибик кёрмей, Супиятха «ання» дегенлей тургъандыла. 1957-чи джыл Къурманбийни юйюрю Джуртха къайтыб келеди. Къурманбий, ата-анасыны къабырларына барыб, дууа этеди, кёбден бери аланы джокълаялмай тургъанына кечмеклик тилейди. Сабийлиги ётген джерлени тансыкълайды. Ол Гитче Къарачайда эм белгили апендилени бирине саналады. Шохну, тенгни, джууукъну да эркелетиб тута билген Къурманбий, Байрамукъланы Хаджи-Мурат, Каппушланы Ахия, Созарукъланы Рамазан, Боташланы Тамаш бла Кючюк, Чотчаланы Илияс, Азрет бла туугъан къарнашлары кибик шохлукъ джюрютюб турады. Ала барысы да джандетли болсунла, керти дуниягъа кетгендиле. Аны бек сюйген, багъалатхан адамларыны бири Лепшокъланы Мухаммат хаджи эди.

Джандетли болсун, Къурманбий апенди 1976-чы джыл кеси да ауушханды. Башында айтханыбызча, ол динин тутхан, адамлыгъын сакълай билген, алгъышлада джюрюрлей огъурлу адам болгъанына шагъатла кёбдюле. Миллетлени барын да эркелете, сыйлай билген Къурманбийни адамла да бек сыйлы кёре эдиле. Ол кесибизни тил бла къалмай, орус, черкес, абаза тиллени да кескин биле эди. Къурманбийни джашы Мудалиф да атасы кибик апендилик этиб тургъанды.

Бусагъатда Къурманбий апендини урунууну сюйген, тюзюуюн юйдегисинден туугъанла, туудукъла да Ючкекенде зауукълу джашайдыла. Ала керти дуниягъа кетген къартларын эсгергенлей турадыла. Ала да «Шыйых Къурманбийни огъурлу, этимли, табышлы юзюгю» деб айтдырырлайдыла.

ХУБИЙЛАНЫ Вениамин.
Суратны автор салгъанды.

2018 дж. никколну 23 "КЪАРАЧАЙ"
Гёджеблерибиз
КЕСИН КИШИГЕ ДЖЫКЪДЫРМАГЪАНДЫ

Ёзденланы Таукъанны джашы Исса бла джашауумда бир кере тюбешгенме. Къайда тюбешгеними кечирек айтырма. Ары дери уа аны юсюнден хапарлы болуб туруучан эдим: ол Совет Союзну джылларында белгили, онглу гёджеблени бири эди. Мен билиб ол кесин кишиге джыкъдырмагъанды. Мен кесим эркин тутуш бла кюрешиб тургъаным себебли билеме, гёджебле да, башха спортчулача кеслерини джашауларында тюрлю-тюрлю тыйгъычлагъа тюбер ючюн къалмайдыла. Аланы бир къауумлары, сёзсюз да, Европаны, дунияны чемпионлары боллукъ эдиле, алагъа тюрлю-тюрлю сылтаула табмай, джол берселе.

Мен хапарын айтырыкъ Ёзденланы Исса да аллай онглу гёджеблени бири болуб, алай а джакълыкъ табмай, Европаны, дунияны алчылыгъы ючюн эришиулеге къошулалмай, алчы орунланы алыб, муратына джеталмай къалгъанды. Японияны ара шахары Токиода Олимпиадагъа барыргъа тыйыншлы болуб, чурум неде болгъанын да айтмай, эркин тутушдан СССР-ни джыйым командасы бла Владивостокда юрене тургъанлай, аны ызына къайтарыб къойгъан эдиле.

Ёзденланы Иссаны тутуш бла джаны бир болгъанды. Аны юсюнден хапарла эшитиб турсам да, кеси бла кечирек танышхан эдим. Гитче Къарачай районнга, мен Австралияда бардырылгъан Олимпиадада экинчи оруннга чыгъыб, кюмюш медалны алыб къайтханымдан сора чакъыргъан эдиле.

Исса мени кёргенинде, аллыма келиб, джылы къучакълагъан эди. Тынчлыкъ-эсенлик соруб бошагъандан сора Олимпиадада экинчи орунну алгъаным бла алгъышлагъан эди. Джылы сёзлю огъурлу адам эди. Спорт джанындан а аны джетишимлерине ким да сукъланныкъ эди. СССР-ни Къоруулау Кючлерини алты кере чемпиону болгъан спортчугъа. Украинада ким бла джыгъышса да, барын да джыгъыб туруучан эди. СССР-ни Къоруулау Кючлерини алты кере чемпиону болгъан алай тынч тюл эди анга. Тамам кючлюле, эркин тутушну тамам усталары бла тутуша эди ол. Совет Союзну Армиясыны Ара спорт клубу бар эди да, ары бютеу кючлю гёджеблени чакъырыучан эдиле. Кеслерин Иссагъа джыкъдырсала да, аны бла тутушханларын уллу насыбха санай эдиле бир къауум гёджебле.

Болуму да бола тургъанлай, эркин тутушдан кесини ауурлугъуна кёре, Ёзден улу дунияны чемпиону нек болмады? Японияда боллукъ Олимпиадагъа СССР-ни джыйым командасы бла нек бармады? Мен эмда башхала сагъыш этиб, бу оюмда тохтаб къалабыз: Ёзден улу кёчгюнчюлюкню сынагъан миллетни уланы болгъаны ючюн джибермей эдиле аны дунияны алчылыгъы ючюн чемпионатлагъа, Олимпиада оюнлагъа. Джиберселе уа ол хорламлы болуб, къралына сый, махтау келтирлик эди.

Совет Союз чачылгъанындан сора къарачай халкъгъа бир кесек джумушагъан эди кърал. Ары дери уа къарачай халкъны уланы болгъанынгы билселе, ачыкъ айтмасала да, джашыртын тюрлю-тюрлю тыйгъычла салыб, джашларыбызны ашхы муратларына джетерге къоймай эдиле. Мен Къазахстанда джашамасам, эркин тутушдан дунияны алчылыгъы ючюн эришиулеге, Олимпиада оюнлагъа къошуллукъ тюл эдим.

Мен Гитче Къарачай районда махтаулу гёджеб Ёзденланы Исса бла тюбешген заманда саулугъу бир аламат эди. Джаш гёджеблени эркин тутушха юретиб тура эди. Мени да чакъыргъан эди юрениулеге. Аланы бир да уста бардыра эди ол.

Талай джылдан Ёзденланы Исса ауушханды деб хапар эшитгенимде тамам кёлюм бла къыйналгъан эдим. Дуниядан джашлай кетди ол. Джашауда тюзлюк болмагъанына, аны дунияны алчылыгъы ючюн эришиулеге, Олимпиадалагъа джибермегенлери ючюн къыйнала, замансыз заманда саулугъундан, бизге джукъ айтмаса да, бошаб къойгъан болур эди. Бюгюнлюкде анга 80 джыл болуб турлукъ эди. Саулугъу иги болгъан адамгъа уа 80 джыл неди? Иссаны уа саулугъу бар эди.

Къарачай миллетде кеслерин кишиге джыкъдырмай, дуниядан кетген гёджебле кёбдюле. Аланы атлары бюгюн-бюгече да унутулмай турады. Ёзденланы Таукъанны джашы Исса да ма аланы бириди. Аны аты бир туудукъладан бирси туудукълагъа кёче, халкъны эсинде джашарыкъды...

БАЙРАМУКЪЛАНЫ Ислам,
Сиднейде бардырылгъан Олимпиаданы кюмюш медалыны иеси.

2018 дж. никколну 23 "КЪАРАЧАЙ"
Алимни оюму
МЫЙЫБЫЗНЫ САКЪЛАЙЫКЪ

Алимле айтханнга кёре, адам баласы хар кюн сайын бир затны къайтарыб этиб турургъа юренчек болса, мыйысы мууал болуб тебрейди. Не уа, «мыйыма ауурлукъ джетдирмейме» деб, сёз ючюн, эт адамларынгы, тенглеринги туугъан кюнлерин телефонунга джазыучу болсанг; тарихде болгъан кюнлени, айланы, джылланы эсингде тутаргъа сюймей, Интернетде излеучю болсанг; гитчерек санланы бир-бирине къошар, алыр, керелер, юлешир ючюн калькуляторгъа къараучу болсанг, мыйынг «эринчек» болуб башлайды да, ахырында «хыбыл» болуб къалады. Спортчу санларына джарау этиб тургъанча, хар ангысы болгъан инсан тюрлю-тюрлю ашхылыкъ келтирген затлагъа сагъыш эте, мыйысына джарау этиб, игиликге ишлетиб турургъа керекди. Мыйыны магъанасыз затлагъа юренчек этмей, аны кючюн сакълар ючюн а, не этерге керекди?

1.Телевизорда адамны сагъыш этдирмеген, бир иги затха ойлашдырмагъан магъанасыз бериулеге (шоулагъа) бек аз къараргъа.

2. Борсукъ тешигине кириб тургъанча, джангызлыкъгъа джесир болуб турмай, кёбчюлюк бла тюбеширге, мадаргъа кёре билимли, акъыллы, фахмулу адамла бла асламыракъ ушакъ этерге.

3. Бир талай ишни бирден этеме деб, джюннге тюшген тауукъча болмай, бир ишни къолгъа алыб, аны ахырына дери джетдириб, сора джангы ишни къолгъа алыргъа.

4. Ауругъан сагъатынгда мыйынга кюч джетдирмезге (азыракъ окъургъа, бир мадарын табыб докладла, адабият чыгъармала джазмазгъа, сурат салмазгъа, илму иш бла кюрешмезге д.а.к.).

5. Джукъларгъа джатсанг, джууургъан бла башынгы басдырыб, кеси тылпыуунгу солуб, таза хауа (кислород) мыйынга бармазча этиб, мыйынгы тюз ишлеуюне заран салмазгъа.

6. Эртден азыкъ ашамай, ишни башламазгъа. (Эртденликде ашамазгъа юренчек болсанг, къанынгы басымы (давлениенг) уллу болады, ахырында башынга къан урургъа боллукъду.)

7. Мадар болса, самолёт бла кёб учмазгъа. (Узакъ джерлеге кёб учхан адамланы мыйыларына заран джетиб, джашлай унутуучу боладыла. Аны амалтын лётчикле, стюардессала пенсиягъа эртде чыгъадыла.)

8. «Не болса да бир зат бла булджуна, кюушене турайым» деб, чайырны чайнаб турмазгъа. (Аууз тылпыуун таза этерге, не уа, къыйгъы сагъышладан къутулургъа умут этиб, чайыр чайнаргъа юренчек болгъан адам кесек заманнга себеб таба эсе да, кёб чайнаб турса, мыйысы унутуучу болады.)

9. Ауур, ачы, къаты музыкалагъа кёб тынгыламазгъа. (Аллай музыкала адамны мыйысыны онг бёлюмюнде болгъан къан кесеклени уютадыла да, ахырында мыйы чириб башлайды.)

10. Татлыны, джауну, семизни кёб ашамазгъа. (Ауур ашны кёб ашагъанны къаны къалын болады, семирген этеди. Алай бла тюрлю-тюрлю сау болмазлыкъ аурууладан ауруб башлайды. Мыйыгъа да къан бла асыры кёб татым (калория) барса, мыйы тунчукъгъанча болуб, ал кёзюуде унутуучу бола келеди да, ахырында «Альцгеймерни аурууу» деген аман ауруу бла ауруб башлайды.)

11. Джай кёзюуде терлейме деб, къыш кёзюуде сууукъ болама деб, адам кесине бирер сылтау табыб сууну кемсиз аз ичерге юренчек болмазгъа. (Сууну мардадан эсе бек аз ичген адамны мыйысы суу кюсеген гокка хансча бола келиб, ахырында мууал болуб, къуу болуб къалады.)

12. Адам баласы джыл санына кёре кереклисича бир заманны джукъларгъа керекди. (Кече-кюн демей, джанын-къанын аямай, ишге мыллыгын атыб, не уа аманлыкъгъа айланыудан кесин тыялмай, къыйынджюрек болуб, бош затлагъа уллу магъана бериб, кечени кече узуну анга сагъыш этиб, тангын атдырыб, «джукъу тели» болуб тургъанны мыйысы кёлтюрем болуб, ахырында керти тели болургъа да боллукъду.)

13. Тютюн, аракъы, наркотик дегенча затланы ичмезге. (Къурамында спирти болгъан ичкиле, наркотикле адамны мыйысын къуу этгенлери бла къалмай, Аллахны, адамны аллында да гюнахлы ишле этдиргенлери, ол хакъды).

ТОМПАЛАНЫ Алибек.

2018 дж. никколну 21 "Къарачай"
Чаришле
КЮЧЛЮЛЕ АЧЫКЪЛАНДЫЛА

Мындан алда Къарачай-Черкесияны республикан ипподромунда КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашидни ёчюне ат спорт эришиуле болгъандыла. Ала Хорламны эмда Эресейни кюнлерине аталыб бардырылгъандыла. Бютеулей да ёч фонд юч миллион сом эди.

Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашидни атындан КъЧР-ни Правительствосуну Председателини биринчи орунбасары Байчораланы Эльдар ат спорт эришиулеге къошулгъанланы джылы алгъышлады.

«Бизни Къарачай-Черкесияда шохлукъну, къарнашлыкъны тамалында 80 миллетни келечиси джашайды. Ала, тарихни эсде тута, биз биригиуде уллу эресейчи халкъ болгъаныбызны ангылаб, келлик заманнга джол ишлейдиле. Бизни халкъланы шохлугъу рахат, кючлю къралны - Эресейни - тамалыды. Бюгюнлюкде бизни хар бирибиз миллетле арасы шохлукъну бегитирге, рахат джашау къураргъа, Джуртубуз джашнар ючюн, джигер урунуугъа энчи юлюш къошады. Биз, ата-бабадан келген ашхы адетлени сыйлаб сакълай, аланы тёлюден тёлюге бере барабыз. Башха халкъланы маданият джетишимлерин сыйлайбыз, багъалатабыз.

Багъалы джердешлерим, сизни Эресейни Кюню бла алгъышлайма! Сизге мамыр кюнню тюбюнде кючлю саулукъ, рахат джашау теджейме. Ораза байрам бла барыгъызны да алгъышлай, бизни сюйген республикабызны, Къарачай-Черкесияны, халкъларына терен акъыл, уллу тёзюм, мийик джетишимле, тамблагъы кюннге ышаныу теджейме», - деди Байчора улу.

Атла бла атчыланы тёзюмлюклерин, усталыкъларын, тириликлерин сынай, чаришле алты тюрлю дистанцияда бардырылдыла.

Уллу Ата джурт къазауатны, Эресейни джигитлерине аталгъан биринчи ат чабдырыулагъа Къарачай-Черкесияда туугъан байталла къошулдула. Ала минг метр узакълыкъгъа чабдыла. Ёчге 400 минг сом салыннган эди. Биринчи оруннга Каппушланы Умарны Жасмин деген аты чыкъды.

Уллу Ата джурт къазауатны, Эресейни джигитлерине аталгъан экинчи ат чабдырыулагъа Къарачай-Черкесияда туугъан, эки джыл толгъан атла къошулдула. Ала 400 минг сом ёчге минг метр узакълыкъгъа чабышдыла. Дотдайланы Муратны «Леон» деген аты хорлады.

Чаришледе ючюнчю ат чабдырыула Ораза байрамгъа аталгъан эдиле. 400 минг сом ёчге юч джыл толгъан эмда андан уллу атла минг метр узакълыкъгъа чабхан эдиле. Авангард мюлкню Хард Бой деген аты биринчи оруннга чыкъды.

Андан сора Уллу Ата джурт къазауатны заманында тылда уруннганланы сыйларына атаб, Эресей Федерацияны халкъларыны шохлугъуну ёчюне, 400 минг сом ёчге, он байтал чабышдыла. Ол эришиуледе «Авангард» мюлкню Русалка деген байталы, Къараланы Муратны Царицин деген аты хорладыла.

Ол кюн бардырылгъан ат спорт эришиуледе эм сейири Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашидни бир миллион сом ёчю ючюн ат чабдырыу болду.

Ол чаришлеге юч джыл толгъан эмда андан уллула 14 ат къошулдула. Аланы чабдыргъан жокейлени арасында мийик класслыла, къралла арасы дараджалыла да бар эдиле.

Къралла арасы класслы жокей Каппушланы Мырзабек, Ёртенланы Хусейни Сенсация Стайл деген атын чабдырыб, биринчи оруннга чыгъыб, ёчге 500 минг сом алды. Къалгъан ачха башха тёртеуленнге юлешинди.

Бу ат спорт эришиуле адамланы уллу къууанчха бёлей эдиле. Адамла, кюлюб, ышарыб, къычыра, джюрек сезимлерин тышына тёге, насыблы кёрюне эдиле. Ол кюн бардырылгъан уллу чаришлени кёзюулеринде республиканы белгили артистлери концерт бергенлей турдула.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

2018 дж. никколну 21 "Къарачай"
Бу кюнледе Къарачай-Черкес Республиканы Башчысы Темрезланы Рашид ГТРК-ны къарачай бёлюмюню тамадасы

ДЖАНКЁЗЛАНЫ Мединагъа,
Хамитни къызына,

кесини указы бла «Къарачай-Черкес Республиканы махтаулу журналисти» деген атны бергенди.

Биз, «Къарачай» газетде ишлегенле, бу сыйлы саугъа бла Мединаны алгъышлайбыз. Халкъын бек сюйген, ариу, фахмулу тенгибизге мындан ары да уллу джетишимле, сюек саулукъ, насыб эмда кёб игилик теджейбиз. «Къарачай» газетни къуллукъчусу, КъЧР-ни халкъ поэти Лепшокъланы Хусеинни анга атагъан назмусун да беребиз.

«Къарачай» газетни коллективи.

КЮННЮ КЪЫЗЫ

Чолпан джулдуз, къууанчын кенгнге джая,
Мийик кёкден сеннге сюйюне къарайд.
Таулу джуртунгда къураб сейир уя,
Кюмюш джарыкъ алтын чачынгы тарайд.

Туугъан элинг сени сюеди, джакълайд,
Алгъыш айтады Къобанны кёк сууу.
Таза иннетинг аман затдан сакълайд,
Булгъайды къол Минги Тауну акъ бууу.

Ёсдюнг адебни, намысны тёрюнде,
Халкъны ашхы адетлери ийнакълай.
Сары-Тюзню гюл джасагъан джеринде,
Огъур джазны сюйюм кючю ийнакълай.

Сенде барды джангкъылычны хазнасы,
Терен акъылны, билимни ёсюую.
Ана тилни, джигер халкъны джазмасы,
Таулу джуртну къудурети, тебиую.

Булбул къууанч этиб джырлайд сёзюнгден,
Алгъыш айтад джюрек къылынг, кёллениб.
Джилтин джанад, нюр тёгюлед кёзюнгден,
Джашайса махтаугъа, сыйгъа бёлениб.

Туугъан кюнюнг бла сени алгъышлай,
Той этелле, тепсейдиле ауушла.
Халкъны керти къызын сюйюб ийнакълай,
Чууакъ кёкден харс уралла тау къушла.

Халалды джюрегинг, чомартды къолунг,
Чучхур макъам согъад сени амалтын.
Гюлден, насыбдан чагъыб турсун джолунг,
Болгъанса джомакъ, кюнча, сары алтын.

2018 дж. никколну 21 "Къарачай"
Сейир затла
ДЖЫЛАНЛА БЛА ТЮБЕШИУ

Кёчгюнчюлюкде сагъатыбызда къайын анасы башха элден келген келинчигин суу алыргъа иеди. Суу къатлары бла агъады, алай а анга джюрюген джолчукъну эки джаны да, алыр джерлерини тёгереги да къамиш болады. Келинчик, суу агъачны да алай салыб, челек бла ары узалгъанлай, уллу кобра бир джанындан чыгъыб, ёрге сюеледи. Бу, хахайдан алыб, эс ташларгъа джетиб, сир къатыб къалады.

Ол кёзюуде къамишледен акъ сакъаллы къарт чыгъады. Былагъа джууукълашыб: «Тюйме, мынга тийме», - дейди. Джылан къамишлеге джанлайды, келинчик къартха бурулгъанында, аны джолчукъ бла эл таба ашыгъыш баргъанын эслейди. Юйге келиб, баш иесине айтады. Ол да, джамагъатда джюрюген хапаргъа кёре, акка толу акъыллы болмагъанын, зарауатлыкъ джетген киштик, ит, къоян, бёрю, къанатлы балачыкъланы юйюне келтириб, эс джыйдырыб бошлагъанын, ол халда кобрачыкъгъа да къарагъанын айтады. Къартны юйдегиси ач джыллада къырылыб, элни къыйырында гитче мекямчыкъ этиб, кеси джангыз джашагъанын билдиреди. Сау къалдыргъан джанлагъа ёлген балаларыны атларын атаб, артда тюбегени болса, аланы айтса, ангылагъанларын элден адамла кёргендиле. Тюйме да къызчыгъыны аты болгъанды.

***

- Мени ийнегим кёб сют бериучен эди, энди къолай тюлдю, сиз сауа болурмусуз? – дейди эллени биринден тиширыу джангы тууарчылагъа.

Аны ол айтханы былагъа бек ауур тиеди. Эртденбла сюрюб чыкъгъанлары бла аны ийнегинден кёз алмай айланадыла. Кюнортада малла иссилей тебрегенлеринде, бир джерге джыйыб, чегет къыйыргъа элтедиле. Ийнеклени сан биринден къалгъаны салкъында джатадыла. Была сакъ болгъан ийнек а сюелиб турады. Джууукъ барыб къарасала, ийнекни бир арт бутуна джылан чырмалыб, башын эмчеклерине джетдириб, кёмюккёмюк этдириб эме тура. Къатын, экинчи кюнюнде была айтханнга ийнанмай, биргелерине чыгъады. Кеси кёргенинде, ийнегин башха элге сатыб иеди.

***

Къыргъызстанда Искра деб эл бар эди. Анда джаш юйдегиси болгъан бир киши, сюрюучю болуб, джайлыкъгъа чыгъады. Табыракъ джерде кийизледен шатыр этиб джарашадыла. Кюнлени биринде, алайда гитче джыланчыкъны кёрюб, аны да ёлтюрюб, къой кютюучю итчиги да биргесине, сюрюуню ызындан кетеди. Юй бийчеси да, сабийин бешикде джукълатыб, къорлукъ алыргъа хоншу къошха барады. Ызына къайтханында, шатырларыны тёгереги, артыкъ да бек ичге кирген джерлери ууакъ джыланчыкъладан толу. «Балам не болду экен?» деб, джаны анга кетиб, ичине да киралмай, биягъы къошха чабады. Алайдан тиширыула да, бир къарт да джетедиле. Къарт кийиз кюйдюрюб, тютюнлетиб, ийис этдиргенинде, джыланчыкъла джанлайдыла. Шатыргъа кирмеген эдиле. Сабий да рахат джукълаб тура эди.

Экинчи кюн да биягъы джыланчыкъла келгенлеринде: «Была сен ёлтюрген нёгерлерин джокълаб турлукъдула, башха джерге кёч», - дейди къарт. Ол айтханны этгенлеринде, экинчи быланы тынгысыз этген болмайды.

ТЕМИРБОЛАТЛАНЫ Сапият.
Къарачай шахар.

номер 51 страница 2 2018 год. Алан,.Tinibek,менге бу газетни номеринде Ортабай улу Тохтар бла Джатдоланы Умарны суратлары керекдиле,алая копиясын алалмайма.Аланы суратларын бери салсанг блайдан алыр эдим.

Цитата
Мусса пишет: номер 51 страница 2 2018 год. Алан,. Tinibek,менге бу газетни номеринде Ортабай улу Тохтар бла Джатдоланы Умарны суратлары керекдиле,алая копиясын алалмайма.Аланы суратларын бери салсанг блайдан алыр эдим.

Salam Mussa, Keçkinlik canngı kördüm. Tambla nasıp bolsa haparnı da salırma. Suratlanı bılayga salabilmeyme. Poçta adresigizni bildirsegiz arı iyerme, ne de facebook'ga salırma.. .

2018 дж. элияны 5
Ашхы иш
ЁЛЮМСЮЗ ПОЛК

Ортабайланы Кертибийни джашы Тохтар

Тохтар 1917-чи джыл Ташкёпюр элде туугъанды. Микоян-Шахарда рабфакны бошагъандан сора, Мара Аягъы элде устаз болуб ишлегенди. 1937-чи джыл Москвада халкъ окъууну школларыны инспекторларыны курсларын бошагъанды, сёзлюкле, окъуу китабла джазгъанды. Нарсанада къарачай издательствода, андан сора «Къызыл Къарачай» газетде ишлегенди. Ата джурт къазауат башланнганында, урушха кетгенди. Билимли джигит джаш, абычарланы хазырлагъан курсланы бошаб, лейтенант чыны бла пулемёт взводну командири болуб уруш этгенди.

Ол кёчгюнчюлюкню джылларында Къазахстанда халкъ окъууну учреждениелеринде ишлегенди. Халкъыбыз кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора 1957-чи джылдан 1977-чи джылгъа дери «Къарачай» (алгъыннгы «Къызыл Къарачай», «Ленинни байрагъы») газетде джууаблы секретарь болуб тургъанды.

Тохтар ана тилибизни грамматикасыны тюрлю-тюрлю проблемаларына атаб талай илму иш да джазгъанды. 1963-чю, 1966-чы джыллада чыкъгъан «Букварны» эмда сабийлеге джораланнган талай китабны авторуду.

Ортабайланы Тохтар 1997-чи джыл ауушханды.

Джатдоланы Муштурайны джашы Умар

Умар 1923-чю джыл Хурзукда туугъанды. Анда школну бошагъандан сора Микоян-Шахарда педучилищеде окъугъанды. Аны бошагъанлай, Уллу Ата джурт къазауат башланады да, Джатдо улу да, аны бир бёлек нёгери да кеслерини разылыкълары бла къралны къанлы душманладан къорууларгъа кетедиле.

1941-чи джыл Умар, аскер училищеде окъуб, телефон, радиосвязны устасы болгъанды. Андан сора 1942-чи джылны джазында сермешиулеге къошулады. Ол джылны къачында баргъан хатерсиз къаты сермешиуледе связь взводну командири лейтенант Джатдо улу, джаралы болуб, госпиталгъа тюшеди. Джарасы маджал болуб, госпиталдан чыгъыб, фронтха кетеди. Къаты сермешиулени биринде Умар экинчи кере джаралы болады. Джарасын бакъдырыб бошагъанлай, кеси къуллукъ этген аскер бёлекге барады. 1944-чю джылны май айында ротаны командири, тамада лейтенант Джатдоланы Умарны кёчюрюлген халкъны адамы болгъаны ючюн, фронтдан чыгъарыб, Орта Азияда аскер округга джибередиле. Ол аскер къуллугъун Самарканд шахарда бардыргъанды. Капитан чыны бла 1946-чы джыл аскер къуллукъдан башына бош болуб, Къазахстанда юйдегисин табыб, ала джашагъан джерге барады. Анда устаз болуб ишлегенди. Азиядан къайтхандан сора Умар, устаз институтну физика-математика факультетин тауусуб, кесини элинде - Хурзукда - устаз болуб уруннганды. Коммунист партияны юсю бла джууаблы къуллукълада да ишлегенди. КПСС-ни Джёгетей Аягъы райкомуну 2-чи секретары, Гитче Къарачай райисполкомну председатели болуб къуллукъ этгенди. Пенсиягъа чыкъгъанындан сора, Ючкекенде «Элия» заводда ишлегенди.

Къазауатда этген джигитлиги ючюн Джатдоланы Умар Къызыл Джулдузну, Ата джурт къазауатны биринчи дараджалы орденлери бла дагъыда талай медаль бла саугъаланнганды.

Умар 1992-чи джыл къыркъаууз айны 1-де ауушханды.

Рубриканы СЕМЕНЛАНЫ Аминат бардырады.

https://www.facebook.com/groups/321318214576924/permalink/2094485820593479/

2018 дж. элияны 19 "КЪАРАЧАЙ"
Къарнашлыкъ
ОГЪАРЫ МАЛКЪАРДА НАМАЗ КЪЫЛГЪАНДЫЛА

Кёб болмай Гитче Къарачай райондан талай адам, Малкъаргъа барыб, анда джума намаз къылыб къайтханды. Бу ишге башчылыкъ этген «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни Гитче Къарачай районда башчысы ЁЗДЕНЛАНЫ Аубекир бла бизни корреспондентибиз МАМЧУЛАНЫ Дина ушакъ этгенди.

- Аубекир, биз эшитгеннге кёре, никкол (июнь) айны 29-да Гитче Къарачайдан иги кесек адам, сен да ичлеринде болуб, Малкъаргъа къонакъгъа баргъансыз. Бу иш къалай башланнганындан, джолгъа не иннет бла чыкъгъаныгъыздан бир бёлек сёз айтсанг.

- Ким да билгенден, къарачай-малкъар халкъ бир миллетбиз. Ол себебден джюрегибиз бир-бирибизге тартханлай, бир-бирибизден хапар билирге излегенлей турады. Джаш адамла бирбирлерин иги тутадыла. Къарачайдан ары барадыла, Малкъардан бери келедиле. Джыллары келген адамланы арасында къысха байламлылыкъ барды, деб бегитген къыйынды. Ол себебден къартладан къуралгъан «джыйынны» алыб барыргъа «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни район бёлюмюню кенгешинде оноу этдик.

- Бу затха гитчекъарачайчыла къалай тюбедиле, ушатдыламы?

- Ушатхан къой эсенг, бек учунуб, ёрге туруб къалдыла. Адам кесини къарнашыны юйюне къалай барлыкъ эсе, алай хазырландыла. Айтыргъа, 21 адам джолгъа чыгъаргъа таукеллигин танытды. Барыбыз да келишиб, байрым кюн барыб, анда межгитде джума намаз да къылыб, малкъар къарнашларыбызгъа Къарачайдан салам да айтыб, саулукъ-эсенлик да соруб къайтыргъа келишдик.

- Малкъаргъа баргъан ол 21 адамны бары да джыллары келген адамламы эдиле огъесе ичлеринде алагъа джолда кёзкъулакъ болурча джашыракъ адамла да бармы эдиле?

- Малкъаргъа баргъанланы арасында эм абаданнга 92 джыл болгъан эди. Эм кичисине да – 35 джыл. Барыбыз да эртденбла сагъат 7де Ючкекенде кёчгюнчюлюкню кёзюуюнде миллетибизни ёлюмню ауузундан тартыб алгъан джигит, джигер къарачай аналагъа аталгъан эсгертмени къатына джыйылдыкъ. Беш аламат машина къурагъан эдик – джолда исси болуб инджилмезча, ичлеринде кондиционерлери болгъан, ариу, къалайгъа барсанг да ыйлыкъмазча машинала. Аланы джюрютгенле да уллу сынамлары болгъан шофёрла эдиле.

- Къартла джолда къарыусуз болуб къалырла, деген къоркъуу эсигизге келгенми эди?

- Биз Огъары Малкъар элге барлыкъ эдик. Джол ары тынч да, джууукъ да болмагъанын эсге алыб, биргебизге эки врачны алдыкъ – Чотчаланы Аубекир бла Ёзденланы Хаджи-Исхакъны. Аны тышында да хар машинагъа суула, биринчи болушлукъгъа джораланнган дарман-дары салдыкъ. Джолда бир-бирибизден хапар билгенлей, акъырын бардыкъ. Беш кере тохтаб, адамланы солутуб, алай элтдик.

Биринчи кере Пятигорскени джолунда тохтаб, баргъанлагъа солуу алдырдыкъ. Андан сора Нальчикге кирген джерде тохтадыкъ. Айтыргъа, бизни бла баргъанланы ичлеринде ёмюрде Малкъарны кёрмегенле да бар эдиле. Аушигер, Шимал Кавказда къой эсенг, бютеу къралгъа белгили кёлдю. Ары адамла кеслерин бакъдырыргъа, аны джылы сууунда джууунургъа къыш да барыучандыла. Биз алайда да тохтаб, аны бла къартланы танышдырдыкъ. Андан сора Черек кёлге джетдик. Анга «Голубые озера» дейдиле. Черек районнга киргеникде, иги солуб, малкъар хычынла бла да ауузланыб, иги кюч-къарыу алырча болдукъ. Ызы бла тамам къыйын джол бла Черек ёзенни ёрге тебредик.

- Сиз джолугъузну Огъары Малкъаргъа нек тутханыгъызны юсюнден да бир-эки сёз айтсагъыз. Башха тынчыракъ джолу болгъан бир элде къалыргъа нек болмадыгъыз?

- Биз Малкъаргъа атланырдан алгъа ала бла оноулашхан эдик. Огъары Малкъарда аламат межгит ишленнгенди. Аны бла бирге ёзенни тарихи теренди, сейирди. Къарачай-малкъар халкъ сюргюннге ашырылгъынчы, былайда, айтыуларына кёре, 18 эл орналгъанды. Сёзсюз да, ала уллула болгъан болмазла. Бюгюнлюкде бу ёзенде эки-юч эл барды. Къалгъанлары, бизни Схауат эмда бирси эллерибизча, ызыбызгъа къайтхандан сора юйремей къалгъандыла.

Бюгюнлюкде Огъары Малкъар уллу эллени бириди – анда 4000-нге джууукъ адам джашайды. Былайда адамла, эски джуртубуз деб, кёллениб джашагъанларына уллу кырпыч юйле шагъатлыкъ этедиле. Аны бла бирге былайда бурундан къалгъан къалала, мекямла бардыла – «ачыкъ кёкню тюбюнде музей» деб былайгъа бош айтылмайды. Ол себебден баргъандан ары экскурсия да этиб, бай тарихибизни да эсге тюшюрюрге изледик.

- Быллай зат, ишексиз да, биринчи кере болгъан болур – къарачайлыла бла малкъарлыла бирге намаз къылгъандыла. Къарачайдан баргъанланы ичлеринде хаджиликге барыб къайтханла да болур эдиле?

- Быллай зат, биз билиб кертиси бла да биринчи кере болгъанды. Биз ары джума намазны кёзюуюне джетдик. Ичибизде сегиз хаджи бар эди.

- Сизге анда джамагъат джюрек разылыкъ бла тюбегенине сёз да болмаз.

- Бюгюнлюкде элни имамы Кючюкланы Байрамукъду. Ары барлыгъыбызны оноуун аны бла этген эдик. Аллындан да ол, бек джарыкъ болуб, келигиз, сакълаб турлукъбуз, деген эди. Баргъаныкъда, джамагъатны да джыйыб, аллыбызгъа чыкъды. Бек ариу, джылы тюбешиу болду. Андан сора барыбыз да джума намаз къылдыкъ. Бир-бирибизге кёб иги сёз айтхан бла бирге, къралыбызгъа, джуртубузгъа, къарачай-малкъар миллетибизге тынчлыкъ, рахатлыкъ тиледик, ичибизден-тышыбыздан да алгъыш этдик. Бирге суратха да тюшдюк.

Андан сора бизден баргъанла эски къалалагъа, мекямлагъа айландыла. Кёзлери кёргеннге ийнанмагъанча болгъанла да бар эдиле, нек десенг, алайлары таурух маталлы бир джерледиле. Эски межгитге барыб, анда да намаз этдик. Сора ызыбызгъа джангы межгитге къайтдыкъ. Алайда таб джарашдырылгъан, ашха-суугъа багъышланнган мекямлада тепсилеге олтурдукъ.

Малкъар къарнашларыбыз бизге къурманлыкъ бла тюбедиле, айтыргъа, бек ариу сыйладыла. Элни имамы бизге берген сыйны, джылыуну айтыб ангылатхан да къыйынды. Бизден баргъанланы атындан Дудаланы Мусса хаджи сёлешди. Джылы тюбегенлери ючюн бюсюреу этгени бла бирге къарнашлыкъны, шохлукъну мындан ары да ёсдюрюуню юсюнден айтды.

- Гитче Къарачай районну келечилери, сёзсюз да, тарихге кирирча бир ашхы иш этгенсиз. Бу асыл башлам тунукъдурулуб къалмаз, къанат керир, деб ышанабыз. Бу сейирлик ишни юсюнде энтда бир сорлугъум: айырыб эсигизде къалырча зат болдуму?

- Бизни барлыгъыбызны эшитиб, алгъаракъда Черек районну 17 джылны имамы болуб тургъан 93 джылгъа келген Чийкъанланы Мухадин хаджи, аурукъсунуб тургъанына да къарамай, межгитге келгени джюрегибизге балхам болуб джагъылды. «Ауругъанын-сызлагъынын да унутуб, къарачайлыла келедиле, мен алагъа тюберге керекме деб келгенди», дедиле биргесиндегиле.

Ол кёб ариу сёз айтды. Мындан ары да бир-бирибизни джокълай турургъа кереклисин, бу ашхы башламгъа джол берирге тыйыншлысын да чертди. Биз анга бюсюреу да этдик, разы да болдукъ.

- Ызыгъызгъа джолда къыйналмай джыйылдыгъызмы?

- Энди биз аланы къонакъгъа сакълагъаныбызны да айтыб, ингирде сагъат тёрт бола малкъар къарнашларыбыздан айырылыб, ызыбызгъа айландыкъ. Бир къабарты элде тохтаб, экинди намаз да къылдыкъ. Ариу баргъаныбызча, этген джумушубузгъа да къууаныб, джуртубузгъа джыйылдыкъ. Кюн исси болса да, арыгъанын, къыйналгъанын билдирген кёрюнмеди. Бир-бирибизден разылыкъ алыб, бир-бирибизге къорсадакъа болуб, хар ким юйюне кетди.

- Аубекир, энди биргенге баргъанланы атларынтукъумларын, джылларын, эллерин да бир айтсанг. Бу къарнашлыкъ сокъмакъны салгъан адамла джангы тарихибизде кеслерини орунларын алыргъа керекдиле.

- Бу ишни магъаналыгъа, кереклиге санаб, джолда не болама, не къалама деб сагъыш да этмей, къарнашлыкъны бегитирге баргъан джолдашларым была болгъандыла: Ючкекенден – 75-джыллыкъ Байчораланы Османны джашы Сослан, 79-джыллыкъ Бостанланы Туугъанны джашы Солтан, 67-джыллыкъ Каппушланы Къасымны джашы Рамазан, 78-джыллыкъ Ёзденланы Нанакъны джашы ХаджиИсхакъ, 77-джыллыкъ Аджиланы Мугуталимни джашы Аскербий хаджи, 66-джыллыкъ Джанибекланы Шамилни джашы Ислам, 80джыллыкъ Чотчаланы Шамилни джашы Азрет-Алий, 65-джыллыкъ Салпагъарланы Сулейманны джашы Рамазан, 59-джыллыкъ Джатдоланы Муссаны джашы Салих, 55-джыллыкъ Джатдоланы Магометни джашы Хызыр, 79-джыллыкъ Лепшокъланы ХаджиУмарны джашы Магомет хаджи; Первомайскеден – 92-джыллыкъ Ржиланы Локъманны джашы Алий хаджи, 60-джыллыкъ Ёзденланы Энверни джашы Азнауур хаджи, 61-джыллыкъ Чотчаланы Азрет-Алийни джашы Аубекир; Джагъадан – 87-джыллыкъ Таукенланы Исмаилны джашы Юсуф, 88-джыллыкъ Асхакъланы Магометни джашы Къасым хаджи, Римгоркадан – 45джыллыкъ Дудаланы Хамитни джашы Мусса хаджи, 35-джыллыкъ Чомаланы Ахматны джашы Алан хаджи; Красный Кургандан – 80джыллыкъ Каппушланы Ахматны джашы Алхаз хаджи, Нарсанадан – 65-джыллыкъ Созарукъланы Амырны джашы Абулкерим.

- Аубекир, 20 адамны санадынг. 21-чи кесинг болгъанса – ишге башчылыкъ да сен этгенсе. Мындан ары да барыгъыз да бирикмекликни, къарнашлыкъны, рахатлыкъны, адамлыкъны сыйлы джолу бла узакъ барыгъыз.

- Сау бол.

Цитата
Tinibek пишет: Кёб болмай Гитче Къарачай райондан талай адам, Малкъаргъа барыб, анда джума намаз къылыб къайтханды.

Ма шаа Аллах! Артыкъ да бек 92 джыл болгъан Ржиланы Локъманны джашы Алий хаджиге! Бу иш традиция болуб чыкъса къалай иги боллукъ эди, бир элден бир элге джумагъа группа болуб бара турсала.

2018 дж. элияны 19 "КЪАРАЧАЙ"
Къарнашлыкъ
ОГЪАРЫ МАЛКЪАРДА НАМАЗ КЪЫЛГЪАНДЫЛА

Кёб болмай Гитче Къарачай райондан талай адам, Малкъаргъа барыб, анда джума намаз къылыб къайтханды. Бу ишге башчылыкъ этген «Къарачай – алан халкъ» джамагъат бирлешликни Гитче Къарачай районда башчысы ЁЗДЕНЛАНЫ Аубекир бла бизни корреспондентибиз МАМЧУЛАНЫ Дина ушакъ этгенди.

- Аубекир, биз эшитгеннге кёре, никкол (июнь) айны 29-да Гитче Къарачайдан иги кесек адам, сен да ичлеринде болуб, Малкъаргъа къонакъгъа баргъансыз. Бу иш къалай башланнганындан, джолгъа не иннет бла чыкъгъаныгъыздан бир бёлек сёз айтсанг.

2018 дж. элияны 5
Ашхы иш
ЁЛЮМСЮЗ ПОЛК

Ортабайланы Кертибийни джашы Тохтар

2018 дж. никколну 23 "КЪАРАЧАЙ"
Белгилиле
ХАЛКЪЫБЫЗНЫ СЫЙЛЫ АДАМЫ

Бёлек джылны алгъа, экиюч адам болуб, «Электросвязь» АО-ну Карачаевскеде бёлюмюню тамадасы Малсюйгенланы Хасаннга бир джумушубуз болуб бардыкъ. Саламлашыб, сёзюбюзню да башлагъынчы, республиканы радиосуну къарачай тилде концерти башланды. Къарачайны, Малкъарны да кёллерин уллу этиучю Отарланы Омар «Къанаматны» джырлай эди. Биз джыргъа эсибиз кетиб тургъанлай, Хасан, ышарды да: Къалай кёресиз, джашла, фахмулу къарнашымы джырлагъанын?» деб сорду. «Сен малкъарлы тюл шойса да, къалай къарнашынг болады Отар улу сени?» - дейбиз, анга ийнанырыбыз келмейин. «Бизни тукъумубузну уллу къарт атасы Отар болгъанды. Ол Басханда Атабийледен къызгъа юйленнгенди. Ол юйюрге эки сабий туугъанды. Эки бала да малчы юйюрде ёсе келиб, бир уллу тогъаймюйюз къочхарны кютю этгендиле. Эркелетиб тургъан къочхарлары аланы бирин уруб, бири бла да ойнаб тургъанды. Андан сора къочхар бла ойнаб тургъан сабийге Малсюйген, къочхар уруб тургъаннга да Джансюйген деб атагъандыла. Алай бла, Отарланы бир къауумуна Малсюйгенлары деб къойгъандыла. Бахсанда туратуруб, анда ата-бабаларым Къарачайны Къарт-Джурт элине келиб орналгъандыла. Къарт атам Къурманбий 1894-чю джыл ол элде туугъанды. Ол огъай, атамы атасы Дауут да анданды».

2018 дж. элияны 19 "КЪАРАЧАЙ"
Хапар
БУРУНКАЙ

Къочхарбийланы Бурункайны бурнуну хапары, къалгъан бурунлача, ат башындан айтылыб къаллыкъ бурун тюлдю. Ол бурун кёб сууукъгъа, иссиге, джелге, джангургъа, джумдурукъгъа да тёзе келген бурун эди. Халкъгъа бирер чам ат дыккы-мыккы джетген сагъатда, ол бурун кёб чам атха ие эте келген эди Бурункайны. Сёз ючюн деб айтханда, «Къочхарбурун», «Къушбурун», «Къалачбурун», «Тогъайбурун», къайдам не айтайым аны кибик, биреулен а «Пашотбурун» да деучен эди. «Башха чам атла меннге хайт-хуйт деселе келише да кете эдиле, бу «пашот» бла мени бурнумда не ушаш зат барды? Джаныма джарамагъан сёз бурнума терк ётюб, пашотча, джаныб къалгъан халим болуб, аны ючюн айта болурму?» – деб, кеси кесине кёб кере сорса да Бурункай, анга джууаб табалмай эди. Бурункайны чам атларын къуру къарачай тюрсюнлю атла бла къоймай, элчи джашла интернационал бояулу атланы да теджеучен эдиле анга. Энтда бир кере сёз ючюн деб айтханда, «Носов», «Бурунидзе», «Буруниян», «Брунер» деген атла Бурункайгъа тамам джабышыб къалмасала да, бир юч-тёрт кере уа кеслерин ышыб кёрген эдиле. Тыш адамла бурнуну юсюнден чам-къум этгенлеге Бурункай юрене да кетген эди. Сюйген адамлары айтсала уа, Бурункайны къыйналыуу терк ачыугъа кёчюучен эди. Бир-бирледе къарт атасына ачыуланыб: «Гитче сагъатымда огъуна бурнуму абадан боллугъун кёрдю эсе Аппа, Бурункай деб атамай, бир маджалыракъ ат атаса не къан джауарыкъ эди? Огъесе хар атымы айтханлары сайын, бурнум эсиме тюшюб турсунму деб атагъан эди бу къуджур атны меннге?» – деген соруууна да джууаб табалмай эди Бурункай. Эм бек джюрегин джаргъанла уа атасы бла анасы эдиле... Бурункай бир гитче хатачыкъ этсе да, сёзден сёз чыгъа келиб, Бурункайны бурну сёзге къошулмай къалмай эди. Атасы: «Аны ол бурун кибиги да неге ушайды, осалны?! Туура сиз джанындан джукъ къоймагъанды!» – десе, анасы да ол бедишни кеси джанында къоюб олтуралмай: «Алай игилик кёр! Къайсы къарнашымы бурнуна сёз табаллыкъса?! Атанг айтыучан эди да: «Къарт анамы къарнашыны хайт деген джарагъан бурну болгъанды...» - деб! Ушагъан болур джашынг да анга?!» – деучен эди. «Бир сер къарт нени билиб айтханды?! Бизни юзюкде, не ата джанымда, не ана джанымда, айтдырмай къоймай эсенг, джети атагъа дери да уллу бурну болгъан адам болмагъанды!» – деб, атасы анасына чыртда дженгишлик бермей эди. Атасы бла анасыны къызарышыб, дау айыргъан аяусуз сёзлери тамам да бурнуна ётген Бурункай, юй артха барыб, кеси кесини бурнуна джумдурукъну-джумдурукъну джетдириб, къанын да къуйгъан эди. Алай а, ол худжу бурун къызаргъан, кёгерген болмаса, не азчыкъ да ызына батылырча кёрюнмей эди. Школда сабийле къозусала, джюреги къыйналыб, юйге келгенлей, кюзгюню аллына сюелиб, бурнун линейка бла ёлчелеб да кёрюучен эди. «Джаш адамланы ичлеринде сюеклери уруб ёсе келиб, бир тохтаб къалгъанла да болуучан эдиле, аллайын, Аллах насыб бериб бурнуму ёсгени бир тохтаб къалса», – деб, иги джорала да этиучен эди Бурункай. Алай а, ол бурун «джолдаш» ёсгенден ёсе келген болмаса, тынны-тохтаны билиб, уялыб-тартыныб къалыр къаны болгъаннга ушамай эди. Бурункайны сабийлигинде линейка бла бурнун ёлчелеб кёрюучю адети хали болуб, тамам къанына сингиб бошагъан эди. Линейканы ал джанын элтиб эки къашыны ортасына тиреб, къуйрукъ джанын да эниш сюрем айландыра, эки бармагъы бла бурнуну учу бошалгъан джерден тутуб, линейкагъа къараса, линейка «7 см» белгини кёргюзюучен эди. Линейканы джассысы бла бурун тешиклерин джаба, биягъы эки бармакъны бурун учуна игирек къысыб этген «хыйламы» киши кёрюб къоймасын дей, тёгерегине къарай, линейканы бурун тешиклеринден айыра къараса, худжу линейка беш сантиметрден азны кёргюзюрге унамай эди.

Бурункай джарагъан уллу джаш болуб, къалгъан тенглерича, аракъыгъа узала тебрегенинде, стакан бурнума тирелиб, ичелмей къалыб, бир бедишлик болама халкъ джыйылгъан джерде деб, бойнун иги артына къайырыб иче башлагъан эди. Аны ол «амалын» эсгермейми къоярыкъ эдиле къуусёз джашла? «Алан, Бурункай, узунлугъу табанларынгдан сырт узунунг бла джелкенге джетерча бир айры таякъ джарашдыр не уа бир резин шлангачыкъ джюрюте тур хурджунунгда, алай тюл эсе сыртынгдан джатыб иче тур. Сеннге киши айыб этерик тюлдю, ансы башынг артына тюшюб кетиб бир палахха къаласа!» – деб харх бола эдиле. Бурункай ичинден не айта эсе да, тышындан джашланы сёзлерин чамгъа бурургъа кюрешген болмаса, хыршыланмай эди.

Аллах-адам деб айтханда, Бурункайны бурнундан башха бир бузгъан джери джокъду дерге боллукъ эди. Къалын къара чачы, джарыкъ къанлы бети, къыйылгъан къара къашлары, сагъышлы къара кёзлери, азчыкъ къалыныракъ эринлери, чыммакъ акъ тюз тишлери, сюеги десенг – имбашлары кенг, бели ингичге, несин айтыб, несин къоярыкъса, джангыз ол хадауус бурун болмаса, элде джашланы ичлеринде эм чырайлы Бурункайды деб къояргъа боллукъ эди. Иги кёзден къарагъаннга, кёлтюрюучю кранны «къармагъына» ушагъан пасыкъ бурун Бурункайны джюрегин кёб кере джарсытса да, Бурункай анга хар заманда кечмеклик сала келиучен эди.

Бир кюн а: «Джюрегими джартысын» тас этдиргенден эсе, бурнуму джондуруб джартысын тас этейим!» – деб, иги къаты оноу этди. Ол оноугъа нек, къалай келгенини юсюнден айтыллыкъды мындан ары хапар.

Элни медпунктунда ишлеген тиширыуну джыллыгъы келиб, пенсиягъа кетгенинде, аны орнуна, медучилищени джангы бошаб, Келимат деб бир къыз келген эди. Бурункай а, эл мюлк техникумну ветеринар бёлюмюн да бошаб, аскерде да къуллукъ этиб къайтхан эди ол кёзюуде. Совхозну бёлюмюню ветфельдшери элни медпунктуну медсестрасына кёз салгъан эди. Анга шагъатлыкъ этген ийнарны бир бёлек сёзю тойлада былай джырланыучан эди:

«Мийик сауутха чырмалгъан джылан,
Сен сауут, мен джылан болайым!
Кюндюз кюнюм бол, мёлек
балачыкъ,
Кече уа, ариуум, бол айым!

Сен къызыл къачса, мен
джашил къачма,
Эки къач бир болуб кёрейим!
Башха джашлагъа кёлюнгю
ачма,
Мен джюрегими берейим!»

Тыш элден келиб, анасыны эгечинде туруб ишлеген Келиматны, Бурункайдан сора да кёбле джарата эдиле. Келиматны уллу ала кёзлери сууугъуракълача кёрюннгенликге, кимге къалай бола эселе да, Бурункайгъа бир ышандыргъан сезимни къойгъанча къараучан эдиле. Келиматны сыйдам акъ бетине, нюр берген аз къызылдым уууртларына къараб Бурункай: «Шо, аланы къол аязы бла бир сылар эди», – деб, ненча кере сукъланнганды. Акъ мангылайыны тюбюнде, узун ингичге къара къашларына къараб, джазгъан болур эди Бурункай бу сёзлени:

«Кёкде учхан къарылгъачны
Къанатыча къашларынг.
Тели этдинг, мёлек бала,
Элибизни джашларын».

«Бу тизгинлени Бурункай кеси джазмагъанды, башха биреу джазгъанды!» – деб, джашланы араларында сёз да джюрюучен эди. Алай а, Келиматны эринлерини юсюнден джазылгъан тизгинлеге кишини дауу болмаучан эди:

«Чыкъда джуууннган
къызылдым гюлню
Чапыракъларыча эринлеринг...»

Не ючюн дегеннге, Бурункай ол тизгинлени бир китабда окъуб, мадарыча ана тилге кёчюрюб, ийнарына къошханын джашладан джашырмаучан эди. Бу тизгинле Бурункайны кесини джюрегин да тишлете эдиле. Келиматны ариу бетине таб келишген бурнуна къараса уа Бурункай: «Я, Аллах, сенде да джокъду тюзлюк! Келиматны къыз бетине джарашхан бурун бергенингча, мени да джаш бетиме джарашхан бир таб бурун берсенг, не боллукъ эди?!» – деучен эди. «Мардасында тохтай билген бир бурнум болса, арам-къарам этмей, кесим келечи болуб къаллыкъ эдим. Бу бурунну байракъ этиб а къалай барайым?! Не деб келечилик айтайым? Джаныма тиерча бир сёз айтыб ашырса, сора сени джауунг да менлейин болсун... Андан эсе, былай, тынч турайым, Бир Аллах айтхан болур...» – дей тургъан эди Бурункай бу арт кёзюуге дери.

Бир кече уа, тюшюнде юслеринде акъ халатлары бла кесин да, Келиматны да ушакъ эте тургъанларын кёрдю. Экиси да усталыкъларыны юсюнден сёлеше эдиле. Бир кесекден Келимат: «Ким къалай десе да, мен сени бурнунгу артыкъсыз да бек сюеме. Атам хариб, мен гитчечик сагъатда, джашлай ауушхан эди. Атамы да иги абадан бурну бар эди. Бюгюнлюкде атамы кёзюме кёргюземе десем, джангыз бурнун кёрюб къояма. Сени бурнунгу атамы бурнуну кёзюнден кёрюб, аны ючюн артыкъ да бек сюе болурма», – деген эди.

Бу тюшню кёрген Бурункай, эртденбла тургъанлай, ашыгъыш тенгине барды. Бурункайны тенги – тыш элчи Хамзат Алиевич - институтну джангы бошаб келиб, школда сурат салыу бла ишлерге юретиуден окъута эди. Кесине да, джаш устагъача, школдан узакъ болмай юйчюк берген эди кърал. Хамзат кеси джангыз ол юйчюкде тура эди. Бурункай да анда-санда дегенча сурат салыргъа сюйгени себебден, Хамзат бла иги шохлукъ джюрюте эди. Хамзат устазлыгъыны, суратчылыгъыны тышында да чамны-накъырданы, оюнну да бек сюйген джаш эди. «Олтурчу алай, Бурункай, тарихде къалырча суратынгы бир салайым», – деб, алай олтуртуб, сау къагъытны бетине кючденбутдан сыйыннган бир бурун суратны салыб: «Мен сени юсюнгде бурнунгдан сора джугъунгу кёрелмейме, ма орундугъунгу аякъ джанында къабыргъагъа тагъарса да, джата-къоба башласанг да кесинге къараб сукълана турурса!» – дей, суратны узатыучан эди. Бурункай да: «Да Аллах бурун сала билгенден башха фахмунгу сыйырсын!» – дей, кюлюрю да келмегенлей кюлюучен эди.

Бюгюн а, Бурункай Хамзатны чамларына тынгыларгъа, суратларына къараргъа деб келмегенди. Маллагъа дарман салыргъа таулагъа кетерини аллы бла, Келиматха джазгъан сюймеклик къагъытын Хамзатха берирге деб келгенди.

- Хамзат, юч-тёрт кюнден мен къайтырыкъма. Бу письмону да бериб, мен къайтыргъа, Келиматдан джууаб алыб, хазыр болуб тур. Заманым азды, кеч болгъунчу кетерге керекме, – деб, Бурункай атына минди. - Аллах-Аллах, ахыры бу ишге сен таукел болдунг эсенг, сен къайтыргъа мен джууабынгы хазыр этерме, бар ашхы джолгъа! – деб, Хамзат Бурункайны ашырды.

Заман кюнортадан ингирге айлана, Бурункай атын да кёмюк этдириб, «Шайтанчыкъмаз» деген миз къаяны этеклеринде орналгъан джайлыкъгъа джетди... Ингир ала, малла стауатха джыйылдыла деген кёзюуде, кёк ачы чартлаб, джангур къуюб тебреди. Къошдан узакъ болмай, джолда кетиб бара тургъан юч къаячы джангурдан къачыб, къошха келдиле. Къошда тамада, къойчу Саламкъуш, Бурункайгъа бурулуб: «Бу келгенле бла кетгенледен къаныб къалдыкъ да! Бу къаяны тюбюнде болгъанбыз да, къаячыла бездирдиле! Быллай джауум кюн а, адам итин да эшикге къыстамазчады», – деб, сора къаячылагъа айланыб: «Киригиз, киригиз къошха!» – деб орусча чалышдыра, къаячыланы къошха чакъырды. Келгенледен бир сакъаллы:

- Айыб этмегиз, джангур тохтагъанлай палаткаларыбызны джарашдырлыкъ эдик, сизде бир кесек турайыкъ, – деди.

ТОМПАЛАНЫ Алибек.
Мындан арысы басмаланныкъды.

2018дж. дж. мартны элияны 14 КЪАРАЧАЙ
Тарих
ОНГЛУ КЪАУУМЛАДАН ЭДИ

Къобан Башында джашагъан таулуланы араларында биринчилени бири болуб баш билим алгъан Кърымшаухалланы ХаджиМырзаны джашы Бек-Мырза болгъанды. Ол 1904-чю джыл къралны баш вузун – Москвада Император университетни (МГУ-ну) - бошаб, отуздан аслам джылны правосудиеде ишлегенди. 1922-чи джыл а Къарачай-Черкес автоном областда Совет Халкъ сюдню биринчи председатели болгъанды.

Кърымшаухалланы БекМырза 1879-чу джыл хычаманны 1-де таулу юйдегиде туугъанды. Аны атасы Хаджи-Мырза, Бийнёгер улу (1827-1890), къарачайлыланы ичлеринде биринчи болуб кадет корпусда окъуб чыгъыб, 30-дан аслам джылны россиячы аскерде къуллукъ этгенди.

Бек-Мырзаны анасы сабийлерин кавказ адетде, намысда, керти таулулача, батырла, тёзюмлюлюле, сёзлерин тутуучула этиб ёсдюргенди.

Бек-Мырзагъа сегиз джыл болгъанында атасы аны да, ортанчы джашы Туугъанны да окъургъа ашыргъанды. Ол кёзюуде эки джашчыкъны да араб тилден ал башланнган билимлери бар эди. Алай болса да Хаджи-Мырза, Къарачайда билим алыу джаны бла биринчилени бири болуб, аны магъанасын иги билген адам, джашлары да ол джол бла барырларын излегенди.

Бек-Мырза Ставрополдагъы эркиши гимназиягъа окъургъа киреди. Ол окъуу заведение 1840-чы джылдан башлаб, орта билим бериу джаны бла таулуланы хазырлагъан аралыкъ болуб тургъанды. Шапсугиядан Авариягъа дери таулуладан джюзле бла адамла аны тау бёлюмюнде тыйыншлы билим алыб, европа дараджалы интеллигенцияны биринчи келечилерине саналгъандыла. Аладан кёбле кеслери миллетлерини ёсюмлерине уллу юлюш да къошхандыла.

Бек-Мырза он джылдан артыкъны Ставрополь гимназияда окъугъанды. Таулу джашчыкъ окъуб кюрешген дерслени араларында орус тил (церковно-славянский бла бирге), словесность, математика, география, тарих, физика, немча тил, логика, география дегенчала болгъандыла. Аны бла къалмай, гимназияны классика бёлюмюнде буруннгу тиллени да – латин, урум тиллени - окъутхандыла. Бютюн да бек латин тилни билгени Бек-Мырзагъа артда латин терминледен толуб тургъан юриспруденция бла кюрешген сагъатында джарагъанды.

Гимназиядан кёбле окъуялмай неда къылыгъы келишмей къысталгъан этгендиле. Къарачайдан келген таулучукъ а окъууну баш курсун джетишимли тауусханы бла къалмай, университетге кирир ючюн, дагъыда бир джылны гимназияны хазырлау бёлюмюнде окъугъанды.

Ставрополь гимназияда орта билим алгъандан сора Бек-Мырза, юрист болургъа кёллениб Москва университетни юрист факультетин сайлагъанды. Керекли документлени университетге ашыргъандан сора, таулу джашны 1900-чю джыл элия айда Москвада Император университетни юрист факультетини биринчи курсуна алгъандыла. Алай бла аны джашау китабыны бир джангы бети ачылады.

Кёб заманны Къарачайдан кенгде джашагъанлыкъгъа, таулу джаш Джуртун унутуб къоймагъанды – юйюне, тенглерине письмо джазгъанлай, каникуллада уа келиб тансыгъын алгъанлай тургъанды. Аллай каникулларыны биринде ол кесини джууугъуна, белгили джамагъат къуллукъчу, билим джайыучу Кърымшаухалланы Исламгъа, къонакъгъа баргъанды. Тебердиде Исламны дачасында къайсы эсе да аланы картха тюшюрюб къойгъанды. Ол бюгюн да сакъланады. Суратда Бек-Мырзаны юсюнде студент кийимлери болгъаны кёрюнеди.

Окъуу джылла дженгил бошаладыла. 1904-чю джылны ахыр кюнюнде БекМырза дипломун къолуна алады.

Бек-Мырзагъа «губернский секретарь» деген, аскерде подпоручикге тенг болгъан, чын берилгенди. Туугъан Къарачайына къуллукъ этиб башларгъа хакъ джюреги бла учунуб тургъанды джаш, алай а джазыу буюруб, урунуу джолун ол башха джуртда башларгъа керек болгъанды. 1905-чи джыл аны Санкт-Петербургга – биринчи орус революцияны къайгъысы бла чайкъалыб тургъан шахаргъа - джибергендиле. Анда ётдюрген джыллары юристча-профессионалча сынам алыб, кесин танытхан джылла эдиле. Аллында сюдю следователни болушчусу, артда уа кеси следователь къуллукъгъа тюшюб, аманлыкъчылыкъгъа къаршчы кюрешиб башлагъанды. Университетде алгъан билимин тюз хайырландыра, эртдеден ишлеген юристледен сынам ала, джергили округ сюдню эм иги следователлерини бирине саналгъан эди. Юч джылдан сора, ишде джетишимлери ючюн, «коллежский секретарь» деб джангы чын да берген эдиле.

1909-чу джыл тамадаланы буйрукълары бла ол Слупцы шахаргъа кёчюрюлгенди. Андагъы уездде сюдню сюдю следователи къуллукъгъа бегитгендиле. Андан сора алты джылны Польшаны Камиш деген губерниясындагъы шахарчыкъда джашаб, ишлеб тургъанды. Ол кёзюуде алайы Россия империяны къурамында болгъанды.

Биринчи дуния къазауат башланыргъа (1914-1918 дждж.) Бек-Мырза бютеу Слупецкий уездни къыйын ишлеге къарагъан сюдю приставыны къуллугъун баджарыб тургъанды. Уруш олсагъатлада Россиячы империяны кюн чыкъгъан регионларында баргъаны амалтын, ол Польшадан кетерге керек болгъанды. Ай медет, Кърымшаухал улуну джашаууну ол кёзюую (1914-1922 дждж.) бюгюнлюкде бизге белгисизди, «акъ тамгъалай» къалыб турады. Къазауатладан (граждан къазауатны да къошуб), революцияладан, аскер коммунизмден, къызыл террордан, ачлыкъдан, ишсизликден да сауэсен къутулуб барыргъа буюрулгъан эди анга.

1922-чи джылны ал сюреминде аны джангы къуралгъан Къарачай-Черкес автоном областны сюдю органларына ишге чакъыргъандыла. Область ревком къуралгъанлай, ол джыл алтотур айны 20-да Бек-Мырзаны автономияда Совет Халкъ сюдню председатели къуллукъгъа салгъандыла. Бек-Мырзагъа Гюрджю улу Къурман-Алийни кёзюуюнде ишлерге тюшгенди.

Автономияны сюдю властына башчылыкъ этген кесек заманнга юстицияны органларын джарашдырыу, аланы кадрла бла баджарыу, сюд этиуню структурасын къурау джаны бла ол уллу иш этгенди. 1923-чю джылгъа Кърымшаухал улуну сюдню председателини граждан ишлеге къарагъан заместители, бираздан сюдню тюз членини къуллугъуна тюшюредиле. Аны сынамы, билими керек болгъан сагъатда тюрлю-тюрлю ишчи органланы къурамына къоша эдиле. Къошханлыкъгъа, экономика-право джумушланы чеклеринден чыгъаргъа къоймай эдиле. КъЧАО-ну облисполкомунда Экономика кенгешни арбитраж комиссиясыны къурамында эди бир кёзюуде, алай болгъанлыкъгъа эркин атлар мадары джокъ эди.

1920-чы джылланы экинчи джарымы СССР-де джангы либерал экономиканы (НЭП-ни) курсун къурутуу бла байламлы эди. Ызы бла идеология санагъатны хырларын бурууну къолгъа алгъан эдиле. Къралда башланнган «чистканы» биринчи толкъуну Къарачайгъа да джетген эди. «Дореволюционная интеллигенция» дегенни келечилери бир-бири ызларындан ишден къысталыб тебреген эдиле. Кърымшаухалланы Бек-Мырза да ол тизимде эди.

Ол болумда Кърымшаухал улу Къарачай облисполкомда юрист-консультант ишге кёчерге керек болгъан эди. Алай бола тургъанлай да ишине толу берилген, область администрацияны юристлик чот бла байламлы джумушларын таб къурай билген керти юрист болгъанын танытхан эди.

1928-чи джылны къачында Къарачайда «чистка» кампания джангы кюч алгъан эди. Аны «тирмен ташыны» тюбюне биринчи тюшгенлени бири да Кърымшаухал улу Бек-Мырза эди. Облисполкомда ишден кетерилликлени тизимини баш сюреминде джазылыб эди аты. Бек ачы аманлыкъланы ачыкълай келген сынамлы юрист «революцион законлукъгъа» къарыу эталмай къалгъан эди. Урунургъа эркинлигин (совет къралны тамалын салгъан затларыны бири эди ол) джакъларгъа кюреше, Шимал Кавказ край ишчи-элчи инспекциягъа апелляция джазгъан эди. «Чистка» бла байламлы ишле бла ол кюреше эди. Бек-Мырзаны апелляциясына башында сагъынылгъан инспекцияны кърал, мюлк эмда кооператив аппаратда ишлегенлеге къарагъан комиссиясыны 1929-чу джыл байрым айны 14-де болгъан кенгешинде къарагъан эдиле. Комиссия, анга берилген тилек къагъытны окъуб бир аууздан «апелляцию отклонить» деб оноу чыгъаргъан эди. Алай бла Бек-Мырзаны тюзлюкге ышанмакълыгъыны ахыр багъанасы аугъан эди... Мындан ары анга рахат урунургъа, туугъан Къарачайында джашаргъа къоймазлыкъларын ангылагъан эди.

Ол болумдан къутулургъа джангыз бир мадар бар эди. Кишини кёзюне илиниб турмазча, туугъан джеринден кетерге керек эди. Къарачайдан кетмесе, репрессиягъа тюшеригин, ишсиз къалгъаны ол джолну биринчи атламы болгъанын ариу ангылай эди. Тюзлюкню табардан тюнгюлген, алай а сынмагъан Бек-Мырза Ленинградха кетерге оноу этгенди.

Ленинградха келиб тюшгени бла Бек-Мырза шахар этекде орналгъан, революциягъа дери Павловск атны джюрютген Слуцкеде джерлешеди. Уллу окъууу-билими, намыслылыгъы, ишленмеклиги андагъы учреждениелени биринде усталыгъына кёре иш табаргъа себеб болгъан эдиле. Алай болса да окъуууна шагъатлыкъ этген къагъытны ары табдырыргъа керек болгъан эди. Къолунда уа диплому джокъ эди – Биринчи дуния къазауатны заманында огъуна ол тас болгъан эди. Москваны архивинде аны копиясын табар муратда 1929-чу джыл августну 30-да ары тилек къагъыт джибереди.

Дипломуну копиясын алгъанлай, ишге тансыкъ болуб тургъан джаш джангы джумушун учунуб къолгъа ала, юреннгенича керти джууаблылыкъ таныта, къарыуун, заманын аямай кюрешеди. Патчахны заманында следователь, артда тау автономияда сюдню председатели Бек-Мырза, бир тюз совет къуллукъчу болуб, къошакъсыз, тынч джашайды. Юй бийчеси бла бирге джашы Борисни ариу халиге юрете, юй турмушларын да акъырын-акъырын джарашдырыргъа кюрешеди.

Алай бла онеки джыл ётюб 1941-чи джылны никкол айы джетиб къазауат башланнган эди. Бек-Мырза Къызыл Аскерге ийнаннганлай, анга хакъ джюреги бла хорлам теджегенлей тура эди.

1941-чи джыл къыркъаууз айда Ленинградны фашист аскерле къуршоугъа джыйыб, 900-кюнлюк блокада башланнган эди.

Ачлыкъны-джаланнгачлыкъны, сууукъну кёлтюрелмей, блокаданы биринчи къышында огъуна, 1941-чи джылны эндреуюк айында, 63-чю джылы тола, БекМырза ауушхан эди. Ол кёзюуде блокадада джашчыгъы да ёлген эди. Экисини да къайда асыралгъанлары белгисизди. Кърымшаухалланы Бек-Мырза джашаудан кетгенли джетмиш джети джыл ётдю. Къралыбыз тюрленнгенди, анга, аны тарих бетлерине бизни къарамыбыз да башха тюрлю болгъанды. Кёб затха энди башха кёзден къараб оюм чыгъарабыз.

Алайды да, онглу джамагъат-политика къуллукъчуну, Къарачай-Черкесияда сюд властны биринчи башчысыны, ахыр кюнюне дери гитче Джуртуну керти патриоту болуб тургъан Кърымшаухалланы Хаджи-Мырзаны джашы Бек-Мырзаны джашауун, урунуу джолун тюзюнлей ачыкълаб, ариу бетден кёргюзюу адамлыкъны, намысны, сыйны алларында борчубузду.

БАТЧАЛАНЫ Шамил,
тарих илмуланы кандидаты.

2018 дж. элияны 21 "КЪАРАЧАЙ"
Хапар
БУРУНКАЙ

Аллы газетни 55-чи номериндеди.

- Сиз биринчи къонакъ тюлсюз, ахыр къонакъ да болмазсыз Аллах айтса! – дей, Саламкъушну къош нёгери Идрис да сёзге къошулду.

Сакъаллы къаячы Бурункайгъа асламыракъ къараб тургъанында, Бурункай ышарылыб:

- Не, бурнуму киркагъызгъа ушатыб, асыры бек джаратыбмы къарайса? Бурнунгу кемге санай эсенг, биздеги эркинди, юлюш этейим! – деди.

- Кечмеклик бер, мен да кесимча бир тюрлю бир адамма, къысхасыча айтханда, кинорежиссёрма. Сен актёр болгъан болсанг, бек кёб кинолада ойнаргъа боллукъ эдинг. Кёб турмай мен бир кино саллыкъма. Анда бир роль барды сени халинге, сыфатынга келишген... «Хо» десенг, чакъырыр эдим. Ары бла бери баргъан джол хакъынгы да, анда ашагъанынгы да, джашагъанынгы да тёлерикбиз, кесинги къолунга да бир джукъла берликбиз, – деди сакъаллы.

Сёзню аллында, биягъы мен къозула турама деген сезим кёлюне келген Бурункай, «хар ненге да тёлерикбиз» деген магъанасы болгъан сёзлени эшитгенинде, сакъаллыны керти сёлешгенине ийнана:

- Сау болугъуз, мен бир арыгъан ветфельдшер, не роль ойнарыкъма? – деди.

Сакъаллы не эсе да айтыргъа тебрегенлей, аны ауузуна чаба, къатангы, джылы къыркълагъа келген къаячы:

- О-о-о, да биз экибиз бир ишни тутхан адамла кёреме. Мен Москвада Скрябин атлы ветеринар академияда устаз болуб ишлейме. Бир ишексиз, сен техникумну бошагъан болурса? Бизде бир бёлек кавказлы джаш да окъуйду. Сен да бизге окъургъа келеме десенг, къолубуздан келгенича болушурбуз. Атым Эмкаров Владимир Васильевичди, танышыб къалайыкъ, – деди. Бурункай да ышарылыб, тукъумун, атын айтды.

- Да танышыу эсе, барыбыз да танышайыкъ, мени атым Попов Иван Сергеевичди, хирургма, мен да Москвада джашайма, – деди ингичге сакъалчыгъы болгъан сары мыйыкълы, кенг имбашлы, джылы къыркълагъа келген джаш.

- Менми къалыб кетдим танышмай?! Кинорежиссёр болгъанымы айтдым. Свидер Ян Борисовичме мен. Сизни атыгъыз а къалайды? – деб, Саламкъуш бла Идрисге кёзюу къарады. Экиси да атларын айтдыла.

Тепсини тёгерегинде олтургъан алтауланны ушакълары бир-бирине артыкъ уллу келишмесе да, Эмкаров Владимир Васильевич малланы юслеринден сёлешиб, таулуланы джюреклерине джол салгъанча кёрюнеди. Ол бир экиси да рюкзакларындан консервала-башла чыгъарыб, къошдача, джасалгъан тепсини юсюне къошакъла этиб кюрешедиле.

Ауузланыб бошагъанлай, ол ингичге сакъаллы, «хирургма» деген:

- Мен эшикге бир къарар эдим... - деб, эшик таба атлады.

- Идрис, бу адамны ызындан бир къарачы... – деди Саламкъуш.

Тепсини юсюн джыя тургъан Идрисге Бурункай:

- Мен къарайым ызындан, сен ишинги эт, – деди. Хирург да, Бурункай да эшикге чыкъдыла.

Джангур ол уруб джаугъанын къоюб, бирча сабыр себелеуге кёчген эди.

- Да былай эсе хауа болум, биз тамбла къаягъа чыгъаллыкъ болмазбыз? Башха джерледе айлана кечигиб къалдыкъ, отпускабыз да бошалады. Тамбла ёзеннге саркъырыкъ болурбуз, бир ишексиз? – деди хирург. Да сизни не этеригизни мен къайдан билейим дегенча, Бурункай да тынгылауну бериб атлайды.

- Сен былай тур, мен бусагъат... – дей, хирург алгъаракъ атлагъанлай, бир мазаллы ит аны таба мыллыгын атды. Чотну табсыз болгъанын терк эсгерген Бурункай: «Кет, Бойнакъ! Кет дейме!» – дей, ит бла хирургну орталарына тюшдю. Чабыб келген ит кесин тыялмай, ёшюню бла Бурункайны ургъанлай, Бурункай да, ит да джерге джыгъылдыла. Хирургну джети къычырыгъы кёкге чыгъа: «Болушугъуз! Бошады!» – деб, хахайлады. Ит Бурункайдан ычхыныб хирургга чабаргъа излесе да, итни арт аягъы къолуна тюшген Бурункай бошламады. Хирург къачаргъа, къачмазгъа да билмей, къычыргъандан башха мадары болмай, итни къатына келелмеди. Бир кесек эсин джыйгъан Бурункай: «Иван Сергеевич, къошха къач! Ит мени таныйды!» – деб къычырды. Хирург къош таба айланнганлай, къошдан тёртеулен чартлаб чыкъдыла. «Бёрю азыгъы боллукъ, къалай ычхынды?!» – дей, Саламкъуш ит бла Бурункай таба чабды. Идрис да къонакъланы къошха киргизир къайгъылы болду. Бир кесекден, юсюбашы да къара балчыкъ болуб, узунуча сыдырылгъан бурнундан да къаны келе, Бурункай къошха кирди. Хирург Бурункайны аллына барыб: «Былай олтура кириш, джаранга бир къарайым... Башха джерингден а къабханмыды?» – дей, рюкзагындан дарман-дары алыргъа узалды.

- Къабмагъанды, къабмагъан! Ол джаман бла джагъалашхан кёзюуюбюзде тырнагъы илиннген болур эди дейме... Не болса да бу буруннга болады! – деб, кесини этген ишине разы болгъанча кюлдю.

Хирург Бурункайны бурнун тазалаб, ашландырмаз дарманны джагъыб, «байлайым», дегенинде, Бурункай: «О къой, не боллукъду бу къутсуз буруннга?! Гангрена бола башласа, ол артыгъын кесерле да, халкъдача, бир къутлу бурун болур менде да», – деб джашланы кюлдюрдю.

- Унасанг-унамасанг да столбнякдан укол этмей къоярыкъ тюлме. Быллай джерлеге тебресем, аны дарманын хар заманда биргеме джюрютеме. Чабакъ этлеринги тартындырыучу аурууну къаллай хадауус болгъанын кесинг ветеринарча бек ариу билесе, – деб, дарманын джарашдыра, хирург Бурункайгъа укол этди. Бурункайны бурнунда джарасы алай терен болмагъанлыкъгъа, лампа джарыкъда узун сызлыкъ ачыкъ кёрюне эди.

- Кеч мени. Сен болмасанг, ол мазаллы ит меннге не этерин Башыбыздагъы Кеси биледи. Сау бол, къарнашым! Мен сени аллынгда борчлума, – деди хирург Бурункайгъа.

Танг атды. Бурункайны бурну бир кесек кёберекча болса да, адам джарсырча зат кёрюнмей эди. Къаячыла бюгюн къаягъа чыгъарыкъларындан тюнгюлюб, салафан плащларын да кийиб, рюкзакларын да сыртларына атыб, ёзеннге саркъыр мурат бла джолгъа хазыр болдула. Кете башлаб, хирург Бурункайгъа: «Былай бир келсенг а, айтырым барды...» – деб, бир джанына чакъырды.

- Бюгече меннге этген адамлыгъынг ючюн бек сау бол! Мен сени аллынгда борчлума. Кёлюнге джукъ келмесин, кесинг разы болсанг, бурнунгу кесинг сюйгенча ариу этдирирге къолумдан келликди. Адамны бет тюрсюнюн табхан анасы танымазча операцияла этеме мен. Ма бу адрес бла Москвагъа келгенинг болса, къарнашыма къарагъанча къарарма, – деб, джан хурджунундан визиткасын чыгъарыб хирург Бурункайгъа берди.

Экисини ушакъларын бёле, сакъаллы режиссёр:

- Джигит, айыб этме, меннге адресинги бир джазыб берсенг а, джашауда бир керек болгъанынг болса... – деди.

- Да мен неге керек боллукъма? – деген Бурункай, онгсуннган башы бла къошха кириб, эрлай адресин джазыб чыгъыб, режиссёргъа берди.

- Мен керек болгъаным болса да... – деб, ветеринар академияны устазы да кесини визиткаларын Саламкъушха, Идрисге, Бурункайгъа да берди. Алай бла къол тутуб, къаячыла джолгъа атландыла.

Маллагъа да дарман салыб, Бурункай айтханыча ючюнчю кюн элге атланды. «Тырналгъан джарамы кёрюб элчиле бурнума артыкъ кере эс бёлмесинле...» – дей, Бурункай «Шайтанчыкъмаз къая» тийреден эртдерек чыкъса да, ашыкъмай келиб, ашхам бола элни къыйырындан кирди. Юйге келгенлей анасы: «Не этгенсе, джашчыкъ бурнунга?» – деб, къайгъы этиб сорду.

- Къой, анам, алай бош сыдыртхан этгенме... Эригиб келгенме... Джарыкълыкъ юй таба барыб киногъа да бир къарайым... – деб, юсюн-башын джарашдыра, Бурункай ашыгъыш Хамзатлары таба атланды. «Не джууаб хазырлагъанды Хамзат? Не джууаб берди Келимат?» – деген соруула Бурункайны аягъы басханны кёзюне танытмай, тенгини юйюне джетдирдиле. Хамзат бла саламлашыб бошар бошамаз:

- Не хапар Келиматдан? – деб сорду.

- Да не хапар болгъанын толу билмейме... Айтханынгча письмонгу элтиб берген эдим. Окъуб бошагъанлай Келимат: «Тамбла келирсе, джууаб берирме...» – деген эди. Экинчи кюн салыб бардым да, не джазгъанын да билмейме, ма бу письмону бериб джиберди, – деб, Хамзат Бурункайгъа письмону узатды.

- Къайда? – деб, Бурункай письмогъа терк узалыб, конвертни джыртыб, письмону чыгъарыб, джутланыб окъуб башлады.

«Салам Бурункай!
Мени аллай бир багъалатыб джазгъан письмонга бек сау бол! Ийнарларынгы окъугъанымда, кёлюм бек кёлтюрюлдю. Сени ненге да адам сёз табмазчады. Мен сёзню ачыкъ айтыргъа сюеме, айтыр сёзюм джанынга тиймесин... Бу бурнунг буруудан чыкъгъан артыкъ илкишча кёрюнеди да къалады кёзюме. Уллубурун джашланы гитчеликден да сюймеучен эдим. Айтама да, сени бир джеринге сёзюм джокъду. Бурнунг а джюрегими аллына, шлагбаумча, кёнделен тюшгенди да къалгъанды. Кёлюнг къалмасын, мен сени ышандыргъанча этиб, алдаб ызымдан джюрютюрге излемейме. Мен да табарма Аллах буюргъан насыбымы, сени да табарынга ишегим джокъду. Бу джолдан сора джазма. Келимат».

Письмону окъуб бошагъан Бурункай ичинден: «Биле эдим алай боллугъун! Худжу бурун! Сен меннге салгъан джарсыуланы мен да сеннге джетдирейим! Келиматны джюрегине шлагбаум болуб тургъан сен эсенг, мен сени белингден тюз эки джарты этдирейим!» – дей, секириб ёрге турду.

- Тохта, къайры ашыкъгъанса? – деди Хамзат.

- Эминагъа! Къайры ашыгъырыкъма?! Ма окъу! – деб, Бурункай письмону Хамзатха узатды. Хамзат письмону окъуб бошай, бетин бушуулу сыфатха киргизе:

- Оноу этейик. Иш бир джол бла тыныб къалмайды да... – деб, къарыусуз ышарыргъа кюреше тургъан Хамзат Бурункайны кёзюне биринчи кере эрши кёрюне, терк бурулуб эшикле таба атлады.

- Тохта, алан, от алыргъамы келген эдинг?! Бери къайт! – деген ауазгъа, эшикни къайтарылгъан тауушу джууаб берди. Хамзат Бурункайны ызындан орамгъа чыкъды. Терезеледен орамгъа ургъан лампа джарыкълада къызыу баргъан Бурункайны ауанасы мутхуздан мутхуз бола келиб, кёзден ташайды. Хамзат юйге къайтыб «не этерге башлагъанды Бурункай?» деген сагъышха кирди. Тёзалмай ызындан салыб барды. Бурункайны анасы арбазда къурукъгъа кийимлени тагъа тура эди.

- Кече ашхы болсун, Ханий! – деди Хамзат.

- Ашхылыкъ кёр, Хамзат! Кел юйге, джууукъ бол...

- Сау болугъуз, бара турмайым... Бурункай юйдемиди?

- Кёб болмай къошдан келген эди да, «киногъа барама» деб кетген эди. Анда да кёб турмагъанлай келди да, къошдан арыб келгенине болур эди, ауузланнган да этмегенлей, оруннга кириб къалды. Джукълай болур. Кирмеген юйюнгеча... кенгден нек къарайса? Уятайыммы? – деди Ханий.

- Огъай, уятмагъыз. Сау болугъуз! Кесим алай бош, бир тюбейим деб келген эдим... Сау тангнга чыгъыгъыз! Мен тамбла келирме... – деб, Хамзат кетди.

ТОМПАЛАНЫ Алибек.
Мындан арысы басмаланныкъды.

2018 дж. элияны 26 "КЪАРАЧАЙ"
Ашхы адетге - кенг джол
Хачирланы эски джуртлары Къарт-Джуртда

Къарт-Джуртда, Хурзукда, Учкуланда тауланы ариулукълары, Къобанны тохтаусуз шууулдаб барыуу, джырча эшитилиб, эсинги кеслерине бёлдюредиле. 600-700 джылны бу джерледе джашагъан буруннгу къарт аккаларыбызгъа тюбеб, ала бла ушакъ этгенча болабыз. Кёзлерине ачыкъ къарай: «Къыйын заманлада кесигизни душманлагъа хорлатмай, бу сейир-тамаша джерлени сакълаб, бизге джетдиргенигиз ючюн сау болугъуз», - дейсе алагъа. Ала да, джылы ышара: «Биз сизге къойгъан джерлени бюгюннге дери сакълаб келгенсиз, мындан ары да сакъларыгъыгъызгъа ишекли тюлбюз. Джуртун сатхан, къоюб кетген адет джокъду бизде. Къууанч эте джашагъыз бу сейир-тамаша джерледе. Биз сизге сакълагъанча, сиз да сакълагъыз бу джерлени энди келлик тёлюге...» - деген ауазлары къулагъынга келгенча боласа.

Сейир-тамаша джерлерибизге кёзлери къараб, кёб фыргъауун бизден аланы сыйырыргъа излер ючюн къалмагъанды. 14 джылны киши джерледе джашаб, къарт аккаларыбызны джуртларына къайтдыкъ. Къууандыкъ артыкълыкъны хорлагъаныбызгъа.

Бизге - къарт аккаларыбызны туудукъларына аланы нелери да багъалыды. Бусагъатда бир къауумларыбыз алайлада джашамасакъ да, къарт, джаш да барыб, эски джуртларыбызны тансыкълаучанбыз.

«Хачирлары тукъумну бир къауум онглу джашлары бла къызлары КъартДжуртха барыб, эски къабырлагъа атаб, уллу эсгертме саллыкъдыла» деген хапарны эшитгенимде, кёлюм бла къууаннган эдим. Хачирлары джыл сайын дегенча буруннгу къабырларын джокълаб турадыла.

Хачирлары тукъумну не заманда да онглу адамлары къуру тукъумну атын иги бла айтдырыб къоймай, бютеу къарачай халкъны да атын айтдыргъандыла.

Хачирланы Муссаны джашы Хыйса бютеу дуниягъа белгили адамларыбызны бириди. Анга дери Минги Таугъа киши чыкъмагъанды.

Келир джыл Хачир улу Минги Таугъа чыкъгъанлы 150 джыл толлукъду да, хар затны да таб джарашдырыб, къурамлы тюберге деб, оноу этилгенди.

Хачирланы Ахматны джашы Джагъафар къады да Къарачайда айтылыб тургъан адамларыбызны бири болгъанды. Эресейни патчахы да аны сыйын кёрюр ючюн къалмагъанды.

Кесини ётгюрлюгю, джигитлиги бла Зынтхы да атын айтдырыб тургъанды. Къарачайгъа эл мюлк культураланы бири зынтхыны урлугъун ол келтиргенди. Анга къысха джууукъ джетген Хачирланы Батыршаны джашы Джаку хаджи да Къарачайда белгили адамланы бириди. Архив къагъытлада джазылгъаннга кёре, ол 1868-чи джыл хаджиликге баргъанды. Меккяда ауушханды. Къабыры да андады. Хачирланы – Къарачайны - былача белгили адамлары патчахны заманында джашагъандыла.



Совет властны джылларында да Хачирлары тукъумдан онглу адамла кёб болгъандыла. Сёз ючюн, Хачирланы Махмутну джашы Амин Совет властны ал джылларында Элтаркъач элде колхозну председатели болуб тургъанды. МТС-ге башчылыкъ этгенди. 1942-чи джыл КПСС-ни Гитче Къарачай район комитетини экинчи секретары болуб да ишлегенди. Къарачай халкъны джуртундан Орта Азия бла Къазахстаннга зор бла ашыргъанларында, Къыбыла Къазахстан областда джууаблы къуллукъда ишлеб тургъанды ол.

Хачирланы Осман Гюрджюланы Къурман бла да ишлегенди, Къарачай областны исполкомуну председатели болуб да тургъанды. Уллу Ата джурт къазауат башланнганында, Хачирланы тукъумдан кёб улан джуртларын фашистледен джакълаб, джигитлик кёргюзюр ючюн къалмагъандыла. Ма аланы бириди Хачирланы Къазийни джашы Магомет да. Тамада лейтенант Хачир улу Ленинград шахарны кесини взводу бла джакълагъанды. Сермешлени биринде ауур джаралы болуб, джан бергенди.

Хачирланы Азретни джашы Исмаил къуру Хачирланы тукъумну тюл, бютеу къарачай халкъны онглу адамы эди. Ол «Родина» колхозну председатели болуб кёб джылланы ишлеген эди. Аны башчылыгъы бла колхоз бизни областда, Ставрополь крайда да белгили болгъан эди. Аны аллай джигит, онглу, оюмлу адам болгъанын билиб, бизни областны джамагъаты СССР-ни Баш Советине депутат да этген эди. Депутат болгъан джылларында къарачай халкъгъа реабилитация этиуге уллу юлюш къошханланы бири эди.

Хачирланы Хусейни джашы Руслан техника къуллукъланы генералмайору болуб, халкъыбызгъа сый келтирген эди.

Хачирланы Хусейни джашы Магомет, комсомол-партия къуллукъчу болуб ишлей, кесин билимли, таза кёллю, джамагъатха къайгъыра билген адамча танытханды. Бу арт джыллада уа КъЧР-ни Халкъ Джыйылыууну (Парламентини) депутаты болуб да тургъанды. Бусагъатда Хачирланы тукъумну президентиди. Тукъумну адамларын бир-бирлери бла, башха къарачай тукъумла бла да бирикдириуге уллу эс бёледи.

Хачирланы Муссаны джашы Илияс да джамагъат-политика къуллукъчуду. Тюрлю-тюрлю джууаблы къуллукълада ишлей келиб, арт джыллада КъЧР-ни миллет ишлерини, кёбчюлюк коммуникацияла бла басманы юсюнден министрини заместители болуб ишлегенди. Бусагъатда Илияс Федерация Советни членини болушчусуду. Хачирланы тукъумну президентини заместителиди кеси да.

Хачирланы Хамидни джашы Мурат КъЧР-ни Баш сюдюню сюдюсюдю. Аны атасы Хамид а алгъаракълада Къарачай шахарны эмда Къарачай районну сюдюню председатели эди.

Хачирлары тукъумда алимле да кёбдюле. Сёз ючюн, Хачирланы Сеит, Хачирланы Рашид, Хачирланы Алим дагъыда башхала тюрлю-тюрлю илмуланы докторларыдыла, кандидатларыдыла. Бирери бирер джууаблы къуллукъда ишлейди.

Башында айтханыбызча, Хачирланы тукъумну президенти Магомед, аны заместители Илияс тукъумну адамларын бирикдириуге, джаш тёлюню ариу халиге юретиуге, джуртун сюерге, багъалатыргъа хар къуру да уллу эс бёледиле. Тукъум джыйылыула башланнган заманда Хачирлары да, башха къарачай тукъумлача, джыйылыб башлагъан эдиле. 1989-чу джылдан бери алты кере джыйылгъандыла тукъумну адамлары. Хачирланы Магомет айтханнга кёре, Терк Башы Тегейде да Хачирлары тукъумну джюрютгенле кёбдюле. 2016-чы джыл Хачирлары, джыйылыб барыб, Тегейде джашагъан Хачирлары тукъум бла да тюбешген эдиле.

Тукъум джыйылыу таб къуралса, тукъумну адамлары, бир-бирлери бла танышханлары бла къалмай, ким къайда орналгъанын, къайда ишлегенин, ким къалай джашагъанын биледиле. Билселе, хыйсаблары болгъанла къарыусуз джашагъанлагъа болушлукъ этедиле, тукъумну атындан фахмулу къызла бла джашланы къралыбызны окъуу заведениелерине окъургъа джибередиле. Тукъумну адамыны юйдегиси къыйын болумгъа тюшдю эсе, ачхабочха джыйыб, анга болушадыла. Ма ол мурат бла джыйылгъан эдиле Хачирлары да бу джол ата-баба джерлеринде.

Къобан ёзенни ёрге бара, Къарт-Джуртну Огъары сюреминде онг джанынга бурулуб, Къобандан ётсенг, Хачирланы тийреге барыб къаласа. Тийрени башында, тау тюбюнде, тюзчюкню кеслерини ёлгенлерине къабыр орунлагъа сайлагъандыла. Белгилисича, бурун заманлада хар тукъумну кесини къабыр орну болгъанды. Тёгерегине ташладан хуна буруу салыннганды. 600700 джылны мындан алгъа къабырлагъа деб сайланнган джерге Хачирлары ёлгенлерин 1943-чю джылгъа дери асыраб тургъандыла. Ол себебден бир къауум буруннгу къабыр тёбеле джер бла тенг бола кетгендиле. Кеслерини да сын ташлары джокъдула. Къарачай халкъны кърал зор бла джуртундан Орта Азия бла Къазахстаннга ашыргъан заманда, бу джерлеге Тау Артында джашагъан миллетле келиб, юйлени толусу бла чачханлары бла къалмай, къабырланы сын ташларын да къоратхан эдиле. Аны амалтын, элия айны 7-де Хачирлары сын ташлары болмагъан къабырларына атаб, тийрени бир къыйырында, тюбюнде, сослан ташдан уллу эсгертме салдыла. «Эски къарачай Хачир тукъумну къурагъан ата-бабаларыбызгъа атайбыз бу эсгертмени», - деб джазылыбды мийик, кенг эсгертмеде.

Эсгертмени ачыугъа аталгъан джыйылыугъа къуру Хачирлары тукъумну адамлары келиб къалмагъан эдиле. Башха тукъумну адамлары да келиб, сёлешиб, Хачирланы этген ишлерине уллу багъа бердиле.

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.

2018 дж. элияны 26 "КЪАРАЧАЙ"
Хапар
БУРУНКАЙ

Аллы газетни 55-чи, 56-чы номерледеди.

Бурункайны «академик», «студент» болгъан хапарларын унутдургъан джангы хапар элге баям болду. «Бурункайны бурнун джонуб джибергендиле Москвадан!» деген хапар контор, ныгъыш, клуб, тюкен арты тёгерекледе аяусуз джюрюсе да, «Бурункайны джонулгъан бурнун ма бу кёзлерим бла кёргенча, алай игилик кёрейим!» деб ант этген адамгъа да алкъын киши тюбемеген эди.

«Сакълагъыз! Мени кёрюрге бир термилигиз! Кёб ачыу этгенсиз сиз меннге!» дегенча, Бурункай да чыртда орамгъа чыгъаргъа унамайды.

«Джонулгъан бурнунг огъурлу болсун!» - деб къол тутаргъа барлыкъ джашла бар эселе да, ары дери элде ёмюрде болмагъан чот, къуджур иш болгъаны амалтын, киши кесине базыныб алгъышларгъа баралмайды. Бурункайны келген хапарын эшитгенлей тенги Хамзат джетерик эсе да, бир джашлагъа къошулуб, Джылы-Суугъа солургъа кетген хапары чыгъа эди.

Арадан бир ыйыкъ чакълы озду. Къатын аллыкъ омакъ костюмларын да кийиб, Бурункай орамгъа чыкъды. Ары дери аны танымагъан адам анга тюбегени болса, «дюллю дуния къуралгъанлы, бу джашдан ариу джаш джаратылгъан болмаз!» дерик болур эди. Элчиледен хар тюбеген тюбегени уа, биринчи Бурункайны бурнуна эслери кетиб, аралыб, ышарылыб, сора алгъыш сёзлерин алай айтадыла. «Бек ариу этдиргенсе, огъурлу болсун!.. » - деген болса, Бурункай да разылыгъын билдиреди. «Къалай да болсун, бир тюрлю болгъанса!» – деген биреуге, Бурункай: «Сен не тюрлюню, не башны ангылайса?! Мени бурнуму тюзетген джашла, сени башынгы тюзетирге да боллукъдула! Игирек тилесенг, Москвада таныш деген суу-саламды! Башынга бир къат ремонтчукъ этдирирге къолумдан келликди!» – деб, уруб ётюб кетди. «Шо, бусагъатда аллыма чыгъыб, бир адам, джаныма джарамагъан бир сёз айтха эди, туура ит ашамазлыкъ этер эдим. Не дейсиз энди, элчиле?! Кёб ауур сёзюгюзге тёзгенме. Энди мен сёлешиуге сиз да бир тынгылагъыз. Киминг баймакъ! Киминг чолакъ! Киминг зукку! Киминг тилкъау! Киминг къатхан чабакъча! Киминг джюн машокча! Киминг тыбырда къалгъан джалын ташча! Киминг бойну бууулгъан киштикча! Киминг бачхада къалгъан ана гардошча! Киминг суу келтирген дюккюшча! Киминг къагъытла ашай джазгъа чыкъгъан къарт эшекча! Кёрюб зат болмайма мен сизни! Джууаб къайтаралмай, чамгъа бурургъа кюрешиб, артда юйге барыб, ненча кечени джылаб чыкъгъанма, сизни уу тилигиз амалтын?! Энди табыгъыз бир джериме бир сёз! Сен а, Келимат, «Бурнунг джюрегиме шлагбаум болгъанды да» деб, не затланы джаза эдинг?! Энди бюсюреу-зат этерик тюлме сюеринге! Бурнум уллу сагъатда да, мен мен эдим да! Энди мен да сени джюрегинги джармай къойсам, мен да мен тюлме! Паспортуму да ауушдурлукъма! Кесим джаратхан ат атарыкъма кесиме да! «Бурункай» деб айтханны, тюз бурнуна джетдирликме!» – дей, Бурункай кеси бла ушакъ эте барады.

Контор, тюкен, клуб табалагъа да уллу эс бурмагъанлай Бурункай медпунктха джетиб, эшиклерин ачарыны аллы бла, башына «сёзню неден башлайым?» деген акъыл келе, сабыр болду. Джунчуюракъ бола, бармагъы бла бурнун къашыргъа изледи да, бармагъы бурнуну учуна джетмей, хауаны къашыгъанын эсгерген Бурункай ичинден: «Тьфу, анасы бергенни ашагъан, бир юреналмай къалдым!» – дей, ким эсе да анга къараб тургъанча сескекли бола, медпунктну эшиклерин ачыб кирди.

- Кюнюнг ашхы болсун, Келимат! Боллукъмуду? – деди Бурункай таукел болургъа кюреше.

- Ашхылыкъ кёр, кел! – деб, Келимат Бурункайгъа сейирсиниб джити къарай, ёрге турду. Келиматны ёрге тургъанындан кёллене Бурункай:

- Да, Келимат, ол сени джюрегинге шлагбаум болуб тургъан бурунну белинден кесдириб, джюрегинге джол ачханма! Къалай кёресе?! – деди Бурункай ёхтемленнгенча.

- Да кёреме бурнунгу кесдиргенинги... Алай а, сени бурнунг мени джюрегиме нек шлагбаум болургъа керек эди? Аллах берген бурнунгу кесинг сюйгенча этдиргенсе, кесинг джарата эсенг, огъурлу болсун! – деди Келимат ышарылыб.

- Келимат, джаным-кёзюм, кесинги ангыламагъанча этдирме! Кесинг джазгъан эдинг да, «бурнунг джюрегиме шлагбаум болады ансы, къалгъан джеринге не сёз барды?» деб, – деди Бурункай ачыуланаракъ.

- Айыб этме, мен сеннге джукъ джазмагъанма!

- Къалай джазмайса?! Бу не затды да?! – дей, джан хурджунундан письмону чыгъарыб Бурункай Келиматны столуна атды. Келимат сейир бола, къагъытны ачыб, окъуб бошаб:

- Не сейир адамса сен! Мени шашдырыргъа тебрегенсе сен! Анамдан туугъанлы бюгюнча болумгъа тюшмегенме. Ким джазгъанды бу письмону? – деди Келимат, бир болушлукъсуз сабийча, Бурункайгъа къарай.

- Кесинг джазгъан письмогъа «муну ким джазгъанды?» деб, сен да меннгеми сораса?! Хат сеники эсе, сен джазмай ким джазарыкъды да?! – деди Бурункай кесин кюлгенча этдире.

- Хат меникиди. Алай а мен джазмагъанма, Бир Аллах, Сыйлы Аллах!

- Да сора сен да мени шашдырыргъа тебрегенсе. Энди, иги къызса, кесинги тюрлю-мюрлю этдире турма да, энди мени джарата эсенг, ары-бери эте турма да, тюзюн айт да къой, уяла эсенг, келечиле джиберейим...

- Не тюрлю-мюрлю, не ары-берилени хапарын айтаса? Ким бергенди бу къагъытны сеннге? – деди Келимат амалсыз ышарыб, соруулу къарай.

- Да ким берликди бериб? Мен келечи этиб кимни джиберген эдим сеннге? – деди Бурункай къайгъылыракъ бола.

- Айтхан ушай эдим да мен анга...

- Да не айтхан эдинг?

- Да мени багъалатханы ючюн Бурункай сау болсун, мен да аны сыйын кёреме, алай а мени мадарым джокъду, джюрегимде башха адам барды деб. Мен Хамзатха керти джашды деб, кёлюмде болгъанны джашырмай айтханма, ол а, мени хатыма ушатыб джазгъанды... Адам тюл кёре эдим! – деген Келиматны бетинде ачыуланнганлыкъ да, кёлкъалдылыкъ да, тазалыкъ да кёрюндюле.

- Къалай?! Алай къалай болады да?! Алай болургъа мадары джокъду!

Алай эсе, Хамзат, мен сени! – деб, Бурункай ашыгъыш эшикле таба атлады.

«Ол сатлыкъ бюгюн келирге керекди дей эдиле. Келген эсе ол хайуаннга кёлюмде болгъанны барын айтайым да, арт айырайым андан! Джашыртын къабхан итча, кёрдюнгмю этгенин?!» – дей, ичинден Хамзатха табханын къуя, Бурункай конторну тенглигине джете башлады.

Совхозну бёлюмюню управляющийи иги базыкъ ишленнген Керпес улу, къара кремплин кёнчегин ёрге тартса, акъ чындайлары кёрюне, кенгден огъуна мор нейлон кёлегини бойнуна къысылгъан къызыл парча галстугу джылтырай, ауур атлай, контордан чыгъыб келе эди. Ишде да джукъ билдирмей кетгенине Бурункай кесек джунчугъанча бола, Керпес улуну аллына келиб:

- Салам алейкум! – деб эки къолун узатды.

Керпес улу семиз къолун Бурункайгъа узата, лак чуругъуну учу бла джерни сыйдамлай, уллу къара бетин келбетли этерге излегенча, джаякъларын джуугъан терин сол къолу бла сюрте, базыкъ тамагъын ариулай:

- Алейкум салам! Ну, я тибя паздрабляю! Но, тый непраб! Пачему ничего не сказаб уехал в Масква? Нос носом, но работа ест работа! Сени орнунга адам табалмай, иш джарсый башлагъанында, амалсыз болуб, я директор сказал. Бек ачыуланды да: «По статья быгнайте! На его места другой чалавек берите!» – деди да, бременно башханы алыб турабыз ишге. «Сибятой место пустой не бывайт!» Ангыладынгмы?! Ты смотри, очин сильный опрабданья нужен, иначи айтыргъа, по статья будиш ухадит! Ангыладынгмы?! Ты камсамолец! Пазор тибе! – деб, Керпес улу томала-томала кетди.

Бурункай уялгъан, ачыуланнган да эте, ичинден бир исси зат ёрге ургъанча бола, эки эрни къургъакъсыб, кеслерини юйге джетерге, «бир суу иче барайым» деб, юйлерине къайтды. Аллына анасы чыгъыб:

- Джашчыкъ бусагъатда пачталён келген эди да, ма бу къагъытны бериб кетди... – деб, хотасыны хурджунундан чыгъарыб, телеграмманы узатды. «Бу уа не болду?» - дей ичинден, Бурункай телеграмманы окъуб башлады:

«Багъалы Бурункай! Мадар таб да, киногъа тюшерге Самаркандха терк кел. Бютеу джоюмларынгы студия бойнуна алады. Самаркандда телефонубуз – 336699. Свидер».

Телеграмманы окъуб бошагъан Бурункайны кёзлери джаныб, тёппе тюклери ёрге тура: «Да сени уа, Хамзат!..» – деб, ашыгъыш арбаздан чыкъды. Анасыны: «Не болгъанды, джашчыкъ?! Тынчлыкъмыды?» – деб соргъанын тунакы эшите, джууаб да къайтармагъанлай, Бурункай орамны энгишге айланды...

Кёб да турмай, Бурункай Хамзатны арбазындан чыкъды. Ачыуун сёл этелмей: «Келимат сюйген джашым барды, деди да... Къачырама деб сюдлюк-джоллукъ боласа, дедим да... Сени сууутайым да къояйым, дедим да... Анга ушатыб джазама, дедим да... Дедим да, дедим да... Тыбырынг къуруб дерик, тенг эсенг, тюзюча айтыб къоймаймыса?!» – деб, бир-бирин тутмагъан бир сёзлени кеси аллына сёлеше, Бурункай юйю таба атланды.

Экинчи кюн ныгъыш, клуб, тюкен арт тёгерекледе эмда школ сабийлени ауузларында: «Учитель Хамзат абыныб, джыгъылыб, бурнун сындыргъанды да, больницада джатады!» – деген хапар джюрюй эди.

ТОМПАЛАНЫ Алибек.

2018 дж. элияны 26 "КЪАРАЧАЙ"
Тарих
«ДОРБУНЧУКЪЛА»

Алгъаракъда мени Къарачай шахардан узакъ болмай орналгъан буруннгу Гиляч шахарны юсюнден статьям басмаланнган эди. Анда аланла христиан динни алгъанларындан, бизни джыл санауну IXчу-X-чу ёмюрлеринде Эресейде биринчи христиан клисала Шуана, Сынты эмда Тёбен Архызда ишленнгенле болгъанларыны хакъындан айтыла эди. Шуана, Сынты эмда Тёбен Архызда юч архитектура эсгертме – беш буруннгу къала – бюгюнлюкде Къарачай-Черкес Республиканы къой эсенг, бютеу Эресейни да тин-иннет эмда тарих-маданият хазнасыдыла.

Аланияны (Къарачайны) таб орналгъан ауушлары бла Уллу Чилле джол ётгенди, кёб заманны ол джолну юсю бла къралгъа танг хайыр тюшюб тургъанды. Аланияны иш этиб къуралгъан аскер бёлеклери, Уллу Чилле джол бла келген кериуанланы тау ауушлада алларына барыб, аланы сакълаб, уллу Алан къралны ичи бла хыянатсыз ётдюргендиле. Ол джумушлары ючюн аскер бёлеклеге къумач-рысхы неда алтын бериб тургъандыла. Кериуанланы джоллары узакъ эмда тынч болмагъанлары амалтын, адамла эмда тюеле солуб, кюч-къарыу алыб, джолгъа атланырча кериуан-сарайла ишленнгендиле.

Ол заманладан къалгъан кериуан-сарай атды Гитче Къарачай районда Римгорка, аны бла бирге Терезе элни къатында шахар тюбден къалгъан кесекле эмда башха затла былайтын Уллу Чилле джол ётгенине шагъатлыкъ этедиле.



Былайда бир затны да эсге салыргъа керекди – Ногъай Орда да Кавказны кёб джерин алгъанды. Белгилисича, Уллу Чилле джол бурун былайлада эмда Кавказда джашагъан эмда кёчюб айланнган халкъланы барына да хайыр келтиргенди. Ол, алай болмаса, анча заманны тураллыкъ тюл эди.

Алай а тау ауушланы юслери бла Уллу Чилле джолдан тюшген хайыргъа джутланыб, бир къауум халкъла кавказ ауушлагъа ие болур иннетде дауур, къаугъа ачханлай XIII-чю ёмюрню ара сюремине дери – татармонгол чабыуулгъа дери тургъандыла. Андан сора Асхакъ Тимур чабханды.

Сары-Тюзню къатында скиф тёбеле (кёчюб айланнган халкъланы кёзюулери), Хумарада шахар тюб (хазарлыланы тамыр ийиб джашаб башлагъан заманлары), оюлгъан алан шахар Гиляч дагъыда башхала башында айтылгъан затлагъа шагъатлыкъдыла.

Ёзге мен былайда алим Т.М. Минаеваны археология экспедициясы табхан затладан хапар айтыргъа излейме.

Археологла кеслерини ишлеринде хайырландыргъан бир джорукъ барды, ол да неди десегиз, джамагъатха соруб, адамладан кёб затны билиучендиле. Сёз ючюн, бурунладан къалгъан къала, шахар тюблени къалайлада излерге, табаргъа кереклисин джамагъатны ичинде билгенле табылмай къалмайдыла. 1960-чы джыл аллай тюбешиулени кёзюуюнде Сары-Тюзде орта школну директору Боташланы Исмаилны джашы Хусей экспедициягъа башчылыкъ этген Минаевагъа къаялада керкилиб ишленнген «дорбунчукъланы» не болгъанларын соргъанды.

Бу затны башхаладан да эшитген алим тиширыу 1961-чи джылны джазында адамла айтхан джерлени тинтерге таукел болады.

Алгъы бурун Т.М. Минаева Боташ улу юретген Сары-Тюз элни баш джанында орналгъан Токъмакъ Къаяны тинтиб башлайды.

Токъмакъ Къая алгъыннгы «Красногор» совхозну ючюнчю бёлюмюню джерине киргенди – ол Сары-Тюз элники болгъанды. Алим тиширыу Токъмакъ Къаяда аланланы заманларындан къалгъан, адамла кеслери этген «дорбунчукъланы» кёргенди. Алада аланла ёлгенлерин асырагъандыла. «Ол «дорбунчукълада» садакъ учла, амфор кесекле эмда башха затла да табылгъандыла.

Ол джыл огъуна 6-чы номерли шахтаны устазы С.О. Мастепановну айтханы бла Шубшурукъ къулакъда да табыладыла бу тукъум «дорбунчукъла». Ала Джангы Элге джууукъда орналгъандыла.

Аланы къаяда ишленнген уллу къабырладан къалгъан ууакъ-тюекле болгъанлары ачыкъ эсленеди. Бу «дорбунчукъла» къабыр камерала болгъандыла, аллында аланы юслерин не таш бла джабхандыла, неда топуракъ бла сюртюб къойгъандыла.

Алайдан узакъ болмай эл тюб эмда къаяны башында эски къала орун табыладыла. Ол къала оруннга адамла «Тамараны къаласы» дегендиле.

1961-чи джыл бардырылгъан экспедицияны кёзюуюнде «дорбунчукъланы» ачыкълаугъа уллу эс бёлюннгенди. Быллай «дорбунчукъла» бизни республиканы кёб джеринде табылгъандыла. Айтыргъа, Уруп районда орналгъан Ахмат Къаяда «дорбунчукъланы» юслеринден айырыб чертерге тыйыншлыды. Бу къая бла байламлы бизни халкъда бу тукъум айтыу барды: «Ахмат Къаяда бал барды, андан меннге не барды?» Ахмат Къаяда экспедиция 20-гъа джууукъ «дорбунчукъну» табханды.

Археологла аланладан къалгъан «дорбунчукъланы» юслеринден бир оюмда тохтагъандыла – сабанлыкъ джерле бла джайлыкъланы аяб, ала къабырларын къаялада этгендиле. Алай эсе уа, аланланы саны, малы да кёб болгъанды.

Мени сартын, аланладан къалгъан эсгертмелени юслеринден джарашдырылыб бир ашхы китаб чыкъса, аламат иш боллукъ эди. Тарихибизни билирге болушхан бла бирге аны юсю бла Къарачай-Черкес Республикагъа келген туристлени, алимлени, тарихчилени саны ёсерик эди.

ГОЧИЯЛАНЫ Аскер.
Къарачай шахар.

2018 дж. элияны 26 "Къарачай"
Иги иш
УЛЛУ КЮЗГЮНЮ ЮСЮНДЕН...

Мындан алда « D i s c o v e r y Channel Russia» деген канал Эресейни Илмуларыны академиясыны Къарачай-Черкесияда орналгъан астрофизика обсерваториясыны юсюнден адамны эсин бёлген документли фильм этгенди.

«Каналны киногъа алгъан къаууму, РАН астрофизика обсерваториягъа кирген РАТАН 600 деген, 600 метр диаметр кюзгюсю болгъан уллу радиотелескопну юсюнден кино этгенди. Каналны къуллукъчулары Кавказда кёб тургъандыла, САО РАН Шимал Кавказ федерал округда ала баргъан юч обсерваторияны бириди», деб, хапар айтханды аланы биргелерине айланнган Гитче Къарачай районну администрациясыны тамадасыны орунбасары Ёзденланы Магомед.

Белгили эресейчи тележурналист эмда джер-суу кёрюб айланыучу Андрей Леонтьев, керти сейир видеоматериал къурар ючюн, бизни регионнга кеси келгенди.

Документледен этилген ол кино дунияны 40 тилинде кёргюзюллюкдю. Объект нек къуралгъанын, аны бла байламлы тарихинде болгъан затланы юслеринден терен хапар айтырыкъды. РАН-ны сейир радиоастрономия телескопуну функцияларыны магъаналарын ачарыкъды.

Ёзден улу айтхандан, киногъа алыу профессионал халда баргъан сагъатда астрофизика обсерватория орналгъан джерде табигъатны ариулугъуна, терен ёзенлеге, мийик тау башлагъа, кёмюк эте баргъан чокъуракъ суулагъа, гюллю талалагъа, кёб тюрлю терекден джасалгъан чегетлеге уллу эс бёлюннгенди.

Андан сора киногъа алгъан къауум дагъыда, Эресейни Илмуларыны академиясыны Пулковский обсерваториясыны филиалы Нарсанада тау астрономия станцияны тинтгенди. Къараб, хар затны кёз туурада тутхан станция Къаялы тау башха кирген Шатджатмаз тауда тенгизни дараджасындан 3000 метр мийикликде орналгъанды. Къарачай-Черкесияда 160 километр джерге созулады.



Киногъа РАН-ны Кавказда орналгъан дагъыда бир обсерваториясы киреди. Ол Къабарты-Малкъарны Басхан ёзениндеди. Басхан обсерватория нейтринлени тинтеди.

Бу джарым метражлы документли фильм тележурналист А.Леонтьевни видеоматериалларыны иш этилиб къуралгъан циклине кирликди. Ол быйыл аууз-герги (октябрь) айда «Discovery Channel Russia» канал бла берилликди.

ЛЕПШОКЪЛАНЫ Хусеин.

2018 дж. элияны 26 "Къарачай"
Ышанла, белгиле
АЛАЙ ЭТЕРГЕ ДЖАРАМАЙДЫ

Алимле илму кёзден къараб, джууабын хазна табалмагъан, алай а халкъда «ырысды» деб этерге джарамагъан бир бёлек ышан барды. Сёз ючюн, кюзгюге къараб, алай этерге джарамагъан затланы айтайыкъ:

- эршиме дерге;
- насыбсызма дерге;
- ауруучума дерге;
- джарлыма дерге;
- ашаргъа;
- кече къараргъа;
- къара къымыжа болуб, аллында сюелирге.

Нек джарамайды? Халкъда джюрюген хапаргъа кёре, бир-бир алимле да айтханнга кёре, бу башында айтылгъан затланы этген адамны кюзгю ич кючюн (энергиясын) алыб къояды. Адамны аллай ышанладан джакълаучу, алагъа къаджау туруучу ич кючю (энергиясы) кетсе, адам, эрши да, насыбсыз да, джарлы да, ауруучу да болуб, эсин да, ангысын да тас этиб башлайды.

Ариу алай болмай эсе да, кюзгюге къараб кеси кеси бла сёлешген, кюзгюге къараб ашагъан, кюзгюню аллында къымыжа болуб сюелген адам, тышындан къарагъаннга, ангысында кемизи болгъанча, не башха бир уллу джарсыуу болгъанча бек къуджур кёрюннюкдю.

Джыйгъан, джарашдыргъан
МУХАММАТЛАНЫ Алибек.

2018 дж. элияны 26 "Къарачай"
Билемисиз?
КЪАРЫЛДЫНГ ЭСЕ...

Бу затланы билсенг, ала бир кюн бир сеннге джашауда керекли болгъан бла бирге джанынгы къалдырыргъа боллукъдула.

Ашагъан заманларында бир къауумла къарылыргъа ёчдюле. Ол кёзюуде къарылгъанны къатында адам болуб болушмаса, аны тылпыуу тохтаргъа да боллукъду. Джашауда аллай зат тюбемез ючюн, адам кеси кесине болуша билирге керекди. Адам, къарылды эсе, джунчуб къалмай, не этерге кереклисин эсине тюшюрюрге тыйыншлыды. Адам къарылса, бир-бирде ашагъан заты тамагъына тыгъылыб, чыртда солууун алалмай къалады. Ол кёзюуде адам, амалсыз болуб, сагъыш да этмегенлей, эки къолу бла тамагъына джабышады. Алай этмезге керекди.

Не этерге керекди?
Эм алгъа эс джыяргъа керекди. Къоркъуб, этмезлигинги этиб башларгъа джарамайды.

Къарылгъан адам, кючюн салыб, джётгюрюрге керекди. Табигъат кеси адамгъа берген ол биринчи болушлукъду. Иги джётгюрюр ючюн, эки бюкленирге боллукъду. Джётелни не къадар кёб этерге, тамакъны бошларгъа тыйыншлыды.

Къарылгъан адамны къатында кюзгю бар эсе, ол, анга къараб, ауузун не къадар ачалгъанын ачыб, бармакълары бла тилин тюбюне этиб, тамакъда не болгъанын кёрюрге кюреширикди. Ол тюздю. Тамакъ тешикге бегиб тургъан затны кёралса, бармакъла бла аны орнундан теберирге боллукъду, алай бла, къарылтхан затдан къутулуб къалыргъа да мадар табарыкъды. Эки бармакъ бла биргелей къарылтхан затдан тутама деб, кюреширге керек тюлдю. Ол, тамакъгъа терен кетиб, адамны тылпыусуз этерге боллукъду. Адам, такъыйкъа бла джарымны ичинде къарылтхан затдан къутулмаса, эс ташлайды, аны къутхаргъан да бек къыйынды.

Къарылгъан адамны къатында шиндик дагъыда аныча таяныр зат болса, анга къабланыргъа керекди. Шиндикни, тепсини, ваннаны юсюне, адам санларын бошлаб къабланнган заманда къарыннга этилген басым диафрагманы кючю бла адамны ёпкелерине бериледи. Ол зат къарылтыб тургъан затны тышына атдырады. Джашау сынам кёргюзгеннге кёре, бу зат хаман да болушуучанды.

Адам, къарылды эсе, бир къолун джумдурукъ этсин. Джумдурукъ болуб тургъан къолун киндигинден 23 сантиметр мийикликде, баш бармагъы да къарыннга тийе, къаты къыссын, экинчи къолу бла джумдурукъну юсюнден басыб, беш кере къарнындан терк басыб ёрге тартсын. Адам, айхай да, къарыуу таркъайгъаны эмда хауа джетмегени амалтын, кесине уллу болушлукъ этелмезге боллукъду. Къатында ким болса да туруб, алай этсе, андан хайыр боллукъду. Бу затха «Реймлихни приёму» дейдиле.

Адам къарылды эсе, энтда бир затны этерге боллукъду. Бюгюлюб къоллары бла полгъа тирелсин. Дженгил эки къолун полдан айырыб, эки джанына атсын. Ол заманда кёкюреги бла барыб полгъа тиерикди. Алай тийгени аны ёпкелеринде басымны кёлтюрлюкдю, ол заманда да къарылтыб тургъан зат адамны тамагъындан чыгъыб кетерге боллукъду. Бу лагъымны теоретикле айтыучандыла, джашауда аны хайырландырыргъа боллукъду, болушуругъу бла къаллыгъы ачыкъланмагъанды.

Эм игиси къарылмазгъа кюреширге керекди. Къарылмаз ючюн, ашагъан заманда ашыкъмазгъа керекди. Аны бла бирге ашагъан ашынгы иги чайнаргъа тыйыншлыды. Ашыкъмай ашагъанла, ашагъанларын иги чайнагъанла къарылмайдыла, дерге боллукъду.

Ашагъан сагъатда сёлеширге керек тюлдю. Адам бир ишни этерге керекди. Ашаб боша да, андан сора айтырынг бар эсе – айт, сёлеширинг бар эсе – сёлеш. Ол заманда къарыллыкъ тюлсе.

Къарылмаз ючюн, ашагъан кёзюуюнгде къатынгда, тепсингде, сют, сок, сууугъан чай болургъа керекдиле. Нек десенг, къарылама деб къоркъсанг, ызындан ичерча.

Ашны юсюнде ким да билирге керекли затла бардыла. Сёз ючюн, ашыгъыб ашаучу болмагъыз. Джюрюб бара тургъанлай неда таяныб тургъанлай ашаргъа ёч болмагъыз. Ауузунгда не гитче къабынынг болса да, терс тамагъынга кетиб, къарылыргъа боллукъса. Дженгил ашаб башлагъанынгы ангыладынг эсе, бир кесек тохта, солууунгу ал, ашай тургъанынгы эсинге тюшюр, къарылыргъа боллугъунгу эсгер. Андан сора джангыдан акъырын ашаб башла.

Тепсиге олтурдунг эсе, башында айтылгъан затланы унутма. Ол заманда татлы ушхууурдан да кёрюб, андан сау-эсен къобарыкъса.

Бизни миллетде ёмюрлени теренинден келген ариу адетле кёбдюле, аланы бири тепсиде, ашны-сууну юсюнде кесин юлгюлю джюрютюудю. Ашыкъмай ашаргъа, уллу къабмазгъа, чабчаб этиб ашамазгъа, ашагъан заманда сёлешиб, ашарыгъынгы чачмазгъа атабабаларыбыз сабийликден юретгендиле. Ол затланы эте билгенлеге, ашагъан заманларында къарылырла, деген къоркъуу джокъду.

Джыйгъан, джарашдыргъан МАРАЛЛАНЫ Ина.

Суат къарнашым, салам алейкум!

Эринмей, къарачай-малкъар басмадан хапарла бла бизни хапарлы этиб тургъанынг ючюн, Аллах разы болсун. Кёб джаша. Бек керекли, уллу иш этесе. Алайсыз, Ана тилибиз болмагъанча кёрюнюб къалыр эди.